Turkiy tillar leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

618.6953125 KB

Ko'chirib olish

Turkiy tillar leksikasida
o`z va o`zlashgan qatlam

Reja:

1. Turkiy tillar leksikasida o`z qatlam.

2. Turkiy tillar leksikasida o`zlashgan
qatlam.

3. Lug`aviy ma’no taraqqiyoti:
semantik kengayish va torayish.

4. Hozirgi turkiy tillar leksikasining
qiyosiy tahlili.

Eng qadimgi turkiy yozma yodgorliklar O'rxun-
Enasoy yozuvida asosan qabr toshlari tarzida
Shimoliy Mongoliya, Qirg'iziston, Yenisey
daryosining yuqori qismi, Talas vodiysi va boshqa
joylardan topilgan. Mo'g'ulistondagi O'rxun va
Janubiy Sibirdagi Enasoy daryolari sohillaridan
topilgaligi uchun shunday nomlangan.
Mo'g'ulistondan Shimoliy dengizlargacha,
Uraldan Saxalinga qadar bo'lgan hududda shu
yozuvdagi yodnomalar uchraydi. Shimoliy
Kavkazda XV asrda ham O'rxun yozuvidan
foydalanilgan. O'zbekistonning Farg'ona,
Surxondaryo va boshqa viloyatlaridan ham 20 dan
ortiq turk-run yozuvi yodgorliklari topilgan.

Adig` - Qan (v-x asrlar)-
Bichin – Uri –
Tabishqan – Yigun –
Ingek – Uzuk -
Soqaq – Avluq –
Sundulach – Ini –
Qarlig`ach – Ane -
Qug`ad - Turkiy tillarda qo`llanilgan zoonimlar va
qarindosh urug`chilik atamalari

Adig` - ayiq Qan (v-x)- ota
Bichin – maymun Uri – o`g`li
Tabishqan – quyon Yigun – aka yoki opaning
farzandi
Ingek – sigir Uzuk - xotin
Soqaq – kiyik Avluq - xotin
Sundulach – bulbul Ini -uka
Qarlig`ach – qaldirg`och Ane - ona
Qug`ad - chivin Turkiy tillarda qo`llanilgan zoonimlar va
qarindosh urug`chilik atamalari

Tog`a ozar. taay
Oltoy,
dayi
Q.Qalpoq
, tay
No`g`ay,
tayuXakas,
tayYoqut,da
yika Tuva,
turk,
o`zbek,
tog`a

Yulduz Ozar.
ulduz
Oltoy,
yildis
Boshqir
d,
yondoz
Qozoq,
juldizO`zbek,
uyg`ur,
qumiz,
yulduzYoqut,
sulus Xakas,
chiltis

O`z
qatlam
O`zlashgan
qatlam Turkiy tillar

Tilning lug`at tarkibi o`sishi va o`zgarishining
turli omillari mavjud:
1. Lug`at boyligining o`zgarishi tilning o`z ichki
imkoniyatlari asosida yuz beradi.
2. Adabiy til va uning tarkibidagi turli dialektlar
o`rtasidagi doimiy munosabat. Dialektlar
tarkibidagi ayrim so`zlar hisobiga adabiy til
boyiydi.
3. Qarindosh xalqlar o`rtasidagi doimiy ijtimoiy,
siyosiy, madaniy aloqalar tillar o`rtasidagi
aloqani kuchaytirgan.
4. Noqardosh xalqlar o`rtasidagi ijtimoiy,
siyosiy-iqtisodiy aloqalar tillar o`rtasidagi
aloqani kuchaytirgan. Natijada leksik
olinmalar ko`paygan.


1. Noqarindosh tillar va ellarning tengligi asosida
O`zbekchada – fors-tojikcha.
Ozarbayjon tilida – fors-tojikcha,
Uyg`ur tilida – xitoy, mo`g`ulcha,
Oltoy va sharqiy sibir xalqlari tilida – mo`g`ulcha elementlar
mavjud.
2. Noqarindosh qavmlar va xalqlar o`rtasida tashqi
ziddiyatlar, o`zaro bosqinchilik natijasida g`oliblik va
mag`lublikni keltirib chiqaradi
Sibir turkiy tillarida xitoy, mo`g`ul, ruscha so`zlar,
Markaziy Osiyo turkiy tillarida arab, fors-tojik va ruscha
so`zlar,
Turk tilida arab, eron so`zlari,
Volga bo`yi tillarida arab va rus, qisman eron,
Shimoliy Kavkaz turkiy tillarida arab va rus tillarini
uchratish mumkin.

