Turkiy tillar fonetikasi

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

153.716796875 KB

Ko'chirib olish

Turkiy tillar fonetikasi
R eja:
1.Tur kiy t illar fonet ikasi haqida malumot
2.Tur kiy t illar unli fomemalar
3.Tur kiy t illar undosh fonemalar

TURKIY TILLAR FONETIKASI

Asosiy tushunchalar: fonema, tovush
o'zgarishlari, geminatsiya, geminat tovush,
singarmonizm, unlilar tizimi, undoshlar tizimi,
rotatsizm, labdaizm, jaranglilashish,
jarangsizlashish.

:

Har bir til oilasining boshqa til oilalaridan ajratib turuvchi
xususiyatlari

mavjud. Turkiy tillar oilasi uchun xos bo‘lgan
singarmonizm, so'z boshida undoshlarning ketma-ket kela
olmasligi. bir bo'g'inda undoshlarning qator kelmasligi, gap
bo'laklarining joylashish tartibi kabi

xususiyatlar bu tillami boshqa til oilalaridan farqlab turadi.
Muayyan tilga xos xususiyatlar shu til oilasining til qurilishi.
grammatik tizimini tashkil etadi. Til oilasining o' ziga xos
xususiyatlari muayyan davr nuqtayi nazaridan o'rganiladi.
Tilga xos fonetik-fonologik, leksik-semantik,morfem -
morfologik xususiyatlar o'zgaruvchan bo'lib. turli tillardagi
o'xshash jihatlar genetik asos til belgilari bilan izohlanadi.
Shu bilan bir qatorda tashqi omillar ham nazarda tutiladi. TURKIY TILLAR FONETIKASI

$ TURKIY TILLAR FONETIKASI Mahmud Koshg'ariy sharqiy va g‘arbiy guruh turkiy tillarining qator farqli xususiyatlarini keltiradi. Masalan, sharqiy va g'arbiy guruh turkiy tillarining fonetik jihatdan quyidagicha farqlanishini ko'rsatadi: So‘z boshida: Sharqiy turkiy tillarda G'arbiy turkiy tillarda Jarangsiz t - tovushi keladi: tebey Jarangli d - tovushi keladi: debey Til o'rta у tovushi keladi; yinju, y ilk in Til oldi j tovushi keladi yoki у tovushi kelmaydi \ja n ju , elkin Sonor m - tovushi keladi: men, т щ Portlochi b ~ tovushi keladi: ben , but)$

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Dunyodagi barcha tillarda bo'lgani kabi turkiy tillarda ham
unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud.
Hozirgi turkiy tillarda unli va undosh tovushlar miqdori bir xil emas.
Tuva, gagauz, chulim, tatar tillarida unlilar miqdori variantlari bilan
hisoblaganda yigirmatadan ortadi. Masalan, gagauz tili fonetikasida
18ta
unli fonema beriladi: a, i, o, u, e, i, о :, и :, a:, aa, и , oo, uu, ее , ii, 0:0:,
u:u:, a:a:. V.V.Radlov fikricha, umumturkiy bobo til davrida sakkizta
unli mavjud bo‘lgan. Turkiy tillarning aksariyatida unli fonemalar 8ta:
Qisqa unlilar a Э 0 e 11 ii 1 i
Cho‘ziq unlilar a: э : о : e: u: ii: r. i:

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Hozirgi o'zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud.
Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi a ning lablangan orqa qator a
unlisiga o'tishi tatar, boshqird tillari uchun xarakterlidir: бащр “mis".
0 ‘zbek tiliga lablanmagan о xosdir: бош , mong. Turkiy tillarga xos
cho'ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko'proq saqlangan.
Turkiy tillarda cho‘ziq unlilar birlamchi va ikkilamchi turlarga
ajratiladi. Birlamchi cho'ziq unlilar tarixi qadimgi turkiy tilga borib
taqalsa, ikkilamchi cho'ziq unlilar turkiy tillar taraqqiyotining keying
bosqichlarida qadimgi turkiy so'zlar tarkibidagi ayrim undosh
tovushlarning qisqarishi va tushishi natijasida kelib chiqqanligi qayd
etilgan.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
O`zbek tili Oltoy tillari oilasining turkiy tillar guruhiga mansub.Turkiy tillar
guruhi: o`zbek, qozoq, qorachoy, yoqut, gagauz, turk, ozarbayjon, qirg`iz, turkman,
uyg`ur, tatar kabi 24 ta tilni o`z ichiga oladi.
O`zbek adabiy tili milliy tilning bir qismi bo`lib fonetik, leksik, grammatik
jihatdan sayqallashtirilgan, me’yorlashtirilgan tildir.
Adabiy til ikkita: og`zaki va yozma shaklga ega.
og`zaki shakl – orfoepiya da
yozma shakl – orfografiya da o`rganiladi:
Adabiy til ikki man ba asosida boyiydi:
ichki man b a
tashqi man b a .
Ichki manba asosida tilning boyishiga: a)shevalar; b)o`zbek tili so`z yasash imkoniyatlari
asosida yangi so`zlarni yasash usullari kiradi. Masalan: gul chi , kitob ning , kelin chak ,
toy choq , o`yin goh , o`t xo`r .
T ashqi man b a asosida tilning boyishi . T ashqi man b a (imkoniyat) asosida tilning
boyishi ga qardosh bo`lmagan tillardan so`zlarning o`zlashishi va iste’molda bo`lish
hodisasi kiradi: fakul’tet, kollej, stol, stul, menejer, broker va x.k.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Til jamiyat taraqqiyoti bilan birgalikda ri v ojlanib boradi. Tilda eng
ko`p o`zgarish tilning leksik sathida, ya’ni leksikologiyada yuz beradi.
Shevalar adabiy tilning ichki asosidir . Y aqin shevalar birligi lahja
deyiladi. O`zbek tilida 3ta lahja mavjud:
1 .Qarluq lahjasi
2 .Qipchoq lahjasi
3 .O`g`uz lahjasi:
Qarluq lahjasi: adabiy tilning tayanch lahjasi bo`lib Toshkent va Farg`ona
shahar Shevalarini o`z ichiga oladi.
Farg`ona shevasi - morfologik (grammatik) jihatdan ;
Toshkent shevasi - fonetik jihatdan adabiy tilning tayanchi bo`lib
hisoblanadi.
Qipchoq lahjasi - barcha - j- lovchi shevalarni o`z ichiga oladi.
O`g`uz lahjasi: - janubiy Xorazm shevalarini o`z ichiga oladi.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
O`zbek tilining tarixiy taraqqiyot bosqichlari:
1. Qadimgi turkiy til (X-XIII ) asr; manbalari: “O`rxun Enasoy” yozma
yodgorliklari. Bu yodgorliklar X V III asrda topib o`rganilgan.
2. Turkiy til X-XII asrda ijod qilingan yozma man b alarni o`z ichiga
oladi. Manbalari: Yusuf Hos Xojibning – “Qutadg`u bilig”, Ahmad
Yugnakiyning – “Hibat-ul haqoyiq” asarlari.
3. Eski o`zbek adabiy tili XIV-XIX asrlardagi yozma manbalarini o`z
ichiga oladi.
4. Yangi o`zbek adabiy tili XX asrning 20-yillaridan mustaqillik
yillarigacha bo`lgan yozma manbalarni o`z ichiga oladi.
5. Mustaqillik davri o`zbek adabiy tili 1991 yildan hozirgi kungacha
bo`lgan davr manbalari shular sirasidandir.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Tilshunoslikning fonetika bo`limi tilning tovush tomonini -
nutq tovushlarini o`rganuvchi bo`limdir.
Nutq tovushlari–nutq a’zolari yordamida hosil bo`luvchi tovushlardir.
Tarkibidagi shovqin va ovoz miqdorigi ko`ra nutq tovushlari unli va
undoshlarga bo`linadi.
Unli tovushlar faqat ovozdan iborat bo`lib , talaffuzda to`siqqa
uchramaydi.
Ular: A: O: I: Е : U: O`:
Old qator unlilar - A: I: E :
Orqa qator unlilar - O: U: O`:

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Oltoy. gagauz, qirg’iz, tuva, turkman, yoqut tillarida va
o'zbek tilining
qorabuloq shevasida unlilar uzun-qisqaligiga ko'ra farqlanadi.
Bu holat
fiziologik farq bolib, ma’noni farqlash uchun xizmat qiladi.
Masalan,
qorabuloq shevasida: a:t “ism” - at “ot”( hayvon) , a:c '‘och”
(sifat) -
oc- “och-” (fe’l). Bu so‘zlar tarkibidagi uniilar birlamchi cho‘ziq
unlilar
hisoblanib, shu so‘z tarkibida azaldan cho‘ziq holda mavjud bo
‘lgan.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillarda unlilar o‘zgarishi. Chuvash adabiy tilida unlautda a
ning и ga o'tishi kuzatiladi: bas chuv. nuc3S; turk. tap- “ топмок ”, chuv.
tup-', no‘g ‘. jar- “yormoq” - chuv. cur.
Uyg'ur tilida birinchi bo'g'indagi a ning keyingi bo‘g‘m dagii ta ’sirida
umlautlashuvi kuzatiladi: etu "uning oti”, белик “baliq”, elip “olib”,
besim “boshim” (ko'plikda basm).
a > 1 : a fonemasining i ga o'tishi bir qator turkiy tillarda uchraydi: tap-,
tart- tuv. tip-; tirt; j at- “yotmoq” - yoq. sit-; jaz- “yozmoq” - chuv. sir-;
saqla- - chuv. sixla-, altin - chuv. ildan; bai “asal” - chuv. nm.
a >i: a/-“olmoq” - chuv. il-. B a’zi so‘zlardagina a saqlanib qolgan: ata
“ota” - chuv. atte.
e >a: chuvash tili uchun xarakterli: ozarb. tan, “teng”, uyg‘. tsn, chuv.
tan ; ozarb. kas- “kesmoq”, uyg‘. kds, chuv. kas; ozarb. tar “ter”, uyg1.
tar, chuv. tar.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
э >i o'zgarishi tatar, boshqird, chuvash, xakas tillari uchun xos:
ozarb.
э t uyg it “tana”, tatar it “go'sht”, boshq. it, xak. it.
o>u o'zgarishi tatar, boshqird, qisman, chuvash tillariga xos: togiz
“to'qqiz” : qoz., togiz, qirg': toguz, turk. dokuz , boshq. tugiz , q-qalp.
togiz, qum. toguz, tat. tugiz.
Bobo til davriga xos bo'lgan cho'ziq o: unlisi faqat turkman tilida
uchraydi: jo:l, o :r “olov”, o:n,jo:q.
Cho'ziq 6: unlisining yo diftongiga o'tishi yoqut tilida kuzatiladi:
turkm. go:l - yoqut kyol; turkm. co.k - yoqut. yox; turkm. dd.rt - yoqut.
tyort;
e: > ’va. Chuvash tilida bir qator so'zlardagi o: unlisi -v a - birikmasi
ko'rinishida namoyon bo'ladi: chuv. k vak“ ko 'k ”, t ’vada “to 'rt”.

$TURKIY TILLAR FONETIKASI Diftonglar. Turkiy tillarda j(i) komponentli diftonglar mavjud. aj: tat. qajda “qayda”, “qozoq. qajda, qum. qajda, xak. xajda. aj: chuv. kajik “kiyik”; tat. Ыэк . oj: tat. ujna- “o'ynamoq”, qirg'. ojno-, xak. ojna-. Turkiy tillarda soxta diftonglar ham uchraydi: qazaq. tav “to g '”; boshq. hiv “suv”, tat. kiav “kuyov”; o, e unlilari qozoq, qoraqalpoq, no'g'ay, qorachoy-balqar tillarida so'z boshida diftonglashgan holda talaffuz etiladi: q-qalp. uoq “o 'q ”, q-balq. uot “olov”, uon “o 'n ”, qoz. uoraq “o'roq”. Shunga o'xshash talaffuz singarmonizm saqlangan ayrim o'zbek shevalarida ham kuzatiladi. Chuvash tili turkiy tillardagi so'z oxirida unli orttirilishi bilan ham xarakterlanadi: chuv. kule “ko‘l”: turk. go/; qirg’. kol, tat. kiil, chuv. ug “o 'q ”, turkm. oq\ turk. ot. Bu hodisa oxirgi bo'g'inning aksariyat hollarda chuvash tiliga xos ochiq holatda bo'lishi natijasidur.$

