logo

XX ASR OZBEK ADABIYOTIDAN ABDURAUF FITRAT (1886-1938)

Yuklangan vaqt:

10.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

978.771484375 KB
XX ASR OZBEK ADABIYOTIDAN  ABDURAUF 
FITRAT (1886-1938)              Reja:
  1.  Fitrat she’riyatida vatan va istiqlol motivlari
 
2. “Sharq” “Yigit” she’rlarida davr fojiasi
  3. “O’git”  “Mirrix yulduziga” asarlarida yurt 
taqdiri muammosining realistik poetik tasviri
  4. Fitrat she’riyatida poetik 
obraz va badiiy mahorat        Йирик давлат ва сиёсат арбоби, шоир ва олим, 
носир ва драматург, маърифатпарвар Фитрат 
1886 йили Бухорода зиёли оиласида дунёга 
келди. Дастлаб эски мактабда ў иди, кейин қ
Мирараб мадрасасида та силни давом эттирди.	
ҳ
Асримиз бошларида вужудга келган «Тарбияйи 
атфол» жамияти кўмагида 1909-1913 йилларда 
Истанбулда та сил олди. Бу ерда  из ин ижод 	
ҳ қ ғ
илди. Шунинг самараси ўларо , 1911 йили 	
қ қ
«Сай а» («Чорлов») номли шеърий тўпламини 	
ҳ
чоп эттиради. Туркиядан  айтгач, Бухорода 	
қ
ў итувчилик  илади. «Ёш бухороликлар» 	
қ қ
аракатида фаол иштирок этади, унинг бош 	
ҳ
мафкурачиси,  оявий йўлбошчиларидан бирига 	
ғ
айланади.
1917 йил апрелидан 1918 йил мартигача 
Самар андда чи иб турган « уррият» газетасига 	
қ қ Ҳ
му аррирлик  илади. 1918 йили Фитрат 	
ҳ қ
Тошкентга келади. Ва бу ерда асосан илмий, 
ижодий, маърифий ишлар билан кўпро  банд 	
қ
бўлди. У бир  атор дарсликлар тузади, «Чи атой 	
қ ғ
гурунги» номли ижтимоий-адабий ташкилотда 
фаол иштирок этади     1921 йили Бухорога таклиф этилади. У 
хал  хўжалигининг бир  атор со аларини қ қ ҳ
яхшилашда, айни са, маориф со асида 	
қ ҳ
сезиларии ишларни амалга оширади. 
Унинг ташаббуси билан бир гуру  	
ҳ
и тидории ёшлар Истамбул, Берлин, 	
қ
Москва каби ша арларга ў ишга 	
ҳ қ
юборилади. Бухоро мактаблари учун ў ув 	
қ
уроллари, дарслик ва  ўлланмалар нашр 	
қ қ
этиш йўлга  ўйилади.	
қ
Фитрат 1921-1922 йилларда бир  атор 	
қ
ю ори лавозимларда ишлаб, ўзининг 	
қ
давлат арбоби сифатидаги истеъдодини 
кўрсата олди.
У 1923-1924 йилларда Москва ва 
Ленинградда яшади, Шар  тиллари 	
қ
институтида ишлади.     •
Турк, араб, форс тиллари ва адабиётидан 
ёшларга дарс берди. Ленинград дорилфунуни 
профессорлигига сайланди. «Абулфайзхон», 
«Бедил», « иёмат», «Шайтоннинг тангрига Қ
исёни» каби асарлар ёзиб, чоп эттирди. 
Москвадан  айтгач, республикамизнинг илмий, 
қ
маданий-маърифий  аётида фаолият кўрсатади.	
ҳ
Фитрат тилшунос олим сифатида ўзбек 
тилининг  оидалари тў рисида «Сарф», «На в» 	
қ ғ ҳ
асарларини ёзди.
Муси ашунос олим сифатида «Шашма ом», 	
қ қ
«Ўзбек классик муси аси  ам унинг тарихи», 	
қ ҳ
«Шар  муси аси» каби тад и отлар яратди. 	
қ қ қ қ
Ўтган асрнинг 30-йилларида у илмий-тад и от 	
қ қ
муассасаларида, ў итувчилар малакасини 	
қ
ошириш институти ва дорилфунунда ишлайди.