1. Turk etnonimi haqidagi ma’lumotlar Sharq manbalarida milodiy nechanchi
asrlardan kuzatiladi?
a) VI asrdan, b) VII asrdan, c) VIII asrdan, d) V asrdan
2. Nemis olimi Y. Bloshening fikricha “Turklar” ….
a) “Avesto” asarining qahramonlaridan biri, b) Jangchilar va qurolsozlar toifasi
c) Qabilalar jamoasi, d) Kuchli, qudratli jangchilar
3.R. M. Melioranskiy fikricha chig’atoy tili davri bu-….
a) XV- XVI asrlardagi eski o‘zbek tili davri, b) XV- XX asrlardagi eski o‘zbek tili davri
c) XIV-XVI asrlardagi eski o‘zbek tili davri, d) X-XVII asrlardagi eski o‘zbek tili davri
4. Qaysi turkolog olim 1600 sahifali asar yaratib, unda tuva tilini tahlil qiladi?
a) N. F. Katanov, b) B. A. Bogorodskiy, c) A. N. Samoylovich, d) B. B. Radlov
5. Geneologik tasnif bu-… .
a) Tillar orasidagi fonetik, leksik, grammatik o‘xshashlikka asoslanish
b) Tillar orasidagi faqatgina fonetik o‘xshashlikka asoslanish
c) Tillarning tuzilish tomonidan o‘xshashligiga asoslanish
d) Tillarning shakl jihatdan o‘xshashligiga asoslanish
6.XI asr turkiy tilda adabiy til negiz dialekti qaysi?
a) d , dz lashish hodisasi, b) d lashish hodisasi, c) z lashish hodisasi, d) y lashish
hodisasi
7. Turkiy tilga bag‘ishlangan dastlabki maxsus asarni aniqlang?
a) “ Devoni lug‘atit turk”, b) “Muqaddimat ul -adab”, c) “At tuhfa”, d) “Turkiy
tavsir”
8.Turkiy tillarning mukammal klassifikatsiyasi kim tomonidan tuzilgan?
a)Baskakov, b) Radlov, c) Polivonov, d) Samoylovich

9.Turkiy run yozuvida unlilarni ifodalash uchun nechta harf ishlatilgan?
a) 4, b) 6, c) 7, d) 8
10.Turkiy tilda telim, ökush noaniq sonlari nechanchi asrgacha qo‘llangan?
a) XV asr, b) XVII asr, c) XIV asr, d) XIX asr
11.Turkiy tillarda analitik va sintetik shakllar parallel qo‘llanadimi?
a)qo‘llana oladi. B) qo‘llana olmaydi, c) bu flektiv tillarga xos, d) agllyutinativ tillarga
xos
12.Turk etnonimi haqidagi ma’lumotlar Sharq manbalarida milodiy nechanchi asrlardan
kuzatiladi?
a) VI asrdan, b) VII asrdan, c) VIII asrdan, d) V asrdan
13.Tillarning tuzilish tomonidan o‘xshashligiga asoslanish bu - … .
a) Morfologik (tipologik) tasnif, b) Geneologik tasnif, c) Fonetik tasnif, d Leksik tasnif
14.Turkolog olimlardan N. F. Katanov turkiy filologiyaning … maktabi vakilidir?
b) Qozon, b) Moskva, c) Peterburg, d) Sharq tillari
15.Xalfin tuzgan “Ruscha-tatarcha lug’atda” jami qancha so‘z bor?
c) 25000, b) 30000 c) 20000, d) 35000
16.Tillarning shajaraviy tasnifi bu-… .
a) Tillarning geneologik tasnifi, b) Tillarning morfologik tasnifi
c) Tillarning leksik tasnifi, d) Tillarning leksik-semantik tasnifi
17.O‘z tadqiqotlari davomida dunyodagi 114 ta tilga murojat qilgan olim bu- … .
a)B. A. Bogorodskiy, b) N. F. Katanov, c) A. N. Samoylovich, d) B. B. Radlov
18. “Kitob al-idrok li-lison al-atrok” asarida qipchoq tili bilan birga yana qaysi til
elementlari uchraydi.
a) Turkman tili, b) Qozoq tili, c) Chuvash tili, d) Boshqird tili


TURKIY TILLAR VA MO`G`UL, XITOY TILLARI
1) O`tmishda turk, mo`g`ul, tungus-manjur urug`
qabilalarining kelib chiqishi bir bo`lsa,
2) Keyingi davrlarda turkiy qabilalar uyushmalari
va elatlari yashaydigan hududning mo`g`ullar
tomonidan istilo qilinishi.