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Chuvash adabiy tilida quyidagi unli tovushlar mavjud: a, a, e, yo, i,
o, u, o, i. Chuvash tilidagi “a” tovushi rus tilidagi “a” tovushidan kelib
chiqqan. Ba’zi bir so'zlarning chuvash va rus tillarida talaffuz qilmishini
solishtirish jarayonida, mazkur tovushlarning farqini kuzatish mumkin:
qarantas, karta, MC7fe/“o ‘qituvchi”, osen “kuz”, kofe “qah va”, parikmaxcr
“sartarosh” va h.k.
a va yo reduksiyalangan unlilar bo'lib, ular qadimgi u v a o ‘ tovushlaridan
kelib chiqqan, deb hisoblanadi. a tovushi urg'uli bo'g'indan keyin xuddi rus
tilidagi “o” tovushi kabi talaffuz qilinadi. a va о tovush)ari urg'u qabul qilishi
mumkin: vakar, xerex, dene va boshqalar. Adabiy tilda birinchi bo'g'indagi
so'z kuchsiz seziluvchi urg'u bilan aytiladi. о tovushi xuddi' nemis tilidagi til
oldi i fonemasi kabi talaffuz qilinadi. Qolgan jarangli unli laming talaffuzi
rus tilidagi unlilarga mos keluvchi tovushlar talaffu/id;m farq qilmavdi.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Chuvash tili dialektida о tovushi bo'lgani holda chuvash adabiy tilida
uning o'rnida u fonemasi ishlatiladi. о tovushi esa faqatgina
o'zlashgan so'zlarda uchrashi mumkin.
Ayrim turkiy tillarda unlilar uyg'unlashuvining buzilish holatlari
kuzatiladi. Ushbu holat chuvash tilida ham uchraydi. Chuvash tilida
qo'shimcha bo‘g ‘inlarda unlilar uyg'unlashuviga hamma hollarda
ham
amal qilinavermaydi. Masalan, - sem ko‘plik qo‘shimchasi chuvash
tilida orqa qator asoslariga ham, old qator asosiariga ham bir xil
ko'rinishda birikadi: ivilmzem “o'g'illarim”, lajazem “otlar”, essem
“ishlar”, enezem “sigirlar”.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Chuvash tili vokalizmintng boshqa bir o'ziga xosligi shundaki, bunda
ikki unlining yonma-yon kelishi mavjud emas, Biror bir unli
tovushdan
keyin boshqa unli kelmaydi. Agar so‘z yasalishida yoki morfologik
tuzilishda ikkita unlining ketma-ket kelishi zai'ur bo'lsa, bu holatda
har ikki unlini bir-biridan ajratuvchi у yoki n tovushi keladi. Hozirgi
vaqtda ikkita qo'sh unlilami talaffuz qilishning artikulyatsion
qiyinchiliklari bartaraf etilgan va ular chuvash tilida erkin
muomaladadir. Masalan, kooperatsiya, poet, poema va h.k.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillarda singarmonizm. Turkiy tillardagi singarmonizm
hodisasi oldingi bo‘g‘in (yoki o‘zak)dagi unliga keyingi b o 'g 'in
(yoki bo‘g'inlar)dagi unlilar, ba’zan undoshlarning artikulyatsiya
o'rni va usuliga ko'ra moslashuvidir. A.M. Sherbak ta ’kidlaganidek,
bir bo'g'inli so'zlardagi unli sifat jihatidan doimiy va mustaqil bo'lib,
ko‘p bo‘g ‘inli so'zlardagi keyingi unlilar esa birinchi bo'g'inga
muvofiqlashadi. Masalan, bar -gan -lar, kol-ga (o‘zbek tili qipchoq
shevalari), yuksaltmak (ozarbayjon tili). Singarmonizmning bu ko‘rinishi
- palatal yoki tanglay singarmonizmida birinchi bo‘g‘in unlisi mustaqil
bo'lib, keyingi bo‘g‘indagi unlilar unga tobe bo'ladi, ya’ni birinchisiga
moslashadi. Palatal yoki tanglay singarmonizmi qadimiy bo'lib, turkiy
bobo til davriga oiddir.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillar oilasiga mansub bo'lgan hozirgi uyg'ur tilida singarmonizmning
boshqa ko'rinishi ham mavjud. Bu tilning o'ziga xos xususiyati asl turkiy bir
bo'g'inli so'zlarda (ba’zan ko'p bo'g'inli so'zlarda
ham) keyingi bo'g'indagi tor i unlisi ta’sirida undan oldingi bo'g'indagi
keng a unlisi torayadi va e tovushiga o'tadi: bas-besi, bala-belesi. Bu
hodisa teskari singarmonizm deb ataladi. Teskari singarmonizm, uyg'ur
tilidan tashqari, o'zbek tilining Namangan va Uychi shevalarida ham
uchraydi: belik “baliq ”, jeyim “joyim”, temirj “toming”, yeyi "yangi”.
O'zaklar tarkibidagi unlilar turkiy tillarda, b a ’zan bir turkiy til doirasida ham,
birxilbo'lavermaydi: ayni bir so'zning birinchi bo'g'inida bir turkiy tilda yoki
shevada oldingi qator unlisi, ikkinchi turkiy tilda (shevada ) orqa qator unlisi
kelishi mumkin. Bunday hodisa turkologiyada singarmonisdk variantlar deb
yuritiladi. Masalan, qadimgi uyg‘. turna -
tirna, qirg' .comul - cotnul, qoz. say-say, ozarb. okuz-dkuz.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillarda dastlabki bo'g'indagi unlilarning lablanishi natijasida
keyingi bo'g'indagi unlilar ham lablanadi: qirg1. kollordo, alt. kalda,
yoq. qorobun "ko'ryapman” ; turuoxput "turamiz”, ogolar “bolalar”,
qirg'. quldor “qo'llar”, turk. kolu “qo'li” .
Turkiy tillardagi labial singarmonizm unli hosil bo'lishida labning
ishtirokiga asoslanadi: o, 6, u, ii unlilari lablangan, a, a, 1, i, unlilari
lablanmagan unlilardir. Labial singarmonizm, ayniqsa, qirg'iz tilida
yaqqol ifodalanadi: duioloro “tuyalarga”, oglonloro “o'g'illarga”,
qopoloq “kapalak”, tun do “tunda”, koldomnuzdim “qo'llaringizdan” .
Singarmonizmning buturi o‘g‘uz va qipchoq guruhiga mansub
tillarda keng tarqalgan bo'lib, o'zbek va xakas tillarida kam kuzatiladi.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillar orasida unlilar mosligi ham mavjud.
Tovush mosligi
deganda bir tildagi biror tovushga ikkinchi qardosh
tildagi boshqa bir
tovushning muntazam holda mos kelishi tushuniladi.
Masalan o'zbek tilidagi e tovushiga tatar tilida i
tovushi mos keladi : kel / / kil, et //it, bet //bit kabi;
o'zbek tilidagi e tovushiga ozarbayjon tilidagi a tovushi
mos keladi: men //man, kel //gal, ellik//alii va h.k.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillarda undoshlar tizimi. Turkiy tillar undosh
tovushlar
miqdori jihatidan, deyarli, farqlanmavdi. Turkiy tillar
fonetikasiga bag'ishlangan adabiyotlarda undoshlar
20tadan - 30 tagacha bo'lgan
miqdorda ko'rsatiladi. Undoshlar tizimida umumiy
jihatlar bilan birga farqli xususivatlar ham mavjud.
Masalan, turkiy tillarda undoshlar so'z tarkibida
qo'llanish o'rni nuqtayi nazaridan o'zaro farqlanadi.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Turkiy tillarda undoshlar tizimidagi umumiy jihatlar quyidagicha:
- sof turkiy so'zlar sonor tovush bilan boshlanmaydi (bunday so'zlar
uchrasa, ular boshqa tildan o'zlashgan yoki keyingi fonetik taraqqiyot
natijasida yuzaga kelgan bo'ladi);
- sonorlar ko'proq so'zning oxirgi qismida uchraydi. Sonor bo'lmagan
undoshlar esa so'zning boshida ham, oxirida ham keladi. Bu hodisa turkey tillar
tarixining eng qadimgi davrlarida kuchli bo'lgan;
- turkiy bobo til va undan keyingi davrlarda jarangli undoshlar so'z
boshida juda kam qo'llangan. Umuman, turkiy tillar taraqqiyotida so'z
boshida jarangli undoshlarning kelishi kam kuzatiladi;
-turk iy bobo til davrida r, 1, m, n, b, d, с kabi undoshlar so'z boshida
kelmagan. A.Sherbak tiklagan bir bo'g'inli turkiy bobo til o'zaklari ichida
na (nima) o'zagidan boshqa sonor yoki jarangli undosh bilan boshlangan
o'zak uchramaydi (y bilan boshlangan o'zaklar bundan mustasno).

