MAVZU: SAMARQAND TUMANI O'LKASHUNOSLIGI TARIXI Reja: I.bob. Samarqand tumani toponimikasi. I.1. Samarqand tuman tarixi. I.2. Samarqand tumanining qishloq va mahallalarining nomlarining kelib chiqishi tarixidan. I.3. Samarqand tumani geografiyasi va iqlimi II.bob. Samarqand tumani etnografiyasi tarixi. II.1. Samarqand tuman aholisi II.2. Samarqand tumanida saqlanib qolgan urf-odatlar.

I.BOB. SA MA RQAN D TUMA NI TOPONIMIKASI I.1. Samarqand t uman t arixi Samarqand v i loy at i joylashgan vodiy shimoldan Nurota tog’i va Oqtog’,janubdan Zarafshon tizma tog’lari bilan o’ralgan.Samarqand toponimiyasi deganda, viloyatning hozirgi hududi bilan bog’liq nomlarni tushunamiz.Ma’lumki ,O’rta Zarafshon vodiysi qadimgi So’gdning markaziy qismini tashkil etib, jahon svilizatsiyasida o’ziga xos o’rin tutadi. Ammo turli tarixiy davrlarda Samarqand va unga tegishli regionlar hududi o’zgarib turgan. Samarqand shahri va tumanlarga aloqador tarixiy,geografik asarlar va boshqa manbalarni o’rganish viloyat tarixiy geografiyasini tiklashda yordam beradi. O’rta asr tarixchilari Istaxriy (X), Ibn Xavqallarning ma’lumotlariga ko’ra Samarqand viloyatiga qarashli 12 ta rustoq(tuman) tilga olinadi. Bular Bunjikat yoki Panjakent, Varagzar, Maymurg’, Sanjarfig’on, Darg’am, Abg’ar,Yarket, Burnamed, Buzmadjen, Kabudanjakent, Vedar, Marzbonlardir. Keyingi asrlarga kelib Samarqand viloyati hududining ma’muriy bo’linishida yana bir qator o’zgarishlar yuz berdi.Viloyat geografik nomlari bilan shug’ullangan V.L.Vyatkn temuriylar, Shayboniylar va ashtarxoniylar davridagi Samarqand tumanlari haqida gapirar ekan, ularning nomlari va chegaralari haqida batafsil to’xtaladi. Chunonchi, Shovdor tumaniga Maschodan Kunduzso’fi qishlog’igacha bo’lgan hududlar,janubda esa Shahrisabz tog’lariga qadar bo’lgan yerlar kirganligini ko’rsatadi. Rus istilolari va sho’rolari davrida ham viloyat chegaralari, tumanlari soni bir necha bor o’zgardi.Jumladan, 1904-05-yil ma’lumotlariga ko’ra , viloyatda uyezd, pristavlik, volost,qishloq va ovul jamolari bo’lgan.Chunonchi, Samarqand uyezdida Xoja Ahror,Siyob mahalla, Angor, Jumabozor, Urgut, Yangi Qozonariq, Dovud, Qoratepa, Chashmaob, Qoraqalpoq, Ishimoqsoq, Xalvoyi, Jo’yidevona, Kabut, Polvonariq, Panjakent, volostlari nomlari keltirilgan.

Samarqand t umani  -O’zbekiston Respublikasining Samarqand  viloyatidagi  maʼmuriy birlik. Maʼmuriy markazi Gulobod shahar posyolkasi. Tuman hududida Samarqand viloyatining maʼmuriy markazi – Samarqand shahri joylashgan boʻlib, tuman tarkibiga kirmaydi va viloyatga boʻysunuvchi shahar hisoblanadi.Ushbu hududning tarixiy jihatlariga e’tibor qaratadigan bo’lsak, Samarqand tumani 1868-yilda  Buxoro amirligi  hududlari  Rossiya imperiyasi tomonidan  bosib olingandan soʻng  Rossiya imperiyasining Oʻrta Osiyo mulklari  tarkibida maʼmuriy birlik –  Zarafshon okrugi  tashkil etildi. Bu tumanga  Samarqand ,  Urgut ,  Kattaqoʻrgʻon ,  Chilek  va  Payshanba  shaharlari kirdi. Shunday qilib, bugungi Samarqand viloyati hududi birinchi marta aniq belgilangan maʼmuriy birlik tarkibiga kirdi. 1887-yil 1-yanvarda Zaravshon okrugi tugatilib, uning hududi yangi tashkil etilgan  Samarqand viloyati  tarkibiga kiritildi. Bu viloyat 4 ta tumanga boʻlingan:  Jizzax uyezdi ,  Kattaqoʻrgʻon uyezdi ,  Samarqand uyezdi  va  Xoʻjand uyezdi . Hozirgi Samarqand tumani hududi viloyatning Samarqand uyezdi tarkibiga kirgan. 1918-yil 30-aprelda Samarqand viloyati hududi  Turkiston Avtonom Sovet Sotsialistik Respublikasi , 1924-yil 27-oktyabrda Oʻrta Osiyoning  SSSR  tarkibidagi  milliy-hududiy chegaralanishi  natijasida Samarqand viloyati yangi tuzilgan  Oʻzbekiston SSR  hududi tarkibiga kirdi . 1926-yil 29-sentyabrda Samarqand viloyati Oʻzbekiston SSR tarkibiga kirgach, Oliy Dargʻom okrugi (Yuqoridargʻom) tashkil etilib, keyinchalik u Samarqand tumani deb oʻzgartirildi. Hudud bugungi kungacha Samarqand viloyati tarkibiga kiradi. 1939-yil 10-fevralda Samarqand viloyatining 11 qishloq qishloq yigʻini yangi  Komsomol okrugiga  ajratildi. 1959-yil 2-martda Komsomol tumani yana Samarqandga qoʻshib olindi. Tuman tarkibiga 2 shahar qishloqlari (tuman markazi  Gulobod , shuningdek,  Xuja Ahrori Vali ) va 74 ta fuqarolar mahallalari (shundan shahar qishloqlarida 8 ta mahallalar) kiradi 2016-yil 1-yanvar holatiga shahar aholi punktlarida 14 034 nafar, qishloq aholi punktlarida 218 348 nafar aholi istiqomat qilgan.