O‘zbek adabiy tili me’yorlari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100.5224609375 KB

Ko'chirib olish

•
Reja:
•
O‘zbek adabiy tili ning talaffuz va so‘z yasalish
me’yorlari.
•
O‘zbek adabiy tili ning leksik me’yorlari
•
O‘zbek adabiy tili ning morfologik va sintaktik
me’yorlari
•
O‘zbek adabiy tili ning uslubiy me’yorlari.

“ . ..matnshunoslik, adabiy
manbashunoslik, tilshunoslik, falsafa,
madaniyat tarixi, sohalarida, milliy
madaniy merosimizning hali
o’rganilmagan ko’pgina qatlamlarini
ochib berishga yo’naltirilgan ilmiy-
tadqiqotlarga alohida e’tibor
qaratish ...”
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 25-
maydagi “Qadimiy yozma
manbalarni saqlash, tadqiq va targ’ib
qilish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi PQ-2995 Qarori

•

Mashg‘ulotning maqsadi: Me’yor ko‘rinishlari: fonetik, leksik,
orfoepik, orfografik, so‘z yasash, so‘z qo‘llash me’yorlari;
punktuatsion, sintaktik, stilistik me’yorlar. Me’yoriylikdan maqsadli
chekinish. Lug‘atlarning nutq madaniyati bo‘yicha universal manba
sifatidagi ahamiyati. Adabiy til nutq madaniyatining asosi sifatida.
Adabiy til me’yorlarini egallashga to‘siq bo‘luvchi ba’zi holat va
sabablar.
Tayanch so‘z va iboralar: adabi y tilning yo zma, o g‘ zaki
shaklga e galigi; sh eva va dialektlar; «adabiy til» tushunchasi; me’yor-
so‘zning mavjud bo‘lgan ma’nosi.
Mavzuning qisqacha mazmuni: Nutq odobi – umumiy axloqni
belgilovchi mezon. Nutq madaniyati va adabiy me’yor o‘lchovi
fanning asosidir.

Til va nutq bir-biriga bog‘liq hodisalardir, ularni bir-biridan
ajratib qarash asossizdir. Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu
asosida nutq tashkil topadi. Tilda ruhiy va moddiy material mavjud
bo‘lib, so‘zning kishilar xotirasidagi obrazlari ruhiy material, nutq
yaratish jarayonida qo‘llaniladigan so‘z shakllari, materiallar, tovushlar
moddiy material hisoblanadi. Tilning ruhiy hodisaligi uning ongda
saqlanishi bo‘lsa, moddiy hodisa esa undagi tovushlardir.
Nutq bu til deb ataluvchi, o‘ta muhim vazifani bajaruvchi
noyob quroldan foydalanuvchi jarayon. Til birikmalari
imkoniyatlarining borliq, tafakkur, ong hamda vaziyat kabi hodisalar
bilan munosabatda namoyon bo‘lishidir. Nutq harakatdagi til bo‘lib,
nutq a’zolarining harakati jarayonida paydo bo‘ladi va so‘z birikmalari,
erkin birikmalar, so‘z tartibi va gaplardan tashkil topadi.
Madaniy gapirishga intilish tushunchasi barcha xalqlar tillarida
qadimdan mavjud hodisadir. Bu tushuncha odob va nafosat talablari
bilan aloqador tushunchadir.

Nutq madaniyati uch xil hodisaning nomidir:
•
Madaniy nutqning, ya’ni nutqiy hodisaning nomi;
•
Madaniy nutq tushunchasi bilan bog‘liq va nutq madaniyati
deb yuritiluvchi (muammosini o‘rganish) ilmiy
muammoning nomi;
•
Nutq madaniyati muammosini o‘rganish bilan maxsus
shug‘ullanuvchi sohaning, tilshunoslik fani bo‘limining
nomi.

