Turkiy tillar tarixiy qiyosiy grammatikasi
![“ Turkiy tillar tarixiy
qiyosiy grammatikasi”
(mustaqil ta’lim)](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_1.png)
![Mavzu: “Muhokamatul-lug’atayin”dagi
ma`nodosh va shakldosh so’zlar.
Reja:
1. “Muhokamatul-lug’atayin” asarida 100 ta fe’l haqida
2. “Muhokamatul-lug’atayin”da ma`nodosh so’zlar
3. Navoiyning “Muhokamatul-lug’atayin” asarida
shakldosh so’zlar](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_2.png)
![
“ MUHOKAMAT UL-LUGʻATAYN" ("Ikki til muhokamasi", 1499) — Alisher
Navoiyning tilshunoslikka oid asarlaridan biri.
Navoiy "Ikki til muhomamasi" (Muhokamat ul-Lug'atayn)asarida oʻzbek
tilining boyligini, qudratini, oʻsha zamonning adabiy tillari qatoridan oʻrin
olishga qodir va haqli ekanligini ilmiy tomondan isbotladi. Asarda oʻzbek
(turkiy) va fors tillari unli tovushlar, leksika va morfologiya doirasida oʻzaro
qiyoslanadi. Dastlab har ikki tildagi unlilar qiyoslanganda, shoir fors tilida
unlilar soni cheklanganligi, oʻzbek tilida esa unlilar bir qancha maʼno
farq,lovchi variantlarga ega ekanligi va ular uzaro uzunqisqaligi bilan ajralib
turishini dalillar orqali koʻrsatib bergan.
Alisher Navoiy oʻzbek va fors tillari leksikasini qiyoslash uchun tabi-at
manzaralari, uy-roʻzgʻor buyumlari, ov jarayoni, hayvon va qushlarning turlari
kabi juda koʻp sohaga oid yuzlab soʻzlarni keltirib, bu soʻzlarning mukrbalasi
forschada yoʻkligini, forslar koʻpincha oʻsha oʻzbekcha soʻzlarning oʻzini
ishlatishlarini taʼkidlab, oʻzbek tilining boy imkoniyatlarini har tomonlama
koʻrsatgan. Mana shunday fikrlaridan ayrimlari: "...xoʻblarning koʻz va qoshlari
orasinki, qabogʻ derlar, forsiyda bu uzvning oti yoʻqtur..".](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_3.png)
![](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_4.png)
![Alisher Navoiy soʻzlarning koʻp maʼnoliligi,
sinonimlar jihatidan ham oʻzbek tilining
imkoniyati kengligini, ularning sheʼriyatda
turli nozik maʼnolarni ifodalashdagi
ahamiyatini (ot, it, tush, yon, yoq, bor,
sogʻin, tuz, koʻk kabi soʻzlar talqinida)
koʻrsatadi. Navoiy grammatik jihatdan
ham oʻzbek tili fors tiliga nisbatan baʼzi
imkoniyatlarga ega ekanligini tahlil etadi.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_5.png)
![Navoiy asarda bir suyuqlikni ichish harakatini
ko’rsatuvchi ichmoq fe‘li bor. Navoiy bu fe‘lning
sipqarmoq, tomshimoq kabi sinonimlardan ham
foydalangan:
Soqiyo, tut bodakim, bir lahza o’zimdin boray,
Shart bukim, har necha tutsang labo-lab sipqaray .
