logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. TADQIQOTCHI FAOLIYATI VA UNGA QO‘YILADIGAN MALAKAVIY TALABLAR

TADQIQOTCHI FAOLIYATI VA UNGA QO‘YILADIGAN MALAKAVIY TALABLAR

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

29316.6484375 KB
Ko'chirib olish
MAVZU : TADQIQOTCHI FAOLIYATI VA UNGA QO‘YILADIGAN MALAKAVIY TALABLAR Reja : 1. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan malakaviy talablar 2. Zehn va ishchanlikni saqlash 3. Tadqiqot texnologiyasi va tadqiqot samaradorligini ta’minlash 4. Olimning ijtimoiy mas’uliyati . 1. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan malakaviy talablar Har bir ishni, shu jumladan, ilmiy ishni sifat li bajarish uchun t adqiqot chi k asbiy malak aga ega bo’lishi lozim. Sifat li ish – bu ilmiy muammoni y angicha y ondashuv asosida xal qilish, y angi xulosaga k elish, ma’lumot larni y angi xossa y ok i qonuniy at ni ochish imk oniy at ini beradigan darajada t asnifl ash, umumlasht irish v a t ushunt irish, o’zida y angi nat ijalarni ak s et t irgan maqola, risola y ok i dissert asiy a y ozishdir. Kasbiy malak asi o’zi nima? Kasbiy malak a ma’lum faoliy at ni ijro et ish uchun zarur bo’lgan fazilat larga (o’quv, zehn, mahorat v a boshqalarga), nazariy v a t ajribav iy amallarni bajarish usullaridan foy dalana bilish xislat iga ega bo’lishdir . Faylasuflar va psixologlarni aytishlaricha, ilmiy faoliyatni unumdor bo’lishida tadqiqotchidagi qiziqish va hayratda qolish qobiliyati yetakchi rol o’ynaydi. Qiziqish shunday nuqtaga qaratiladiki, u qiziquvchanlikka, qiziqish tug’dirgan predmetga berilib ketishiga aylanadi. Bunday holatga tushgan inson qiziqish uyg’otgan masala bilan shug’ullanmasdan yura olmaydi, muammo vaunihal qilish ishtiyoqi butun vujudini qamrab oladi. Har bir kishida barmoqlar bo’lsada, mo’yqalam va bo’yoqlar sotib ola olsa ham, lekin bu uni rassom qilmaydi. Qiziqishdan tashqari yana o’quv, tirishqoqlik, mahorat, faollik kabi xislatlar darkor. Tadqiqotning samarali bo’lishini muhim sharti ishga berilib ketish, ishni muntazam amalga oshishi. Muttasil izlanish jarayonida ilhom, nogahon yorishish, ijodiy tush ko’rish shaklida namoyon bo’ladigan ruhiy holatlar sodir bo’ladi. Kasbiy malakani takomillashtirishni muhim pedagogik yo’li tadqiqotchida qayd etilgan sifatlarni shakllantirish va tarbiyalashdan iboratdir. Avvalambor, kasbiy yo’nalishni tanlash paytida strategik maqsadni aniqlab olish lozim. Kim bo’lmoqchisiz: muhandismi, texnologmi, nazariyotchimi? Tanlangan kasbiy yo’nalishni qaysi sohasi: fundamental nazariy izlanishmi yoki konstruktiv qurilmalarni yasash,kashfiyotmi yoki ixtiro qilish sizni ko’proq qiziqtiradi ? Har sohada izlanish olib borish va ijod qilishni o’ziga xos xususiyatlari mavjud. Tabiatan berilgan qobiliyatni qo’yilgan maqsadni amalga oshirishga qaratish kerak. Maqsadni ro’yobga chiqaradigan ma’naviy kuch motiv (bois)dir. Motiv yoki bilish motivasiyasi inson faoliyatini obyektga yo’naltiradi, istak, maylni harakatga keltirish orqalitadqiqotchiga izlanish energiyasini beradi. Faoliyat yo’nalishi va barqarorligini ta’minlaydigan xislat ruhiy ko’rsatmadir. Bu xislat tadqiqotchi faoliyatini tartibga soladi, boshqaradi. Ruhiy ko’rsatma orqali tadqiqotchida faoliyat maqsadi va motivasiyasi birlashadi, o’zgarayotgan vaziyatdahamizlanish energiyasi kamaymaydi. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan xislatlardan biri tirishqoqlikdir. Bu xislat tadqiqot yo’lida uchrab turadigan qiyinchiliklarni sabr-toqat bilan bilan yengib o’tish imkoniyatini beradi. «Tirishqoqlik – deydi ingliz yozuvchisi Bernard Shou – ilm sari yagona yo’ldir»Yana bir muhim talab (tavsiya) ustoz, u yaratgan ilmiy maktab an’analarini davom ettirish, shakllangan tadqiqot an’analarini yangi mazmun bilan boyitishdir. Shu o‘rinda G.Alder ishlab chiqqan va Sinab kur Ishla, Natijani ol deb nomlangan SIN modelidan foydalanish ijobiy natijani berishi mumkin. Sinab ko‘rishda bitta qadam natija berilsa boshqa qadam quyiladi, ya’ni boshqa chora va imkoniyatlar ishga solinadi. Shu jarayonda tadqiqotchilik kasbi uquv va izlanish foaliyati takomillashib boradi. Samarali faoliyat modelini G.Alder quyidagicha ifodalaydi.  Nima kerakligini aniqlang  Udaburon buling ishlang  Sodir bulayotgan o‘zgarishlarni kuzating  Aks aloqani o‘rnating Zehn va ishchanlikni saqlash2. Zehn va ishchanlikni saqlash Tadqiqotchining asosiy intellektual quroli-zehndir. «Zehn» arabcha so’zdan olingan bo’lib, tushunish qobiliyati, fahm, uquv kabi ma’nolarni anglatadi. Yana bir ibora: zehn solmoq diqqat bilan kuzatmoqni bildiradi. Zehnning bir qator turlari mavjud: amaliy zehn, hissiy-obrazli zehn, verbal (og’zaki so’zlarga nisbatan) zehn, mavhumlashgan zehn, operator zehni va boshqalar. Mavsumlashgan zehn tafakkurni o’tkirligi va qobiliyatida namoyon bo’ladi. Bunday zehn fundamental muammolar bilan shug’ullanadigan nazariyotchilarda rivojlangan bo’ladi. Yosh tadqiqotchi o’z zehnini muntazam mashq qilish, vazifalarni bajarish va o’z- o’zini nazorat qilish yo’li bilan takomillashtiradi. Zehn kuchini o’stiradigan ruhiy- emosional omillar ham mavjud. Bular: motivasiya, ishtiyoq, kayfiyat, o’z ishidan qoniqish yoki qoniqmaslik, ilmiy muammoga berilib ketish, ishlash qobiliyati, hamkasbdoshlarning ishlarini tanqidiy tahlil qilish va boshqalar. Izlani sh samaradorli gini oshiradigan muhim ruhiy -energet ik zaxira i shchanlik dir. Bu ishga berilib k et ish holat ini munt azam jaray onga ay lani shida namoy on bo’l adi. Ishchanlik i shl ash qobiliy at i k oeffi si y ent i bo’l ib, mehnat k unida t urlicha qiy mat ga ega bo’l adi . Psi xologik t adqi qot l arda ishchanlik k oeffi siy ent i qiy mat i ni ng o’rt acha raqaml ari quy idagi cha belgilangan: biri nchi bosqich-mehnat ga k irishish (1-1,5 soat ). Organizm uy qu y ok i orom holat idan chiqadi. Ikkinchi bosqich-barqaror, unumli ish vaqti (3-4 soat). Uchinchi bosqichda toliqish paydo bo’ladi, ishlash qobiliyatini dinamikasi susayadi. Mehnat kunida bu bosqichlar almashadi- tushlikkacha, tushdan keyin sutka davomida ishchanlik koeffisiyenti to’lqinsimon o’zgarib, maksimumlari 9-13 va 16-20 