Tugamaydigan va tiklanadigan tabiiy resurslar geografiyasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

15134.607421875 KB

Ko'chirib olish

Tugamay digan v a t ik lanadigan
t abiiy resurslar geografi y asi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Agroiqlimiy resurslar.
Hududlarning turli ekin yetishtirish imkoniyatlari ko‘p
jihatdan iqlimga bog‘liq. Qishloq xo‘jaligiga bevosita
ta’sir ko‘rsatuvchi iqlimiy resurslar agroiqlimiy resurslar
deyiladi.

Eng muhim agroiqlimiy ko‘rsatkichlar effektiv haroratlar
(+10 oC dan yuqori) yillik yig‘indisi hamda namlanish
koeffitsiyenti (yog‘inlar miqdorining mumkin bo‘lgan
bug‘lanishga nisbati) hisoblanadi.

Ma’lumki, havo harorati ekvatordan qutbiy kengliklarga
tomon pasayib boradi. Ekvator atrofida samarali
haroratning yillik yig‘indisi 8 000 ° C dan yuqori bo‘lsa,
arktika va subarktika iqlim mintaqalarida u 400 ° C ga
ham yetmaydi.
400 °
8 000 °
O‘zbekistonda 4500
—5900°C

Shuning uchun ham tropik, subekvatorial va ekvatorial
iqlim mintaqalarida turli issiqsevar ekinlarni yetishtirish
hamda yil davomida ikki-uch marotaba hosil olish
imkoniyati mavjud.

Dehqonchilik uchun tabiiy namlik omili ham
katta ahamiyatga ega.

Yilning issiq paytida ham yog‘inlar yetarli darajada
yog‘adigan hududlar da dehqonchilikni sun’iy
sug‘orishsiz rivojlantirish mumkin va bu holat qishloq
xo‘jaligida ancha mablag‘ning tejalishiga yordam beradi.

Iqlimi issiq, ammo qurg‘oqchil bo‘lgan ichki kontinental
o‘lkalar uchun esa ta biiy namgarchilikning ozligi
hisobiga sug‘orma dehqonchilik xosdir.

Issiq musson iqlimli hududlarda sun’iy sug‘orish,
asosan, iliq va quruq qishda qo‘llaniladi.

Yer resurslari.
Yer inson uchun har jihatdan eng ahamiyatli tabiiy
resurs hisoblanadi, chunki aholining kundalik hayotiy
ehtiyojlari vosita larining deyarli hammasi yerdan
undirib olinadi.

Hozirgi vaqtda jahon yer fondining umumiy
hajmi 13,4 mlrd. gek targa teng.

Insoniyat uchun eng katta iqtisodiy ahamiyatga ega
bo‘lgan qishloq xo‘jaligida foydalanadigan yerlar jahon
umumiy yer fondining 34 % ini tashkil qiladi.

Jumladan, ishlov beriladigan yerlar ulushi 11 % ga,
yaylovlarniki esa 23 % ga teng.
Ishlov beriladigan yerlar Yaylovlar

Ishlov beriladigan yerlar dunyoda yetishtirilayotgan
oziq-ovqat mahsulotlarning 88 % ini, yaylovlar esa 10 %
ini yetkazib bermoqda. Demak, yer resurslarining eng
qimmatli qismiishlov beriladigan (ekin ekiladigan)
maydonlardir.

Yer fondi tarkibiga, shu bilan birga, o‘rmonlar (30 %),
aholi punktlari va muhandislik inshootlari bilan band
bo‘lgan texnogen yerlar (3 %) hamda kam
foydalaniladigan yoki unumsiz yerlar (33 %) kiradi.

Dehqonchilikda foydalaniladigan yerlarning eng katta
maydonlari AQSH, Hindiston, Rossiya, Xitoy, Kanada,
Braziliya, Qozog‘iston va Uk rainaga to‘g‘ri keladi.
1 3
2
65
8
47

XX asr davomida ishlov beriladigan maydonlar
haj mi dunyo bo‘yicha ikki baravar kengaytirildi.

Qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish, botqoqli va zaxkash yerlarni
ishga solish, cho‘llarga suv chiqarish yo‘li bilan ekin
maydonlarini kengaytirish ishlari, ayniqsa, AQSH,
Kanada, Avstraliya, Rossiya, Qozog‘iston, Xitoy,
Braziliyada keng ko‘lamda olib borildi.

Ammo, katta qiyinchiliklar hisobiga
o‘zlashtirilgan yerlar asta-sekin ishdan chiqib
bormoqda.

Eng avvalo, tuproq yuvilishi, ya’ni eroziya jara yoni har yili
qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan 6 –7 mln. gektar
yerdan mahrum qilmoqda.

Yerlarning botqoqlanishi va sho‘rlanishi oqibatida yana
1–1,5 mln. gektar ekin maydonlari ishdan chiqmoqda.
Shahar va qishloq larning kengayishi, sanoat va
transport qurilishlarining yildan yilga o‘sib borishi ham
ekin maydonlarining qisqarishiga olib kelmoqda.

Suv resurslari .
Ma’lumki, Yer sharidagi mavjud suvning asosiy
qismi Dunyo okeani va dengizlarida to‘plangan.

Chuchuk suv resurslari esa gidrosfera umumiy
hajmining atigi 2,5 % ini tashkil qiladi.

Lekin uning asosiy qismi Yer sharining chekka,
foydalanish qiyin bo‘lgan Antarktida, Arktika hamda
baland tog‘lardagi qor va muzliklarda to‘plangan.

Insoniyatning chuchuk suvga bo‘lgan ehtiyojini
qondiradigan asosiy manba daryolar bo‘lib, ulardagi
suvning umu miy miqdori atigi 47 ming km3 dir.

Ekvato rial va mo‘tadil iqlim mintaqalarida daryo
va ko‘llari ko‘p bo‘lib, bu hududlar chuchuk suv
resurslariga ancha boy.

Chuchuk suv bilan eng yaxshi ta’minlangan
davlatlar qatoriga Braziliya, Rossiya, Kanada, AQSH,
Indoneziya, Venesuela, Peru, Myanma, Tojikiston va
boshqalar kiradi.
7 63 2
4
1 9
8
5

Quruqlikning katta qismini egallagan
qurg‘oqchil hududlarda esa suv re surslarining
hajmi tabiiy holatda kam.

Boz ustiga ularda dehqonchilik, asosan, sun’iy
sug‘orish orqali olib boriladi.

Daryolar suvidan samaraliroq foydalanish
uchun suv omborlari qurilgan (2-rasm).

Hozir jahonda qurilgan suv omborlarining soni
40 mingdan oshib ketdi. Yirik suv omborlarining
soni bo‘yicha AQSH, Xitoy, Hindiston, Braziliya va
Rossiya alohida ajralib turadi.

Biologik
resurslar deb,
quruqlik va
Dunyo
okeanidagi
o‘simlik va
hayvonot
boyliklariga
aytiladi. Biologik resurslar

Ayniqsa o‘rmon resurslarining xo‘jalik va ekologik
ahamiyati nihoyatda katta.

Jahonda o‘rmonlar 40 mln. km2 (4 mlrd. gektar)ni, yoki
butun quruqlikning 30 % ga yaqinini tashkil etadi.

Lekin o‘rmonlarning yog‘och materiallarni tayyorlash
maqsadida kesi lishi, yangi yerlarni o‘zlashtirish, turli
sanoat qurilishlarning ko‘payishi o‘rmonlarning kamayib
borishiga olib kelmoqda.

