Turkiy tillarda sanoq va tartib sonlar

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2498.8984375 KB

Ko'chirib olish

Mavzu: Turkiy
tillarda sanoq va
tartib sonlar.

Reja:
1. Turkiy tillarda son.
2. Sonning ma ʼ no turlari.
3. Turkiy tillarda tartib sonlarning hosil
boʻlishi.
4. Sanoq son va uning turlari.

Otga bogʻlanib, uning miqdorini,
sanog‘ini, tartibini; otga
bog‘lanmagan holda mavhum
miqdor tushunchasining nomini
bildirgan so‘zlar turkumi sondir.
Sonlar harf bilan yoziladi (besh,
yetti) yoki arab raqami (2 ,7 ,8)
yoxud rim raqami (V, VII, XXI) bilan
ko‘rsatiladi.

Son soʻz turkumining
xususiyatlari
1. Son boshqa so‘z turkumidan yasalmaydi. Son yasovchi
qo‘shimcha - lar ham mavjud emas. Sonda so‘z yasalish
hodisasi yo‘q.
2. Sonning ma’no turlari va modal shakllari maxsus affiks l ar
qo‘shish bilan hosil qilinadi: altav.
3.Son turlovchi affikslami qabul qilmaydi, sifatlovchi
olma y di. O ‘zi otning sifatlovchisi bo'lib keladi.
4. Son miqdor tushunchasining nomini anglatganda va
otlashganda kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi, ot
bajargan vazifada keladi: Sakkiz ikkiga teng bo 'linadi.
5. Son hisob so‘zlari- numerativlar bilan ham qo‘llanadi.

Sonlar ma’no va grammatik
xususiyatlariga ko‘ra, dastlab
ikki guruhga bo‘linadi:
1) sanoq son;
2) tartib son .

Bir sonining turkiy tillarda
ifodalanishi.

Tartib sonlar
Tartibsonlar sanoq sonlar singari mavhum miqdor
ma ʼ nosini emas, balki aniq miqdor maʼnosini
anglatadi, chunki ular doim ma ʼ lum bir predmet bilan
bogʻlanib kelib, shu predmet sirasiga kiradigan boshqa
predmetlarning tartibini, joylanish oʻrnini anglatadi.
1)- нчи //- инчи : ozarb. учунжу , oltoy. экинчи ,
boshqird.o сонсо , gagauz. илкинжи (birinchi),
qozoq. ортанши , turk. башинжи ;
2) мəш //- мас fqqat chuvqsh tilida: c эккэрмэш -
sakkizinchi, тоххэрмаш - toʻqqizinchi kabi.

3)- ламчи va uning turli shakllari turli
turkiy tillarda mavjud: учламчи ,
бешламчи ;
4) - ку //- ки ,- гу //- ги faqat tuva tilida:
бирчи -birinchi, бешки -beshinchi;
5) дугар ( moʻgʻul tilida "nomer"
ma ʼ nosidagi soʻzning affikslashgan
shakli) бир дугар - birinchi.

Sanoq
son
Taqsim
son Jamlovc
hi son
Chama
sonKasr
son Dona
son

Dona sonlar
Sanoq sonning bu turi faqat oʻzbek tilida
mavjud boʻlib,son negizlariga - та
qoʻshimchasini qoʻshish orqali hosil
qilinadi: битта , иккита , нтау́ kabi.
- та aslida fors-tojik dona maʼnosidagi
soʻz boʻlib, tojik tilida ham shu ma ʼ nodagi
sonlar hosil qiladi. Masalan, йакта - bir
dona, дута - ikki dona kabi.

Jamlovchi sonlar
Jamlovchi sonlar miqdor sonlarning toʻliq shakli,
ya’ni III shaxsga tegishli boʻlgan qo'shimchalarni
qo'shish bilan yasaladi. Ular berilgan miqdordagi
narsa-predmet guruhini ajratib ko‘rsatishda
ishlatiladi.
Masalan, ikkete “ulardan ikkitasi”. vissete
“ulardan uchtasi” va shu kabilar. Jamlovchi
sonlarga qo'shiladigan -te qo'shimchasi berilgan
sondagi barcha narsa-predmetlar guruhini
bildiradi, masalan, ikketete “ikkala”, vissetete
“uchala” va h.k.

Taqsim sonlar
Taqsim yoki ajratish sonlari narsa-predmetning miqdorini
ifodalab, har bir taqsimot qatnashchisining ulushini bildiradi.
1) chiqish kelishigi qoʻshimchasi orqali: noʻgʻay. торттен ,
qozoq. уштен , qoraqalpoq. екиден , boshqird. биштан kabi;
2) xakas tilida ардан ,// ерден , : тортерден ,;
3) noʻgʻay - лар //- лер : жетилер , алтулар kabi;
4)- арлар //- ерлер : шорлар //- шерлар ; noʻgʻay , онарлар ,
qumiq. екишерлер ;
5) - имлер : qoraqalpoq. биримлер ;
Ғ )- лу //- ну ,-m у //- ду : yoqut. ал m алу , уус m у kabi.

Chama sonlar
Hozirgi turkiy tillarda sonning noaniq chama shakli
sintetik va analitik yoʻllar bilan shakllanadi.
Sintetik yoʻl bilan:
1) - ча qoʻshimchasi: uygʻur. онча , qirgʻiz. йузча ,
xakas. чегербече ,shor. сегесче ;
2)- лар //- лер : tatar. ушлер ;
3) -ma ча : oʻzbek. ўн ma ча ;
4)- ларжа : ozarb. ийирмиларжа ;
5)- лаган //- лаған : tatar. юзлаган , мен , лаган ;

Kasr sonlar
Kasr sonlar analitik shaklda hosil
boʻlib ,tarkibidagi sonlardan biri
chiqish kelishigida, ikkinchisi egalik
affiksini olgan sonlar
qoʻshimchasidan hozil boʻladi:
ikkidan bir, toʻrtdan bir, ozarb. dortda
bir, yuzda on ikki, boshqird. bisht э n
oc, qoraqalpoq. tortdan bir kabi.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdurasulov Y. Turkiy tillar qiyosiy-tarixiy
grammatikasi. -T.: Fan, 2009.-260 b.
2. Dadaboyev I. A.,Xolmanova Z. Turkiy tillarning
qiyosiy-tarixiy grammatikasi.-Toshkent, 2015. -224 b.
3. Sanaqulov U. Qadimgi turkiy til.- Samarqand, 2020.

Mavzu: Turkiy tillarda sanoq va tartib sonlar.

Reja: 1. Turkiy tillarda son. 2. Sonning ma ʼ no turlari. 3. Turkiy tillarda tartib sonlarning hosil boʻlishi. 4. Sanoq son va uning turlari.

Otga bogʻlanib, uning miqdorini, sanog‘ini, tartibini; otga bog‘lanmagan holda mavhum miqdor tushunchasining nomini bildirgan so‘zlar turkumi sondir. Sonlar harf bilan yoziladi (besh, yetti) yoki arab raqami (2 ,7 ,8) yoxud rim raqami (V, VII, XXI) bilan ko‘rsatiladi.

Son soʻz turkumining xususiyatlari 1. Son boshqa so‘z turkumidan yasalmaydi. Son yasovchi qo‘shimcha - lar ham mavjud emas. Sonda so‘z yasalish hodisasi yo‘q. 2. Sonning ma’no turlari va modal shakllari maxsus affiks l ar qo‘shish bilan hosil qilinadi: altav. 3.Son turlovchi affikslami qabul qilmaydi, sifatlovchi olma y di. O ‘zi otning sifatlovchisi bo'lib keladi. 4. Son miqdor tushunchasining nomini anglatganda va otlashganda kelishik, egalik affikslarini qabul qiladi, ot bajargan vazifada keladi: Sakkiz ikkiga teng bo 'linadi. 5. Son hisob so‘zlari- numerativlar bilan ham qo‘llanadi.

Sonlar ma’no va grammatik xususiyatlariga ko‘ra, dastlab ikki guruhga bo‘linadi: 1) sanoq son; 2) tartib son .

O'xshashlar

Turkiy tillarda undoshlar

Turkiy tillarda undosh tovush

qadimgi turkiy tillarda unlilar

Turkiy tillarda egalik va kelishik kategoriyasi

Turkiy tillarda yordamchi so’z turkumlari