logo

Qipchoq tilida egalik kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121.56640625 KB
Mav zu:Qipchoq t ilida 
egalik  k at egoriy asi
                  Reja:
1.Egalik  k at egoriy asi
2.Grammat ik  egalik ning 
morfologik  usul bilan 
ifodalanishi
3.Sint ak t ik  usul so’z t art ibi 
usulida ifodalanishi
         Grammat ik  egalik  
k at egoriy asi ot  t urk umiga 
xos grammat ik  
k o’rsat k ichlar y ig’indisi 
bo’lib,barcha t urk iy  t illar 
uchun umumiy dir.Bu 
k at egoriy aning o’ziga 
xosligi shundak i, u bir 
v aqt ning o’zida ham 
shaxsga qarashli 
predmet ni,ham shu 
predmet ga egalik  qiluv chi 
shaxsni anglat adi.  Masalan,  k it ob so’zidagi  –и  
qo’shimchasi, bir 
t omondan,predmet  
(k it ob)ning  III shaxsga 
qarashliliini 
bildirsa,ik k inchi 
t omondan,shu shaxsning 
predmet  (k it ob)ga 
egaligini anlat adi.   Turk iy  t illarda grammat ik  
egalik  ma’nosi t urli usullar 
bilan ifodalanadi:
1.Morfologik  usul,y a’ni so’z 
negizlariga egalik ni 
anglat uv chi maxsus 
qo’shimchalarni qo’shish 
orqali:   Tuv a t ilida
тевем
тевези
тевезитевевистевен  2 .Morfologik -sint ak t ik  
usul,y a’ni qarat uv chi 
qarat qich k elishigidagi 
k ishilik  olmoshi v a 
qaralmish-egalik  affi k sini 
olgan ot  y ok i ot lashgan 
lek sema: t urk  Бени м  
дости м  сени н досту н  3.Sint ak t ik  usul,y a’ni 
qarashlilik ning  egalik  
qo’shimchalarsiz,so’z 
t art ibi usulida 
ifodalanadi.Masalan,o’zbek  
t ilida bizning uy, uy  
menik i, chuv ash t ilida  м ан 
ал (м ени нг к ули м ) сан ал 
(сени нг к ули нг)  k abi.  Grammat ik  egalik ning 
morfologik  usul bilan 
ifodalanishi qadimt urk iy  
t illarning ham asosiy  
xususiy at i bo’lgan. Egalik  
qo’shimchalarining eng 
qadimgi shak llarini 
quy idagicha k o’rsat ish 
mumk in:                  Bi rlik                                 Ko’plik
  I. – м , –ы м //-и м      -бы з//-би з, -ы бы з//-и би з                   
  II.  –н, -ы н//-и н    -ны з//-ни з, -ы ны з//-и ни з
        -г, ы г//и г        -гы з//-ги з, -ы гы з//-и ги з
  III.  –ы //и , -сы //-си     -ы //и ,  -сы //си          Grammat ik  egalik ning I shaxs 
birlik  qo’shimchalari barcha 
t urk iy  t illar uchun . – м , –ы м //-и м  
 shak llaridir. Bu shak lda 
qo’shimchalar t ark ibidagi unli 
t ov ushlarning o’zgarishi so’z 
negizi t ark ibidagi unli t ov ushning 
xususiy at iga bog’liq, bunda 
unlilar uy g’unligi (singormanizm) 
qoidasi t o’la k uchga k iradi.  Masalan gagauz t ilida I 
shaxs birlik ning 
ifodalanishi: bobam 
(ot am), bulum 
(xolam),k oy nunum 
(qo’y im), bileziim 
(bilak uzugim) v a boshq.  Grammat ik  egalik ning II 
shaxs birlik  shak li hozirgi 
t urk iy  t illarda asosan .  –н, -
ы н//-ин  qo’shimchalari 
orqali shak llanadi.  Egalik  qo’shimchalarining 
k o’plik  anglat uv chi 
shak llari k o’p 
nusxalidir.Bunda faqat  
egalik  qo’shimchalari 
t ark ibidagi unli 
t ov ushlargina o’zgarib 
qolmasdan,balk i 
qo’shimchalarning boshi v a 
oxiridagi undosh t ov ushlar 
ham o’zgarishi uchray di.  Ay rim t urk iy  t illar, 
masalan, t at ar,qo’miq 
t illarida  н > г  
almashinishiga   н  
undoshining unlilar 
o’rt asida k elgan holat i 
sabab bo’lgan deb 
k o’rsat iladi.  Egalik  affi k sining III shaxs 
birlik  v a k o’plik  shak llari 
ham ma’lum har xillik larga 
ega. Tuv a, hak as shor 
t illarida int erv ok al holat da 
(unlilar o’rt asida)   -сы //си  
affi k slarining birinchi 
undoshi   з  undoshiga  (-
зы //-зи)  ay lanadi: t uv a.   
Тевези  (t uy asi) hak as.  
К и м ези  (k emasi)   к ебези  
(k emasi) k abi.  II I shaxs egalik  affi k slari 
k o’p ma’nolidir. Bunday  
holda  egalik  affi k slari  o’z 
ma’nosi (qarashlilik  
ma’nos)ini y o’qot adi: 
ot asi,onasi,y axshisi k abi.  Hasanov a N ozimaning 
Turk iy  t illar qiy osiy -t arixiy  
grammat ik asi fanidan 
t uzgan prezrnt at siy asi

Mav zu:Qipchoq t ilida egalik k at egoriy asi Reja: 1.Egalik k at egoriy asi 2.Grammat ik egalik ning morfologik usul bilan ifodalanishi 3.Sint ak t ik usul so’z t art ibi usulida ifodalanishi

Grammat ik egalik k at egoriy asi ot t urk umiga xos grammat ik k o’rsat k ichlar y ig’indisi bo’lib,barcha t urk iy t illar uchun umumiy dir.Bu k at egoriy aning o’ziga xosligi shundak i, u bir v aqt ning o’zida ham shaxsga qarashli predmet ni,ham shu predmet ga egalik qiluv chi shaxsni anglat adi.

Masalan, k it ob so’zidagi –и qo’shimchasi, bir t omondan,predmet (k it ob)ning III shaxsga qarashliliini bildirsa,ik k inchi t omondan,shu shaxsning predmet (k it ob)ga egaligini anlat adi.

Turk iy t illarda grammat ik egalik ma’nosi t urli usullar bilan ifodalanadi: 1.Morfologik usul,y a’ni so’z negizlariga egalik ni anglat uv chi maxsus qo’shimchalarni qo’shish orqali:

Tuv a t ilida тевем тевези тевезитевевистевен