logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi

Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

791.197265625 KB
Ko'chirib olish
Mavzu: Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi Reja: 1.Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 2.Jo ʼ nalish,o ʼ rin-payt ,chiqish kelishigining xususiyatlari. 3.T.t larda egalik kategoriyasi Ot turkumidagi so’zning yoki ismlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik qo'shimchalari (egalik qo'shimchalari bilan bir qatorda) turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Har bir kelishik bitta affiksga ega (fonetik variantlari bilan birgalikda). Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha: Bosh kelishik -- Q aratqich kelishigi -in,-ning-nung, -un. Tushum kelishigi - i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u . Jo ʼ nalish kelishigi - qa, -g a,- a, - , a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-э у kant) O ʼ rin-p ayt kelishigi - ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//- sa//-so//-na//-no Ch iq is h k e lis h ig i - t a n , - ta n , -d a n , - d an ; - d a ; - d a n: - d ay : -d y n Vo s it a k e lis h ig i -in / - in // - u n Bi rg a lik k e lis h ig i -la , -l e , - la n , -l en ,-l i,- li O 'x sh a t is h -q iy o s la s h k e lis h ig i -c a , -c e ! Kelishik qo'shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar ( otlashgan sifat, otlashgan sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo'shimchalarini qabul qiladi. Turkologlar qadimgi turkiy tildagi kelishiklar soni haqida turli cha fikr bildiradilar: V. V.Radlov 8 ta, I.A. Batmanov 6 ta, V.I.Nasilov 7ta , A.Kononov 11 ta kelishik mavjud bo'lganligini ta ʼ kidlay di. Hozirgi turkiy t illarda kelishiklar miqdor jiqatidan unchalik farq qilmaydi. Tatar, gagauz, ozarbayjon, turkman, o'zbek, qoraqalpoq tillarida 6 ta, qozoq tilida 7ta, xakas va chuvash tilida 8ta, yoqut, turk, boshqird tillarida 9 ta kelis hik mavjud. Bosh kelishik. Turkiy tillarda bosh kelishik morfologik ko'rsatkichga ega emas. Bosh kelishikning asosiy vazifasi gapda ega vazifasida kelishidir. Ol yigitlar a aytdilar QR) Qaratqich ,jo ʼ nalish ,tus hum kelishigi belgisiz qo ʼ llanganda bosh kelishigiga shaklan o ʼ xshab ketadi Qaratqich kelishigi. Qaratqich kelishigi affikslari quyidagicha: -it] -nj, -it], -nui]/ -nihj; -tju. Hozirgi turkiy tillarda qaratqich kelishigi ko'p variantli bo'lib, ularning qo'Uanishi quyidagicha: 1) o'zb., uyg' -mrj //-nif] shakllari: atanuj, bizniy; 2 ) o lt., b o s h q ., t u v ., x a k .. s h o r. - n n j/ / - n ir j / / - n u t] / / -n o ij // - d h j/ Z - d u rj/ / - d o rrj / / -ti r) / / -tu i] / / -t o i] s h a k ll a ri: to m m y, s u d u j; 3 ) q irg '. n m // -m m / /- d in / / - d u n / / -ti n / / -t u n sh a k lla ri: b a la n in , t o n u n , 4 ) q a r. -n m / / -n in s h a k li : a ta n in , a tn in , m e n in ; 5 ) tu rk m . - ig / У -Ш ] // — n ig / / -n u g : a g a jiy , 6 ) o z a rb ., g a g ., t u rk . -i n / / - u n / /- n u n / /- n u n : a n im ,b izi m ; 7 ) q .-b a lq ., q u m . - n i / / -n u : b u rn u ; 8 ) c h u v .- n / /- a n / / -n a n s h a k lla ri i s h la ti la d i: p u lle n “ b a liq n in g ” . Tushum kelishigi. Tushum kelishigining - m / -ni, -in-// in, - i, -i, - nu; -u, -ig, -m /- ni, -n shakllari ishlatiladi belgili qo'llanishi nasriy asarlar tili uchun xos.Tushum kelishigi shaklining qa ratqich kelishigi o'rnida qo'llanishi XV1-XIX asrlarga oid yodgorliklar hamda “Boburnoma” tiliga xos b o'lgan. Bir qator manbalarda, xususan, Muhammad Solihning "S hayboniynoma” va Alisher Navoiy asarlarida tushum kelishigining bunday ishlatilishi qayd etilmaydi. Jo‘nalish kelishigi. Turkiy tillarda jo'nalish kelishigining - qa/ -ga / -ga, -ka/-ga/-a /-э / ya/ -qa/ - ja / a, -ka(<-karu) shakllari qoTlanadi. -ga / -ga, -q a /-k a affikslari jo'nalish kelishigining asosiy shaklini tashkil etadi. O ʼ rin -payt kelishigi. 0 ‘rin-payt k elishigi - da/ / -da/ /- ds//-do; -Та//- ta/-la//-lo//- za//-zo//-sa//-so//-na//-no affiksi bilan ifodalanadi: olt. tuda “tog‘da”, emde ‘“dorida”, tosto “toshda”, qaasta “qog'ozda”, biste ' “bizda”; boshqird. qazza ’‘g'ozda”, dalala “dalada”, qalala “shaharda”, bizza “bizda”; Chiqish kelishigining, asosan, - din// -din, -tm //- tin shakllari qo'llanadi, ayrim turkiy tillarda -dan// -dan// -tan// -tan va -dun //- diin, -tun//-tiin shakllari ham kuzatiladi. Bular bir affiksning turli fonetik shakllari bo‘lib, tarkibidagi unli yoki undosh tovush xususiyatiga o‘zaro farqlanadi. Turkiy tillarda o'zakning unli yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik qo'shimchalari turli variantlarda qo'shiladi. Turkiy tillarda qarashlilikni ifodalash usullari, asosan, ikki yo'l: egalik qo'shimchalari va morfologik-sintetik usul orqali reallashadi. Turkiy tillarda o'zakning unli yoki undosh bilan tugashiga ko'ra egalik qo'shimchalari turli variantlarda qo'shiladi. Turkiy tillarda egalik qo'shimchalari va sonning ko'plik shakli quyidagi umumiy xususiyatlari bilan ajralib turadi: 1. Birlik sondagi I shaxsda turkiy tillarga xos egalik qo'shimchalari musht arakdir. Shu bilan birga, shaklidagi unli I tovushiga aylanishi mumkin. Bu shaxsning ko'plikdagi - miz shakli ko'pgina turkiy tillarda -biz; yoqut tilida -bit/-bit (agabit "mening o ta m ”), tuva tilida -vis/-vis shakllarida qo'llanadi , 2. II shaxs birlik qo'shimchalari turk, gagauz, ozarbayjon tillarida -n,- in shaklida qo'llanadi. Ammo chuvash tilida bu shakl qadimgi holatini saqlagan: K o'plikda asosan -gig / / -niz shakli, turk, gagauz, ozarbayjon tilida -mz/-niz, tatar, boshqird. qumiq tillarida -giz / / -giz shakli mavjud. Sibir tillarida ancha farqli: y oqut tilida -gt;-xt, oltoy tilida -gir, -xir shaklida uchraydi . Bu affikslar qadimiy shakllarning o'zgarishi natijasida shakllangan 3. Ill shaxsning qadimgi variantlari saqlanib qolgan. Tuva, xakas, shor tillarida -si> zi ga o'tgan: kimezi fkemasy; boshqird tilida -hi: otahi (otasi). Olimlar -si shaklining ajratish m a’nosi borligini ta’kidlab, grammatik shaklning kelib chiqishini shu m a’no bilan izohlaydilar. EʼTIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