Dunyoda kenglik bo‘ylab katta masofaga
cho‘zilgan ikkita — Shimoliy va Janubiy o‘rmon
mintaqalari mavjud.
Sovuq
Mo ‘tadil Subtropik
Tropik

Shimoliy o‘rmon mintaqasi mo‘tadil va qisman subtropik
iqlimli hududlar bo‘ylab joylashgan. Bu mintaqa
o‘rmonlarining muhim xususiyati ularda asosan tik
o‘sadigan sifatli, ignabargli daraxtlarning o‘sishidir (8-
rasm).

Bunday o‘rmonlarga Rossiya, Kanada, AQSH,
Finlyandiya davlatlari boy.
3 4
2 1

Janubiy o‘rmon mintaqasi asosan tropik va
ekvatorial iqlim mintaqalarida joylashgan.
Tropik o‘rmonlarda keng bargli daraxtlar qalin
va ko‘p yarusli bo‘lib o‘sadi.

Janubiy o‘rmon mintaqasida Braziliya, Peru,
Kolumbiya, Venesuela, Kongo Demokratik
Respublikasi, Hindiston, Myanma, Indoneziya kabi
mamlakatlar eng katta o‘rmonli maydonlarga ega.
1
23 4 7
5 86

Biologik resurslarning yana bir muhim qismi
suv havzalarning hayvonot va o‘simlik olamidir.

Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo aholisining oqsillarga
bo‘lgan ehtiyojining 20% idan ko‘prog‘i dengiz
hayvonlari va o‘simliklari hisobiga qoplanmoqda.

Ayniqsa, Tinch okeanning Shimoli-g‘arbiy va
Janubi-sharqiy qismlari, Atlantika okeanining
shimoliy dengizlari baliqlarga juda boy.
13
2

Biroq okean va dengizlarda yashaydigan baliq
va boshqa hayvonlar tobora muhofazaga
muhtoj bo‘lib bormoqda.

Geot ermal resurslar.
Yerning ichki energiyasi, ya’ni geotermal
resurslar muhim noan’anaviy energiya
manbalaridan biri hisoblanadi.

Geotermal energiyaga asosan tektonik
harakatlar faol davom etayogan, iqlimi sernam
bo‘lgan mintaqalar boydir.

Islandiya (9-rasm), Yaponiya, Yangi Zelandiya,
Filippin, Papua-Yangi Gvineya, Italiya, Meksika,
AQSH, Rossiya geotermal resurslarga boy.

© Foydalanilgan adabiyotlar:
•
V. N. Fedorko, N. I. Safarova, J. A. Ismatov, E. Y.
Nazaraliyeva – Geografiya (Jahon iqtisodiy-ijtimoiy
geografiyasi), umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
10- sinf o‘quvchilari uchun darslik, Respublika ta’lim
markazi, 2022
•
@ edutrm_uz

Tugamay digan v a t ik lanadigan t abiiy resurslar geografi y asi Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм

Agroiqlimiy resurslar. Hududlarning turli ekin yetishtirish imkoniyatlari ko‘p jihatdan iqlimga bog‘liq. Qishloq xo‘jaligiga bevosita ta’sir ko‘rsatuvchi iqlimiy resurslar agroiqlimiy resurslar deyiladi.

Eng muhim agroiqlimiy ko‘rsatkichlar effektiv haroratlar (+10 oC dan yuqori) yillik yig‘indisi hamda namlanish koeffitsiyenti (yog‘inlar miqdorining mumkin bo‘lgan bug‘lanishga nisbati) hisoblanadi.

Ma’lumki, havo harorati ekvatordan qutbiy kengliklarga tomon pasayib boradi. Ekvator atrofida samarali haroratning yillik yig‘indisi 8 000 ° C dan yuqori bo‘lsa, arktika va subarktika iqlim mintaqalarida u 400 ° C ga ham yetmaydi. 400 ° 8 000 ° O‘zbekistonda 4500 —5900°C

O'xshashlar

Mineral resurslar geografiyasi

TABIIY RESURSLAR TASNIFI

Tabiiy resurslar va ularning tasnifi

Tabiiy resurslar va ularning klassifikatsiyasi

Tabiiy resurslar va ulardan oqilona foydalanish