soatlarga to’g’ri keladi. Ayrim tadqiqotchilar kechalari unumdor ishlaydilar. Aytish kerakki, keltirilgan raqamlar o’rtacha statistic ko’rsatkichdir. Tadqiqotchining individual xislatlariga ko’ra raqamlar u yoki bu tomonga og’ishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarni mehnat va dam olish rejimini tashkil qilishda hisobga olish kerak. Hafta davomida ham ish qobiliyati o’zini darajalariga ega. Dushanba – ishga kirishish kuni, seshanba, chorshanba, payshanba – barqaror, unumdor mehnat qilish kunlari, juma va shanba – faoliyat energiyasi asta-sekin pasayadigan kunlar. Ayrim tadqiqotchilar kechalari unumdor ishlaydilar. Aytish kerakki, keltirilgan raqamlar o’rtacha statistik ko’rsatkichdir. Tadqiqotchining individual xislatlariga ko’ra raqamlar u yoki bu tomonga og’ishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarni mehnat va dam olish rejimini tashkil qilishda hisobga olish kerak. Hafta davomida ham ish qobiliyati o’zini darajalariga ega. Dushanba – ishga kirishish kuni, seshanba, chorshanba, payshanba – barqaror, unumdor mehnat qilish kunlari, juma va shanba – faoliyat energiyasi asta- sekin pasayadigan kunlar. 3. Tadqiqot t exnologiy asi v a t adqiqot samaradorligini t a’minlash Tadqiqot ni amalga oshiri shda izlanish faoliy at i k et ma-k et l igi v a izchil ligi ga al ohida e’t i bor berish k erak , Tadqiqot chi k asbi ommav iy k asblardan bi riga ay langandagan k ey in izlanish oli b borishni oqil ona modell ariga, y a’ni il miy l ik st andart ini t a’minlay digan t alab-t av siy alarga bo’lgan eht iy oj k uchay adi. Tadqi qot t ex nologiy asi mana shu eht i y ojni qondiradi. Tadqiqot texnologiyasi – bu ilmiy mahnatni tashkil qilishga oid qoidalar, tavsiyalar va talablar majmuasidir. Eng muhim qoida va talablar quyidagilardan iborat. 1. Tadqiqotni amalga oshirishda izlanish faoliyatini izchilligi va ketma-ketligini ta’minlash zarur. 2. Diqqatni dolzarb, nazariy va amaliy ahamiyati asoslangan mavzu yoki ilmiy muammoga qaratish lozim. 3. Tadqiqot maqsadi va vazifalarini to’g’ri ta’riflash, bayonini berish. 4. Ish rejasi va tadqiqot bosqichlarini mumkin qadar aniq tuzib chiqish, zarur vositalarni (kompyuterlar, modemlar, disklar, antivirus dasturlar, eksperiment asbob uskunalari va boshqalarni) oldindan tayyorlab qo’yish. 5. Bir bosqichda belgilangan ishni oxirigacha yetkazmasdan boshqasiga o’tilmaydi. Aks holda oldingi bosqichda yo’l qo’yilgan xatolik keyingi bosqichdagi natijaga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 6. To’plangan ma’lumotlarni sifatli qayta ishlash. Bu mavjud g’oya va ochilgan yangi hodisani to’g’ri baholash imkoniyatini beradi. 7. Olinayotgan natijalarni ilmiylik me’yorlari asosida nazorat qilib borish, zaruriyat tug’ilganda shakllanayotgan tasavvurlarga o’zgartirishlar kiritish. 8. Aniq, mantiqan asoslangan, tajribada tasdiqlangan xulosalarga kelish. Bu bilan yangi g’oya yoki nazariya ishlab chiqish uchun zamin yaratiladi. 