O‘ZBEKISTONNING GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI
![O‘ZBEKISTONNING GEOEKOLOGIK
MUAMMOLARI](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_1.png)
![•
Geoekologik muammolarning vujudga kelishi tabiiy jarayonlar va
inson faoliyati bilan bog‘liq tarzda ro‘y berishi mumkin.
Geoekologik muammolarni keltirib chiqaruvchi tabiiy omillar va
jarayonlardan asosiylari: vulqon otilishi, zilzila, surilma, ko‘chki,
sel, suv toshqini, kuchli shamollar, yong‘inlar va boshqalar.
Bunday omillar bevosita har bir geotizimning tabiiy xususiyatlari
bilan bog‘liq bo‘lib, unda inson ishtiroki bo‘lmaydi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_2.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_3.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_4.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_5.png)
![•
Inson va tabiiy muhitning o‘zaro ta’siri kelib
chiqishi jihatidan ekologik muammo hisoblanadi.
Lekin, u ma’lum geotizimda turli miqyosda hamda
tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy geografik qonuniyatlar
asosida ro‘y bergani sababli geografik muammo
ham hisoblanadi, ya’ni ekologik muammo muayyan
geotizimda tarkib topib, shakllanib, rivojlanish
bosqichlarini bosib o‘tadi. Shu nuqtayi nazardan
geoekologik muammo deyiladi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_6.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_7.png)
![•
Geoekologik muammolar – insonlarning sog‘ligi va xo‘jalik
faoliyatiga salbiy ta’sir etadigan, ularning tabiiy muhit bilan
munosabatlarida va geotizimlarning bir butunligida nomutanosiblikni
keltirib chiqaruvchi, tabiiy va antropogen omillar natijasida yuzaga
kelgan jarayon va hodisalar.
•
Geoekologik muammolar, odatda, tizimli xususiyatga ega bo‘lib, bu
xususiyatlar quyidagilarda namoyon bo‘ladi: tabiiy hamda ijtimoiy
jarayonlar va qonuniyatlarning o‘zaro ta’siri; geografiya, ekologiya,
geologiya va boshqa fanlarning integratsiyasini talab etadigan
fanlararo ahamiyat kasb etishi; resurslardan turli maqsadlarda bir
qancha foydalanuvchilarning mavjudligi; geotizim yoki geoekologik
muammoning holatini bitta ko‘rsatkich bilan tavsifl ash mumkin
emasligi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_8.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_9.png)
![•
Geoekologik muammolarning turlari. Geoekologik muammo qotib
qolgan, o‘zgarmas holat bo‘lmay, balki muntazam ravishda
o‘zgaruvchi va rivojlanuvchi, ko‘p sonli oddiy muammolar
tizimidir. Geoekologik muammolarni bir qancha ko‘rsatkichlar
(xo‘jalik sohalari bilan bog‘liq, egallagan maydoni bo‘yicha,
oqibatiga ko‘ra, kelib chiqish omillari) bo‘yicha tasnifl ash
mumkin, lekin yuqorida ta’kidlaganimizdek, geoekologik muammo
muayyan maydonda tarkib topib shakllanadi. Shu sababli, bunday
muammolar tarqalgan maydoni bo‘yicha – sayyoraviy, regional va
lokal , ayrim hollarda esa milliy kabi guruhlarga ajratiladi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_10.png)
![•
Sayyoraviy geoekologik muammolar – butun geografik qobiq
doirasida ro‘y beradigan va Yer yuzining barcha qismlariga ta’sir
etadigan, barcha mamlakatlarga, butun insoniyatga birdek xavf
soladigan eng murakkab geoekologik muammolardir. Bularga
“Issiqxona samarasi” va iqlim isishi, “Ozon tuynugi”, Dunyo
okeani sathining ko‘tarilishi va suvining ifloslanishi, cho‘llashish
va h.k. kiradi. Bunday geoekologik muammolarni bartaraf etish
uchun barcha davlatlar birlashib, yagona dastur asosida harakat
qilishlari lozim. Yer yuzidagi barcha mamlakatlar o‘z hududidagi
lokal va regional muammolarni hal etish orqaligina global
geoekologik muammolarning yechimini topishlari mumkin.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_11.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_12.png)
![•
Regional geoekologik muammolar – egallagan maydoniga ko‘ra
global geoekologik muammolardan kichikroq bo‘lib, ko‘pincha
bir yoki bir necha turlardan tashkil topgan geoekologik hodisa-
jarayonlar kompleksidan iborat bo‘ladi. Regional geoekologik
muammolar regional miqyosdagi geotizimlarni band etib, butun
