logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Olmosh so‘z turkumining pragmatik xususiyatlari

Olmosh so‘z turkumining pragmatik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

5910.2861328125 KB
Ko'chirib olish
Mavzu : Olmosh so‘z turkumining pragmatik xususiyatlari Reja: 1.Olmosh so‘z turkumining pragmasemantik tabiati. 2.Deyksis belgilar. 3.Kishilik olmoshlariga xos pragmatik belgilar. • MA‘LUMKI, TILSHUNOSLIKGA OID NAZARIY ADABIYOTLARDA OLMOSH SO‘Z TURKUMI XUSUSIDA BOSHQA SO‘Z TURKUMLARIGA NISBATAN NOAN‘ANAVIY LISONIY QARASHLAR MAVJUD. BUNDAY QARASHLAR, ALBATTA, OLMOSH SO‘Z TURKUMIGA XOS SO‘ZLARNING LINGVISTIK TABIATIGA BOG‘LIQ HOLDA SHAKLLANADI. ICHI BO‘SH SO‘ZLAR- MA‘NO QOBIG‘I BO‘SH SO‘ZLARGA OLMOSHLAR VA ATOQLI OTLAR KIRITILADI. OLMOSH PRAGMATIK FUNKSIYAGA EGA BO‘LIB, MATN ICHIDA MA‘LUM NUTQ VAZIYATI BILAN ALOQADOR MA‘NO OTTENKALARI BILAN TO‘LDIRILADI. AYNAN NUTQ VAZIYATI BILAN BOG‘LIQ MA‘NO OTTENKALARI MATNDA PRAGMATIK FUNKSIYA BAJARISH UCHUN XIZLAT QILADI Ma’lumki, tilshunoslikga oid nazariy adabiyotlarda olmosh so‘z turkumi xususida boshqa so‘z turkumlariga nisbatan noan’anaviy lisoniy qarashlar mavjud. Bunday qarashlar, albatta, olmosh so‘z turkumiga xos so‘zlarning lingvistik tabiatiga bog‘liq holda shakllanadi. Ichi bo‘sh so‘zlar-ma’no qobig‘i bo‘sh so‘zlarga olmoshlar va atoqli otlar kiritiladi. Olmosh pragmatik funksiyaga ega bo‘lib, matn ichida ma’lum nutq vaziyati bilan aloqador ma’no ottenkalari bilan to‘ldiriladi. Aynan nutq vaziyati bilan bog‘liq ma’no ottenkalari matnda pragmatik funksiya bajarish uchun xizmat qiladi. Olmosh predmet yoki belgini konkret ko‘rsatib bermaydi. Olmoshlarning qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanilishi grammatik bog‘langan nutq jarayonida konkretlashadi. Olmoshning ma’nosi noaniqroq, umumiyroq bo‘ladi. Olmoshlar predmetni faqat ko‘rsatish, ularning mavjudligini bildirish uchun xizmat qiladi. Olmoshning konkret ma’nosi kontekst, situatsiya- nutq jarayonida ishtirok etuvchilarning munosabatiga qarab konkretlashadi. Demak, olmoshlar o‘zining leksik-semantik hamda grammatik belgilaridan tashqari yana boshqa qator xususiyatlarga egaki, bu uni tildagi yangi bir yo‘nalish asosida tadqiq etish imkonini yaratadi. Nutq vaziyati va kontekst bilan bog‘liq so‘zlarning yangicha talqin va tasnifida "Narsa va hodisalarni nomlash” nuqtai nazaridan ismlar ikki darajaga bo‘linadi. 1. Birlamchi nomlar (narsa otlari, belgi otlari, miqdor otlari) va fe’llar. 2. Ikkilamchi nomlar (antroponim, toponim, gidronim, oronim va hokazo) va olmoshlar kiradi. Bu ikki turkum narsa va hodisalarni bevosita nomlamaydi. Oldin nomlangan narsalarni bir-biridan ajratadi yoki ularga ishora qiladi. Bu jihatdan atoqli ot va olmosh "ichi bosh so‘zlar" sifatida umumiylikni hosil qiladi. Lekin atoqli otlar faqat narsa otlarini bir- biridan ajratish uchun qo‘llanilsa, olmoshlar barcha so‘z shakllari o‘rnida almashinib kelib, ularga ishora qilish hamda og‘zaki va yozma matn tarkibidagi matn qismlarini bog‘lash vazifasini bajaradi. Shuning uchun ba’zi lingvistik adabiyotlarda olmoshning yuqoridagi boshqa so‘z turkumlaridan farqalanuvchi qirralari alohida ta‘kidlangani holda bu belgilar lingvistik planda tahlil qilinadi. Olmosh turkumidagi so‘zlarning mavhum, noaniq ma’no ifodalashini quyidagi misollarni qiyoslash asosida ko‘rish mumkin: 1. Predmetning nomini bildiruvchi so‘z: non, uy, daftar. 