1937 йили «хал  душмани» сифатида  ибсга 	
қ ҳ
олиниб, 1938 йили Тошкент ша рининг  озирги 	
ҳ ҳ
Юнусобод тумани Бўзсув  ир о идаги  атлго да 	
қ ғ ғ қ ҳ
отиб ташланди.    Abdurauf  Fitrat  she’riyati  haqida  so’z 
ketganda  shuni  aytish  kerakki-  shoir  ilk 
she’ridan  boshlab  Turk  Dunyosini, 
Turkiston  birligi,  istiqlol  g’oyasini  ilgari 
surdi,  u  turk  dunyosiga  millatparvar  va 
yoniq shoir sifatida tanilgan edi. Bu haqda 
unga  zamondosh  tanqidchilardan 
Abdurahmon  Sa’diy  shunday  yozadi: 
“Fitrat  –  hozirgi  o’zbek  she’riyatida  arab, 
fors  so’zlariga  yo’lni  berkitdi.  O’zbek  she’r 
tuzilishining  rivojlanish  yo’llarini  belgilay 
borib,  ko’pgina  yosh  shoirlarni  o’zining 
uslubi  va  tili  bilan  ergashtira  oldi,  atrofiga 
yosh  shoirlarni  to’plab  ularga  til  va 
uslubdan yo’l ko’rsatmakdadir.”    Abdurauf Fitrat to’rt she’riy kitob 
muallifi. Bular: “Sayha”, “Uchqun”, 
“She’rlar va doston”, “Mening 
tunim”. Fitratning professor 
Hamidullo Boltaboev tayyorlagan 
ko’p jildlikning birinchi jildiga 
kirgan 22 ta she’r haqida 
suhbatlashamiz.
     Fitrat she’riyati nochor qolgan shoirning o’tli nidolaridangina 
iborat emas, u Turkistonni oyoq osti qilgan kelgindilarga, jaholat 
tufayli tovushlari o’chgan vatandoshlariga achchiq nafratli 
murojaatidir. She’rlarning shakliy qurilishlari ham mavzu e’tibori 
bilan o’ziga xosdir. Bu she’riyat- yangicha bo’lib yangicha shuur, 
yangicha dunyoqarashning yangicha tamoyillarini o’zida aks 
ettiradi. Yangi o’zbek she’riyati butun dunyoni uyg’otadigan bir 
qudratga ega bo’lishi kerak edi.
 
Yangi o’zbek she’riyatining asos manzili, o’chog’i Vatan, 
Turkiston, istiqlol, Erk mavzui bo’ldi.
Fayzulla Xo’ja 1911 yili chop etilgan ”Sayha” 
(”Nido”, ”Na’ra” ma’nolarini beradi.) she’riy 
to’plami haqida shunday yozadi: ” Vatanparvarlik 
she’rlari to’plami bo’lgan ”Sayha” ni o’qigan 
kishilarni Buxoro hukumatigina emas, rus 
hukumati ham ta’qib qila boshladi, chunki bu 
she’rlarda mustaqillik g’oyasi birinchi marta juda 
yorqin shaklda ifodalab berildi.”
     Bir  tarafdan  Turkistonda  ochlik,  qashshoqlik  hukm  surib 
turgan  zamonda,  bir  tarafdan  rus  imperiyasi  bilan  ingliz 
jahongirlari  Turkistonni  egallash  haqida  yashirin 
muzokaralar  olib  borayotgan  kunlarda  ”turklikning  qonini 
qaynatguvchi,  iymonini  yuksaltguvchi  quvvat  bergan  bir 
suyunchli  so’z  tug’ildi,  ya’ni  27  no’yabrning  kechasinda 
milliy  laylatulqadrimiz  bo’lgan  Turkiston  Muxtoriyati  e’lon 
qilindi.”  Shul  qop-qorong’u  dunyoning  uzoq  bir  yerinda 
oydin  bir  yulduz  kabi  yalqillagan  bu  muxtoriyatni 
olqishlarkan,  Fitrat  mahkama  eshiklaridan  yig’lab  qaytgan, 
yirtqich  jandarmaning  tepkisi  bilan  yiqilgan  ,  yondirilgan  , 
osilgan  dindoshlarimizning  holatini  shunday  arz  etadi:  ”Ellik 
yildan  beri  ezildik,  tahqir  etildik,  qo’limiz  bog’landi,  tilimiz 
kesildi,  og’zimiz  qulflandi,  yerimiz  bosildi,  talandi, 
sharafimiz  surildi,  nomusimiz  g’asb  qilindi,  huquqlarimizga 
tajovuzlar  bo’ldi,  insonligimiz  oyoqlar  ostiga  olindi-  to’zumli 
turdik,  sabr  etdik.  Kuchga  tayangan  har  buyruqqa 
bo’yinsundik,  butun  borlig’imizni  qo’ldan  berdik.  Yolg’iz  bir 
fikrni bermadik, yashinturdik, 
iymonlarimizga o’rab saqladik: Turkiston muxtoriyati!”    Фитрат  омусий илмга эга, ўз  аламини бадиий ва илмий қ қ
ижоднинг жуда кўп со аларида синаб кўрган ва 	
ҳ
муваффа ият  озонган камёб истеъдодлардан эди.  . 	
