O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

11731.079101562 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

•
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishda ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Hattoki, 2008-2009
yillarda ro‘y bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoilida
ham O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining o‘sish sur'atlari bo'yicha
dunyo mamlakatlari ichida eng yuqorilaridan biri bo'ldi. 2010-yildan
buyon O‘zbekiston YIMning yillik o‘sish sur’atlari 8 foizdan past
bo'lmagan darajada qayd etilmoqda. Jahon hamjamiyati ekspertlari
tomonidan tan olingan bu ijobiy natijalar zamirida respublikamiz
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ulkan salohiyati hamda
mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning "o‘zbek modeli”
asosida bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirilayotgan aniq
maqsadlarga yo‘naltirilgan islohotlar yotadi.

•
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo doirasida tranzit
imkoniyatlari qulay iqtisodiy-geografik o‘ringa ega bo'lib, subregion
davlatlarining o'zaro integratsiyalashuvida juda muhim rol o'ynaydi.
Shu bilan birga, respublikamiz ko'p tarmoqli milliy iqtisodiyotning
shakllanishi va rivojlanishi uchun ulkan imkoniyatlami yaratadigan
tabiiy boyliklariga ega. Eng avvalo, davlatimizning mineral-resurs
salohiyati alohida e’tiborga sazovor. O‘zbekiston hududida jami 120 ga
yaqin turdagi foydali qazilmalarning 2700 ta ко nlari topilgan.

•
O‘zbekiston jahon mamlakatlari orasida oltin zaxiralari bo‘yicha 4-
o‘rin, uran bo'yieha 7-o‘rin, molibden bo'yieha 8-o‘rin, mis bo'yieha esa
10-o‘rinda turadi. Yoqilg'i-energetika resurslari ichida tabiiy gaz eng
katta ahamiyatga ega bo'lib, uning zaxiralari bo'yicha O‘zbekiston
dunyoda 14-o‘rin egallavdi. Noruda qazilma boyliklar bo'yieha kaliy
tuzlari va fosforitlar qazishda dunyoda yetakchi o'rinlaridan birida
turadi. Turli foydali qazilmalarning yirik konlariga, asosan, Navoiy,
Toshkent, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari va Qoraqalpog'iston
Respublikasi boy hisoblanadi. Demak, mineral resurslaming ulkan
zaxiralari yurtimizda rangli metallurgiya, yoqilg'i, kimyo va
qurilish materiallari sanoatini rivojlantirishga keng imkoniyatlar
yaratadi.

•
Mamlakatimiz qishloq xo'jalikni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratuvchi
agroiqlim resurslariga ega. Vegetasiya davrning davomiyligi, issiq va quyoshli
kunlarning ko'pligi tufayli O'zbekistonda paxta с hilik, bog'dorchilik. uzumchilik,
sabzavotchilik, polizchilik kabi yuqori daromadli dehqonchilik tarmoqlari
intensiv ravishda rivojlanmoqda. Lekin, qishloq xo‘jaligi asosan sun'iy
sug‘orish yordamida rivojlanayotganligi sababli, respublikamiz qishloq
xo‘jaligi qat'iy darajada suv resurslariga bog‘liq. Tabiiy boyliklarning bu turi bilan
Toshkent, Andijon va Surxondaryo va Samarqand viloyatlari nisbatan yaxshi
darajada ta’minlangan. Shuningdek, davlatimiz g‘arbida joylashgan, kalta
qismini cho‘llar egallagan Navoiy, Buxoro, Qoraqalpog‘iston Respublikasida
bu jihatdan ancha murakkab vaziyat shakllangan. Ammo hududlarimizda suv
resurslarning yetishmoviligiga qaramay, O‘zbekiston jahon mamlakatlari ichida
sug‘oriladigan yerlar maydoni bo‘yicha 11-o‘rinda turadi.