9. Tadqiqot natijalarini rasmiylashtirishda qabul qilingan talablarga rioya qilish. Tadqiqot murakkab faoliyat turiga kiradi. Bunday faoliyatni amalga oshirish uchun shart-sharoit, asos, ta’minot, izlanish metodologiyasi va nihoyatda, katta aniqlikni talab qiladigan intellektual mehnat zarurdir. Bu turdagi mehnatni ichki mantig’i, bajariladigan operasiyalar ketma-ketligi va izchilligi tadqiqot texnologiyasida ifodalangan. Shuning uchun ham tadqiqot texnologiyasi talablariga qat’iy rioya qilgan holda ish olib borish mehnatni yuqori darajada tashkil qilish imkoniyatini beradi, bo’lajak yutuqlar kafolati bo’lib qoladi. Tadqiqot samaradorligini ta’minlash Tadqiqot aqliy mehnatning ixtisoslashgan bir turidir. Bu sohada mehnat samaradorligiga erishish bir qator obyektiv va subyektiv omillarga bog’liq. Birinchisiga jamiyatni fanga munosabati, davlat siyosati, tadqiqot olib borish uchun yaratilgan sharoit, moliyaviy, texnik va axborotli ta’minot kiradi. Fanning hozirgi taraqqiyot bosqichida tadqiqot olib borish uchun qayd etilgan sharoit va ta’minotni mavjud bo’lishi, aytish mumkinki, hal qiluvchi rol o’ynaydi. Tadqiqot samaradorl igining suby ek t i v shart -sharoit l ari ay rim ma’nav i y omi llardan iborat . Bu t adqi qot chi , ilmiy rahbar, jamoa v a an’anaga bog’liq t omonlar bo’li b, xususan: - t adqiqot chining zehni, int el lek t k oeffi si y ent i (i jodi y t est bilan ani qlanadi); - t adqiqot chining bili mi v a t ajribasi ; - jamoada ilmi y rahbarli k t arzi , rahbarning ij odi y pot ensiali; - ilmiy v orislik ; - ilmiy an’ana; - jamoadagi ruhiy -ma’nav iy muhit ni t ashk l qil adi. Tadqiqot i ndi v idual v a jamoav i y i lmiy mehnat birligidi r. Bu birli k da y et ak chi o’rinni ilmi y rahbar egallay di. Fanda ilmiy mak t abni mav jud bo’li shi , ijodiy izlanish muhit ini shak ll ani shi, il miy v orisli k ni saqlash, y osh t adqi qot chi larni t ay y orlash v a o’st irish k o’p jihat dan ilmiy rahbarga bog’l iq. Tabi iy - k i, shogirdl ar v a y osh olimlarning g’ay rat -shijoat i, fanga fi doy iligi , t ari shqoqlik bilan ijod mev alarini y ig’i shl ari i lmiy an’ana v a mak t abga nisbat an munosi b j av ob bo’ladi . 4. Olimning ijtimoiy mas’uliyati Fan muayyan odamlar – olimlar tomonidan amalga oshiriluvchi faoliyat turi sifatida namoyon bo’ladi. Ba’zan fan hatto olimlar bajaradigan ish sifatida ham ta’riflanadi. Olimlar asosan tarqoq holda faoliyat olib boradilar, ularning ayrimlari maxfiy laboratoriyalarda ishlasa, ayrimlari murakkab hisoblash va isbotlashlar bilan shug’ullanadi. Ularning hammasi faqat o’z hamkasblari tushunadigan tildan foydalanadi. Ayni vaqtda kashfiyot muayyan olimning shaxsiy hissasidan qat’i nazar u yoki bu tarzda amalga oshirilgani haqidagi tasavvur o’rnini nazariya ortida muayyan olim, faylasuf yoki mutafakkir shaxsi turishini aniq tushunish egallamoqda . X o’sh, hozirgi zamon oli mi k i m v a u qanday sifat larga ega? Pol Fey erabend qalami ga mansub sahi falar dav rimiz olimining o’ziga xos xususiy at larini anglab y et ish, uning port ret ini y arat ishga qarat ilgan falsafi y ijodning y orqin namunasidir. U o’z do’st i v a hamk asbi Imre Lak at os obraziga