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Undosh tovushlarning tarkibi ovoz va sho v qindan iborat
bo`lib, talaffuzda to`siqqa uchraydi.
O`zbek tilida 24 ta undosh tovush bor: B: B: G: D: J
(portlovchi):J:(sirg`aluvchi): Z: Y: K: L: M: N: NG: P: R: S: T:
F: X: Sh: Ch: Q: G`: H:
Undoshlar tasnifi .
Undosh tovushlar uch tomonlama tasnif qilinadi:
hosil bo`lish o`rniga ko`ra;
hosil bo`lish usuliga ko`ra;
ovoz va shovqin (un paychalari) ishtirokiga ko`ra.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
Hosil bo`lish o`rniga ko`ra tasnifda undosh tovushning qaysi nutq
a’zosida hosil bo`lishi nazarda tutiladi. Unga ko`ra lab undoshlari, til
undoshlari va bo`g`iz undoshlari farqlanadi.
1. Lab undoshlari: B , P , M , B , F tovushlari. Shundan : B , P , M
tovushlari lablarda hosil bo`lganligi uchun lab-lab ; B , F tovushlari
lab va tishda hosil bo`lganligi uchun lab-tish undoshlari deyiladi.
2. Til oldi undoshlari: D , J (portlo v chi) , J (sirg`alu v chi) , Z , L , N , R , S ,
T , Sh , Ch .
3.Til o`rta undoshi: Y
4.Sayoz til orqa undoshlari: K , Ng , G .
5.Chuqur til orqa undoshlari: Q , G` , X .
6.Bo`g`iz undoshi: H:

Hosil bo`lish usuliga ko`ra. Bunda o`pkadan kelayotgan havo oqimining
to`siqdan qay tarzda o`tishi nazarda tutiladi va quyidagi turkumlarga
ajraladi:
1.Sof portlo v c h ilar. Bunda og`iz bo`shlig`idagi nutq a’zolarining
juftlashishi asosida to`siq hosil bo`ladi va to`siq zich yopiladi. Havo oqimi
ushbu to`siqqa urilib, portlashi natijasida tovush hosil bo`ladi. Ularga B,
G, D, K, P, Q tovushlari kiradi.
2. Qorishiq portlo v c h ilar. Bunday tovushlarning tarkibi bitta portlo v chi va
bitta sirg`alu v chi tovush qorishishidan iborat bo`ladi. Unga J, Ch
undoshlari kiradi. J qorishiq portlovchi undoshi tarkibida D (portlovchi) va
J (sirg`aluvchi) tovushlari, Ch qorishiq portlovchi undoshi tarkibida T
(portlovchi) va Sh (sirg`aluvchi) tovushlari qorishgan.

TURKIY TILLAR FONETIKASI
3.Sirg`aluvchi undoshlar. Bunda nutq a’zolari juftlashadi, lekin
jipslashmaydi, to`siq zich yopilmaydi. Havo oqimi tor oraliqdan sirg`alib
chiqadi. Ularga J(sirg`aluvchi),B, F, Z, S, L, R tovushlari kiradi. Bulardan L
- yon tovush , R - titroq tovush deb ham yuritiladi.
4.Portlo v chi - sirg`alu v chilar (burun tovushlari) . Bu tovushlar hosil
bo`lishida og`iz bo`shlig`i a’zolarida to`siq zich yopiladi va undosh
og`izdan portlab, burundan sirg`alib chiqadi. Bularga M , N , NG
undoshlari kiradi.
U n paychalarining ishtirokiga ko`ra nutq tovushlarining jarangli va
jarangsiz turlari farqlanadi.
Jarangli – B, G, D, Z, G`, J, J, B, L, M, N, Ng, R, Y .
Jarangsiz - F , K, T, S, X, Ch, Sh, P , Q , H.
L, M, N, Ng, R, Y tovushlari sonorlar deb ham yuritiladi. Sonor tovushlar
tarkibidagi ovoz miqdori kuchli bo`ladi.

