logo

Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

791.197265625 KB
Mavzu: Turkiy tillarda egalik va 
kelishik kategoriyasi
                      Reja:
1.Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 
2.Jo ʼ nalish,o ʼ rin-payt ,chiqish 
kelishigining xususiyatlari.
3.T.t larda egalik  kategoriyasi Ot turkumidagi so’zning yoki 
ismlarning kelishik qo'shimchalarini 
olib o'zgarishi turlanish deyiladi. 
Kelishik qo'shimchalari (egalik 
qo'shimchalari bilan bir qatorda) 
turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Har 
bir kelishik bitta  affiksga  ega (fonetik 
variantlari bilan birgalikda). Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha:
       Bosh  kelishik  --
     Q aratqich kelishigi
-in,-ning-nung, -un.
       Tushum  kelishigi
- i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u .
        Jo ʼ nalish  kelishigi
- qa, -g a,- a, - ,   a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-э у
kant)
         O ʼ rin-p ayt kelishigi
- ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//-
sa//-so//-na//-no Ch	iq	is	h	 k	e	lis	h	ig	i	
- t	a	n	, -	ta	n	, -d	a	n	, 	- 	d	an	; - 	d	a	; -	d	a	n:	 -	d	ay	: 	
-d	y	n	
Vo	s	it	a	 k	e	lis	h	ig	i	
-in	/	 -	in	//	 -	u	n	
Bi	rg	a	lik	 k	e	lis	h	ig	i	
-la	, -l	e	, -	la	n	, 	-l	en	,-l	i,-	li	
O	'x	sh	a	t	is	h	-q	iy	o	s	la	s	h	 k	e	lis	h	ig	i -c	a	, 	-c	e	! Kelishik qo'shimchalari olmoshlar, 
harakat nomi, jamlovchi songa 
qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar 
( otlashgan sifat, otlashgan 
sifatdosh) hamda olmoshlar ham 
kelishik qo'shimchalarini qabul 
qiladi. Turkologlar qadimgi turkiy tildagi kelishiklar soni 
haqida  turli cha fikr bildiradilar: V. V.Radlov 8 ta, I.A. 
Batmanov 6 ta, V.I.Nasilov  7ta , A.Kononov 11 ta 
kelishik mavjud bo'lganligini   ta ʼ kidlay di. Hozirgi 
turkiy t illarda kelishiklar miqdor jiqatidan unchalik 
farq qilmaydi. Tatar, 
gagauz, ozarbayjon, turkman, o'zbek, qoraqalpoq 
tillarida 6 ta, qozoq  tilida  7ta, xakas va chuvash tilida 
8ta, yoqut, turk, boshqird tillarida 9 ta  kelis hik 
mavjud. Bosh kelishik. Turkiy tillarda bosh 
kelishik morfologik ko'rsatkichga ega 
emas. Bosh kelishikning asosiy 
vazifasi gapda ega vazifasida 
kelishidir. Ol yigitlar 
a aytdilar QR) Qaratqich ,jo ʼ nalish ,tus
hum kelishigi belgisiz qo ʼ llanganda 
bosh kelishigiga shaklan o ʼ xshab 
ketadi   Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi 
affikslari quyidagicha: 
-it] -nj, -it], -nui]/ -nihj; -tju. 
Hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko'p 
variantli bo'lib, 
ularning qo'Uanishi quyidagicha:
1) o'zb., uyg' -mrj //-nif] shakllari: atanuj, 
bizniy; 2	) 	o	lt.,	 b	o	s	h	q	.,	 t	u	v	., x	a	k	.. s	h	o	r.	 -	n	n	j/	/	- n	ir	j /	 /	 -	n	u	t]	 /	 /	 	
-n	o	ij	 //	- d	h	j/	Z	- d	u	rj/	/	-	
d	o	rrj	/	/	-ti	r) /	/	-tu	i]	 /	/	-t	o	i] s	h	a	k	ll	a	ri:	 to	m	m	y,	 s	u	d	u	j;	
3	) 	q	irg	'.	 n	m	//	-m	m	 /	/-	 d	in	/	/	- d	u	n	/	/	-ti	n	 /	/	-t	u	n	 	
sh	a	k	lla	ri: 	b	a	la	n	in	, t	o	n	u	n	,	
4	) 	q	a	r. 	-n	m	/	/	-n	in	 s	h	a	k	li	: a	ta	n	in	, a	tn	in	, 	m	e	n	in	;	
5	) 	tu	rk	m	. -	ig	 /	У	-Ш	] //	—	n	ig	 /	/	-n	u	g	: 	a	g	a	jiy	, 	
6	) 	o	z	a	rb	.,	 g	a	g	.,	 t	u	rk	. 	-i	n	/	/	- u	n	 /	/-	n	u	n	 /	/-	n	u	n	: 	
a	n	im	,b	izi	m	;	
7	) 	q	.-b	a	lq	.,	 q	u	m	. -	n	i /	/	-n	u	: 	b	u	rn	u	;	
8	) 	c	h	u	v	.-	n	 /	/-	a	n	/	/	-n	a	n	 s	h	a	k	lla	ri i	s	h	la	ti	la	d	i: 	p	u	lle	n	 	
“	b	a	liq	n	in	g	”	. Tushum kelishigi. Tushum kelishigining - m / 
-ni, -in-// in, - i, -i,
- nu; -u, -ig, -m /- ni, -n shakllari ishlatiladi
belgili qo'llanishi nasriy asarlar tili uchun 
xos.Tushum  kelishigi shaklining  qa ratqich 
kelishigi o'rnida qo'llanishi 
XV1-XIX asrlarga oid yodgorliklar hamda 
“Boburnoma” tiliga  xos b o'lgan. Bir qator 
manbalarda, xususan, Muhammad Solihning 
"S hayboniynoma” va Alisher Navoiy 
asarlarida tushum kelishigining 
bunday ishlatilishi qayd etilmaydi. Jo‘nalish kelishigi. Turkiy 
