logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLAR

TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLAR

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9720.5 KB
Ko'chirib olish
Tabiiy geografik jarayonlarning tabiiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan, ya’ni nurash, sel, eroziya, abraziya, surilma, karst, sho‘rlanish kabilarning kelib chiqish sabablarini o‘rganish va sodir bo‘lish jarayonlarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. Tabiatda sodir bo‘layotgan jarayonlarga ta’sir qiluvchi antropogen omillar: masalan, yerlarning sho‘rlanishi, irrigatsiya eroziyasi, o‘pirilishlar, cho‘llashish kabilarni tahlil qilish, ularning oldini o lish choralarini ishlab chiqish muhim ekanini mavzuni o‘rganish davomida bilib olasiz. Tabiiy geografik jarayonlar deb, Yerning tashqi (ekzogen) kuchlari va inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlarga aytiladi. Ular rivojlangan hududlarda turli xil inshootlarni joylashtirish, qurish va ishlatishda ma’lum bir qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shuning uchun bunday jarayonlar rivojlangan va tarqalgan joylarda turli xil inshootlar qurishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish muammosi vujudga kelmoqda. Sel, surilma, ko‘chki, botqoqlanish, ko‘p yillik muzloq, qurg‘oqchilik, o‘pirilma tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish uchun hozirgi paytda maxsus qoidalar, yo‘riqnomalar ishlab chiqilgan. sel Tabiiy omillar, o‘z navbatida, ikki katta guruhga bo‘linadi: Yerning ichki kuchlari bilan bog‘liq va tashqi kuchlar bilan bog‘liq bo‘lgan omillar. Yerning ichki kuchlari endogen (yunoncha «endo» – ichki, «genos»– kelib chiqish) kuchlar deb ataladi. Ular ta’sirida vulqonlar otiladi,zilzilalar, tektonik harakatlar sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlar endogen yoki geologik jarayonlar deb ataladi. ICHKI KUCHLAR VULQON ZILZILALAR Fizik nurash, asosan, harorat va namlikning o‘zgarishi natijasida sodir bo‘ladi. Kunduzi havo haroratining ko‘tarilib ketishi natijasida tog‘ jinslarida darzlar hosil bo‘lib, ular bo‘laklarga bo‘linib ketadi. Ammo tog‘ jinslarining kimyoviy tarkibi o‘zgarmaydi. Fizik nurash cho‘llarda va qoyali tog‘larda keng tarqalgan. Kimyoviy nurash deb, havo, suv ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishi va kimyoviy o‘zgarishiga aytiladi. Kimyoviy nurash ta’sirida barqaror minerallar hosil bo‘ladi. Organik nurash deb, tog‘ jinslarining organizmlar (o‘simlik, hayvonot dunyosi, mikroorganizmlar) ta’sirida yemirilishiga aytiladi. NURASH Eroziya (lotincha «erosio» – yemirish, yuvilish) deb tog‘ jinslari va tuproqning oqar suvlar ta’sirida yuvilishiga aytiladi. Eroziya yuzalama va chiziqli turlarga bo‘linadi. Yuzalama eroziya jarayoni tog‘ yonbag‘irlarida keng tarqalgan. Uning oqibatida tog‘ yonbag‘irlaridagi jinslar yuvilib, pastga tushadi. Yumshoq jinslardan tashkil topgan qiya joylarda yuvilish natijasida jarlar vujudga keladi. Chiziqli eroziya daryo eroziyasi deb ham ataladi. Buning natijasida daryo o‘zanlari va qirg‘oqlari yuviladi. Daryo qirg‘oqlarining yuvilishi Xorazm va Qoraqalpog‘istonda «deygish» deyiladi. Amudaryo 1925-yilda sobiq To‘rtko‘l shahrining yaqinidan oqqan. 1938-yilga kelib Amudaryo shaharni yuvib keta boshladi, 1950-yilga kelib esa daryo To‘rtko‘l shahrini butunlay yuvib ketgan. Keyinchalik daryodan ancha uzoqda yangi, hozirgi To‘rtko‘l shahri bunyod etildi. EROZIYA Abraziya (lotincha «abrasio» – qirish, qirtishlash) deb, okean, dengiz va ko‘l qirg‘oqlarining to‘lqinlar tomonidan yemirilishi va tekislanishiga aytiladi. Abraziya natijasida okean va dengiz, ko‘l qirg‘oqlarida tekisliklar hosil bo‘ladi. Respublikamizdagi yirik ko‘llar va suvomborlarining qirg‘oqlarida abraziya jarayonini kuzatish mumkin. Sel – tog‘ vodiylari, soylar va jarlardan qisqa vaqt ichida juda katta tezlik bilan oqib keluvchi tosh aralash loyqa suv oqimi. Sellar tog‘li o‘lkalarda jala yog‘ishi natijasida yuzaga keladi. Sellar o‘zi bilan birga loyqa va toshlarni olib keladi. Tezligi soatiga 10–15 km ni tashkil etishi mumkin. U yo‘lda uchragan hamma narsani yuvib ketadi va juda katta moddiy va ma’naviy zarar yetkazadi. Sel hodisasi O‘rta Osiyoda, Kavkaz, G‘arbiy Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerikaning tog‘li o‘lkalarida