logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Ózbek tili morfemikasi, sózning morfem tuzilishi

Ózbek tili morfemikasi, sózning morfem tuzilishi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

848.4384765625 KB
Ko'chirib olish
Ózbek tili morfemikasi, sózning morfem tuzilishi     Reja : 1.Morfemika ta’limot sifatida 2. So‘zning morfemik strukturasidagi o‘zgarish lar . 3. Morfemalarning funksional-semantik tasnifi.   Morfemika so‘zning nomustaqil tarkibiy qismi haqidagi ta’limot. Ma’lumki, o‘zbek tilida, flektiv tillardagidan farqli o‘laroq, o‘zak mustaqil ma’no anglatish xususiyatiga ega. So‘zning o‘zakdan boshqa qismlari esa undan ayricha qo‘llanmaydi va ma’no anglatmaydi. Shuning uchun ular morfema deyiladi. Leksema shakllanuvchanlik, morfema shakllantiruvchanlik belgisiga ega. Nomustaqillik tabiati va leksemaga shakl berish vazifasiga xoslanganligi ularni morfema deb atashga olib kelgan.Morfemaning nutqiy ko‘rinishi q o‘ shimcha deyiladi. Leksema tarixiy taraqqiyot natijasida morfemaga aylanib borishi, morfema esa so‘zning o‘zagiga singib ketishi mumkin. Masalan, [ xona ] leksemasi taraqqiyot natijasida ikkiga ajralgan. Bir ma’nosida «joy» semali yasama so‘zni hosil qiluvchi derivatsion vositaga aylanib ketgan, leksemalikdan mahrum bo‘lgan. [ Noma ] , [ goh ] , [ xo‘r ] leksemasi ham shunday tarixiy siljishni boshidan kechirgan. Albatta, tildagi bunday hodisalar ilmiy muammo bo‘lib, maxsus tekshirish natijasida tayinli xulosaga kelish mumkin. Chunki bu birlikning turkiy unsurlar emasligi shuni taqozo qiladi. So‘zning morfemik strukturasidagi o‘zgarish. Aytilganidek, til taraqqiyoti natijasida so‘zning semantik, fonetik strukturasida bo‘lgani kabi, morfemik tarkibida ham jiddiy o‘zgarish yuz beradi. Ularning har xil ko‘rinishi bor: 1) so‘z  va  qo‘shimcha  birlashib,  so‘z   tublashishi mumkin   yuksa l , yuksak; 2)  so‘z  va  qo‘shimcha  birlashib   yaxlitlanishi mumkin:   biron,   biror, bezor, (qo‘shimcha  bunday  zichlashishi  natijasida  o‘z  invarianti  – morfemasidan   uzilishi  mumkin); 3)  so‘z  va  qo‘shimcha  orasidagi  aloqa   soddalashishi mumkin:   yumsho q , qatti q ; 4)  so‘z  qo‘shimcha  holiga  kelishi,  murakkab  qo‘shimchalar  bir-biriga   qo‘shilib  ketishi,  ya’ni   birlashishi mumkin:   borib yotibdi - morfem borib yatip ti – bor yap ti; ning + i=niki. 1) derivatsion morfema; 2) grammatik morfemaMorfemalarning funksional- semantik tasnifi. Morfema funksional-semantik xususiyatiga ko‘ra 2 guruhga bo‘linadi Derivatsion morfema so‘zga qo‘shilib, yangi so‘z hosil qiladi. Yangi so‘z yangi lug‘aviy va grammatik ma’noga ega bo‘ladi. Masalan, [ paxta ] leksemasi [ - chi ] affiksini olib, (paxtachi) so‘zi vujudga keladi. Yangi lug‘aviy ma’no yangi grammatik; ma’noni ham vujudga keltiradi: narsa-byyum oti shaxs otiga aylaladi. Shu bilan birgalikda, yangi so‘zning valentlik imkoniyati ham asos so‘znikidan keskin farqlanadigan holga keladi. Grammatik morfema asosiy xususiyatiga ko‘ra uchga ajraladi: 1) lug‘aviy shakl hosil qiluvchi morfema; 2) sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema; 3) lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema. Lug‘aviy shakl hosil qiluvchi morfema leksema lug‘aviy ma’nosini nutqqa moslashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, [ kitob ] leksemasining sememasida birlik va ko‘plik ma’nosi noma’lum. Son lug‘aviy shakl hosil qiluvchisi bo‘lgan [– lar ] uni ko‘plik tomon muayyanlashtiradi. Bu morfemaning o‘ziga xos turi lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema bo‘lib, lug‘aviy ma’noni muayyanlashtirish, nutqqa xoslash bilan birga ((kel gan ) , (o‘ qi gach )) , so‘zni sintaktik aloqaga ham kiritadi: o‘qi gan bola, o‘qi gach gapirmoq. Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema so'zning sintaktik qurilmadagi ó rnini belgilaydi. Masalan, kesimlik kategoriyasi s ó zga kesimlik mavqeini beradi. Kesimning ega va hol bilan sintaktik aloqasini ta’minlaydi. Kelishik morfemalari oldingi mutaqil so‘zni keyingi, egalik qo‘shimchalari esa keyingi mustaqil so‘zni oldingisiga bog‘lash vazifasini bajaradi.   E'tiboringiz  uchun   rahmat!!!

Ózbek tili morfemikasi, sózning morfem tuzilishi    

Reja : 1.Morfemika ta’limot sifatida 2. So‘zning morfemik strukturasidagi o‘zgarish lar . 3. Morfemalarning funksional-semantik tasnifi.  

Morfemika so‘zning nomustaqil tarkibiy qismi haqidagi ta’limot. Ma’lumki, o‘zbek tilida, flektiv tillardagidan farqli o‘laroq, o‘zak mustaqil ma’no anglatish xususiyatiga ega. So‘zning o‘zakdan boshqa qismlari esa undan ayricha qo‘llanmaydi va ma’no anglatmaydi. Shuning uchun ular morfema deyiladi.

Leksema shakllanuvchanlik, morfema shakllantiruvchanlik belgisiga ega. Nomustaqillik tabiati va leksemaga shakl berish vazifasiga xoslanganligi ularni morfema deb atashga olib kelgan.Morfemaning nutqiy ko‘rinishi q o‘ shimcha deyiladi.

Leksema tarixiy taraqqiyot natijasida morfemaga aylanib borishi, morfema esa so‘zning o‘zagiga singib ketishi mumkin. Masalan, [ xona ] leksemasi taraqqiyot natijasida ikkiga ajralgan. Bir ma’nosida «joy» semali yasama so‘zni hosil qiluvchi derivatsion vositaga aylanib ketgan, leksemalikdan mahrum bo‘lgan. [ Noma ] , [ goh ] , [ xo‘r ] leksemasi ham shunday tarixiy siljishni boshidan kechirgan. Albatta, tildagi bunday hodisalar ilmiy muammo bo‘lib, maxsus tekshirish natijasida tayinli xulosaga kelish mumkin. Chunki bu birlikning turkiy unsurlar emasligi shuni taqozo qiladi.

O'xshashlar

XX asr o‘zbek tilshunosligi taroqqiyotida bo‘lgan o‘zgarishlar morfemika sohasida erishilgan yutuqlar
HTML TILI
ATОM TUZILISHI
SUYAKLAR TUZILISHI
Atmosferaning tuzilishi