Feʼlning mayl kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

917.615234375 KB

Ko'chirib olish

Fe lning mayl ʼ
kategoriyasi mavzusida
tayyorlagan
Slayd taqdimoti

Fe’lning ta’rifi va kesik-grammatik
xususiyatlari
Shaxs yoki narsalarning harakat-
holatini bildirib, nima qildi? nima
qilyapti? Nima qilmoqchi?
so’roqlariga javob bo’ladigan so’zlar
fe’l deyiladi.

F е ’l zamonlari

O’tgan zamon

Hozirgi zamon

Kelasi zamon 
Nima qildi ?

Nima qilyapti ?

Nima qilmoqchi ?


Mayl kategoriyasi. Ish harakatning voqelikka
munosabatini ifodalovchi fel shakli mayl deyiladi. Fel
mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab,
grammatik zamon, grammatik shaxs bilan uzviy
boglanadi. Bu uch hodisa felning gapda kesimlik
vazifasidan kelib chiqadi. Ozbek tilida fel mayllarining
tort turi bor:
1) xabar mayli,
2) buruq-istak mayli,
3) shart mayli,
4) maqsad mayli.
Felning mayl kategoriyasi

Xabar mayli.
1. Xabar mayli. Ish-
harakatning uch zamondan
birida bajarilish va
bajarilimaganligini
ifodalaydi. Xabar maylining
maxsus grammatik
korsatkichi yoq. U felga
uchala zamon va shaxs-son
affikslarini qoshib tuslash
orqali shakllanadi.
Masalan: oqidim, oqiding,
oqidi, oqiganman,
oqigansan, oqigan,
oqimoqchiman,
oqimoqchisan, oqimoqchi.
Xabar maylidagi felning
asosiy sintaktik vazifasi
gapda kesim bolib kelishdir.

Buy ruq-ist ak may li. 
Buyruq-istak mayli. Ish-
harakatni bajarish-
bajarmaslik haqida
buyurish, istash,
sorash,iltimos,
maslahat,chaqiriq kabi
manolarni ifodalaydi.
Buyruq-istak maylidagi fel
xabar maylidan farqli
ravishda maxsus mayl
korsatkichlariga ega bolib,
bu mayl quyidagicha
tuslanadi: B i r l i k K o ʼ p l i k
1-
shaxs
2 -
shaxs

3-
shaxs yoz+ay,
ishla+yin
yoz (yoz+gin),
ishla(ishla+gin)

yoz+sin,
ishla+sin yoz+aylik, ishla+ylik
yoz+ing, ishla+ng,
ishla+ngiz yoz+sin
(lar), ishla+sin (lar)


Birinchi shaxs birligi -(a)y va -(a)yin affiksi yordamida yasaladi: boray,
sozlayin. Bu shaxsda sozlovchining harakatni bajarish istagi, harakatga
bolgan ragbati ifodalanadi: Mana bu kitoblarni oquvchilarga yetkazay.

Sozlovchining oziga ozi buyruq berishi mantiqqa togri kelmay-di,
shuning uchun birinchi shaxs sof buyruq manosida ishlatilmaydi.
Xususan, ozgaga bolgan murojaatda istak bilan birga iltimos ham
ifodalanadi: Siz bilan boray. Xuddi shuningdek hollarda buyruq, doq
ham ifodalanishi mumkin: Bu qiligingni ikkinchi kormay!

Birinchi shaxs koplik faqat istakni emas, harakatga davat, iltimos kabi
manolarni ham ifodalaydi. Chunki bu shakl sozlovchidan tashqari u
bilan birga bolgan shaxslarni ham oz ichiga oladi: Bir yoqadan bosh
chiqaraylik. Keling, mana shu ona-yer oldida soz beraylik. (P.Qodirov)

Shart may li 
Shart mayli biror ish-harakatning yuzaga chiqishi uchun
undan oldin bajarilishi shart bolgan harakatni ifodalaydi.
Shart mayli -sa affiksi va shaxs-son qoshimchalarining
qoshilib tuslanishidan hosil boladi.
B i r l i k K o p l i k ‘
1- shaxs
2- shaxs
3- shaxs Bor+sa+m
bor+sa+ng
bor+sa+0 bor+sa+k
bor+sa+ngiz
bor+sa+(lar)