қ қ Ҳ
Болтабоев «Номаълум Фитрат» ма оласида адиб 	
қ
асарларининг 87 та кўрсаткичини илова  илган эди. 	
қ
Ил ом  аниев ва Б. Эргашев 1994 йилда бу кўрсаткични 	
ҳ Ғ
134 тага етказадилар. Уларнинг салмо ли бир  исми 	
қ қ
шеър,  икоя, ижтимоий наср, драма сингари бадиий 	
ҳ
жанрларда ёзилган асарлардир. Иккинчи бир  исми — 	
қ
публицистика, кундалик ма олалар. Яна бир  исмини 	
қ қ
турли-туман ў ув дарсликлари ташкил  илади. Ни оят, 	
қ қ ҳ
яна му им бир  исми илмий-адабий тад и отлардан 	
ҳ қ қ қ
иборат. Дарво е, унинг илмий тад и отлари биргина 	
қ қ қ
адабиётшунослик доирасида чекланмайди. У забардаст 
тилшунос, тарихчи, файласуф,  у у шунос, 	
ҳ қ қ
муси ашунос. У ўрта асрлардаги  омусий зиёлиларимиз 	
қ қ
сингари муси анинг  ам назарияси,  ам амалиёти билан 	
қ ҳ ҳ
шу улланган, у  а да махсус рисола яраттан. У шахмат 	
ғ ҳ қ
тарихи  а ида тад- и ий ма олалар ёзган,  атто ер 	
ҳ қ қ қ қ ҳ
урилишининг илмий жи атлари билан  изи ан ва 	
қ ҳ қ ққ
я индан шу улланган кенг  амровли ис-теъдод эканлиги 	
қ ғ қ
маълум бўлади.    •
Фитратнинг бизга маълум бўлган 
шеърлари, шу жумладан ўзбекчалари у 
адар кўп эмас. Мутахассислар унинг қ
ўзбекча шеърлари ададини 20 атрофида 
белгилайдилар. У, тахмин  илиш 	
қ
мумкинки, талабалик йилларидаё  шеър 	
қ
маш   илган. Илк шеърларини Бухоро 	
қ қ
му ити анъанасига кўра форсча ёзган. 	
ҳ
XX асрнинг бошларида уни «Мижмар» 
тахаллусли шоир сифатида таниганлар. 
Мижмар — хушбўй нарсалар солиб 
тутатиладиган чў дон. 	
ғ    •
1917 йилда Фитрат ўзи 
му аррирлик кдлган « уррият» ҳ Ҳ
газетасида «Юрт  ай уси» номи 	
қ ғ
билан бир туркум шеърлар 
эълон  илди. Ди атга сазовор 	
қ ққ
жойи шундаки, уларнинг 
аксарияти сочма шеърлар, 
Фитратнинг ўзи айтмо чи, 	
қ
мансуралар. «Юрт  ай уси»га 	
қ ғ
кирган шеърларининг 
биринчиси « уррият»нинг 1917 	
Ҳ
йил 28 июль, охиргиси 29 
декабрь сонида эълон 
илинган. Шулардан охиргиси 	
қ
аруз вазнида.  олганларида, 	
Қ
табиийки, вазн йў .	