•
O‘zbekiston aholisi va mehnat resurslari ham mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanishining poydevori hisoblanadi. Respublikamiz aholisi muntazam ravishda
o‘sib bormoqda. 1990-yilda 20,2 min kishiga teng bo'lgan respublikamiz aholisi
2017-yilga kelib 32,1 min kishigacha ko‘paydi. 2010-yildan keyingi davrda
0‘zbekistonda demografik ko‘rsatkichlardan tug‘ilish har 1000 kishi hisobiga 23-24,
o‘lim 5-6, tabiiy ko‘payish esa, bunga mos ravishda, 18, ya'ni 1,8 foizga teng
bo`lmoqda. Lekin migratsiya qoldig‘i minimal manfiy darajada (-0,1-0,2 foiz)
boMganligi tufayli, aholining yalpi ko‘payish suratlari 1,6-1,7 foizga teng.
•
Qisqa tarixiy davr mobaynida O‘zbekiston xalqaro savdo-iqtisodiy
munosabatlarga kirishish, milliy iqtisodiyot tarkibiy tuzilishini takomillashtirish,
sanoatni rivojlantirish, mamlakatning oziq-ovqat, energetika va transport
xavfsizligini ta'minlash kabi murakkab vazifalar yechimiga bosqichma-bosqich,
muvaffaqqiyatli erishdi.

•
Respublikamiz YIMning o'zgarish dinamikasida 3 ta davrni
ajratish mumkin. Birinchisi, 1991-1996-yillarni o‘z ichiga olib,
iqtisodiy pasayish bilan tavsiflangan. Bu holat, asosan, sobiq
Ittifoq doirasidagi hududiy mehnat taqsimoti tizimi,
O‘zbekiston iqtisodiyoti tarmoqlari va korxonalarining boshqa
respublikalarning xo‘jaligi o‘rtasidagi kooperatsiya aloqalarning
uzilishi natijasida kelib chiqdi. 1997-2003-yillar oralig'idagi
ikkinchi bosqich milliy iqtisodiyotning barqarorlashuvi va YIM
o'sishining boshlanishi davri bo‘ldi. Uchinchi davr 2004-yilda
boshlanib, hozirgacha davom etmoqda. Bu yillarda uchun
O‘zbekiston YIMning 8,0 foizdan past bo‘lmagan sur’atlar bilan
o‘smoqda.

•
Shuningdek, milliy iqtisodiyotimiz tarmoq tarkibida ham muhim o‘zgarishlar
ro`y berdi. Eng avvalo, sanoatning YIMdagi ulushi ancha o‘sganligi diqqatga
sazovordir. 1995-yilda YIMning 17,1 foizi sanoatga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa,
2014-yilda bu ko`rsatkich 26 foizgacha ko'taril-di. Qishloq xo'jaligining milliy
iqtisodiyotidagi ulushi. mos ravishda, 28,1 foizdan 17,6 foizgacha pasaydi.
Sanoatning tarmoq tarkibi ham sezilarli darajada o‘zgarib ketdi. Respublika
sanoatida elektr energetikasi, yoqilg'i, kimyo, rangli metallurgiya, mashinasozlik
va boshqa og‘ir sanoati tarmoqlarining o'rni va ahamiyati o`sib, mustaqillikdan
oldingi davrda respublika ixlisoslashuvini belgilab turgan yengil sanoatining
ulushi esa deyarli 3 barobar kamaydi. 2000-yil boshidan buyon sanoat ishlab
chiqarish hajmi O‘zbekistonda muntazam ravishda o‘sib kelib, qayta ishlash
tarmoqlarining o‘sish sur’atlari undiruvchi sanoatga nisbatan bir necha barobar
yuqori. Natijada, 2016-yil yakunlari bo‘yicha, mamlakatimiz sanoati tarkibida
salkam 20 foizlik ulush bilan mashinasozlik mahsulotlari yetakchi o'ringa
chiqib oldi.

•
So‘nggi yillarida O‘zbekistonda avtomobilsozlik, mikroelektronika
sanoati, kaliy o‘g‘itlari va soda ishlab chiqarish, farmatsevtika, shakar
sanoati va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlari bunyod etildi. Neft va gaz-
kimyo tarmoqlarida juda yirik korxonalar ishga tushirildi. 2010-yildan
keyingi davrda To'palang GES, Ustyurt gaz-kimyo majmuasi,
Xondiza tog`-metallurgiya kombinati, Dehqonobod kaliy zavodi,
Xorazm avtomo-bil zavodi, Zafarobod sement zavodi va boshqa muhim
ishlab chiqarish obyektlari qurib bitirildi. Hozirgi paytga kelib
O'zbekistonda mustahkam sanoat ishlab chiqarish salohiyati yaratildi.
Respublikamiz MDH mamlakatlari va jahon miqyosida oltin, uran,
tabiiy gaz, kadmiy, molibden, sulfat kislotasi, azot o‘g`itlari, gazlamalar,
yengil avtomobillar va boshqa mahsulotlarning yetakchi ishlab
chiqaruvchilari qatoridan joy egallaydi.