Yer yuzi uchun xavf solmasligi mumkin, ammo ularning soni
tobora ortib bormoqda. Ushbu muammolar ayrim hududlargagina
tegishli bo‘lishiga qaramay, ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlari nihoyatda xavfli va salmoqli, ularni o‘z vaqtida oldini
olish va bartaraf etmaslik kelajakda keng miqyosdagi og‘ir
ekologik kulfatlarni keltirib chiqarishi mumkin.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_13.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_14.png)
![•
Regional geoekologik muammolar tarkib topishi jihatidan oddiy
va murakkab toifadagi geoekologik muammolarga bo‘linadi. Bir
turdagi hodisa va jarayonlardan iborat bo‘lsa – oddiy toifadagi,
bir necha geoekologik hodisa va jarayonlardan iborat bo‘lsa –
murakkab toifadagi geoekologik muammolar deyiladi. Murakkab
geoekologik hodisalarning yechimi ham murakkab bo‘lib, ko‘p
vaqt talab qiladi. U tobora murakkablashish va yangi hududlarni
egallash yo‘nalishida rivojlanadi. Oddiy geoekologik muammolar
ham makonda va vaqt mobaynida o‘ta murakkablashuvi oqibatida
murakkab tusga aylanishi mumkin.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_15.png)
![•
Orol va Orolbo‘yi muammosi O‘zbekiston va qo‘shni respublikalar
hududida joylashgan regional geoekologik muammodir. Shu sababli
mazkur muammoni bartaraf etishda Orol havzasidagi barcha qo‘shni
respublikalar O‘zbekiston bilan hamkorlik qilishlari lozim](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_16.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_17.png)
![](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_18.png)
![•
Lokal (mahalliy) geoekologik muammolar – regional geoekologik
muammolarga nisbatan kichikroq maydonlarni egallab, bir yoki ikki
mamlakat hududida joylashgan ma’lum geotizim doirasida yuzaga
kelgan muammolardir. Bunday geoekologik muammolar inson xo‘jalik
faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib, tabiiy resurslardan intensiv foydalanish
va bu jarayonda tabiat qonuniyatlarini hisobga olmaslik, aholining bir
joyda o‘ta zich to‘planishi va boshqa sabablar tufayli kelib chiqadi.
Yer yuzasining namgarchilik hududlarida botqoqliklarning quritilishi,
qurg‘oqchil mintaqalarda sun’iy sug‘orish, suvomborlar barpo etish,
yaylov chorvachiligini rivojlantirish, ishlab chiqarish korxonalarining
qurilishi kabi jarayonlardagi ayrim xatoliklar hamda insonning ba’zi
pala-partish faoliyati lokal geoekologik muammolar yuzaga kelishiga
va keng miqyosda tarqalishiga sabab bo‘ladi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_19.png)
![•
O‘zbekistondagi lokal geoekologik muammolarni ko‘rib chiqadigan bo‘lsak,
ularning har tarafl ama kompleks tahlili va kelib chiqishi sababiga ko‘ra
quyidagi genetik guruhlarini ajratish mumkin: 1) atmosfera havosining
ifloslanishi bilan bog‘liq muammolar – yirik shaharlar va sanoatlashgan
hududlarda; 2) suvdan intensiv foydalanish bilan bog‘liq muammolar –
zovur suvlarining ko‘llarda to‘planishi, chuchuk suvlarning yetishmasligi,
chuchuk suv havzalarining ifl oslanishi va h.k.; 3) yerdan intensiv
foydalanish bilan bog‘liq muammolar – eroziya, sho‘rlashish, yaylovlarning
degradatsiyaga uchrashi; 4) geotizimlarga texnogen ta’sir bilan bog‘liq
muammolar – konchilik sanoati chiqindilarining to‘planishi, geotizimning
buzilishi, og‘ir texnikaning yaylovlarni payhon qilishi va h.k.; 5)
chorvaning intensiv boqilishi va buta-daraxtlarni kesish bilan bog‘liq
muammolar; 6) rekreatsiya obyektlaridan foydalanish bilan bog‘liq
muammolar; 7) zaharli kimyoviy moddalarning tabiiy muhitni ifloslashi
bilan bog‘liq muammolar va h.k.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_20.png)
![•
Geoekologik muammolarni yechimining ilmiy asoslari. Ushbu
muammolarning yechimi tizimli tahlilga bog‘liq. Tizimli tahlil
natijasida muammoning asosiy xususiyatlari, ko‘lami, rivojlanish
bosqichlari, yo‘nalishlari, sabablari va omillari, oqibatlari va boshqalar
ayon bo‘ladi. Geoekologik muammolarni tadqiq etishda asosan
hududiy, geotizimli va ekologik prinsiplar qo‘llaniladi.