2. Predmetning belgisini bildiruvchi so‘z: yaxshi, shirin, katta. 3. Predmetning miqdorini bildiruvchi so‘z: bir, to‘rt. 4. Harakatning belgisini bildiruvchi so‘z: tez, ko‘p, oz, yana. 5. Olmosh turkumiga oid so‘zlar: biz, shu, nima, hamma, o‘z. Olmoshlar sof ma’noda lingvistik pragmatikaning bosh masalasi sifatida talqin va tadqiq etilishi zarur. Ch.S.Pirs termini bilan aytiladigan bo‘lsa, lingvistik pragmatikaning klassik masalalaridan bir indeksial ifodalanish yoki deyksis tushunchasidir. Ch.Morrisning tushuntirishi bo‘yicha esa deyksis muammosi pragmatika tabiatiga kirib, deyktik elementlar mazmuni, so‘zning qo‘llanish vaziyatiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun olmosh turkumiga xos so‘zlar indeksial belgilar sifatida deyktik elementlar hisoblanadi va ularga xos denotatni kontaktsiz aniqlab bo‘lmaydi. Faqat nutqiy vaziyatni to‘liq qamrab olgan nutqiy akt ko‘rinishlarigina deyktik elementlar denotatini ochish uchun xizmat qiladi. N.Mahmudovning ta’kidicha, "deyksis belgi” voqea, belgi, narsalarni bevosita ifodalamaydi, balki ularga ishora, havola qiladi. Olmoshlar deyksis belgilar bo‘lib, kontekstda ular havola bo‘lak sifatida vazifa bajaradi va shaklan to‘liq, mazmunan noto‘liq bo‘ladi. Olmoshlar ana shunday so‘zlar sifatida pragmatik qimmatga ega. Masalan : Bu odam nega ochiq yaraday yel o‘tsa ham jizillayotibdi? Nahot, bu odamni faqat Usmonjon masalasi, faqat nafsoniyat shu ko‘yga solgan bo‘lsa! (A.Qahhor) Yuqoridagi kontekstda bu olmoshi sintaktik jihatdan shaklan to‘liq bo‘lsa-da, biroq mazmunan bo‘sh so‘z-havola bo‘lak sifatida avvalgi kontekstga ishora qilish vazifasini bajargan. Olmoshlar havola bo‘lak sifatida matnda bajarayotgan vazifasiga ko‘ra quyidagi tasnifiy belgilardan iborat bo‘ladi. 1. Matn qismlari o‘rtasidagi o‘zaro sintagmatik munosabatni ta’minlaydi. Bunda matn elementlari o‘rtasidagi kogerantlikni yuzaga chiqarish uchun xizmat qiladi. 2. Matnning avvalgi qismiga ishora qilish vazifasini bajaradi. Bunda u kontekstual yaxlitlikni ta’minlaydi va deyktik ifodalar turiga kiritiladi. 3. Olmoshlarning konkret ma’nosi nutq vaziyatida aniq bo‘ladi. 4. Olmoshlar matnda shakliy semantika yo‘nalishini yuzaga keltiradi. Shakliy semantika tushunchasi matndagi so‘zning mazmunan noto‘liq bo‘lsa ham, shaklan barcha grammatik talablarga javob berishini ko‘rsatadi. Siz shuni bilib qo‘yingki, dushmanlar hech qachon yurtimizga bostirib kirolmaydi . (Gazetadan) Olmoshlarning birinchi darajali funksiyasi so‘zlovchi, tinglovchi va kuzatuvchi shaxs ma’nolarini ifodalash bilan xarakterlanadi. Har qanday nutqda nutq subyekti, nutq adresati hamda nutq predmeti xususidagi ichki semantik ottenka ko‘rsatkichlari sezilib turadi. Xabar qilinayotgan faktning propozitsiya subyekti sifatida so‘zlovchining barcha xususiy ifoda imkoniyatida subyektga xos parantetik qo‘shilishlar (masalan, kirish konstruksiyalar) shuningdek, ekspressiv va modal baho ko‘rinishlarini xususiylikning yagona kommunikativ pragmatik kategoriyasi doirasiga kiritish mumkin. Demak xususiylik ikki usulda ifodalanadi: oshkora (eksplitsit) va yashirin (implitsit). Har ikkisida ham shaxs ma’nosi namoyon bo‘lib, bular yashirin ko‘rsatkich sifatida so‘zlovchi, tinglovchi tushunchalari bilan ifodalansa, shaxs tushunchasining oshkora ko‘rsatkichlari olmosh turkumidagi so‘zlarning nutqdagi qo‘llanilishi bilan belgilanadi. KISHILIK