•
O‘zbekiston sanoatining hududiy tarkibida ham o‘zgarishlar yuz
berdi. Masalan, 1980-yillar oxirida Toshkent shahri va viloyatiga
respublika yalpi sanoat mahsulotining 50 foizi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa,
hozirgi davrda esa bu hududlarga 30 foiz ko‘rsatkich to‘g‘ri
kelmoqda. O‘z navbatida, qator yangi korxonalar barpo etilganligi
hisobiga Andijon, Qashqadaryo, Navoiy, Buxoro, Jizzax viloyatlari va
Qoraqalpog'iston Respublikasining mamlakat sanoati tarkibidagi
ulushlari sezilarli darajada ortdi. Demak, borgan sari O'zbekiston
hududida sanoat markazlarining soni ko'payib bormoqda.

•
O‘zbekiston qishloq xo'jaligida ham katta o'zgarishlar ro‘y berdi. Qishloq
xo'jaligida amalga oshirilgan dastlabki islohotlaming ustuvor maqsadlari paxta
yakkahokimligini tugatish, don mustaqilligiga erishish hamda xususiy fermer va
dehqon xo‘jaliklarini rivojlantirishdan iborat bo'lgan. Paxta ekin maydonlarining
keskin qisqartirilishi hisobiga g'alla maydonlari 1,5 barobar kengaytirildi. Shu tufayli
O‘zbekistonda bug'doyning yalpi hosili 3,5-4 barobar oshirilib, qisqa vaqt ichida
respublikamizda don mustaqilligiga erishildi. Bundan tashqari, mamlakatning oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlashda katta ahamiyat kasb etadigan sabzavotchilik,
kartoshka yetishtirish, bog'dorchilik, uzumchilik, sut-go‘sht chorvachiligi kabi
qishloq xo'jalik tarmoqlarini rivojlantirishga katta e'tibor qaratildi. Natijada,
mustaqillik yillarida paxta hosili 5,5 min tonnadan 3,4 min tonnagacha kamayib,
sabzavot hosili 2,5 barobar, kartoshka 6 barobar, meva 4 barobar, uzum 2,5 barobar
oshdi, go'sht va sut ishlab chiqarish hajmi ham 2 barobar o‘sdi.

•
Hozirgi kunda O‘zbekiston uzum, poliz ekinlari, ayrim mevalami
yetishtirish va eksport qilish bo‘yicha jahondagi yetakchi mamlakatlar
qatoriga kirdi. Shuningdek, O‘zbekiston qishloq xo'jaligida an’anaviy
ixtisoslashgan tarmoqlar-paxtachilik, pillachilik, qorako’l с hilik ham o‘z
ahamiyatini yo'qotgan emas. Jumladan, 2016-yil holatiga respublikamiz
jahonda paxta yalpi hosili bo'yicha 6-o‘rin, eksporti bo'yicha 3-o‘rin, ipak
ishlab chiqarish bo'yicha 6-o‘rin, qorako'l terisini ishlab chiqarish
bo'yicha esa 2-o‘rinda turadi.