Mavzu: Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi Reja: 1.Turkiy tillarda kelishik kategoriyasi. 2.Jo ʼ nalish,o ʼ rin-payt ,chiqish kelishigining xususiyatlari. 3.T.t larda egalik kategoriyasi

Ot turkumidagi so’zning yoki ismlarning kelishik qo'shimchalarini olib o'zgarishi turlanish deyiladi. Kelishik qo'shimchalari (egalik qo'shimchalari bilan bir qatorda) turlovchi qo‘shimcha hisoblanadi. Har bir kelishik bitta affiksga ega (fonetik variantlari bilan birgalikda).

Turkiy tillarda kelishiklar quyidagicha: Bosh kelishik -- Q aratqich kelishigi -in,-ning-nung, -un. Tushum kelishigi - i. -i, —ay; - ni / - nu; -in-// in, -u . Jo ʼ nalish kelishigi - qa, -g a,- a, - , a/ -qa, —ja, — a, -ka(<-э у kant) O ʼ rin-p ayt kelishigi - ta//- ta // -to, -da, -da, //-la//-lo//-za//-zo//- sa//-so//-na//-no

Ch iq is h k e lis h ig i - t a n , - ta n , -d a n , - d an ; - d a ; - d a n: - d ay : -d y n Vo s it a k e lis h ig i -in / - in // - u n Bi rg a lik k e lis h ig i -la , -l e , - la n , -l en ,-l i,- li O 'x sh a t is h -q iy o s la s h k e lis h ig i -c a , -c e !

Kelishik qo'shimchalari olmoshlar, harakat nomi, jamlovchi songa qo‘shilishi mumkin. Otlashgan so'zlar ( otlashgan sifat, otlashgan sifatdosh) hamda olmoshlar ham kelishik qo'shimchalarini qabul qiladi.

O'xshashlar

turkiy tillarda KELISHIK, EGALIK VA KO’PLIK KATEGORIYALARI
Qipchoq tilida egalik kategoriyasi
Turkiy tillarda undoshlar
Turkiy tillarda undosh tovush
qadimgi turkiy tillarda unlilar