logo

Feʼlning mayl kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

917.615234375 KB
Fe lning mayl ʼ
kategoriyasi mavzusida 
tayyorlagan
Slayd taqdimoti    Fe’lning ta’rifi va kesik-grammatik 
xususiyatlari
Shaxs  yoki  narsalarning  harakat-
holatini  bildirib,  nima  qildi?  nima 
qilyapti?  Nima  qilmoqchi? 
so’roqlariga  javob  bo’ladigan  so’zlar 
fe’l  deyiladi.  F е ’l zamonlari

O’tgan zamon

Hozirgi zamon

Kelasi zamon 
Nima qildi ?

Nima qilyapti ? 

Nima qilmoqchi ?  
Mayl kategoriyasi. Ish harakatning voqelikka 
munosabatini ifodalovchi fel shakli mayl deyiladi. Fel 
mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, 
grammatik zamon, grammatik shaxs bilan uzviy 
boglanadi. Bu uch hodisa felning gapda kesimlik 
vazifasidan kelib chiqadi. Ozbek tilida fel mayllarining 
tort turi bor:
1) xabar mayli, 
  2) buruq-istak mayli,
    3) shart mayli,
     4) maqsad mayli. 
Felning mayl kategoriyasi   Xabar mayli.
1.  Xabar  mayli.  Ish-
harakatning  uch  zamondan 
birida  bajarilish  va 
bajarilimaganligini 
ifodalaydi.  Xabar  maylining 
maxsus  grammatik 
korsatkichi  yoq.  U  felga 
uchala zamon va shaxs-son 
affikslarini  qoshib  tuslash 
orqali  shakllanadi. 
Masalan:  oqidim,  oqiding, 
oqidi,  oqiganman, 
oqigansan,  oqigan, 
oqimoqchiman, 
oqimoqchisan,  oqimoqchi. 
Xabar  maylidagi  felning 
asosiy  sintaktik  vazifasi 
gapda kesim bolib kelishdir.  Buy ruq-ist ak  may li. 
Buyruq-istak mayli. Ish-
harakatni bajarish-
bajarmaslik haqida 
buyurish, istash, 
sorash,iltimos, 
maslahat,chaqiriq kabi 
manolarni ifodalaydi. 
Buyruq-istak maylidagi fel 
xabar maylidan farqli 
ravishda maxsus mayl 
korsatkichlariga ega bolib, 
bu mayl quyidagicha  
tuslanadi:                B i r l i k   K o ʼ  p l i k  
1-
shaxs 
2  -
shaxs 
 
 
3- 
shaxs   yoz+ay, 
ishla+yin 
yoz (yoz+gin), 
ishla(ishla+gin) 
 
yoz+sin, 
ishla+sin  yoz+aylik,  ishla+ylik  
yoz+ing, ishla+ng, 
ishla+ngiz   yoz+sin 
(lar), ishla+sin  (lar)   
Birinchi shaxs birligi -(a)y va -(a)yin affiksi yordamida yasaladi: boray, 
sozlayin. Bu shaxsda sozlovchining harakatni bajarish istagi, harakatga 
bolgan ragbati ifodalanadi: Mana bu kitoblarni oquvchilarga yetkazay. 

Sozlovchining oziga ozi buyruq berishi mantiqqa togri kelmay-di, 
shuning uchun birinchi shaxs sof buyruq manosida ishlatilmaydi. 
Xususan, ozgaga bolgan murojaatda istak bilan birga iltimos ham 
ifodalanadi: Siz bilan boray. Xuddi shuningdek hollarda buyruq, doq 
ham ifodalanishi mumkin: Bu qiligingni ikkinchi kormay!

Birinchi shaxs koplik faqat istakni emas, harakatga davat, iltimos kabi 
manolarni ham ifodalaydi. Chunki bu shakl sozlovchidan tashqari u 
bilan birga bolgan shaxslarni ham oz ichiga oladi: Bir yoqadan bosh 
chiqaraylik. Keling, mana shu ona-yer oldida soz beraylik. (P.Qodirov)   Shart  may li 
Shart mayli biror ish-harakatning yuzaga chiqishi uchun 
undan oldin bajarilishi shart bolgan harakatni ifodalaydi. 
Shart mayli -sa affiksi va shaxs-son qoshimchalarining 
qoshilib tuslanishidan hosil boladi.
  B i r l i k     K o  p l i k ‘
1- shaxs 
2- shaxs 
3- shaxs  Bor+sa+m 
bor+sa+ng 
bor+sa+0  bor+sa+k 
bor+sa+ngiz 
bor+sa+(lar)   Maqsad may li 
Maqsad mayli -moqchi affiksi yordamida yasaladi va harakatning bajarish 
maqsadini, niyatini, moljalini bildiradi:

Felning bu shakli faqat maqsad, moljal manosini bildiradi. -moqchi affiksli 
fel edi toliqsiz feli bilan qollanganda, otgan zamon ifodalanishi mumkin. 
Lekin bunda harakat otgan zamonga (otgan zamonda bajarilishi) emas, 
balki maqsad otgan zamonga oid boladi: bormoqchi edim, bormrqchi 
eding, yubormoqchi edi.        B i r l i k       K o ʼ  p l i k 
1- shaxs 
2 -shaxs 
3 -shaxs  bor+moqchi+man 
bor+moqchi+san 
bor+ moqchi  bor+moqchi+miz,  
bor+moqchi+siz  
bor+moqchi+(lar)   
XULOSA

Fel mayllarini hosil qiluvchi affikslar nutq talabiga kora ozaro 
sinonim sifatida ham ishlatiladi:

     1. Xabar maylidagi fel buyruq-istak mayli manosini ifodalashda 
ishlatiladi: Qani, yigitlar, ketdik!  Kechagi qiliqlaring uchun bugun 
hech yoqqa chiqmaysan, tushundingmi!

     2. Xabar maylidagi fel shart mayli vazifasida qollanadi: Vada 
berdingmi-bajar. Boshga bir ish tushdimi, yagona yol- uni jasorat 
bilan yengishdir.

     3. Buyruq-istak maylidagi fel xabar mayli vazifasida ishlatiladi: 
Bolani oqitish orniga xizmatingizni qildiring, yana urdiring! Sizda 
insof bormi? (xizmatingizni qildiribsiz, urdiribsiz)

     4. Buyruqistak maylidagi fel shart mayli vazifasida qollanadi: 
Kimlardir mehnat qilsin-u, rohatini siz korasizmi?! Avval qongiroq 
chalsin, keyin hammamiz birga tashqariga chiqamiz.

      5.Shart maylidagi fel xabar mayli manosini ifodalashga xizmat 
qiladi: Kenjaboyning ogli yugurib kelsa-yu, toni bilan sumkasini 
qolimga tutqazsa boladimi? (O.)  (qolimga tutqazdi).

      6. Shart maylidagi fel buyruq-istak mayli vazifasida qollanadi: 
Sabr qilsang, goradan halvo pishar (sabr qil, goradan halvo 
pishadi).

Fe lning mayl ʼ kategoriyasi mavzusida tayyorlagan Slayd taqdimoti

Fe’lning ta’rifi va kesik-grammatik xususiyatlari Shaxs yoki narsalarning harakat- holatini bildirib, nima qildi? nima qilyapti? Nima qilmoqchi? so’roqlariga javob bo’ladigan so’zlar fe’l deyiladi.

F е ’l zamonlari  O’tgan zamon  Hozirgi zamon  Kelasi zamon  Nima qildi ?  Nima qilyapti ?  Nima qilmoqchi ?

 Mayl kategoriyasi. Ish harakatning voqelikka munosabatini ifodalovchi fel shakli mayl deyiladi. Fel mallari harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, grammatik zamon, grammatik shaxs bilan uzviy boglanadi. Bu uch hodisa felning gapda kesimlik vazifasidan kelib chiqadi. Ozbek tilida fel mayllarining tort turi bor: 1) xabar mayli, 2) buruq-istak mayli, 3) shart mayli, 4) maqsad mayli. Felning mayl kategoriyasi

Xabar mayli. 1. Xabar mayli. Ish- harakatning uch zamondan birida bajarilish va bajarilimaganligini ifodalaydi. Xabar maylining maxsus grammatik korsatkichi yoq. U felga uchala zamon va shaxs-son affikslarini qoshib tuslash orqali shakllanadi. Masalan: oqidim, oqiding, oqidi, oqiganman, oqigansan, oqigan, oqimoqchiman, oqimoqchisan, oqimoqchi. Xabar maylidagi felning asosiy sintaktik vazifasi gapda kesim bolib kelishdir.