logo

Xotira 2

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

730.8427734375 KB
Xotira Reja
1.Xotira haqida umumiy tushuncha.
2.Xotira nazariyalari. Xotira turlari.
3.Xotira va o’rganish. Xotiraning 
o’sishi. Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga egadir. 
Xotira  odamning  o’z  o’tmish  tajribasini  uzluksiz  ravishda 
kengaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon beradi. 
Xotiradan  maxrum  bo’lgan  odamni  bir  daqiqa  tassavur  qilib 
ko’raylik  bunday  odam  boshqa  kishilarni  va  tevarakatrofdagi 
narsalarni  tanish  imkoniyatidan  maxrum  bo’lgan  bo’lar  edi  u  o’z 
ona tilini unutgan bo’lib, biror jumlani xam ayta olmas edi.
  Bunday  odamda  harakat  xotirasi  yoqolib,  u  xech  bir  harakatni 
qabul qila olmas edi.  O’tmish  tajribaning  ongimizda  iz  qoldirilishi,  saqlanishi  va  uni 
keyinchalik  qayta  tiklanishidan  iborat  bo’lgan  jarayon  xotira  deb 
ataladi.
  Individning  o’z  xayotiy  tajribasini  esda  olib  qolishi,  esda  saqlab 
turishi va keyinchalik esga tushirishini xotira deb ataladi. 
Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar:
Esda olib qolish
Esda saqlash
Esga tushirish
unitish  jarayonlari  bir-biridan  farq  qilinadi.  Ana  shu  kursatib  utilgan 
xotira  jarayonlari  avtonom  (ya`ni  o’z  oldiga  mustaqil)  psixik 
«qobiliyatlar  bo’lla  olmaydi.  Bu  xotira  jarayonlari  faoliyatda  tarkib 
topadi va ularni faoliyat belgilab beradi.   Ma`lum materialni esda olib qolish xayot faoliyati davomida individual, 
ya`ni shaxsiy tajribani to’plash bilan bog’liqdir. 
To’plangan  tajribadan  keyingi  faoliyatda  foydalanish  qayta  esga 
tushurish ni talab qiladi.
Ma`lum materialning katnashmay qolishi yoki faoliyatdan tushib qolishi 
unda  esdan chiqarib qolish ga olib keladi.
  Materialni  saqlab  turish   deb  ataladigan  narsa  xam  shaxsning 
faoliyatida  katnashishi  bilan  bog’liq,  chunki  insonning  har  bir 
daqiqadagi  xatti  harakatlari  uning  butun  xayotiy  tajribasi  bilan 
belgilanadi. Xozirgi  zamon  fanida  barcha  psixik  jarayonlarni,  shu  jumladan,  xotira 
jarayonlarini  xam  tarkib  toptirishga  sababchi  bo’lgan  faktor  asosan 
shaxs faoliyatidir, deb qarovchi nazariya tobora e`tirof etilmokda.
  Anna  shu  kontsepsiyaga  muvofik  esda  olib  qolish,  esda  saqlash  va 
qayta  esga  tushirish  jarayonlarining  amalga  oshirilishi  sub`ekt 
faoliyatida anna shu material qanday o’rinda turishi bilan belgilanadi.  Xotira mashqi Xotiraning  har  xil  turlarini  ajratishda  eng  umumiy  asos  qilib  xotira 
harakteristikasining  esda  olib  qolish  va  qayta  esga  tushirish  jarayonlari 
amalga oishiriladigan faoliyat xususiyatlariga bog’liqligi olinadi.
Bunda  xotiraning  ayrim  turlari  uchta  asosiy  mezonga  muvofiq  ravishda 
bo’linadi.
Ko’proq  faoliyatda  ko’rinadigan  psixik  aktivlik  harakteriga  qarab, 
xotirani  harakat,  emotsional  obrazli,  va  mantiqiy  xotira  turlariga 
bo’linadi. Faoliyat  maqsadi  harakteriga  ko’ra,  ixtiyorsiz  va  ixtiyoriy  xotira 
turlariga bo’linadi.
Materialni qancha vaqt esda olib qolish va esda saqlsh muddatiga qarab 
(faoliyatda  xotiraning  roli  va  o’rni  jixatidan)  qisqa  muddatli,  uzok 
muddatli va operativ xotira turlariga bo’linadi.
Inson  faoliyatining  har  xil  turlarida  psixik  aktivlikning  turlicha 
ko’rinishlari ustun turishi mumkin.
Masalan,  harakat  emotsional,  sensor  inteluktal  psixik  aktivlik  turlari. 
Anna  shu  psixik  aktivlik  turlairning  har  biri  tegishli  harakatlar  va 
ularning maxsulotlarida ifodalanadi.  Harakatlarda  xissiyotlarda,  obrazlarda,  fikrlarda  o’z  ifodasini  topadi.  Bularga 
xizmat  qiluvchi  xotiraning  o’ziga  xos  turlariga  psixologiyada  tegishli  nom 
berilagan.
Harakat
Emotsional
Obrazli
Mantiqiy xotira.
Harakat  xotirasi-  turli  xil  harakatlar  va  ularning  sistemalarini  esga  olish,  esda 
saqlash  va  qayta esga tushirishdan  iboratdir.
Xotiraning boshqa turlariga qaraganda harakat xotira turi ochik oydin utsunlik 
qiladigan odamlarda uchrab turadi.  Emotsional tuygu xissiyotga xos xotiradir. 