•
Nutq madaniyati adabiy til rivojining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri;
•
Nutq madaniyati bu adabiy til me’yorlarining shakllanishi va
silliqlanishiga yordamlashishdan iborat bo‘lgan faoliyat, ya’ni til
rivojiga ongli aralashuvdir;
•
Nutq madaniyati tilni, uning qonun-qoidalarini ongli idrok qilish, aniq,
ravshan, ifodali nutq tuza olish mahoratidir; (A.Gurachyov va boshq).
•
Nutq madaniyati kishilarni o‘zaro to‘liq va teran fikrlashishi, tilning
barcha imkoniyat va vositalarini puxta egallashdan iboratdir;
(B.N.Golovin va boshq).
•
Nutq madaniyati faqat to‘g‘ri nutqqina emas, o‘quvchilik hamda
nutqiy chechanlik hamdir; (G.O.Vinokur).
•
Nutq madaniyati til vositalaridan o‘rinli foydalangan holda maqsadga
muvofiq so‘zlash va yoza olish san’atidir; (A.N.Efimov).
•
Nutq madaniyati bu avvalo fikrlash madaniyatidir; (D.E.Rozental).
•
Milliy, o‘ziga xosligi bilan ajralib turuvchi nutq madaniy nutqdir .
(M.Agofanova).

Xususiy me’yorlar quyidagicha ko‘rsatilgan:
Dialektik me’yor.
So‘zlashuv nutqi me’yori.
Argolar, jargonlar me’yori.
Adabiy til me’yori (adabiy me’yor).

Adabiy til me’yorlari
•
Talaffuz me’yorlari (orfoepik). Til birliklarining og‘zaki nutq jarayonida adabiy til me’yorlariga muvofiq kelishi. Ruscha
so‘zlarni yozma shakliga taqlid qilib aytish-(Moskva to‘g‘ri aytilishi Maskva) so‘zlarni o‘zbekcha aksent bilan talaffuz etish
(Angiliya) shevaga xos talaffuz (yo‘l-jo‘l) talaffuz me’yorlarini egallashda orfoepik lug‘atlarning ahamiyati katta.
•
Aksentologik (urg‘uning to‘g‘riligi) me’yorlar. Bunda so‘z va gaplarda urg‘uni to‘g‘ri qo‘llash me’yori tushuniladi. Urg‘uni
to‘g‘ri ishlatmaslik so‘z ma’nosiga ta’sir qiladi: olma-meva, olma-buyruq fe’li.
•
Grammatik me’yor: Turlovchi va tuslovchi shakllarning eng maqbul variantlari hozirgi tilimizda tanlab olingan va ular
nutqda barqaror shaklda ishlatiladi. Ammo kelishik qo‘shimchalarini noto‘g‘ri qo‘llash uchraydi. Ba’zan –ning o‘rnida –ni, -lar
o‘rnida –la ishlatiladi. Direktorni xonasida ko‘rdim. (direktorni o‘z xonasida ko‘rmoq). Direktorning xonasida ko‘rdim . (Boshqa
birovni direktor xonasida ko‘rmoq).
•
So‘z yasalish me’yorlari: So‘z yasovchi qo‘shimchalarning fonetik tuzilishi jihatidan bir qolipda ishlatilishi so‘z yasalish
me’yori hisoblanadi. Ba’zan nuqtda sifat yasovchi - li va ot yasovchi - lik qo‘shimchalari farqlanmay ishlatiladi. Paxtali chopon
o‘rnida paxtalik chopon .
•
Imloviy me’yorlar (orfografik). Hozirgi o‘zbek adabiy tilining me’yorlari 1956-yil “O‘zbek orfografiyasining asosiy qoidalari”
ga tayanadi. 72 paragrafdan iborat. 1995-yil yangi lotin alifbosiga o‘tish haqida qaror qabul qilindi.
•
Lotin alifbosiga asoslangan yozuvda ham yangi orfografik qoidalar yaratildi. Bo‘g‘in ko‘chirish qoidalariga o‘zgartirishlar kiritildi.
Demak, imloviy me’yor so‘zlarning to‘g‘ri, xatosiz yozilishiga asoslanadi.
•
Grafik (yozuv) me’yorlari: Hozirgi yozuvimiz lotin alifbosiga asoslangan bo‘lib, 26 ta harf va 3 ta harf birikmasidan iborat.
•
Punktuatsion me’yorlar: Bu me’yor 10 ta tinish belgisi asosida ish yuritadi (nuqta, vergul, ikki nuqta, nuqtali vergul, tire,
undov belgisi, so‘roq belgisi, ko‘p nuqta, qo‘shtirnoq, qavs)
•
Uslubiy me’yor: Nutq sharoitiga qarab til birliklarining eng ma’qulini qo‘llash adabiy tilning uslubiy me’yori hisoblanadi.
Sinonimlardan noto‘g‘ri foydalanish, so‘z takror ayrim eskirgan so‘zlarni qo‘llash nutqni uslubiy jihatdan buzadi.