Maqsad may li 
Maqsad mayli -moqchi affiksi yordamida yasaladi va harakatning bajarish
maqsadini, niyatini, moljalini bildiradi:

Felning bu shakli faqat maqsad, moljal manosini bildiradi. -moqchi affiksli
fel edi toliqsiz feli bilan qollanganda, otgan zamon ifodalanishi mumkin.
Lekin bunda harakat otgan zamonga (otgan zamonda bajarilishi) emas,
balki maqsad otgan zamonga oid boladi: bormoqchi edim, bormrqchi
eding, yubormoqchi edi. B i r l i k K o ʼ p l i k
1- shaxs
2 -shaxs
3 -shaxs bor+moqchi+man
bor+moqchi+san
bor+ moqchi bor+moqchi+miz,
bor+moqchi+siz
bor+moqchi+(lar)


XULOSA

Fel mayllarini hosil qiluvchi affikslar nutq talabiga kora ozaro
sinonim sifatida ham ishlatiladi:

1. Xabar maylidagi fel buyruq-istak mayli manosini ifodalashda
ishlatiladi: Qani, yigitlar, ketdik! Kechagi qiliqlaring uchun bugun
hech yoqqa chiqmaysan, tushundingmi!

2. Xabar maylidagi fel shart mayli vazifasida qollanadi: Vada
berdingmi-bajar. Boshga bir ish tushdimi, yagona yol- uni jasorat
bilan yengishdir.

3. Buyruq-istak maylidagi fel xabar mayli vazifasida ishlatiladi:
Bolani oqitish orniga xizmatingizni qildiring, yana urdiring! Sizda
insof bormi? (xizmatingizni qildiribsiz, urdiribsiz)

4. Buyruqistak maylidagi fel shart mayli vazifasida qollanadi:
Kimlardir mehnat qilsin-u, rohatini siz korasizmi?! Avval qongiroq
chalsin, keyin hammamiz birga tashqariga chiqamiz.

5.Shart maylidagi fel xabar mayli manosini ifodalashga xizmat
qiladi: Kenjaboyning ogli yugurib kelsa-yu, toni bilan sumkasini
qolimga tutqazsa boladimi? (O.) (qolimga tutqazdi).

6. Shart maylidagi fel buyruq-istak mayli vazifasida qollanadi:
Sabr qilsang, goradan halvo pishar (sabr qil, goradan halvo
pishadi).

Fe lning mayl ʼ kategoriyasi mavzusida tayyorlagan Slayd taqdimoti

Fe’lning ta’rifi va kesik-grammatik xususiyatlari Shaxs yoki narsalarning harakat- holatini bildirib, nima qildi? nima qilyapti? Nima qilmoqchi? so’roqlariga javob bo’ladigan so’zlar fe’l deyiladi.

F е ’l zamonlari  O’tgan zamon  Hozirgi zamon  Kelasi zamon  Nima qildi ?  Nima qilyapti ?  Nima qilmoqchi ?

 Mayl kategoriyasi. Ish harakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi fel shakli mayl deyiladi. Fel mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon, grammatik shaxs bilan uzviy boglanadi. Bu uch hodisa felning gapda kesimlik vazifasidan kelib chiqadi. Ozbek tilida fel mayllarining tort turi bor: 1) xabar mayli, 2) buruq-istak mayli, 3) shart mayli, 4) maqsad mayli. Felning mayl kategoriyasi

Xabar mayli. 1. Xabar mayli. Ish- harakatning uch zamondan birida bajarilish va bajarilimaganligini ifodalaydi. Xabar maylining maxsus grammatik korsatkichi yoq. U felga uchala zamon va shaxs-son affikslarini qoshib tuslash orqali shakllanadi. Masalan: oqidim, oqiding, oqidi, oqiganman, oqigansan, oqigan, oqimoqchiman, oqimoqchisan, oqimoqchi. Xabar maylidagi felning asosiy sintaktik vazifasi gapda kesim bolib kelishdir.

O'xshashlar

Fe’lning mayl kategoriyasi

Son kategoriyasi

Otlarda son kategoriyasi

Fe’lning nisbat kategoriyasi

Qipchoq tilida egalik kategoriyasi