tillarda jo'nalish kelishigining -
qa/ -ga /
-ga, -ka/-ga/-a /-э / ya/ -qa/ -
ja / a, -ka(<-karu) shakllari 
qoTlanadi. -ga /
-ga, -q a /-k a affikslari 
jo'nalish kelishigining asosiy 
shaklini tashkil etadi.  O ʼ rin -payt kelishigi. 0 ‘rin-payt  k elishigi -
da/ / -da/ /- ds//-do; -Та//- ta/-la//-lo//-
za//-zo//-sa//-so//-na//-no affiksi bilan 
ifodalanadi: olt. 
tuda “tog‘da”, emde ‘“dorida”, tosto 
“toshda”, qaasta “qog'ozda”, biste
' “bizda”; boshqird. qazza ’‘g'ozda”, 
dalala “dalada”, qalala “shaharda”,
bizza “bizda”; Chiqish kelishigining, asosan, -
din// -din, -tm //-
tin  shakllari qo'llanadi, ayrim 
turkiy tillarda -dan// -dan// -tan// 
-tan va 
-dun //- diin, -tun//-tiin shakllari 
ham kuzatiladi. Bular bir affiksning 
turli  fonetik  shakllari bo‘lib, 
tarkibidagi unli yoki undosh tovush 
xususiyatiga o‘zaro farqlanadi. Turkiy tillarda o'zakning unli 
yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik 
qo'shimchalari turli variantlarda 
qo'shiladi.
Turkiy tillarda qarashlilikni ifodalash usullari, 
asosan, ikki yo'l: egalik 
qo'shimchalari va morfologik-sintetik usul orqali 
reallashadi. Turkiy tillarda o'zakning unli 
yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik 
qo'shimchalari turli variantlarda 
qo'shiladi.  Turkiy tillarda egalik qo'shimchalari va 
sonning ko'plik shakli quyidagi umumiy 
xususiyatlari bilan ajralib turadi:
1. Birlik sondagi I shaxsda turkiy tillarga xos 
egalik qo'shimchalari  musht arakdir. Shu bilan 
birga, shaklidagi unli  I  tovushiga 
aylanishi mumkin. Bu shaxsning ko'plikdagi -
miz shakli ko'pgina turkiy 
tillarda -biz; yoqut tilida -bit/-bit (agabit 
"mening o ta m ”), tuva tilida 
-vis/-vis shakllarida qo'llanadi , 2. II shaxs birlik qo'shimchalari turk, gagauz, 
ozarbayjon tillarida -n,-
in shaklida qo'llanadi. Ammo chuvash tilida bu 
shakl qadimgi holatini 
saqlagan:  K o'plikda asosan -gig / / -niz
shakli, turk, gagauz, ozarbayjon tilida -mz/-niz, 
tatar, boshqird. qumiq 
tillarida -giz / / -giz shakli mavjud. Sibir tillarida 
ancha farqli:  y oqut tilida -gt;-xt, oltoy tilida -gir, 
-xir shaklida uchraydi . Bu  affikslar  qadimiy 
shakllarning o'zgarishi natijasida shakllangan 3. Ill shaxsning qadimgi variantlari 
saqlanib qolgan. Tuva, xakas, 
shor tillarida -si> zi ga o'tgan: kimezi 
fkemasy; boshqird tilida -hi:
otahi (otasi). Olimlar -si shaklining 
ajratish m a’nosi borligini ta’kidlab, 
grammatik shaklning kelib chiqishini 
shu m a’no bilan izohlaydilar. EʼTIBORINGIZ 
UCHUN RAHMAT

Mavzu: Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi Reja: 1.Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 2.Jo ʼ nalish,o ʼ rin-payt ,chiqish kelishigining xususiyatlari. 3.T.t larda egalik kategoriyasi

Ot turkumidagi so’zning yoki ismlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik qo'shimchalari (egalik qo'shimchalari bilan bir qatorda) turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Har bir kelishik bitta affiksga ega (fonetik variantlari bilan birgalikda).

Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha: Bosh kelishik -- Q aratqich kelishigi -in,-ning-nung, -un. Tushum kelishigi - i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u . Jo ʼ nalish kelishigi - qa, -g a,- a, - , a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-э у kant) O ʼ rin-p ayt kelishigi - ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//- sa//-so//-na//-no

Ch iq is h k e lis h ig i - t a n , - ta n , -d a n , - d an ; - d a ; - d a n: - d ay : -d y n Vo s it a k e lis h ig i -in / - in // - u n Bi rg a lik k e lis h ig i -la , -l e , - la n , -l en ,-l i,- li O 'x sh a t is h -q iy o s la s h k e lis h ig i -c a , -c e !

Kelishik qo'shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar ( otlashgan sifat, otlashgan sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo'shimchalarini qabul qiladi.