murojaat et ib, olim port ret ini y arat adi. Port ret juda aniq y arat il gan, chunk i met odologni ng asosiy v azifasi haqiqat ni k o’rsat ishdir. Zamondoshlari ning xot iralariga k o’ra, Pol Fey erabendning o’zi hazi l-mut oy ibaga moy i lligi k uchli, ek st rav agant shax s bo’lgan. U ist i blishment , soxt a iy erarxiy a v a har xi l dabdababozlik lar ust idan k ulgan. Har qanday y orqin, t anqidiy k ay fi y at dagi shaxs sifat ida, u ay ov siz t anqid t ig’i ost iga olingan v a muqarrar t arzda o’ziga nisbat an dushmanli k t uy g’ulari ni uy g’ot gan. Olim ilmi y faoli y at ga o’zining but un v ujudi bil an beri lishga qodir bo’lishi lozim. « Eht iros eng muhi m omi l – il homni ng dast labk i shart idir. Birgi na mo’ljal bilan hy ech narsaga erishib bo’lmay di. Al bat t a, mo’ljal ham dast l abk i shart lardan biri hisoblanadi. Qo’qqisdan pay do bo’l gan faraz mehnat o’rni ni bosmay di. Boshqa t omondan, mehnat bunday farazning o’rnini bosishga y ok i majburiy k elt irib chiqarishga qodi r emas. Eht i ros ham bunga ojiz. Ko’rsat il gan ik k i omil v a faqat birgalik da farazning y uzaga k el ishiga sabab bo’ladi. Biroq faraz u bizga k erak bo’l gan pay t da emas, o’zi ma’qul k o’rgan pay t da pay do bo’l adi. Ilmiy xodim har qanday ilmiy ishning y o’ldoshi bo’l gan t av ak k alchi lik ni ham bo’y niga olishi k erak . Il m jabhasida faqat bir ishga xizmat qiluv chi odamgina shaxs hisoblanadi» . Ilmiy elit a v a i nt el lek t uallar ilmiy muhit ning alohida t i pini t ashk il et adi. Ilmiy elit a v a int ellek t uallar – int ell ek t ual mulk buny odk orlari. Int ellek t ual mulk ning o’zi ni umuman olganda k elib chiqishi mazk ur olim y ok i il miy jamoa mehnat i bilan bog’liq bo’lgan bi lim v a ax borot ga mul k sifat ida egali k qili sh huquqi deb t a’rifl ash mumk in ХУЛОСА 1 . Fan o’zining uchinchi, post nok l assik t araqqiy ot bosqi chga o’t moqda, t adqiqot oli b borish amaliy ot i, y o’llari v a usull ari t obora murak k abl ashmoqda. Bunday sharoit da fan sohasi da faoli y at k o’rsat moqchi bo’lgan t adqiqot chi bir qat or malak av i y xislat larga ega bo’li shi , k asbiy t alabl arga jav ob berishi k erak . 2.Kasbiy malak a mav jud v a o’st irilishi k erak bo’lgan fazil at lardan (qobi liy at , o’quv, zehn, t irishqoqli k , mahorat v a boshqal ar) iborat bo’lib, bular fanda ijod qili shni asosiy shart i hisobl anadi. 3.Samarali t adqiqot ning psixologik omillari qat origa qiziquv chanli k , t adqiqot ga berili b k et ish, zehn, doi miy faoll ik k iradi. 4.Maqsad v a mot iv asiy a o’zida y angilik ni saql agan nat ijani qo’lga k irit i shga qarat il gan bo’lishi k erak . 5.Ilmiy mak t ab an’analarini dav om et t irish ilmiy i jod manbai v a zaminidir. 6.Int ellek t ual qobi liy at ni o’st iradigan amall arni (diqqat ni t o’plash, xot irani must ahk amlash, fi k rni mant iqan t o’g’ri ifodalash v a boshqalar) munt azam bajarib borish k erak . 7.Tadqiqot t ex nologiy asi t alabalariga rioy a qil ish i lmiy y ut uqlarni muhi m shart i dir. 8.Tadqiqot chi ni ng k uchli psixologik quroli zehn bo’li b, uni doi mo o’st irib borish k erak . 9.Tiri shqoqlik , ishga berilib k et ish, aqliy mehnat gigi y enasi ga ri oy a qilish ijod qilish uchun zarur. 10.J amoadagi ilmi y an’ana v a v orislik ni dav om et t i ri sh muhim ma’nav iy v a met odologik qonuniy at dir. E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT

MAVZU : TADQIQOTCHI FAOLIYATI VA UNGA QO‘YILADIGAN MALAKAVIY TALABLAR

Reja : 1. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan malakaviy talablar 2. Zehn va ishchanlikni saqlash 3. Tadqiqot texnologiyasi va tadqiqot samaradorligini ta’minlash 4. Olimning ijtimoiy mas’uliyati

. 1. Tadqiqotchi uchun zarur bo’lgan malakaviy talablar Har bir ishni, shu jumladan, ilmiy ishni sifat li bajarish uchun t adqiqot chi k asbiy malak aga ega bo’lishi lozim. Sifat li ish – bu ilmiy muammoni y angicha y ondashuv asosida xal qilish, y angi xulosaga k elish, ma’lumot larni y angi xossa y ok i qonuniy at ni ochish imk oniy at ini beradigan darajada t asnifl ash, umumlasht irish v a t ushunt irish, o’zida y angi nat ijalarni ak s et t irgan maqola, risola y ok i dissert asiy a y ozishdir. Kasbiy malak asi o’zi nima? Kasbiy malak a ma’lum faoliy at ni ijro et ish uchun zarur bo’lgan fazilat larga (o’quv, zehn, mahorat v a boshqalarga), nazariy v a t ajribav iy amallarni bajarish usullaridan foy dalana bilish xislat iga ega bo’lishdir .

Faylasuflar va psixologlarni aytishlaricha, ilmiy faoliyatni unumdor bo’lishida tadqiqotchidagi qiziqish va hayratda qolish qobiliyati yetakchi rol o’ynaydi. Qiziqish shunday nuqtaga qaratiladiki, u qiziquvchanlikka, qiziqish tug’dirgan predmetga berilib ketishiga aylanadi. Bunday holatga tushgan inson qiziqish uyg’otgan masala bilan shug’ullanmasdan yura olmaydi, muammo vaunihal qilish ishtiyoqi butun vujudini qamrab oladi. Har bir kishida barmoqlar bo’lsada, mo’yqalam va bo’yoqlar sotib ola olsa ham, lekin bu uni rassom qilmaydi. Qiziqishdan tashqari yana o’quv, tirishqoqlik, mahorat, faollik kabi xislatlar darkor. Tadqiqotning samarali bo’lishini muhim sharti ishga berilib ketish, ishni muntazam amalga oshishi. Muttasil izlanish jarayonida ilhom, nogahon yorishish, ijodiy tush ko’rish shaklida namoyon bo’ladigan ruhiy holatlar sodir bo’ladi.

Kasbiy malakani takomillashtirishni muhim pedagogik yo’li tadqiqotchida qayd etilgan sifatlarni shakllantirish va tarbiyalashdan iboratdir. Avvalambor, kasbiy yo’nalishni tanlash paytida strategik maqsadni aniqlab olish lozim. Kim bo’lmoqchisiz: muhandismi, texnologmi, nazariyotchimi? Tanlangan kasbiy yo’nalishni qaysi sohasi: fundamental nazariy izlanishmi yoki konstruktiv qurilmalarni yasash,kashfiyotmi yoki ixtiro qilish sizni ko’proq qiziqtiradi ? Har sohada izlanish olib borish va ijod qilishni o’ziga xos xususiyatlari mavjud.

O'xshashlar

Tadiqotchi faoliyati va unga qo‘yiladigan talablar
Demokratik jamiyatda oʻqituvchilik kasbi va unga qoʻyiladigan talablar
Demokratik jamiyatda o`qituvchilik kasbi va unga qo`yiladigan talablar
Shaxs va faoliyati
Munavvarqori va uning faoliyati