O‘zbek adabiy tili me’yorlari Mavzu:

• Reja: • O‘zbek adabiy tili ning talaffuz va so‘z yasalish me’yorlari. • O‘zbek adabiy tili ning leksik me’yorlari • O‘zbek adabiy tili ning morfologik va sintaktik me’yorlari • O‘zbek adabiy tili ning uslubiy me’yorlari.

“ . ..matnshunoslik, adabiy manbashunoslik, tilshunoslik, falsafa, madaniyat tarixi, sohalarida, milliy madaniy merosimizning hali o’rganilmagan ko’pgina qatlamlarini ochib berishga yo’naltirilgan ilmiy- tadqiqotlarga alohida e’tibor qaratish ...” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 25- maydagi “Qadimiy yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ’ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-2995 Qarori

• Mashg‘ulotning maqsadi: Me’yor ko‘rinishlari: fonetik, leksik, orfoepik, orfografik, so‘z yasash, so‘z qo‘llash me’yorlari; punktuatsion, sintaktik, stilistik me’yorlar. Me’yoriylikdan maqsadli chekinish. Lug‘atlarning nutq madaniyati bo‘yicha universal manba sifatidagi ahamiyati. Adabiy til nutq madaniyatining asosi sifatida. Adabiy til me’yorlarini egallashga to‘siq bo‘luvchi ba’zi holat va sabablar. Tayanch so‘z va iboralar: adabi y tilning yo zma, o g‘ zaki shaklga e galigi; sh eva va dialektlar; «adabiy til» tushunchasi; me’yor- so‘zning mavjud bo‘lgan ma’nosi. Mavzuning qisqacha mazmuni: Nutq odobi – umumiy axloqni belgilovchi mezon. Nutq madaniyati va adabiy me’yor o‘lchovi fanning asosidir.

Til va nutq bir-biriga bog‘liq hodisalardir, ularni bir-biridan ajratib qarash asossizdir. Til nutq uchun moddiy materialdir. Shu asosida nutq tashkil topadi. Tilda ruhiy va moddiy material mavjud bo‘lib, so‘zning kishilar xotirasidagi obrazlari ruhiy material, nutq yaratish jarayonida qo‘llaniladigan so‘z shakllari, materiallar, tovushlar moddiy material hisoblanadi. Tilning ruhiy hodisaligi uning ongda saqlanishi bo‘lsa, moddiy hodisa esa undagi tovushlardir. Nutq bu til deb ataluvchi, o‘ta muhim vazifani bajaruvchi noyob quroldan foydalanuvchi jarayon. Til birikmalari imkoniyatlarining borliq, tafakkur, ong hamda vaziyat kabi hodisalar bilan munosabatda namoyon bo‘lishidir. Nutq harakatdagi til bo‘lib, nutq a’zolarining harakati jarayonida paydo bo‘ladi va so‘z birikmalari, erkin birikmalar, so‘z tartibi va gaplardan tashkil topadi. Madaniy gapirishga intilish tushunchasi barcha xalqlar tillarida qadimdan mavjud hodisadir. Bu tushuncha odob va nafosat talablari bilan aloqador tushunchadir.

O'xshashlar

O’zbek adabiy tili tarixi

Areal lingvistikaning o‘zbek tilshunosligidagi o‘rni. Adabiy til va dialekt muammosi

O‘ZBEK TILI MILLIY KORPUSIDA QUR’ONI KARIM MA’NOLARI TARJIMASINING LINGVISTIK TA’MINOTI

Respublikamizda o‘zbek tilini Davlat tili sifatidagi nufuzini oshirish boʻyicha qilinayotgan ishlar

HTML TILI