•
ADABIYOTLAR Ro‘yxati
1.Turkiy tillarning qiyosiy-tarixiy grammatikasi
H. A. Dadaboyev, Z. T. Xolmanova
Toshkent – 2015
2.Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси
Ё. Абдурасулов, Тошкент-2009

E’tiboringiz uchun rahmat!!!
TAYYORLADI: Pardayeva Maftuna
TEKSHIRADI: Suvonova Rohila

Turkiy tillar fonetikasi R eja: 1.Tur kiy t illar fonet ikasi haqida malumot 2.Tur kiy t illar unli fomemalar 3.Tur kiy t illar undosh fonemalar

TURKIY TILLAR FONETIKASI  Asosiy tushunchalar: fonema, tovush o'zgarishlari, geminatsiya, geminat tovush, singarmonizm, unlilar tizimi, undoshlar tizimi, rotatsizm, labdaizm, jaranglilashish, jarangsizlashish.

:  Har bir til oilasining boshqa til oilalaridan ajratib turuvchi xususiyatlari  mavjud. Turkiy tillar oilasi uchun xos bo‘lgan singarmonizm, so'z boshida undoshlarning ketma-ket kela olmasligi. bir bo'g'inda undoshlarning qator kelmasligi, gap bo'laklarining joylashish tartibi kabi  xususiyatlar bu tillami boshqa til oilalaridan farqlab turadi. Muayyan tilga xos xususiyatlar shu til oilasining til qurilishi. grammatik tizimini tashkil etadi. Til oilasining o' ziga xos xususiyatlari muayyan davr nuqtayi nazaridan o'rganiladi. Tilga xos fonetik-fonologik, leksik-semantik,morfem - morfologik xususiyatlar o'zgaruvchan bo'lib. turli tillardagi o'xshash jihatlar genetik asos til belgilari bilan izohlanadi. Shu bilan bir qatorda tashqi omillar ham nazarda tutiladi. TURKIY TILLAR FONETIKASI

 TURKIY TILLAR FONETIKASI Mahmud Koshg'ariy sharqiy va g‘arbiy guruh turkiy tillarining qator farqli xususiyatlarini keltiradi. Masalan, sharqiy va g'arbiy guruh turkiy tillarining fonetik jihatdan quyidagicha farqlanishini ko'rsatadi: So‘z boshida: Sharqiy turkiy tillarda G'arbiy turkiy tillarda Jarangsiz t - tovushi keladi: tebey Jarangli d - tovushi keladi: debey Til o'rta у tovushi keladi; yinju, y ilk in Til oldi j tovushi keladi yoki у tovushi kelmaydi \ja n ju , elkin Sonor m - tovushi keladi: men, т щ Portlochi b ~ tovushi keladi: ben , but)

TURKIY TILLAR FONETIKASI Dunyodagi barcha tillarda bo'lgani kabi turkiy tillarda ham unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud. Hozirgi turkiy tillarda unli va undosh tovushlar miqdori bir xil emas. Tuva, gagauz, chulim, tatar tillarida unlilar miqdori variantlari bilan hisoblaganda yigirmatadan ortadi. Masalan, gagauz tili fonetikasida 18ta unli fonema beriladi: a, i, o, u, e, i, о :, и :, a:, aa, и , oo, uu, ее , ii, 0:0:, u:u:, a:a:. V.V.Radlov fikricha, umumturkiy bobo til davrida sakkizta unli mavjud bo‘lgan. Turkiy tillarning aksariyatida unli fonemalar 8ta: Qisqa unlilar a Э 0 e 11 ii 1 i Cho‘ziq unlilar a: э : о : e: u: ii: r. i:

O'xshashlar

Turkiy tillar tarixiy qiyosiy grammatikasi

Turkiy tillar leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam

Qadimdi turkiy tilning hozirgi turkiy tilga munosabati

Turkiy tillarning rivojlanishi

Qadimgi Turkiy manbalar