OLMOSHLARIGA XOS PRAGMATIK BELGILAR Kishilik olmoshlari so‘zlovchi - nutq subyekti, tinglovchi hamda uchinchi shaxs ma’nosini ifoda etuvchi maxsus so‘zlardir. Bular olmoshlarga xos semantik ma’no deb yuritilgan. Olmoshga xos pragmatik ma’no "men " yoki "biz" shaklining subyektni ifodalashdan tashqari qo‘shimcha "manmanlik" ma’nosida qo‘llanishi bilan xarakterlanadi. Masalan: - Men o‘qitgan juvonlarning hammasi kam bo‘lgani yo‘q! - dedi Hurriniso kerilib. - Tojixonni kechki maktabda o‘qitganman! (A. Qahhor) Ayrim o‘rinlarda "men" o‘rnida "biz" kishilik olmoshi qo‘llanib kamtarlikni ifodalasa, ba’zi hollarda bu ma’no kinoya, kesatiq bilan almashadi hamda bayon qilingan ma’noning ta’sir etish darajasini kuchaytiradi: - Butun bir ro‘zg‘orni ko‘targan tuyaga bitta elak og‘irlik qilgan ekan. Bizning jiyanimiz to‘g‘risidagi arzimaydigan masalani pardozlab kecha majlisga solganingiz menga uncha botmay turipti. O‘n bir yashar qiz bolani egov qilib, bizning obro‘yimizni egovlamasangiz ham bo‘lar edi. (A. Qahhor) Sof kishilik olmoshi shaxs ma’nosini ifodalashdan tashqari o‘sha shaxs bilan bog‘liq hodisa va predmetlarni ham ifoda eta oladi: Qalandarovning jag‘i qimirlab, tomirlari bo‘rtdi, quloqlarigacha qizarib ketdi. U engashib etigining qo‘njini tortar ekan: - Bizning ustimizdan arz qilmagan odam qolmabdi-da... jinoyatimiz ko‘p, mayli, peshonamizdan ko‘rdik! - dedi. (A.Qahhor) Bu matnda "biz" kishilik olmoshining qo‘llanib, so‘zlovchi nazarda tutgan ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qilyapti. "Sen" va "siz" olmoshlari kommunikativ vaziyat bilan bog‘liq ravishda nutq subyekti hamda tinglovchi orasidagi yaqinlik, hurmat ma’nosini ifoda etadi: Ertadan keyin... birinchi masala qilib sizning hisobingizni qo‘ysak yaxshi bo‘lar edi. - Mayli, - dedi Qalandarov mamnun bo‘lib. - Sen, sizlar shuncha ish qilganda, men besh-o‘n minut javrab bersam nima qipti! (A. Qahhor) Ko‘rsatish olmoshlari o‘z nomi bilan shaxs, predmet yoki belgini ko‘rsatadi, matn qismlarini bog‘laydi va nutq vaziyati ta'sirida so‘zlovchining tinglovchiga munosabatini ifoda etadi: Shu olmoshi nutq subyektining tinglovchiga bo‘lgan qat’iy salbiy munosabati asosidagi kamsitish ma‘nosini ifoda etadi: Qalandarov ichida o‘zini so‘kdi: “Shu mahmadana bilan so‘z urushtirib nima obro‘ topar edim, nima keragi bor edi?” – dedi... ( A. Qahhor) O‘zlik olmoshi o‘z so‘zi bilan ifodalanib, bu so‘zning ma’nosi ham nutq vaziyatida oydinlashadi. O‘z so‘ziga -lar qo‘shimchasini qo‘shib qo‘llash bilan matnda piching, kesatiq ma’nolari bayon qilinadi. Qalandarovning ro‘y- rost achchig‘i kelib, chakka tomirlari bo‘rtdi. - O‘zlari biladilar, - dedi istehzo bilan, har kimda ham bitta- ikkita majlisga yetgulik gunoh topiladi. Umuman, olmoshlar predmet, belgi, miqdor bildiruvchi nomlarni qayta nomlash uchun xizmat qiladi va bularning ma’nosi nutq vaziyati, kontekst tarkibida oydinlashadi. Ikkinchi jihati shuki, olmoshlar nutq vaziyati bilan bog‘liq holda nutqiy etiket shakllaridan biri sifatida so‘zlovchining tinglovchi hamda nutq ishtirokchilariga munosabatini ifoda etadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. M.Hakimov. O‘zbek pragmalingvistikasi asoslari. - Toshkent. 2013. 2. Sh.Safarov. Pragmalingvistika. – Toshkent. 2008. 3. H.Ne’matov, R.Rasulov. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. – Toshkent. 1995. E’tiboringiz uchun raxmat!