ko‘proq sodir bo‘ladi. Respublikamizning tog‘li hududlarida ham sel hodisalari tez-tez bo‘lib turadi. Ularning zararini kamaytirish va sel suvlaridan foydalanish uchun tog‘ yonbag‘irlari va tog‘oldilarida selxonalar qurilgan. sel Karst deb, suvda yaxshi eriydigan tog‘ jinslarining yer usti va osti suvlari ta’sirida eritilib, oqizib ketilishiga va yerostida turli xil bo‘shliqlar (g‘orlar)ning, yer yuzasida esa o‘pirilmalar va chuqurliklar hosil bo‘lishiga aytiladi. Suvda tez eriydigan jinslarga ohaktosh, dolomit, bo‘r, mergel, gips va turli xil tuzlar kiradi. Bunday jinslar tarqalgan joylarda qurilish ishlari olib borish ancha murakkab jarayon hisoblanadi. Surilma deb, tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’sirida yonbag‘ir bo‘ylab pastga surilib tushishiga aytiladi. Surilmalar, asosan, tog‘li o‘lkalarda sodir bo‘ladi .Ko‘pincha suvli va suv o‘tkazmaydigan gilli qatlamlar ustma-ust joylashgan tik yonbag‘irlarda ro‘y beradi. Surilmalar ham sellar kabi xo‘jalikka juda katta moddiy zarar yetkazadi. Yonbag‘irlar tuproq va o‘simliklarini olib ketib, yo‘l va inshootlarni ko‘mib yuboradi. Surilmaning oldini olish uchun yonbag‘irlarda suvli qatlamga tushadigan suv miqdorini kamaytirish tadbirlari amalga oshiriladi. Antropogen omillarga insonning turli xil xo‘jalik faoliyati kiradi:qishloq xo‘jaligi, suv xo‘jaligi, konchilik sanoati, metallurgiya, qurilish,transport va boshqalar. Antropogen omillar ta’sirida antropogen yoki texnogen jarayonlar sodir bo‘ladi. Bunday jarayonlarga surilmalar, yer yuzasining cho‘kishi, o‘pirilma lar, yerosti suvlari sathining ko‘tarili shi yoki pasayishi, daryo va ko‘llarning qurishi, yangi suv havzalarining vujudga kelishi, yerlarning sho‘rlanishi kabilar kiradi. Mazkur jara yonlar xo‘jalik faoliyatiga katta zarar yet kazadi. MAV ZUGA OID TESTLAR. 1.“Asr surilmasi” nomini olgan surilmani toping. a)Angren b)Dukent c)Ohangaron d)Otchasoy 2.Ohangaron vodiysida hosil bo‘lgan surilma natijasida qaysi qishloq tamoman boshqa joyga ko‘chirildi? a)Teshiktosh b)Dukent c)Niyozboshsoy d)Qorabag‘ir 3.Havo, suv ta’sirida tog‘ jinslarining yemirilishi va o‘zgarishi- bu … a)kimyoviy nurash b)fizik nurash c)organik nurash d)yuzalama erroziya 4.Nima sababdan Ohangaron vodiysida uzunligi 44 kilometr, kengligi 22 kilometr, maydoni 55 kvadrat kilometr, chuqurligi 100- 120100−120 metr, hajmi 700- 800700−800 million kub metr bo‘lgan ulkan surilma vujudga keldi? a)Ohangaron daryosida yangi to‘g‘on qurilib, suvning bir qismi kanal orqali yuborilayotganligi tufayli b)Ohangaron daryosining yangi o‘zan bo‘ylab o‘zgarishi tufayli c)tog‘ yonbag‘irlarida yangi sanoat korxonalari va dam olish maskanlarining qurilish tufayli d)uzoq vaqt davomida ko‘mirni gazga aylantirish oqibatida 5.Abraziya hodisasi qayerda ko‘p bo‘lib turadi? a)tog‘ va tog‘oldi hududlarida b)okean va dengiz qirg‘oqlarida c)daryo sohillarida d)daryo va ko‘l qirg‘oqlarida 6.Chiziqli eroziya yana qanday ataladi? a)daryo eroziya b)qirg‘oq eroziya c)chuqur eroziya d)yuzaki eroziya 7.“Deygish” hodisasi tufayli 19501950- yili yuvilib ketgan shahar qaysi? a)Nukus b)To‘rtko‘l c)Mang‘it d)Beruniy 8.Zilzila hodisalarini o‘rganuvchi fan qaysi? a)geofizika b)seysmologiya c)geologiya d)neotektonika 9.Quyidagi ta’rif asosida zilzila kuchi va balini aniqlang. “Imoratlar kuchli shikastlanadi, tog‘larda surilmalar paydo bo‘ladi”. a)8,8 ball, vayron qiluvchi b)6,6 ball, kuchli c)9,9 ball, juda vayron qiluvchi d)7,7 ball, juda kuchli 10.Nazarbekda qachon zilzila bo‘lib o‘tgan? a)19591959- yili b)19461946- yili c)19761976- yili d)19801980- yili UYGA VA ZIFA :TABIIY GEOGRAFIK JARAYONLAR HAQIDA MA’LUMOTLAR TO’PLAB VA O’ZBEKISTONDAGI ANTROPOGEN JARAYONLAR HAQIDA O’Z FIKRINGIZNI BILDIRASIZLAR . :

Tabiiy geografik jarayonlarning tabiiy omillar ta’sirida sodir bo‘ladigan, ya’ni nurash, sel, eroziya, abraziya, surilma, karst, sho‘rlanish kabilarning kelib chiqish sabablarini o‘rganish va sodir bo‘lish jarayonlarini tahlil qilish maqsadga muvofiqdir.

O'xshashlar

Litosferadagi tabiiy geografik jarayonlar.
SURXONDARYO TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
FARG‘ONA TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
OROL TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI
QIZILQUM TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI