logo
  1. Bosh sahifa
  2. Slaydlar
  3. Umumiy
  4. turkiy xalqlarning yozuv tizimi

turkiy xalqlarning yozuv tizimi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1147.2109375 KB
Ko'chirib olish
Turk iy xalqlarning y ozuv t izimi Reja: ■ 1. O‘zbek xalqi foydalangan yozuvlar ■ 2. Ko‘k turk yozuvi haqida nazariy ma‘lumot ■ 3. Ko‘k turk yozuvi yodgorliklarning Farg‘ona, Namangan, Andijon, Toshkentdan topilishi ■ 4. Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa hududlardan topilishi va o’rganilishi ■ 5. Ko‘kturk yozuvining alifbo hamda imlo masalalarinining o’rganilishi 1. O‘ZBEK XALQI FOYDALANGAN YOZUVLAR YOZUV HAQIDA TUSHUNCHA Yozuv insoniyat yaratgan eng buyuk ixtirolardandir. Yozuvning yaratilishi juda katta ahamiyatga ega. U madaniyat va tilning taraqqiyotiga ijobiy hissa qo‘shdi. Yozuv voqea va hodisalarni abadiylashtirish hamda ularni (axborotni) uzoq masofaga yetkazish imkonini berdi. Turkiy xalqlar foydalangan qadimiy yozuvlar Sug’di y .Oromi y Arab Xorazmiy O’rxu n - EniseyUyg’u r lk o‘rt a asrlarga k elib, t urk lar oromiy y ozuv i t izimiga bori b t ut ashuv chi t urk cha (uy g‘ur, qadimgi uy g‘ur) xat ni y arat dilar. Turk xoqonlik lari dan k ey ingi dav rlarda t urk cha y ozuv shuhrat t opdi. t urk cha x at t ax minan, V I asrda shak l lanib, O‘rt a Osiy oda X V asrni ng ox irilari ga qadar, Sharqiy Turk i st onni ng i chk i ray onlarida, buddav iy lar orasida esa X V III asrda ham qo‘ll anilgan . Sug’diy yozuvi Milodiy I-IV asrlardan boshlab, sug‘d yozuvlari keng hududda tarqalgan. Bu jarayon sug‘dlarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va savdogarlarning Buyuk Ipak yo'lidagi harakatlari bilan bog‘liq. Sug'd tili va yozuvi Sug'diyona hududlaridan tashqari Farg'ona vodiysida, Toshkent vohasida va Yettisuvda keng yoyilgan. Sug‘d yozuvi orqali bizgacha eramiz boshlaridan to XI asr birinchi choragiga qadar yozilgan ko'plab noyob yozma yodgorliklar yetib kelgan. Ular orasida ko‘plab numizmatika materiallari (tanga yozuvlari), metall, sopol, yog‘och, charm, qog‘oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, shaxsiy maktublar, xo'jalik va moliya hisoboti hamda huquqiy va diplomatik hujjatlar, nikoh guvohnomalari, ayg‘oqchilik maktublari, diniy, axloqiy-falsafiy matnlarning parchalari bor. Sug‘d yozuvi konsonant yozuv bo’lib, unda asosan undosh tovushlarni ifodalalovchi harflar bo'lgani holda, unli tovushlar maxsus harflar bilan ifodalanmagan. Mazkur yozuvda dastlab 22-23 ta harf bo'lib, keyinchalik takomillashuv asosida harflar soni 17 taga kelib qolgan. U bir necha bosqichni o‘z boshidan kechirgan. Uning ilk bosqichi yunon-baqtriya tangalariga taqlid qilib chiqarilgan sug'd tangalarida uchraydi. Sug’d yozuvi namunasi S hunday y odgorlik la rn ing k at t a guruhi 1933-y ilda Hay rabod qishlog'i y aqinida Mug' qal’a qasri harobalaridan t opilgan sug'd hujjat laridir. Mug' qa’la sug'd arxiv i deb y urit ilgan bu y ozma hujjat lar majmuasi VIII asrning dast labk i o'n y illigiga oid (712-722) 89 t a hujjat bo'lib, ulardan 74 t asi sug'd t ilida (shundan 29 t asi t eriga, 22 t asi qog'ozga, 23 t asi y og'ochga) y ozilgan edi. Ko'plab noyob yozma yodgoriikiar yetib kelgan. Ular orasida ko‘plab numizmatika materiallari (tanga yozuvlari), metall, sopol, yog‘och, charm, qog‘oz va boshqa buyumlarga bitilgan matnlar, .Imxsiy maktublar, xo'jalik va moliya hisoboti hamda huquqiy va iliplomatik hujjatlar, nikoh guvohnomalari, ayg‘oqchilik maktublari, iliniy, axloqiy-falsafiy matnlarning parchalari bor. Sug'd yozuvi va tili Mirsodiq Is’hoqov hamda uning shogirdlari tomonidan o'rganilgan. Mirsodiq Is’hoqovning sug'd yozuvi tadqiqiga doir “Unutilgan podsholikdan xatlar” (“Унутилган подшоликдан хатлар” (Тошкент, 1992) kitobi nashr etilgan. Uyg’ur yozuvi Uyg'ur yozuvi o‘z asosini sug'd xatidan oladi va u orqali qadimiy alifbolardan bo'lishi oromiygacha borib taqaladi. Uyg'ur yozuvi turklar tomonidan V-VI asrlardan qo'llanilgan. Uyg'ur yozuviga oid ko'pgina yodgoriikiar moniylik, buddiylik, nasroniylik muhitida yaratilgan bo'lib, ular Sanskrit, toxar, sug'd, tabg'ach tiliaridan taijima qiiingan diniy-falsafiy adabiyotiardir. Arab yozuvi kirib kelgach, uyg'ur yozuvi islomni qabul qilmagan turkiy xalqlarning asosiy yozuviga aylandi. Musulmon turklar esa arab j alifbosida yangi yozuv yaratdilar. Shu bilan birga uyg'ur yozuvini ham j qo'ilamay qo'ydilar. Keyinchalik uyg'ur yozuvi buddiy diniga sig'inuvchi turkiy qabilalar tomonidangina qo'llanildi. Uyg'ur alifbosi o'n sakkizta harfdan iborat bo'lgan. Uning tartibi quyidagicha (Mahmud Koshg'ariy keltirgan shaklda): a i x v z q y k a m n s b c h r s h t I.O'rta Osiyoda X-XV asrlarda arab yozuvi bilan bir qatorda. uyg'ur yozuvi ham qo'llangan, Uyg’ur yozuvi namunasi Uyg‘ur yozuvida harflar vertikal chiziq bo‘ylab yuqoridan pastga qarab yozilgan, yozuv ustunlari esa chapdan o‘ngga tomon joylashtirilgan. Uyg‘ur yozuvi sug'd alifbosiga asoslangan va turkiy til qonun-qoidalariga binoan moslashtirilgan: | h | tovushini ifodalovchi belgi uyg'ur alifbosiga kiritilmagan, \m\, \d\, 11 j, |/1, | / 1, | r | kabi lovushlami ifodalovchi belgilar o'zgartirishga uchragan. O'z navbatida, uyg'ur yozuvi eng ko'hna matnlar xati sug'd xatining takomillashgan lezkor turiga yaqindir. Shu tufayli ham ba’zi bir-biriga shaklan yaqin bo'lgan harflar uyg'ur yozuvida diakritik belgilar kiritish yo'li bilan I'arqlangan. Shuningdek, lab unlilaming cho'ziqligi bu harflarni qo'shaloq yozish yo'li bilan farqlangan. Shuningdek, lab unlilarining cho'ziqligi bu harflarni qo'shaloq yozish yo'li bilan berishadi. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘atit turk” asarida bu yozuvni turkcha yozuvi deb tilga oladi.Xitoyda yashovchi uyg'urlar XI asrdan to hozirgacha arab alifbosi- I dagi yozuvdan foydalanadi. Alisher Navoiy ham “Munshaot” asarida bu yozuvni turkcha xat deb ta’kidlaydi. Arab va uyg’ur yozuvida nusxasi bor asarlar Yusuf X os Hoji bning “ Qut adg‘u bilig” Ahmad Yugnak iy n ing “ Hibat ul- haqoy iq” X orazmiy n ing “ Muhabba t noma”Yusuf Ami riy nin g “ Dahnoma ”X o‘j andiy n ing “ Lat ofat no ma” Arab yozuvi Arab (= eski o‘zbek, = turkiy) yozuvi X asr o‘rtalarida Qoraxoniylar davlatida, islom ta’sirida qabul qilindi. Shu kezdan boshlab, musulmon turklar orasida turkcha xat bilan bir qatorda arab xati ham amal qila boshladi. Ushbu yozuv turkiy xalqlar orasida XX asrning 30 - yillariga qadar keng qo‘llanildi.Turkiy xalqlarning aksariyati, jumladan, o'zbek, uyg'ur, turk, ozarbayjon, turkman, tatar, boshqird xalqlari XX asrning 20- yillarigacha arab alifbosiga asoslangan yozuvdan foydalanganlar. Arab alifbosidagi 28 ta harfga arab tilida boʻlmagan, lekin eroniy va turkiy tillarga xos boʻlgan tovushlarni ifodalash uchun yana 4 ta harf qoʻshish bilan shakllantirilgan. Ushbu harflar arab alifbosidagi tayyor harflarga qoʻshimcha nuqta yoki chiziq orttirish yoʻli bilan hosil qilingan va ularning har biri alifbo qatorida oʻziga asos boʻlgan harfdan keyin joylashtirilgan; ularning nomlanishi ham asos harflarning nomlanishiga moslashtirilgan.Alifboda harflar soni 32 taga yetgan boʻlsada, ularning asosiy shakllari 18 tani tashkil etadi, xolos; koʻp harflar bir-biridan ustiga yoki ostiga qoʻyiladigan nuqtalar bilangina farqlanadi. Arab yozuvi Bu harflarni hosil qilishda ularga hosil bo‘lishiga ko‘ra yaqin bo‘lgan harflar asos qilib olindi va ularga ikkitadan nuqta orttirish orqali yangi harflar kashf qilindi. Arab alifbosiga 4ta harf qo’shildi : P,J,CH,G. Harf yasovchi unsurlar : Moʻ.yo.da sof oʻzbekcha (turkiy) soʻzlardagi deyarli barcha unli va undosh tovushlar alohida harflar orqali ifodalanadi. Biroq oʻzbek tilidagi arab va fors tilidan oʻzlashgan soʻzlarda undosh tovushlar va o, u, i choʻziq unlilarigina yoziladi; qisqa unlilar talaffuz etilsada, ular alohida harfga ega boʻlmaydi. Yozuvda aks etmaydigan qisqa unlilarni va boshqalar fonetik holatlarni koʻrsatish uchun esa harakatlar deb ataladigan va tegishli undoshlar ustiga yoki ostiga qoʻyiladigan 10 dan ortiq yordamchi belgilar: fatha, kasra, zamma (forscha nomlari: zabar, zer, pesh), tanvin, madd, tashdid, hamza va boshqalar mavjud (arab yozuvi, harakatlarning shakl va vazifalari haqida q. Arab yozuvi). oʻ.yoda I (alif) harfbelgisi asosan o, a tovushlarini, arabcha soʻzlar boshida esa, qaysi harakat qoʻyilishiga qarab, u, i, e tovushlarini ham bildirgan; (vov) harfbelgisi v undoshini, shuningdek, oʻzbekcha soʻzlar oʻrtasida u, oʻ unlilarini bildirgan; (yoy) harfbelgisi y undoshini hamda soʻz oʻrtasida i, e unlilarini bildirgan; harf birikmasi oʻzbekcha soʻzlar boshidagi u, oʻ tovushlarini, harf birikmasi esa oʻzbekcha soʻzlar boshidagi i, e unlilarini ifodalash uchun joriy ztilgan. Arab tilida portlovchi boʻgʻiz tovushini ifodalovchi s(ayn) harfbelgisi E.oʻ.yo.da arabcha soʻzlarni yozishda anʼana sifatida alifbo qatoridan oʻrin olgan: u alohida tovush tarzida emas, balk qoʻshib talaffuz qilinaveradi. Arab alifbosidan so’ng o’zgarishlar Lotin alifbosi • 1930- yillar Krill alifbosi • 1940- yillar Lotin alifbosi • 1993- yillar O'zbekistonda lotin yozuvi asosidagi o'zbek alifbosiga o'tish harakatlari 1920-yillardan boshlandi. Mahmud Hodiyev - Botu, Y.D. Polivanov tomonidan yangi alifbolar tuzildi. 1921-yil yanvar oyida bo'lib o'tgan Til va imlo qurultoyida Abdurauf Fitrat imlo haqida nutq so'zlaydi hamda arab alifbosida o'zbek tilidagi unli tovushlarni ifodalash uchun harakatlar , yetishmasligini, harakatlar bilan harfning bir xil shakldaligi, ya’ni ayrim unli va undosh tovushlarning farqlanmasligi, aynan bir harfning to'rt shaklda bo'lishi kabi murakkabliklar va nomukammalliklar xususida fikr yuritadi. 1993-y il 2-sent y abrda O'zbek ist on Respublik asining “ Lot in y ozuv iga asoslangan o'zbek alifbosini joriy et ish t o‘g‘risida” gi Qonuni qabul qilindi. 1995- y il 6-may da O'zbek ist on Respublik asining “ Lot in y ozuv iga asoslangan o'zbek alifbosini joriy et ish t o‘g‘risida” gi Qonuniga o'zgart irishlar k irit ish haqidagi” Qonuni e’lon qilindi. Hozirga qadar lot in y ozuv i amalda qo’llanilmoqda . 2. KO‘K TURK YOZUVI HAQIDA NAZARIY MA‘LUMOT Turkiy xalqlar o‘z tarixi davomida bir qancha yozuvlardan foydalandilar. Ularning muhimlari ko‘k turk, turkcha , arab xatidir. Ko‘k turk (O'rxun- y enisey, turkiy - run, qadimgi turkiy) alifbosi ajdodlarimizning o‘zlari yaratgan, bizga ma’lum bo‘lgan eng ko‘hna yozuvidir. Mazkur yozuv miloddan avval shakllangan bo‘lib, eramizning 1X asrlarigacha turkiylarnng asosiy xati sifatida amalda bo‘ldi Ko`k t urk yozuvi O`rx un-Ye nisey Ye nisey -O`rx un Runa O`rx un-Enasoy Sibir y ozuvi Dulbarchin 1980 y ilda Fin-ugor ilmiy jamiy at i O` rxun dary osiga arxeologik ek spedi t siy a uy usht irdi. At laslarda noma'lum y ozuv y odgorlik larining sur ’at i, ular t opilgan joy larning plani, xarit asi k o‘rsat ildi1982 y ilda bu ik k i ek spedi t siy aning ish nat ijalari ik k it a at las holida nashr qilindi. 1981 y ilda esa Rossiy a Fanlar ak ademiy asi V.V.Radlov boshchiligida O` rxunga k at t a ek spedisiy a y ubordi. Run y ozuv i Qadimgi skandinav tilida runa so'zi sirli degan manoni anglatgan. Keyinchalik mutaxassislar Yevropa va Osiyoning turli qismlarida - Skandinaviyadan tortib to Belgradgacha bo'lgan hududda hamda Sibir, Mo'g'uliston, Sharqiy Turkiston va O'rta Osiyoda topilgan sirli bitiklarni ham shu nom bilan atay boshladilar. (O`rxun-Enasoy obidalari) Turklar o‘z tarixi davomida bir qancha yozuvlardan foydalandilar. Ularning muhimlari ko‘k turk, turkcha , arab xatidir. ko‘k turk (=urxun-enisey, = turkiy - run, = qadimgi turkiy) alifbosi ajdodlarimizning o‘zlari yaratgan, bizga ma’lum bo‘lgan eng ko‘hna yozuvidir. Mazkur yozuv meloddan avval shakllangan bo‘lib, eramizning 1X asrlarigacha turkiylarnng asosiy xati sifatida amalda bo‘ldi . Urx un y ozuv i quy idagi x ususiy at lari bi lan xarak t erlanadi: 1. Urxun y ozuv i y uqoridan past ga, o'ngdan chapga qarab y oziladi. 2. Urxun y ozuv ida t inish bel gilari bo'lmagan, faqat so'zlami k urat ish uchun ay irgi ch (:) belgisi qo'Ilangan. 3. Bir harfning bir necha shak llari bor. Masalan, a harfi ning ik k i, i harfi ning ol t it a shak li bor. 4. A harfi so'z boshida v a o'rt asida k o'pincha y ozilmay di . 5. Qo'shimchalarning boshi v a o'rt asi dagi unlil ar k o'pincha y ozilmay di. 6. Urxun y ozuv ida b, t , d, s, n, r, i, у t ov ushlarining qalin v a ingichk a v ariant lari mav jud. 7. Urxun y ozuv ini hozirgi o'zbek y ozuv l ari bilan qi y oslaganimizda, qadimgi t urk iy t i lda v, f h, x , j t ov ushlari bo'l maganini k uzat i shi miz mumk in . O`rxun-Enasoy yodgorlik larini t opib o`rgangan olimlar: N.Vit se n S.Re mezov F.St rale nbe rg X ey k e l Yadrinsev Radlov Urx un-enasoy y ozuv ining qay si y ozuv asosida shak llanganligi haqida quy idagi qarashlar mav jud: 1) V. Tomson Urxun-Enasoy y ozuv i y uqoridagi ay rim harfl arni semit pahlav iy alifbosidagi harfl arga o'xshashligini, k ey inroq mazk ur y ozuv dagi 38 belgidan 23 t asi oromiy alifbosiga o‘xshashligini aniqlagan. Shu asosda V. Tomsondan k ey in J erard Kloson v a boshqa ba’zi bir t urk olog olimlar ham oromiy alifbosi bir necha belgilar bilan t o‘ldirilgan v a t urk iy t ilning fonet ik qonuniy at lariga moslasht irilgan, qay t a ishlangan; 2) 1911-y ilda R. Got o, A. Kouli oromiy alifbosidan k elib chiqqan sug‘d y ozuv i qadimgi t urk iy run y ozuv lari uchun asos bo‘lgan degan fi k mi ay t ganlar; 3) qozoq t ilshunosi O.S. Omonjolov fi k richa, t urk iy y ozuv eramizgacha bo'lgan ming y illik da shak llanib bo'lgan, Turk iy alfav it qadimgi grek semit , fi nik iy a v a janubiy semit alfav it lari bilan genet ik aloqador; 1893- yilning oxirlarida V. Tomson Urxun daryosi qirg'oqlaridan topilgan yozuvlarning o‘qilishi haqida Daniya qirolligi Fanlar akademiyasi yig'ilishida axborot berdi. U yozuvlardagi to‘qqiz belgini qanday tovush ilodalashini bilib olgach, unga tayangan holda Urxun yozuvlariga xos alifboni aniqladi va tangri, turk so‘zlarini o‘qidi hamda bu bitiglami turkiy xalqlarga mansub ekanligini isbotladi. Hozirgi turkiy tillar fonetik tizimi quyidagi o'ziga xos lisoniy xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 1. Qadimgi turkiy bobotil fonetik tizimi asosida shakllangan. 2. Tarixiy taraqqiyot jarayonida xorijiy tillar ta’sirida bir qator o’zgarishlarga yuz tutgan. Buning natijasida ular doirasida farqli tomonlar yuzaga kelgan. 3. Turkiy tillar singarmonizm hodisasining mavjudligi bilan o'ziga xoslik kasb etadi. 4. So'z boshida undoshlar ketma-ket kela olmaydi. 5. A y rim t illarda, xususan, o'g'iz lahjaviy guruhiga mansub t urk iy t illarda so'z boshida jarangsiz k , p, t undoshlari o'rnida jarangli g, b, d undoshlari qo'llanadi. Masalan : O’zbe k t ilida Turk t ilida Kabi- gibi Kirish- girish Ko’ z- go'z Kuch- guch t e mir - de mir t e ng de nk t ik - dik t ik an- dik an t il - dil t uz - duz • Urxun yozuvi haqida mashhur filolog ibn Arabshoh “Ajoyib- u1 maqdur fi navoyibi Taymur” (“Temur falokatlarida qismatning qiziqliklari”) asarida shunday ma’lumot beradi: “Xitoyda ularning "dulbarjin" deb ataladigan yozuvi bor. Ko'rdim, harf qirq bitta. Ко 'pligining sababi shundaki, ular (tovushlarning) qalin va ingichkalarini, shuningdek, ayirgichlarni harf hisoblaydilar, natijada qo'shimchalar va qo'shimcha harflar paydo bo‘ladi ”. 3. KO‘K TURK YOZUVI YODGORLIKLARNING FARG‘ONA, NAMANGAN, ANDIJON, TOSHKENTDAN TOPILISHI ■ O‘zbekiston yeridan topilgan arxeologik yodgorliklar ichida ko‘kturk yozuvli epigrafik matnlar alohida rol o’ynaydi. ■ Mavjud yodgorliklar guruhi keyingi yillarda topilayotgan bitiklar bilan boyib bormoqda. Ko‘kturk yozuvli yodgorliklar, asosan, yer ostida qolib ketgan qadimiy qo‘rg‘on xarobalaridan, eski qabrlardan chiqqan. Hozirga kelib bu zamindan topilgan bitiklar u qadar ko‘p sonli bo‘lmasa-da, ko‘kturk yozuvining yoyilish chegaralari, yozuv genezisi va tarixiy takomili, mazkur o‘lkada kechgan yozuv madaniyati tarixi haqida yangi ilmiy xulosalarni ebradigan darajaga yetdi. О‘rx un-Enasoy y ozuv ining k eli b chiqishi xususidagi t urli fi k rlari ham mav j uddi r: ba’zil ar uni oromiy y ozuv lar bilan bog’l asa, ba’zi lar qadimgi t urk i y t amg’alar bilan bog’lay dil ar. A sli О‘rx un-Enasoy y ozuv i fonografi k y ozuv bо‘lib, unda 35 bel gi mav jud. Har bir harf bir- biriga qо‘shilmay alohida y oziladi. Ba’zan bit t a t ov ushni ifodal ash uchun bir necht a bel gi qо‘llangan. Unli t ov ushlarda esa 4t a belgi, 8 t a unli t ov ushni ifodal ash uchun xi zmat qilgan. 1. Lo‘mbitepadan topilgan ko‘za bitigi. ■ 1988-yili O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya instituti tomonidan Andijon viloyati Marhamat tumanida joylashgan Lo‘mbiztepa yodgorligida qazish ishlari boshlandi. Bu yerda qasr bo‘lgan va ko‘plab qadimiy yodgorliklar topilgan. Bular bilan bir qatorda, bir ko‘za ham topilgan bo‘lib, uning bo‘yi 20 sm.dan sal ortiq, qorin qismining kengligi 16- 17 sm, og‘zidan yelkasigacha bir yoqlama tutqichi bor. ■ Ko‘zadagi bitik jami yetti belgidan iborat. Uning chizmasi yuqoridagiday. ■ Matn o'ngdan so'lga o’qiladi. Birinchi va oltinchi belgilarini < k > deb tan olish mumkin. <k> harfining bu shakli boshka bitiglardagi shaklidan bir oz farqli. Uning yuqori qismidagi qo'shaloq shohchasi, urxun- yenisey bitiglaridagi shaklidan ko'ra ko‘proq qiyalatib chizilgan. Ikkinchi harf [i] uchun belgi. uchinchisi - <a> . Bitigda diqqatimizni tortadigan yana bir belgi – to ‘rtinchi harfdir. Uni <m> ga yo‘yish mumkin. Lekin ushbu belgi boshqa bitiglardagi < M > dan (odatda, ularda ushbu harf siqiq shaklda yoziladi) qismlarining yoysimonligi va ularning bir yuzasi chizgisi bilan farq qiladi. Shunga yaqin shakl Tunyuquq bitigtoshida bor, lekin uning tutashtiruvchi chizig'i gorizantal, bu bitigda esa qiyalatib tortilgan. ■ Beshinchi belgi < n > harfidir; ohirgi belgi [s'] uchun ishlatiladigan tik chiziq ko‘rishida. Lekin ostki chap tomonga qiyalama shoxchasi bo'lib, ko‘z ilg‘ashi qiyin. Agar shu belgini inobatga olsak, uni < ch > deb o'qishimiz mumkin. Kelib, bitigdagi yetti harfning ketma - ketligi ayon bo‘ladi: k i a m n k ch. ■ Ko‘k turk xatining tovushlar uyg'unligi qonuni (singarmonizm)ga moslashganligi bu o'rindagi so’zlarning qattiq yumshoq o'zakli to'g'ridan-to'g'ri aniqlashga imkon beradi. Shunga asoslanib fikr yuritilsa, birinchi so‘z yumshoq o‘zaklidir. Chunki u < k > bilan kelgan. Undan keyin < i > va < a > harflari oldinga ketin joylashgan. Ta’kidlash kerakki, turkcha so‘zlarda ikki unli yonma - yon kelmaydi. Demak, so‘zning chegarasi ham shu yerda bo‘ladi: < i > birinchi so‘zga, < a > esa keyingisiga taalluqlidir. Beshinchi belgi [n] tovushining yo‘g‘on eshi (varianti) ni, undan keyingi belgi esa yumshoq [k] ni anglatadi. Ko‘rinadiki, bu o'rinda ham chegara bor: <n> oldin, <k> esa oxirgi so‘zga aloqali. Shundan kelib chiqib, bitigni uch so ‘zga ajratish mumkin: o'rtadagi qattiq, ikki yondagisi yumshoq o‘zakli so‘zlardir. E’tiborga loyiq jihati shundaki, shu kezga qadar O‘rta Osiyoda topilgan ko‘k turk yozuvli yodgorliklar, asosan, Talas, Farg‘ona vodiylari, Toshkent vohasi, yuqori Zarafshonga chiqqan edi. Endi mazkur bitiglarning boshqa hududlardan, xususan, Janubiy Qashqadaryodan topilganligi, ayniqsa, ularning yosh jihatdan anchayin qadimiyligi a’tiborga loyiq. Bu, o‘z navbatida, ko‘k turk yozuvining qo‘llanish tarixini ko‘k turk xoqonliklari davridan bir necha qadimiyroqqa olib boradi va tarqalish geografiyasini ancha kengaytiradi. O‘zbekistonda ko‘kturk yozuvining topilishi Farg‘ona Andijon Qashqadary o Toshkent Yuqori Zarafshon Mashhur sangtaroshlar tomonidan toshlarga o‘yib bitilgan Kultegin (Qarshida 732-yil), Bilga xoqon(735-yil), Tunyuquq (712-716…yil?), shuningdek, qamishda bitilgan turk moyinchilardan qolgan qog‘oz parchalaridagi matnlar Qarshida (ko‘kturkyozuvli qog‘oz uzundilari) qadimgi turk xoqonliqlari madaniy muhitida epigrafika va hattotlik san’ati anchayin rivoj topgani, xat bitih texnikasi puxta ishlab chiqilganidan dalolat beradi. Ayni yuksalishning izlari boshqa bir mafdaniy muhitda yaratilgan yodgorliklarda, qadimiyroq ko‘rinishda O‘rta Osiyo epigrafikasida ham saqlangan. Chunonchi, Lo‘mbitepa arxeologik yodgorligidan chiqqan ko‘zadagi matn o‘zining tartibli bitilgani bilan boshqa sopol buyumlarda qolgan oddiy yozuvlardan ajralib turadi. Shuningdek, Farg‘ona shahri yaqinidagi qadimiy O‘shxona qal’a xarobasidan chiqqan ko‘zaning bo‘yin qismidagi bitik, Quvadan topilgan sopol parchasidagi turkiy bitik, Mug‘ qal’adan chiqqan teridan chiqqan matn ham tartibli bitilgan. Mazkur matnlarni ko‘kturk xatining epigrafik va paleografik jihatdan takomillashgan uslubi deb baholash mumkin. Mazkur bitiklarning harflari o‘z shakliga ko‘ra ham urxun yoki yenisey bitiklarining harf shakllaridan farqli. Bundan kelib chiqadigan muhim xulosa shuki, turkiy yozuv VII-VIII asrlarda yaratilgan o‘rxun-yenisey, Talas, Isfara, Farg‘ona yodgorliklaridagi ko‘rinishigacha bir necha tarixiy bosqichini boshdan kechirgan. Urxun va yenisey bitiklarining xati, kuzatuvlarga qaraganda, yozuvning dastlabki emas, keyingi takomillashgan bosqichiga mansubdir. 4. SURXONDARYO, QASHQADARYO VA BOSHQA HUDUDLARDAN TOPILISHI VA O ‘ RGANILISHI ■ O’zbek ist on hududidandan t opilgan arxeologik y odgorlik lar ichida k o’k t urk (t urk iy run) y ozuv li epigrafi k mat nlar alohida o’rinlarga ega. Mav jud y odgorlik lar guruhi k ey ingi dav rlarda t opilay ot gan bit iglar bilan boy ib bormoqda. Ko’k t urk y ozuv li y odgorlik lar, asosan, y er ost ida qolib k et gan qadimiy qo’rg’on xarobalaridan, esk i qabrlardan chiqqan. O’rt a Osiy odan t opilgan k o’k t urk y ozuv li y odgorlik lar, asosan, Talas, Farg’ona v odiy lari, Toshk ent v ohasi, Qashqadary o v a Surxondary o hududlardan t opilgan. ■ A rxe ologlar Qashqadary o viloy at ida Kit ob shahridan 15 k m uzoqlik da Uzunqir qishlog’idan 2400-2500-y illik t arix ga e ga Poday ot oqt e pa shahar qo’rg’on k omple k si hamda Uzunqir qishlog’idan 500 m sharqda joy lashgan Ko’mirt e pa qishlog’i y aqinidagi Sangir y odgorlik larini t opdilar. Qazishma chog`ida Poday ot oq va Sangir y odgorlik laridan juda k o`p buy umlar chiqdi. Tosh ashy olar, sopol,misdan y asalgan buy umlar, t urli hay k alchalar shular jumlasidan. Hozirda qo`lga k irit ilgan ashy olarning bari Shahrisabzdagi A mir Te mur nomli moddiy madaniy at t arix i muzey ida saqlanmoqda. Yodgorlik lar orasida bo`rt ma be lgili ik k i sopol parchasi e `t iborni t ort adi.A rxe ologlarning so`zicha, ik k ovi qal`a dev orining y onginasidan oqib o`t uvchi Sho`robsoy labidan t opilgan. Sopol ashy olar ant ik davrning boshlariga mansub bo`lib 2300-2400 y illik t arix ga e ga.E`t iborli jihat i shundak i har ik k i sopol parchasida ham bo`rt t irib y ozilgan be lgilar bor. Birinchi sopol parchasi jom idishning t ubi bo`lib,unga “ ч ”simon be lgi bit ilgan.Kichik sopol parchasi e sa k at t a bir k o`zaning qorin qismi bo`lib,unga bo`rt ma ilgak simon be lgi t ushurilgan. Har ik k i sopol idishdagi bo`rt ma shak llarning y onve rida bundan boshqa be lgilarning izi uchramay di. ■ Chamasi, ay ni be lgilarning o`zi y ak k an holda muay y an ma`noni bildirgan. Sopollardagi be lgilar Turon zamin x alqlari qo`llagan qadimiy y ozuvlarning ay rim harfl ariga uy g`un jumladan,olimlar ularni fi nik iy a alif bosi v a uning ne gizida shak llangan oromiy alif bosiga hamda janubiy somiy alif bolaridagi harfl arga mos de b t ax min qilishadi. I dish sirt idagi ,ay niqsa , k o`k t urk alif bosidagi harfl arga uy g`un e k anligi diqqat ga molik . Bu, o`z navbat ida, 6-8 asrlarda Ye nisey v a O`rx un bo`y larida bit ilgan obidalar x at ining asosi miloddan avv algi davrlarga ildiz ot gan dey ishga imk on be radi. K it ob y aqinidagi Poday ot oq y odgorligidan chiqqan be lgi t ushirilgan sopol bo’lak larining chizmasi Chashmimiron yodgorlik laridan t opilgan yozuvlar ■ Qashqadary o viloy at i De hqonobod t umanidagi Chashmimiron qishlog`idan k ichik bir ivriq k o`zacha t opildi. I vriq hozir qishloqdagi Sadriddin A y niy nomli 10-o`rt a mak t ab muzey ida saqlanmoqda.Tarix o`qit uv chisi N.Mo`minovning uqt irishicha, uni mak t ab o`quvchilaridan biri t opib olgan. ■ Ko`zachaning qorni bo`y lab o`t k ir narsa bilan chiziqlar chizilgan. A rxe ologlar av valiga ushbu chizgilarni So`g`d x at i bo`lsa k e rak de b t ax min qildilar. Le k in k ey inchalik ushbu t art ibsiz chizgilar t ashqi k o`rinishdan So`g`d x at ini e mas, K o`k t urk y ozuv ini e slat adi. ■ I vriq sirt idagi chizgilar bir-biridan ajrat ib y ozilgan 4 be lgini k o`rish mumk in: ularning ucht asi y onma-y on, t o`rt inchi chizgi bulardan holi biroz joy qoldirib chizilgan. Harf de b t ax min e t ilay ot gan mazk ur be lgilar bir-birga t e ng e mas. Ular o`ngdan so`lga qarab o’qiladi. ■ To`g`ri chiziq shak lidagi dast labk i k o`k t urk alif bosidagi “ c ’ ” harfi ga uy g`un, ik k i bag`ridan ay ri chiqarilgan ik k inchi chiziq biroz mulohazali, bashart i, uning o`ng t omonga chiqarilgan ay risini inobat ga olinmasa ‘’ng’’ harfi ga t o`g`ri k e ladi. Uchinchi be lgi ost idagi o`ngga qay rilgan ilgagini inobat ga olmaganda “r ”ni e slat adi. A y irib y ozilgan t o`rt inchi be lgini k o`k t urk alif bosidagi mujay y an harf ga me hzash qiy in. De mak k o`za qornidagi chizgilarda uch harf ni k o`rish mumk in: “ c ’ “ ; “ng” ; “r ” ■ ■ Birinchi harf yumshoq ,ba`zan qattiq o`zaklarda, ikinchi ham yumshoq , ham qattiq harflarda, uchinchi harf esa faqat qattiq o`zakli ekanli ma`lum bo`ladi. Uni singar deb o`qish mumkin.Bu so`z qadimgi turkiy so`zda “yarim” ma`nosini anglatgan. Demak, Ivriq suyuqlikni o`lchash uchun mo`ljallangan, uning sig`imi muayyan o`lchovning yarmini tashkil etgan. Ustidagi yozuv esa bunga ishoradir. De hqonobod t umanidagi Chashmimiron qishlog’idan chiqqan ivriq chizmasi Ushbu hududdan topilgan idishning ko’rinishi: Bo’y i- 10sm Og’iz ay lanasi diame t ri- 5sm Qorin aylanasi-21,5sm U nisbat an qo’pol bo’lib, qo’lda y asalgan. Og’zidan be liga qadar y opisht irilgan bandi bor. Sopol singit ib pishirilmagani uchun sirt ida qizg’ish dog’lar mavjud. I dishning ichi qoramt ir jigarrang. Sopol t oza t uproqdan ishlangan bo’lib, t ark ibida aralashmalar y o’q. idishning og’zi uchgan. ■ Shu k ezga qadar, O'rt a Osiy odan t opilgan ko’k t urk y ozuvli y odgorlik lar , Talas , F arg’ona vodiy lari , Toshk e nt vohasi , yuqori zaraf shondagi chiqqan e di . Endi bu bit iglarning boshqa hududlardan , xususan , janubiy Qashqadaryodan t opilganligi , ayniqsa , ularning y osh jihat dan anchay in qadimiy ligi e’t iborga loy iq . Bu, o’z navbat ida, k o’k t urk y ozuvining qo’llanishi t arixini k o’k t urk xoqonlik lari davridan bir ne cha asr qadimiy roqqa olib boradi va t arqalish ge ografi y asini ancha k e ngay t iradi. ■ O’zbe k ist on zaminidan t opilgan bit iglar k o’k t urk y ozuvining t arix i, k e lib chiqishi haqida y angi fi k r uy g’ot ishi ham t a’biiy. A y onk i, k o’k t urk alif bosi bir y o’la y arat ilgan e mas . Mazk ur y ozuv t arixan Urx un - Enisey t omondan g’arbga e mas , O’rt a Osiy odan Sharq t omon siljigan k o’rinadi. Uning asoslari, chamasi, O'rt a Osiy oda shak llanib, so’ng boshqa t urk o’lk alari Olt oy, O’rx un vodiy lari t omon t armoq ot gan bo’lsa e x t imoI . Mavjud t opilmalar ana shundan be lgi be rib t uribdi. Foydalanilgan adabiyotlar: ■ 1.Turkiy Filologiya qo'llanma Samarqand_2020 ■ 2. Rahmonov N. Sodiqov N. O‘zbek tili tarixi. - Toshkent: O'zbekiston faylasuflari milliy jamiyat nashriyoti, 2009 E’tiboringiz uchun rahmat !

Turk iy xalqlarning y ozuv t izimi

Reja: ■ 1. O‘zbek xalqi foydalangan yozuvlar ■ 2. Ko‘k turk yozuvi haqida nazariy ma‘lumot ■ 3. Ko‘k turk yozuvi yodgorliklarning Farg‘ona, Namangan, Andijon, Toshkentdan topilishi ■ 4. Surxondaryo, Qashqadaryo va boshqa hududlardan topilishi va o’rganilishi ■ 5. Ko‘kturk yozuvining alifbo hamda imlo masalalarinining o’rganilishi

1. O‘ZBEK XALQI FOYDALANGAN YOZUVLAR

YOZUV HAQIDA TUSHUNCHA Yozuv insoniyat yaratgan eng buyuk ixtirolardandir. Yozuvning yaratilishi juda katta ahamiyatga ega. U madaniyat va tilning taraqqiyotiga ijobiy hissa qo‘shdi. Yozuv voqea va hodisalarni abadiylashtirish hamda ularni (axborotni) uzoq masofaga yetkazish imkonini berdi.

Turkiy xalqlar foydalangan qadimiy yozuvlar Sug’di y .Oromi y Arab Xorazmiy O’rxu n - EniseyUyg’u r

O'xshashlar

Qadimdi turkiy tilning hozirgi turkiy tilga munosabati
Turkiy tillar fonetikasi
Turkiy tillarning rivojlanishi
Qadimgi Turkiy manbalar
Turkiy tillarda undoshlar