logo

Otlarda son kategoriyasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1205.337890625 KB
Mav zu: Ot larda son k at egoriy asi Reja: 
1.Son  k at egoriy asining t a’rifi  v a 
xususiy at lari.
2. Mant iqiy  son v a grammat ik  son 
haqida.
3. Son k at egoriy asining ik k i shak li.
4. Turdosh ot larda son . Ot lardagi birlik  v a k o` plik  ma’nolari,   ularni 
ifodalov chi grammat ik  shak llar   hamda ularga xos 
grammat ik
k o` rsat k ichlar y ig` indisi ot lardagi son  
k at egoriy asi dey iladi:
Kit ob – birlik  ma’no   gr. shak l(k it ob)  -→ →
Ø(nol k o` rsat k ich).
Kit oblar – k o` plik  ma’no   gr. shak l	
→
(k it oblar)  - lar.	
→ Otlaming birlik va ko'plik shakllarida ishlatilishi 
grammatik son kategoriyasi deyiladi. Son 
kategoriyasi otlaming muhim morfologik 
belgilaridan bo'lib birlik va ko'plik shakllari 
asosida son kategoriyasi vujudgakeladi. 
Otlaming birligi biror vositasiz ifoda etiladi. 
Ya'ni otning ko'plikni bildiruvclii -lar 
qo'shimchasi mavjud bo'lmagan holati birlikdir: 
kiyim, uy, ovqat, o'quvchi, kitobxon, murabbiy 
kabi. Ot laming k o'pligi miqdor bildiruv chi so'zlarni ot lardan 
oldin k elt irish bilan ham hosil qilinadi: k o'p oclam, bir 
t alay  ish, bir necha k un k abi. Ko'plik ning bunday  
ifodalanishi sint ak t ik  usul bilan ifodalangan k o'plik dir. 
Sint ak t ik  k o'plik  ot lardan oldin sonlarni: o'n k ishi, y uz 
xonadoni, olmoshlarni qancha ish, shuncha odam, 
necha k un k elt irish bilan ham hosil bo'ladi.
Masalan, J k romjon qishloqda shuncha odam borligini 
bilmas ek an .(S.A .) Shuningdek , ot oldidan so'zlami 
t ak rorlash orqaliliam sint ak t ik  k o'plik  hosil bo'ladi: 
sav at -sav at  mev a, uzoq-uzoq y o'I. Ot asining har 
qadamida allaqanday  k ishilar bilan uzoq-uzoq 
so'zlashuv idan zerik ardi.  Lug'av iy  semant ik  v a sint ak t ik  usul blan ifodalangan 
k o'plik  so'zning morfologik  t uzilishi bilan bog'lanmagan 
holda, morfologik  k o'plik  so'zning t uzilishi bilan bog'liq. 
Shuning uchun -lar qo'shimchasi bilan hosil bo'ladigan 
k o'plik  so'zlarning m a'no xususiy at i bilan bog'liqdir. Shu 
bilan birgalik da -lar qo'shimchasi o'zbek  t ilida k o'plik ni 
hosil qiluv chi y et ak chi v osit adir. Biroq, bu 
qo'shimchabarcha ot larga qo'shilav erm ay di, y ok i 
qo'shilganda ham doimo k o'plik  ma'nosini ifoda 
et av ermay di.
-lar qo'shimchasining barcha ot larga qo'shilm asligi 
hamma ot larning ham gram mat ik  k o'plik da qo'llana 
olmasligini k o'rsat adi. MANTIQIY  SON VA GRAMMATI K SON HAQI DA
MAN TI QIY  SON
Ahmad so` zi m ant iqan
bir necha odam ning ism i
bo` lishi mumk in.
Kit ob sozi m ant iqan
k o` plab o` quv
qurollarining nom idir. GRA MMATIK SON
Ahmad so` zi
grammat ik  jihat dan bit t a
shaxsni bildiradi.
Kit ob sozi shu shak lda
y ak k a o` quv  qurolining
nomidir. TURDOSH OTLA RDA SON
SHAXS 
OTLARIDA SON NARSA 
OTLARIDA SON SHAXS OTLARIDA SON-LAR OLMAYDI
1. Mavhum ma’noli otlar:   g`azab, nafrat, muhabbat
2. Son bilan kelgan otlar:   to`rt kishi, o`nta daftar.
3. Miqdor anglashilgan   olmosh bilan kelgan ot:
Har bir kishi, har qanaqa   odam
4. Olmoshga ko`chgan bir   so`zi bilan kelgan otlar:   Bir boy yashagan 
ekan.
5. Izohlovchi ot:   Temirchi Jo`ra, usta Karim   -LAR OLADI
1. Qaralmishi bir, hamma   bo`lgan otlar:
Yigitlardan biri,   talabalarning hammasi
2. ichida, orasida so`zlari   bilan qo`llanga otlar:   odamlar ichida, 
bolalar
orasida
3. Sifatlovchisi hamma, bir   qancha bo`lgan otlar:   Hamma bolalar, bir 
qancha
odamlar - lar qo'shimchasining barcha otlarga qo'shilmasligi 
hamma otlarning ham grammatik ko'plikda qo'llana 
olmasligini ko'rsatadi. Chunonchi, donalab 
sanalmaydigan otlarga -lar qo'shimchasi qo'shilganda 
ko'plikni emas, balki narsa-predmetning turini xilini 
anglatadi. Shunga ko'ra -lar qo'shimchasi ko'plikdan 
tashqari yana quyidagi ma'nolarni ifodalaydi.
1 .Donalab sanab bo'hnaydigan predmet nomlariga 
qo'shilganda ularning turli-tumanligini, har xilligini 
bildiradi: tuzlar, sutlar, bug'doylar, yog'lar, unlar, 
qirqmalar (qovun turi). Tilimi tilingni mingtilim qilgan, 
Qirqmalar bogladi yukin qovg'aga. 2.Mav hum ot larga qo'shilganda. shu ot dan 
anglashilgan ma'no k uchay adi. Masalan: Ming 
t urlik  xay ollarga borib qay t di. (A.Qod.) Qizlar 
undan-bundan uzoq gaplashishdi, orzularga 
berihshdi, (O.)
S.Predmet larning noaniq bo'lgan k o'p 
miqdorini ifodalay di. Suhbat lar goh qizib. goh 
dav om et ardi. (O.) Biz bo'lajak  adiblar, 
t urmushning bot qoq y erlarinigina emas, 
undan chiqish y o'llarini ham k o'rsat ishimiz 
mumk in.

Mav zu: Ot larda son k at egoriy asi

Reja: 1.Son k at egoriy asining t a’rifi v a xususiy at lari. 2. Mant iqiy son v a grammat ik son haqida. 3. Son k at egoriy asining ik k i shak li. 4. Turdosh ot larda son .

Ot lardagi birlik v a k o` plik ma’nolari, ularni ifodalov chi grammat ik shak llar hamda ularga xos grammat ik k o` rsat k ichlar y ig` indisi ot lardagi son k at egoriy asi dey iladi: Kit ob – birlik ma’no gr. shak l(k it ob) -→ → Ø(nol k o` rsat k ich). Kit oblar – k o` plik ma’no gr. shak l → (k it oblar) - lar. →

Otlaming birlik va ko'plik shakllarida ishlatilishi grammatik son kategoriyasi deyiladi. Son kategoriyasi otlaming muhim morfologik belgilaridan bo'lib birlik va ko'plik shakllari asosida son kategoriyasi vujudgakeladi. Otlaming birligi biror vositasiz ifoda etiladi. Ya'ni otning ko'plikni bildiruvclii -lar qo'shimchasi mavjud bo'lmagan holati birlikdir: kiyim, uy, ovqat, o'quvchi, kitobxon, murabbiy kabi.

Ot laming k o'pligi miqdor bildiruv chi so'zlarni ot lardan oldin k elt irish bilan ham hosil qilinadi: k o'p oclam, bir t alay ish, bir necha k un k abi. Ko'plik ning bunday ifodalanishi sint ak t ik usul bilan ifodalangan k o'plik dir. Sint ak t ik k o'plik ot lardan oldin sonlarni: o'n k ishi, y uz xonadoni, olmoshlarni qancha ish, shuncha odam, necha k un k elt irish bilan ham hosil bo'ladi. Masalan, J k romjon qishloqda shuncha odam borligini bilmas ek an .(S.A .) Shuningdek , ot oldidan so'zlami t ak rorlash orqaliliam sint ak t ik k o'plik hosil bo'ladi: sav at -sav at mev a, uzoq-uzoq y o'I. Ot asining har qadamida allaqanday k ishilar bilan uzoq-uzoq so'zlashuv idan zerik ardi.