Soqiy, chu ichib, menga tutar qush,
Tomshiy-tomsh iy oni qilay no’sh.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_6.png)
![A.Navoiy o’zbek tilining boy sinonimlaridan o’z
asarlarida ustalik bilan foydalangan. O’zbek
tilida turli ma‘no nozikliklarini ifodalovchi
sinonimik fe‘llardan 100tasi «Muhokamatul
lug’atayn»da ham eslatib o’tadi: «Bu 100
lafzdurki, g’arib maqosid tayin qilibdurlarki,
hech qaysi uchun sort tilida lafz
yasamaydurlar». A.Navoiy o’zi keltirgan 100
fe‘lning har biri o’zbek tilida o’z sinonimlariga
ega ekanligini ta‘kidlaydi .](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_7.png)
![Ma‘lumki, «Muhokamat-ul lug’atayn» ning hamma
nashrlarida shoir tomonidan 100 ta deb
keltirilgan fe‘llarning soni 98 yoki 99 tadir, - deb
yozadi tilshunos S.Umarov. 100 ta fe‘l ichidagi 1,
3, 5, 8, 13, 15, 38, 35, 36, 47, 48, 50, 51, 55, 61,
62, 63, 73, 64, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 83, 85, 88,
90, 91, 94, 95, 96 raqamlaridagi fe‘l ma‘nolari
Fitrat tomonidan qayd etilgan.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_8.png)
![S.Umarov ushbu 100 taa fe’lni quyidagicha izohlaydi: Quvarmoq-
turlicha tusda ko’rimoq, quruqshamaq, usharmak-itarmak, ilgari
tomon otmoq, kekkaymoq, o’daymak-to’g’rilanmoq, to’g’ri
kelmak, chekirmak, xumsaymoq-achchig’idan qovoq solib
o’tirmoq, umunmoq-umidvor bo’lmoq, usanmoq, igirmak,
egarmak-ergashmoq, o’xranmoq, toriqmoq-achchig’lanmoq,
aldamoq-, yo’ldan urmoq, ag’darmoq-allamoq, ishanmak-
inochmoq, inglanmak, aylanmoq-sayr qilmoq, orikmak-xafa
bo’lmoq, igranmoq, ovunmoq-o’zini tinchitmoq, istamoq-zo’r
berib undamoq, qiynamoq-ozor bermoq, qo’zg’almoq-o’rnidan
siljimoq, sovrilmoq-shamolda tozalanmoq, chayqalmoq-tebranmoq](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_9.png)
![Evdashmoq, kimsamoq-qimirlamoq, qizg’anmoq-rashk qilmoq, nikamak,
siylanmoq-hurmat qilinmoq, tanlamoq-saralamoq, qimirdamoq-
qimirlamoq, sirpmak, sirmamak-qopmoq, kanorgamak-otini aravaga
qo’shmoq, sig’riqmoq- sig’inmoq-sajda qilmoq, qilimoq, yalinmoq-
yolvormoq, munglamoq, indamak-sukut saqlamoq, tergamak-
tekshirmoq, tevramak- keng’aymoq, shig’aldamoq-, singramak-sekin
yig’lamoq, yashqamoq-yashirmoq, ko’zning yoshdan to’lmog’i, isqarmoq,
ko’ngramakk-g’azablanib, o’zicha gapirmoq, suxranmoq-o’zicha
gapirmoq, siypamoq-silamoq, qoralamoq-orqasidan bormoq, surkanmoq-
surkalmoq, kuymanmak-bahona qilish, ingranmak-fig’on qilmoq,
to’shalmak, mung’aymoq-ma‘yuslanmoq, tanchqamoq, tanchqolmoq,
ko’ruksamak-ko’rmakni istash, tushurg’anmoq-qiynalmoq, g’umsamoq-
azob chekmoq, kirkinmak-sovuqdan Engil yo qo’rquvdan sekingina
titramak, sukadamak, bo’smuq](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_10.png)
![burmak-yo’nalishini o’zgartirmoq, turmak-yashamoq, tomshimoq-
oz-oz ichmoq, qahamoq, sipqormoq-oxirigacha ichmoq,
chicharkamak, murkanmak-quymoq, o’rtanmak-qiynalmoq,
sig’g’urmoq, gurpaklashmak-engillashmoq, cho’prutmoq-
yopishtirmoq, yirg’amoq-kayf-safo g’ilmoq, bichimoq,
kingzanmoq, singurmak, kundalakmak-yumaloq qilmoq,
ko’mo’rmak-tish bilan uzib Emak, bikirmak-bekitmak,
ko’ngurdamak-qarimoq, bo’shashmoq, kinarkamak-otini aravaga
qo’shmoq, kezarmak, do’ptulmoq-tepilmak, chidamoq-bardosh
bermoq, tuzmak-sabr qilmoq, qazg’anmoq-foydalanmoq,
qichig’lamoq, gangiramak, yodamoq-kuchsiz,holsiz qolmoq,
qadamoq-iztirobdan qutulg’ondan dam olmoq, chiqanmoq-oyoq
osti bo’lmoq, ko’ndirmak-rozi qilmoq, so’ndirmak, so’qlatmoq,
chimdilamak-tirnog’i bilan chimchilamoq.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_11.png)
![A.Navoiy asarlarida «yig’lamoq» so’zining
turli ma’nolarini, xususan,
1. yig’lamsinmoq, 2.bo’xsamoq,
3.ingramoq, 4.singramoq,
5.siqtamoq, 6. o’kirmak,
7. inichkirmak, 8. hoy-hoy yig’lamoq kabi
sinonimlarini samarali qo’llagan.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_12.png)
![A.Navoiy yuqoridagi misollarni keltirar ekan,
ulardagi sinonimlarning poetik ustunligini, stilistik
bo’yoqdorligini va poeziyadagi rolini ko’rsatadi.