•
Transport tizimi rivojlanishida ham salmoqli natijalarga erishildi. Bulardan eng
ahamiyatlisi respublika temiryo'l transporti tizimining bir butunligiga erishilganligidir.
O'zbekiston hududi shimoli-g'arbdan janubi-sharqqa yuzlab kilometr masofaga
cho'zilganligi, hamda davlat chegaralarining o'ziga xos shaklda tog' tizmalari va
keng yastanib yotgan cho'llar orqali o'tganligini hisobga olsak, bu masala dolzarb
strategik ahamiyatga ega ekanligiga amin bo'lamiz. Surxondaryo viloyati hududi
Toshg'uzor - Boysun - Qumqo'rg'on, Xorazm viloyati va Qoraqalpog'iston Respublikasi
Uchquduq - Miskin Nukus, Farg'ona vodiysi Angren - Pop temiryo`llari qurilishi
bilan O`zbekistonning yagona temiryo`llar tarmog'i bilan bog'landi. Natijada
mamlakatimizning transport xavfsizligi va mustaqilligi ta’minlandi. Hozirgi vaqtda
Navoiy va Buxoro viloyatlarini Qoraqalpog‘iston Respublikasi bilan nisbatan qisqa
masofada bogiab qo‘yadigan Konimex-Miskin temiryo‘li hamda Urganchdan xalqaro
turizm markazi hisoblangan Xiva shahriga tomon temiry о‘ l qurilmoqda.

•
Bundan tashqari, O‘zbekistonda temiryo'llami elektrlashtirish va tezyurar
poyezd yo‘nalishlarini barpo etish bo‘yicha ham salmoqli ishlar amalga
oshirildi. Jumladan, Toshkent-Samarqand yo‘nalishi bo'yicha
"Afrosiyob”, Toshkent Qarshi yo‘nalishida "Nasaf”, Toshkentdan
Buxorogacha "Sharq" tezyurar poyezdlar qatnovi yo`lga qo'yildi. Endi esa
Qarshi-Termiz, Qarshi-Kitob va boshqa temiryo‘llarini elektrlashtirish
ishlari ham boshlangan. Bular poyoniga yetganidan so'ng,
respublikamizdagi tezyurar poyezd yo'nalishlarining geografiyasi yanada
kengayishi kutilmoqda.

•
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi dengiz portlariga bir nechta
yo'nalishlarda ishonchli chiqish yo`llariga ega bo`lish, Yevrosiyoning turli
qismlaridagi regional transport tizimlari bilan bog`lanish orqali iqtisodiy-geografik
o‘mining tranzit imkoniyatlarini ro'yobga chiqarish maqsadlarida transport
sohasida Turkmaniston, Qozog‘iston, Rossiya Federatsiyasi, Xiloy, Ozarbayjon,
Gruziya, Eron, Ummon kabi davlatlar bilan keng qamrovli o‘zaro hamkorlikni
yo‘lga qo'ymoqda. Mamlakatimiz yordamida qurilgan Afg‘oniston hududidagi
birinchi Termiz Mozori Sharif temiryo`li O‘zbekistondan janubiy yo'nalishda dunyo
okeani portlariga tomon eng qisqa transport chiqishini yaratishning dastlabki
bosqichi bo`ldi. Afsuski, Afg‘onistondagi geosiyosiy vaziyatning beqarorligi bu
davlat hududidan Hind okeaniga tomon loyihalashtirilgan transport magistrallari
qurilishini noaniq muddatgacha to‘xtatib turibdi.

•
Transport tizimida amalga oshirilavotgan keng qamrovli ishlar
mamlakatimizning tashqi iqtisodiy aloqalarini yanada
rivojlantirish borasidagi harakatlarning ajralmas qismi
bo‘lmoqda. Dunyoning 140 ga yaqin davlatlari bilan tashqi
iqtisodiy aloqalarini yo`lga qo‘yayotgan O‘zbekiston
Respublikasining eng muhim savdo hamkorlari qatoriga
Rossiya Federatsiyasi, Xitoy, Qozog‘iston, Koreya Respublikasi,
Turkiya va Yevropa mamlakatlari kiradi. Transport tizimining
rivojlanishi respublikamiz tashqi iqtisodiy faoliyatini yangi
geografik yo‘na!ishlarda kengaytirishga imkoniyat beradi.

•
Respublika eksportining tovar tarkibida mustaqillik yillarida juda katta
o‘zgarishlar ro‘y berdi. Mustaqillikka erishgan payti respublikamiz
eksportida paxta tolasining ulushi 60 foizga teng bo'lgan. Keyingi
yillarda bu raqam muttasil ravishda pasayib, 2016-yilga kelib 5
foizgacha tushib ketdi. Olz navbatida, energiya manbalari (eng avvalo,
tabiiy gaz), rangli metallar, oziq-ovqat va to'qimachilik, kimyo sanoati
mahsulotlari, avtomobil ishlab chiqarishning mamlakatimiz eksporti
tarkibidagi o‘rni sezilarli darajada o‘sdi.