•
Hududiy prinsipni qo‘llash, muammoning hududiy miqyosini aniqlashga,
uning rivojlanish chegaralarini, tarqalish arealini ajratishga imkon
beradi. Mazkur prinsip hudud yaxlitligi, uning boshqa hududlar bilan
aloqasi, o‘zaro bog‘liqlik va ta’sirda bo‘lishini bilishga imkon beradi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_21.png)
![•
Geotizimli prinsip geoekologik muammoni o‘rganish uchun
geografik asos hisoblanadi, chunki u hududning tuzilishi to‘g‘risida
axborot berish bilan birga uning qanday tabiiy xususiyatlarga,
resurslarga ega ekanligi haqida ma’lumotlarni olishga imkon beradi.
Mazkur prinsip geotizimlar chegaralarining joylashuvini, ularning
nisbati, bir-birlariga nisbatan past-balandligi, tarkibiy-dinamik holati
haqida ma’lumot beradi. Ushbu prinsip muammoning ko‘pgina
xususiyatlarini baholashda, kelajakda bo‘ladigan o‘zgarishlarni
oldindan prognoz qilishda, turli tadbirlar tizimini asoslashda va
ularni qo‘llashda, barcha turdagi kartalarni tuzishda asos bo‘ladi.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_22.png)
![•
Ekologik prinsipning qo‘llanilishi tirik organizmlar, jumladan
insonning atrof-muhit bilan o‘zaro aloqalari, ta’siri va munosabatda
bo‘lishi nazarda tutilganligi bilan bog‘liq. Ekologik muammoning
mantiqiy ma’nosi ham aslida tirik organizm bilan jonsiz tabiat
orasidagi o‘zaro aloqa va munosabatlarning buzilishidan iboratdir.
Ushbu munosabatning ziddiyatlashuvi muayyan geotizimlarda ro‘y
berib, hududiy xususiyatga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham mazkur
muammoni geoekologik muammo sifatida tadqiq etish zarur.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_23.png)
![•
Geoekologik muammoni bartaraf etish deganda, avvalo, dastlabki
tabiiy muvozanatni qayta tiklashni tushunmoq lozim. Tabiiy
muvozanat (ekologik muvozanat)ni qayta tiklash – tabiiy komponentlar
va geotizimlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlik, aloqadorlik va harakatni
dastlabki holatiga yaqinlashtirishdir, lekin uni asl holiga qaytarib
bo‘lmaydi. Buzilgan tabiiy muvozanatni qayta tiklash tadbirlarida
aho lining yashash sharoiti va sog‘ligini ham avvalgi holatiga olib
kelish lozim. Masalan: Orol va Orolbo‘yi bir-biri bilan uzviy
bog‘liq bo‘lgan regional geoekologik muammo bo‘lib, ularning
yechimi o‘zaro bog‘liq kompleks tadbirlarni baravariga qo‘llagan
holdagina hal qilish mumkin. Bunda, eng birinchi navbatda,
tashqaridan kelayotgan suvning toza va miqdorining ko‘p bo‘lishiga
erishish lozim. Chunki, muammoni tezlatuvchi kuch qurg‘oqchil
iqlim sharoitida cho‘llashish hodisasidir.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_24.png)
![•
Lokal geoekologik muammolar yechimi eng sodda muammolar
bo‘lib, ularni bartaraf etishda, eng avvalo, geoekologik muammoli
hududning tabiiy geografik sharoiti va tabiiy qonuniyatlari
chuqur o‘rganilishi lozim. Har bir geotizimning xususiyatlariga
mos xo‘jalik tarmoqlari va tabiatdan foydalanish chora-tadbirlarini
qo‘llash orqali bunday muammolarning oldi olinadi. Masalan,
yerlardan sug‘orma dehqonchilikda foydalanilishda har bir
geotizimning xususiyati o‘rganilib, so‘ngra shunga mos ekin
turlari, sug‘orish usuli va me’yorlari, agrotexnika tadbirlarini
qo‘llash, ya’ni tabiat bilan munosabatda uning qonunlarini
buzmaslik kutilgan natijalarga erishish kafolatidir.](/data/documents/66fe2e37-ee0a-404f-9173-fc9a70c90117/page_25.png)
O‘ZBEKISTONNING GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI
• Geoekologik muammolarning vujudga kelishi tabiiy jarayonlar va inson faoliyati bilan bog‘liq tarzda ro‘y berishi mumkin. Geoekologik muammolarni keltirib chiqaruvchi tabiiy omillar va jarayonlardan asosiylari: vulqon otilishi, zilzila, surilma, ko‘chki, sel, suv toshqini, kuchli shamollar, yong‘inlar va boshqalar. Bunday omillar bevosita har bir geotizimning tabiiy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, unda inson ishtiroki bo‘lmaydi.