Masalan: yig‘lamoq fe’lining eng baland va doimiy
ma’nosi qayd etiladi. Uning yonidagi yig‘lamsinmoq
fe’lida esa ma’noning ozayishi hisobiga yangilanishi
aks etadi.
Zohid ishqin desaki, qilg ay fosh,ʼ
Yig lamsinuru
ʼ ko ziga kelmas yosh. ʼ](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_13.png)
![Ingramoq va singramak ham yig‘lash ma’nosini beradi. Faqat
ularda «dard bila yashurun ohista yig‘lamoq» ma’nosi
ustunroq.
Istasam davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak,
Kechalar gah ingramakdur odatim, gah singramak .
Siqtamoq esa «yig‘lamoqda mubolag‘adur». Turkiylarda
«biyik un bila», ya’ni qattiq tovush chiqarib yig‘lash ham bor:](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_14.png)
![Siqtamoq esa «yig‘lamoqda mubolag‘adur». Turkiylarda
«biyik un bila», ya’ni qattiq tovush chiqarib yig‘lash ham
bor:
Ul oyki, kula-kula qirog latti meni,ʼ
Yig latti meni demayki,
ʼ siqtatti meni.
Bunga o‘kurmak deyiladi. Adib fikrini davom ettirib
shunday yozadi:
«Chun o‘kurmak muqobalasida forsiy tilda lafz yo‘qtur»
Ishim tog uzra har'yon ashk selobini surmakdur.
ʼ
Firoq oshubidin hardam bulut yanglig
ʼ o kurmakdur ʼ .](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_15.png)
![Bunan tashqari Navoiy asarda qimsanmoq va
qizg anmoq fe’llarini ham keltirib o’tadi va bu ʼ
so’zlar turkiy so’z ekanligini aytib o’tadi.
Uzoringni ocharg a qimsanurmen,
ʼ
Vale el ko rmagiga
ʼ qizg anurmen ʼ .](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_16.png)
![Alisher Navoiy “MUHOKAMAT UL-LUGʻATAYN" asarida turkiy
tilda qo’llaniluvchi shakldosh so’zlarga ham bir qancha misollar
keltirib o’tadi: Jumladan, ko‘k so‘zining osmon , kuy , kuylamoq ,
qadoq , sabza – o‘t-o‘lan ma’nolarida qo‘llanilishi ko‘rsatiladi .
Biri ko k—osmonʼ ni derlar. Yana ko k ohang ʼ dur. Yana ko ktegrada ʼ
ko klam
ʼ dur. Yana ko k qadog ni ʼ ʼ ham derlar. Yana ko k sabza va ʼ
o lang
ʼ ni dog i derlar. Bu nav' alfoz hamki, uch ʼ
ma'ni va to rt ma'ni va ortug roqkim, iroda qilsa bo lg ay, ko p borki,
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
forsiy alfozda andoq yo qtur.
ʼ](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_17.png)
![Bundan tashqari Navoiya tuz so’zining ham bir
qancha ma’nolarini aytib o’tadi:
“ Yana andoqki, tuz lafziki necha ma'ni iroda qilsa
bo lur. Biri tuzki, o q yo nayzadek nimani derlar- ʼ ʼ
Yana — tuz hamvor dashtni derlar. Yana tuz—rost
kishini derlar. Yana tuz—sozni tuzmakka amr
qilmog ni, yana tuz — ikki kishi orasida muvofaqat
ʼ
solmog ni (derlar). Yana tuz — bir majlis asbobini
ʼ
ham desa bo lur”.
ʼ](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_18.png)
![Ijodkor tush, yon, yoq so’zlarining ham uch
ma’nosi borligini alohida ta’kidlab o’tadi.
Xili so’zining to’rt manoni aks ettirishini , bular :
“Va xili lafz ham topilurki, to rt ma'nisi bo lg ay, ʼ ʼ ʼ
andoqki, bor lafziki, bir ma'nisi mavjudlug dur
ʼ va
bir ma'nisi amrdur boruvg a va bir ma'nisi
ʼ yukdur
va bir ma'nisi samardur](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_19.png)
![Navoiy turkey tilde bir so’z besh ma’noni aks
ettirishini aytib, bunga “ sog’in ” so’zini
misol qiladi: “Va andoq lafz ham
topilurki, besh ma'nisi bo lg ay: ʼ ʼ sog in ʼ
lafzidekki, bir ma'nisi yod qilmoqqa amrdur
va biri sutluk qo y
ʼ otidur va ishq masti va
majnuni va bemori muqobalasida sog in desa,
ʼ
har biriga itloq qilsa bo lur.