•
So‘ngi yillarda hududlarning sanoat ishlab chiqarish va
eksport salohiyatini oshirish, milliy iqtisodiyotimizga xorijiy
sannoyalarni yanada ko‘proq hajmda jalb etish maqsadida
respublikamiz hukumatining tashabbusi bilan mamlakatimizda
qator erkin iqtisodiy zonalar (EIZ) tashkil qilindi. Dastlab
"Navoiy”, "Angren”, "Jizzax” (Sirdaryo viloyatidagi filiali bilan),
keyinchalik esa Xorazm viloyatida "Hazorasp", Buxoro
viloyatida "G‘ijduvon" Samarqand viloyatida "Urgut” hamda
Farg'ona viloyatida "Qo‘qon'" ElZlari yaratildi. Hozirgi kunga
kelib bu hududlarda ichki va tashqi sarmoyadorlar ishtirokida
yuzlab yangi ishlab chiqarish loyihalari amalga oshirilmoqda.
•
O`zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi istiqbollari
respublikaning har bir tuman va viloyat imkoniyatlaridan
umumdavlat va hududiy manfaatlarda oqilona foydalana olishga
bog`liq.

O‘zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

• Mustaqillik yillarida O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda ulkan muvaffaqiyatlarga erishdi. Hattoki, 2008-2009 yillarda ro‘y bergan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoilida ham O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining o‘sish sur'atlari bo'yicha dunyo mamlakatlari ichida eng yuqorilaridan biri bo'ldi. 2010-yildan buyon O‘zbekiston YIMning yillik o‘sish sur’atlari 8 foizdan past bo'lmagan darajada qayd etilmoqda. Jahon hamjamiyati ekspertlari tomonidan tan olingan bu ijobiy natijalar zamirida respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining ulkan salohiyati hamda mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning "o‘zbek modeli” asosida bosqichma-bosqich ravishda amalga oshirilayotgan aniq maqsadlarga yo‘naltirilgan islohotlar yotadi.

• O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyo doirasida tranzit imkoniyatlari qulay iqtisodiy-geografik o‘ringa ega bo'lib, subregion davlatlarining o'zaro integratsiyalashuvida juda muhim rol o'ynaydi. Shu bilan birga, respublikamiz ko'p tarmoqli milliy iqtisodiyotning shakllanishi va rivojlanishi uchun ulkan imkoniyatlami yaratadigan tabiiy boyliklariga ega. Eng avvalo, davlatimizning mineral-resurs salohiyati alohida e’tiborga sazovor. O‘zbekiston hududida jami 120 ga yaqin turdagi foydali qazilmalarning 2700 ta ко nlari topilgan.

• O‘zbekiston jahon mamlakatlari orasida oltin zaxiralari bo‘yicha 4- o‘rin, uran bo'yieha 7-o‘rin, molibden bo'yieha 8-o‘rin, mis bo'yieha esa 10-o‘rinda turadi. Yoqilg'i-energetika resurslari ichida tabiiy gaz eng katta ahamiyatga ega bo'lib, uning zaxiralari bo'yicha O‘zbekiston dunyoda 14-o‘rin egallavdi. Noruda qazilma boyliklar bo'yieha kaliy tuzlari va fosforitlar qazishda dunyoda yetakchi o'rinlaridan birida turadi. Turli foydali qazilmalarning yirik konlariga, asosan, Navoiy, Toshkent, Qashqadaryo, Buxoro viloyatlari va Qoraqalpog'iston Respublikasi boy hisoblanadi. Demak, mineral resurslaming ulkan zaxiralari yurtimizda rangli metallurgiya, yoqilg'i, kimyo va qurilish materiallari sanoatini rivojlantirishga keng imkoniyatlar yaratadi.

O'xshashlar

O‘zbekistonning ijtimoiy rivojlanishi

O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi

O‘zbekistonning tashqi iqtisodiy aloqalari

IQTISODIY IJTIMOIY HUQUQLAR