Emotsiyalar  tuyg’ular  bizga  extiyojlarimiz  va  qiziqishlarimiz  qanday 
qondirilayotganligidan,  atrofimizdagi  olamga  nisbatan  bizning 
munosabatlarimiz  qanday  amalga  oshirilayotganligidan  doim  xabar 
berib  turadi.  Shuning  uchun  har  bir  kishining  xayoti  va  faoliyatida 
emotsional xotira  juda katta axamiyatga egadir.
Biz  boshimizdan  kechirgan  va  xotiramizda  saqlab  qolgan  xissiyotlar  va 
harakatga  undovchi  yoki  o’tmishda  salbiy  kechinmalarga  ega  bo’lgan 
harakatlardan saqlab qoluvchi signal tarzida namoyon bo’ladi. O’zga  kishiga  hamdard  bo’lish  qobiliyati,  kitob  kaxromoni  bilan  birga 
qayg’urish emotsional xotiraga asoslanadi. 
Agar  siz  boshdan  kechirganlarni  bir  laxzada  eslash  bilan  qizarish, 
oqarish  qobiliyatiga  ega  bo’lsangiz  agar  siz  qachonlardir  boshdan 
kechirgan baxtsizlik xaqida o’ylashdan qo’rqsangiz, sizda tuygu xissiyot 
xotirasi yoki emotsional xotira bor deyish mumkin. Obrazli  xotira  tasavvurlar,  tabiat  va  xayot  manzaralari,  shuning  bilan 
birga,  tovushlar,  xidlar,  ta`mlar  bilan  bog’liq  bo’lgan  xotiradir. 
Xotiraning  bu  turi  –ko’rish,  eshitish,  tuyish,  xid  bilish  va  ta`m  bilish 
xotiralaridan iboratdir. 
Agar  normal  taraqqiy  etgan  barcha  kishilarning  xayotiy  sharoitlarida 
kurish  va  eshitish  xotirasi  odatda,  yaxshi  rivojlangan  bo’lib,  etakchi  rol 
o’ynasa,  tuyish  xid  bilish  va  ta`m  xotiralarini,  xotiraning  ma`lum 
ma`noda professional turlari deb atash mumkin. Ixtiyorsiz xotira ning xayotimizda naqadar katta o’rin egallaganligini har 
kim xam o’z turmush tajribasidan biladi.
  Ixtiyorsiz xotira asosida maxsus mnemik maqsadlarsiz va zo’r berishsiz 
o’z xayotiy axamiyati hamda xajmi jixatidan tajribalarimizinng kupchilik 
qismi tarkib topadi. 
Biroq  inson  faoliyatida  ko’pincha  inson  xotirasining  boshqarish  zarurati 
tug’ilib qoladi.
Manna  shunday  sharoitlarda  kerakli  narsalarni  ixtiyoriy  ravishda 
o’rganib  olish  yoki  eslash  imkoniyatini  beradigan  ixtiyoriy  xotira   katta 
rol uynaydi. Operativ  xotira  tushunchasi  inson  tamonidan  bevosita  amalga 
oshirilayotgan  aktual  harakatlar,  operatsiyalar  uchun  xizmat  qiluvchi 
mnemik jarayonlarni bildiradi. 
Bunda  ishni  bajarish  uchun  ayrim  oralik  natijalarni  yordamida  saqlab 
turamiz,  bajarayotgan  ishimizining  oxirgi  natijasiga  yaqinlashganimiz 
sari, konkret ishlangan materiallar esdan chiqib qolishi mumkin.
Xudi shunga o’xshagan xammasini biz biron tektsni o’qishda, ko’chirib 
yozishda  va  umuman  ozmi-kopmi  murakkabroq  ishni  bajarishda 
kuzatishimiz mumkin. Proaktiv  (oldinga karab sharakat qiluvchi) va  Retroaktiv  (orkaga karab 
sharkat qiluvchi) tormazlanish
Qandaydir  bir  faoliyat  doirasida  xam,  chunonchi  qandaydir  materialni 
yod olish jarayonida xam namoyon bo’lishi mumkin.
Ma`lum materialning o’rta qismi oldingi va oxirgi qismlariga qaraganda 
yomon esda saqlanib qoladi. 
Materialning  o’rta  qismi,  agar  material  xajm  jixatidan  ayniqsa  katta 
bo’lsa,  proaktiv   va  retroaktiv   tormozlanishning  salbiy  ta`siriga 
uchraydi. Unitish jarayoni ozmi yoki ko’pmi chuqur bo’lishi mumkin. 
Unitilgan  obrazlar  yoki  fikrlarninng  aktuallashtirilishi  shunga  ko’ra 
ozmi ko’pmi qiyinlashadi.
  Yoki umuman mumkin bo’lmay koladi.
Vaktincha  unitish  tegishli  miya  pulsi  xujayralarining  zo’riqishi 
natijasida  paydo  bo’ladigan  xaddan  ortiq  tormozlanish  sababli  yuzaga 
kelishi xam mumkin.
Toliqqan  paytda  esda  olib  qolishning  keskin  pasayib  ketish  sababi  anna 
shunda. Materialni  eslash  uchun  bo’lgan  xaddan  tashqari  kuchli  xoxish 
natijasida tormozlanish yuzaga keladi.
Vakt  o’tishi  bilan  odam  qandaydir.  Boshqa  ishga  chalg’ib  ketgach, 
tormozlanish tarqilib ketadi. 
Anna shu paytda esga tushirilishi narsa ko’pincha xotira yuzasiga go’yo 
o’z-o’zicha sizib chiqadi.
Materialni  mustaxkamlashga  qiziqishning  bo’lishi  materialni  uzoqroq 
esda olib qolishga olib keladi.
Unitsh vaktga bog’liq bo’ladi.