Mo`g`ul tili
elementlari barcha
turkiy tillarda bir xil
emas Qirg`iz, uyg`ur,
oltoy, tuva, yoqut va
xakas tillarida
ko`proq saqlanib
qolgan.
Mo`g`ulchada:
(cho’l)tal-qirg`izchada
tala, oltoychada-
cho`o`l Mo’gulchada va turkiy tillarda
bir xil so`zlar:xara-qara,
altan, altin, axa-og`a, bayan-
boyTurkiy tillar
va mo`g`ul
tili

Choy-cha,
qo’shni-
gunshi,
yombi-
yuanbaoKo`chmanchi
turkiy
qabilalar
g`arbga
siljimasdan
avval aloqada
bo’lgan

Turkiya
Qozon
Astraxan
Qrim
xonliklari Ozarbayj
on va
Eron X asr
Turkiy tillar va arab
tili

Diniy tushunchalarni anglatuvchi atamalar
Ilmiy abstrakt atamalari -
Iqtisodiy ishlab chiqarish atamalari -
Ijtimoiy-siyosiy atamalar -
Grammatik ma’no ifodalovchi atamalar -
Aniq atamalar -

Diniy tushunchalarni anglatuvchi atamalar – oxirat,
omin, olloh, iymon, masjid
Ilmiy abstrakt atamalari – aqlli, odil, dunyo, ma’no,
taqdir
Iqtisodiy ishlab chiqarish atamalari – qassob, mol,
mehnat, foyda.
Ijtimoiy-siyosiy atamalar – ariza, g`arib, jamiyat, zolim,
zulum.
Grammatik ma’no ifodalovchi atamalar – va, aslo,
albatta
Aniq atamalar – sumbula, sahro, havo, zaif


Fors-tojik olinmalari hamma turkiy tillarda bir xil
emas, asosan, o`zbek, uyg`ur, ozarbayjon
tillarida uchraydi. Qoraqalpoq, qozoq, turkman
tillari ham mavjud olinmalarni bevosita fors-tojik
tillari orqali emas, balki o`zbek, uyg`ur tillari
orqali qabul qilgan. Fors-tojikcha so`zlar oltoy,
qumiq, no’g`ay, tatar, tuva, hakas, chuvash,
yoqut tillarida uchramaydi. Qirg`iz, qozoq,
qoraqalpoq tillarida kam uchraydi.

O`zbekcha Uyg`urcha
lab lab
kaft dast
kosa kasa
gado gedey
saroy saray
don dan
bozor bazar

E ’ T IB O R IN G IZ U C H U N R A H M A T ! ! !

Turkiy tillar leksikasida o`z va o`zlashgan qatlam

Reja:  1. Turkiy tillar leksikasida o`z qatlam.  2. Turkiy tillar leksikasida o`zlashgan qatlam.  3. Lug`aviy ma’no taraqqiyoti: semantik kengayish va torayish.  4. Hozirgi turkiy tillar leksikasining qiyosiy tahlili.

Eng qadimgi turkiy yozma yodgorliklar O'rxun- Enasoy yozuvida asosan qabr toshlari tarzida Shimoliy Mongoliya, Qirg'iziston, Yenisey daryosining yuqori qismi, Talas vodiysi va boshqa joylardan topilgan. Mo'g'ulistondagi O'rxun va Janubiy Sibirdagi Enasoy daryolari sohillaridan topilgaligi uchun shunday nomlangan. Mo'g'ulistondan Shimoliy dengizlargacha, Uraldan Saxalinga qadar bo'lgan hududda shu yozuvdagi yodnomalar uchraydi. Shimoliy Kavkazda XV asrda ham O'rxun yozuvidan foydalanilgan. O'zbekistonning Farg'ona, Surxondaryo va boshqa viloyatlaridan ham 20 dan ortiq turk-run yozuvi yodgorliklari topilgan.

Adig` - Qan (v-x asrlar)- Bichin – Uri – Tabishqan – Yigun – Ingek – Uzuk - Soqaq – Avluq – Sundulach – Ini – Qarlig`ach – Ane - Qug`ad - Turkiy tillarda qo`llanilgan zoonimlar va qarindosh urug`chilik atamalari

Adig` - ayiq Qan (v-x)- ota Bichin – maymun Uri – o`g`li Tabishqan – quyon Yigun – aka yoki opaning farzandi Ingek – sigir Uzuk - xotin Soqaq – kiyik Avluq - xotin Sundulach – bulbul Ini -uka Qarlig`ach – qaldirg`och Ane - ona Qug`ad - chivin Turkiy tillarda qo`llanilgan zoonimlar va qarindosh urug`chilik atamalari

O'xshashlar

Turkiy tillar fonetikasi

Turkiy tillar tarixiy qiyosiy grammatikasi

Turkiy tillarda olmosh so`z tukumi

Ot so`z turkumi bo`yicha o`tilganlarni takrorlash

O`zbekiston “Qizil kitobi”ga kiritilgan o`simlik va hayvonlarni turlarini ekosistemalar doirasida o`rganish