Mavzu : Olmosh so‘z turkumining pragmatik xususiyatlari

Reja: 1.Olmosh so‘z turkumining pragmasemantik tabiati. 2.Deyksis belgilar. 3.Kishilik olmoshlariga xos pragmatik belgilar.

• MA‘LUMKI, TILSHUNOSLIKGA OID NAZARIY ADABIYOTLARDA OLMOSH SO‘Z TURKUMI XUSUSIDA BOSHQA SO‘Z TURKUMLARIGA NISBATAN NOAN‘ANAVIY LISONIY QARASHLAR MAVJUD. BUNDAY QARASHLAR, ALBATTA, OLMOSH SO‘Z TURKUMIGA XOS SO‘ZLARNING LINGVISTIK TABIATIGA BOG‘LIQ HOLDA SHAKLLANADI. ICHI BO‘SH SO‘ZLAR- MA‘NO QOBIG‘I BO‘SH SO‘ZLARGA OLMOSHLAR VA ATOQLI OTLAR KIRITILADI. OLMOSH PRAGMATIK FUNKSIYAGA EGA BO‘LIB, MATN ICHIDA MA‘LUM NUTQ VAZIYATI BILAN ALOQADOR MA‘NO OTTENKALARI BILAN TO‘LDIRILADI. AYNAN NUTQ VAZIYATI BILAN BOG‘LIQ MA‘NO OTTENKALARI MATNDA PRAGMATIK FUNKSIYA BAJARISH UCHUN XIZLAT QILADI Ma’lumki, tilshunoslikga oid nazariy adabiyotlarda olmosh so‘z turkumi xususida boshqa so‘z turkumlariga nisbatan noan’anaviy lisoniy qarashlar mavjud. Bunday qarashlar, albatta, olmosh so‘z turkumiga xos so‘zlarning lingvistik tabiatiga bog‘liq holda shakllanadi. Ichi bo‘sh so‘zlar-ma’no qobig‘i bo‘sh so‘zlarga olmoshlar va atoqli otlar kiritiladi. Olmosh pragmatik funksiyaga ega bo‘lib, matn ichida ma’lum nutq vaziyati bilan aloqador ma’no ottenkalari bilan to‘ldiriladi. Aynan nutq vaziyati bilan bog‘liq ma’no ottenkalari matnda pragmatik funksiya bajarish uchun xizmat qiladi.

Olmosh predmet yoki belgini konkret ko‘rsatib bermaydi. Olmoshlarning qaysi so‘z turkumi o‘rnida qo‘llanilishi grammatik bog‘langan nutq jarayonida konkretlashadi. Olmoshning ma’nosi noaniqroq, umumiyroq bo‘ladi. Olmoshlar predmetni faqat ko‘rsatish, ularning mavjudligini bildirish uchun xizmat qiladi. Olmoshning konkret ma’nosi kontekst, situatsiya- nutq jarayonida ishtirok etuvchilarning munosabatiga qarab konkretlashadi. Demak, olmoshlar o‘zining leksik-semantik hamda grammatik belgilaridan tashqari yana boshqa qator xususiyatlarga egaki, bu uni tildagi yangi bir yo‘nalish asosida tadqiq etish imkonini yaratadi.

Nutq vaziyati va kontekst bilan bog‘liq so‘zlarning yangicha talqin va tasnifida "Narsa va hodisalarni nomlash” nuqtai nazaridan ismlar ikki darajaga bo‘linadi. 1. Birlamchi nomlar (narsa otlari, belgi otlari, miqdor otlari) va fe’llar. 2. Ikkilamchi nomlar (antroponim, toponim, gidronim, oronim va hokazo) va olmoshlar kiradi.

O'xshashlar

Ot so‘z turkumining pragmatik xususiyati
Taqlid soʻzlarning pragmatik xususiyatlari
Olmosh
Olmosh sōz turkumi
Sifat so’z turkumining eski shakli