Xotira

Reja 1.Xotira haqida umumiy tushuncha. 2.Xotira nazariyalari. Xotira turlari. 3.Xotira va o’rganish. Xotiraning o’sishi.

Xotira inson xayoti va faoliyatida juda muxim axamiyatga egadir. Xotira odamning o’z o’tmish tajribasini uzluksiz ravishda kengaytirib borishga va amalda foydalanishga imkon beradi. Xotiradan maxrum bo’lgan odamni bir daqiqa tassavur qilib ko’raylik bunday odam boshqa kishilarni va tevarakatrofdagi narsalarni tanish imkoniyatidan maxrum bo’lgan bo’lar edi u o’z ona tilini unutgan bo’lib, biror jumlani xam ayta olmas edi. Bunday odamda harakat xotirasi yoqolib, u xech bir harakatni qabul qila olmas edi.

O’tmish tajribaning ongimizda iz qoldirilishi, saqlanishi va uni keyinchalik qayta tiklanishidan iborat bo’lgan jarayon xotira deb ataladi. Individning o’z xayotiy tajribasini esda olib qolishi, esda saqlab turishi va keyinchalik esga tushirishini xotira deb ataladi. Xotira soxasida quyidagi asosiy jarayonlar: Esda olib qolish Esda saqlash Esga tushirish unitish jarayonlari bir-biridan farq qilinadi. Ana shu kursatib utilgan xotira jarayonlari avtonom (ya`ni o’z oldiga mustaqil) psixik «qobiliyatlar bo’lla olmaydi. Bu xotira jarayonlari faoliyatda tarkib topadi va ularni faoliyat belgilab beradi.