ʼ](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_20.png)
![Xulosa qilib aytganda, Alisher Navoiyning “Muhokamatul-
lug’atayin” asari turkiy tilning bebaho xazinasi
hisoblanadi. Alisher Navoiy tilning ijtimoiy hodisa ekanligiga
alohida urg‘u qaratadi. O‘zbek tilidagi ifoda
imkoniyatlarining boyligini namoyish qiladi. Har bir so‘zdagi
ma’no nozikliklarini
juda ishonchli tarzda, mantiqiy dalillar bilan ko‘rsatib
beradi. U arab, fors, hindiy tillari qatorida o‘zbek tilining
ham eng qadimiy tillardan biri ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Fikrlarini qiyoslash usulidan foydalangan holda bayon etadi.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_21.png)
![Buning uchun u fors-tojik tilini jalb etadi. Biroq
biror o‘rinda ham u xolislikdan chekinmaydi.
Adib turkiy tildagi yuzta fe’lni keltirib,
ularning ma’nosini anglatadigan so‘zlarning
fors tilida mavjud emasligini ko‘rsatadi. Yoki
so‘z
ma’nolari orasidagi tafovutlarga alohida urg‘u
beradi.](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_22.png)
![Asosiy adabiyotlar:
1. A.Navoiy. Tanlangan asarlar. III tom. «Muhokamat-ul lug’atayn».
O’zbekiston Davlat nashriyoti. T. 1948 y. 171-194 betlar.
2. Tursunov U. O’rinboev B. «A.Navoiy va o’zbek adabiy tili tarixi»
Samarqand. 3-29 b.
3. Tursunov U. O’rinboev B. «O’zbek adabiy tili tarixi». T.1982.
4. Tursunov U. va b. «O’zbek adabiy tili tarixi». T. 1995.
Intirnet ma’lumotlari:
1. ziyo.com
2. kh-davron.uz/kutubxona](/data/documents/9936cd87-a9ab-4b40-a04c-e10715281dbc/page_23.png)
“ Turkiy tillar tarixiy qiyosiy grammatikasi” (mustaqil ta’lim)
Mavzu: “Muhokamatul-lug’atayin”dagi ma`nodosh va shakldosh so’zlar. Reja: 1. “Muhokamatul-lug’atayin” asarida 100 ta fe’l haqida 2. “Muhokamatul-lug’atayin”da ma`nodosh so’zlar 3. Navoiyning “Muhokamatul-lug’atayin” asarida shakldosh so’zlar
“ MUHOKAMAT UL-LUGʻATAYN" ("Ikki til muhokamasi", 1499) — Alisher Navoiyning tilshunoslikka oid asarlaridan biri. Navoiy "Ikki til muhomamasi" (Muhokamat ul-Lug'atayn)asarida oʻzbek tilining boyligini, qudratini, oʻsha zamonning adabiy tillari qatoridan oʻrin olishga qodir va haqli ekanligini ilmiy tomondan isbotladi. Asarda oʻzbek (turkiy) va fors tillari unli tovushlar, leksika va morfologiya doirasida oʻzaro qiyoslanadi. Dastlab har ikki tildagi unlilar qiyoslanganda, shoir fors tilida unlilar soni cheklanganligi, oʻzbek tilida esa unlilar bir qancha maʼno farq,lovchi variantlarga ega ekanligi va ular uzaro uzunqisqaligi bilan ajralib turishini dalillar orqali koʻrsatib bergan. Alisher Navoiy oʻzbek va fors tillari leksikasini qiyoslash uchun tabi-at manzaralari, uy-roʻzgʻor buyumlari, ov jarayoni, hayvon va qushlarning turlari kabi juda koʻp sohaga oid yuzlab soʻzlarni keltirib, bu soʻzlarning mukrbalasi forschada yoʻkligini, forslar koʻpincha oʻsha oʻzbekcha soʻzlarning oʻzini ishlatishlarini taʼkidlab, oʻzbek tilining boy imkoniyatlarini har tomonlama koʻrsatgan. Mana shunday fikrlaridan ayrimlari: "...xoʻblarning koʻz va qoshlari orasinki, qabogʻ derlar, forsiyda bu uzvning oti yoʻqtur..".
Alisher Navoiy soʻzlarning koʻp maʼnoliligi, sinonimlar jihatidan ham oʻzbek tilining imkoniyati kengligini, ularning sheʼriyatda turli nozik maʼnolarni ifodalashdagi ahamiyatini (ot, it, tush, yon, yoq, bor, sogʻin, tuz, koʻk kabi soʻzlar talqinida) koʻrsatadi. Navoiy grammatik jihatdan ham oʻzbek tili fors tiliga nisbatan baʼzi imkoniyatlarga ega ekanligini tahlil etadi.