қ
•
Шеърлар рукннинг 
сарлав асидан кўриниб 	
ҳ
турганидек, юрт — Ватан 
ай усига ба ишланган 	
қ ғ ғ    •
Фитратнинг дастлабки шеърий тўплами 
«Сай а», мутахассислар маълумот ҳ
беришларича, 1909 йилда Истанбулда 
босилган. «Сай а» «Фар анг»да «бонг, 	
ҳ ҳ
фарёди да шатангиз, наъра» деб 	
ҳ
изо ланган. Ундаги шеърлар Ватан 	
ҳ
а ида эди. Ватан  а ида осойишта 	
ҳ қ ҳ қ
сўзлаб бўлмасди. Унинг дарди ни оясиз, 	
ҳ
жаро атлари  алокатли эди. Шоирнинг 	
ҳ ҳ
ўн уч шеъри 1922 йилда нашр этилган 
«Ўзбек ёш шоирлари» тўпламига 
киритилган. Уларнинг бир  исми («Ким 	
қ
деяй сени?», «Бир оз кул», «Аччи ланма 	
ғ
деган эдинг», «Иш имнинг тарихи», 	
қ
«Нега бўйла?») — иш ий мазмунда.	
қ    “ Mirrix Yulduziga” she’ri
« Миррих юлдузига» шеърида шоир 
юлдуз билан сирлашади. Ердаги 
тубанликлар, хўрликлардан сўз 
очади. Улар тимсолида аслликнинг 
бузилишини, табиий гўзалликнинг, 
мукаммалликнинг поймол 
бўлишини кўради. Иккинчидан, 
шеърнинг «Миррих юл-дузига» деб 
аталишида  ам чу ур маъно бор. ҳ қ
Миррих (уни Ба ром  ам дейдилар) 	
ҳ ҳ
Марс юлдузининг шар ча 	
қ оти. У 
адим астрология («илми нужум»)га 	
қ
кўра жангу жадаллар, урушлар рамзи.    •
Бинобарин, шеърнинг номиё  мамлакатдаги қ
нотинчлик,  ав о-тўполонларни англатиб 	
ғ ғ
турибди. Шоир юлдузга мурожаат  илади, 	
қ
ундан юртни оё ости  илган душманларнигина 	
қ қ
эмас, дўст ва  ардошни улар  ўлига тутиб 	
қ қ
берган хиёнатчиларни  ам суриштиради:	
ҳ
•
Борми сенда бизим каби инсонлар,
Икки юзли ишбузарлар, шайтонлар,
Ўрто   онин  онмай ичган зулуклар,	
қ қ қ
ардош этин  ўймай еган  оплонлар?	
Қ қ қ
Борми сенда ўксуз йў сулнинг  онин	
қ қ
Гурунглашиб, чо ир* каби ичканлар? 	
ғ    МИРРИХ ЮЛДУЗИГА 
Гўзал юлдуз, еримизнинг энг  адрли тув они,қ ғ
Нега биздан  очиб мунча узо лаига тушибсан?	
қ қ
Тув онингга нечун сира гапурмасдан турибсан,	
ғ
Сўйла, юлдуз,  олинг надир, нечук топдинг 	
ҳ
дунёни?
Бизнинг ерда бўлиб турган тубанликлар, 
хўрликлар,
Сўйла, юлдуз, сенинг да и  учо ингда бўлурми?	
ғ қ ғ
Борми сенда бизим каби инсонлар,
Икки юзли ишбузарлар, шайтонлар,
Ўрто   онин  онмай ичган зулуклар,	
қ қ қ
ардош этин  ўймай еган  оплонлар?	
Қ қ қ
Борми сенда ўксуз йў сулнинг  онин	
қ қ
Гурунглашиб, чо ир* каби ичканлар?	
ғ
Борми сенда бутун дунё тузугин*
Ўз  опчи ин тўлдиргани бузганлар?	
қ ғ
Борми сенда бир ўлкани ёндириб,
Ўз  озонин  айнат увчи хо онлар?
қ қ ғ қ
Борми сенда  орин- урсо  йўлида	
қ қ қ
Элин, юртин, борин-йў ин сот онлар?	
ғ қ    •
ЎГУТ 
•
О ир йигит, сенинг гўзал, нурли кўзингдағ
Бу миллатнинг саодатин, бахтин ў удим.	
қ
Ўйлашингда, туришингда  амда ўзингда	
ҳ
Бу юрт учун  утулишнинг борлигин кўрдим.	
қ
Турма — югур, тинма — тириш, букилма — 
юксал,
уркма — кураш,  ўр ма — ёпиш, йўрилма* — 	
Ҳ қ қ
ўз ал.
қ ғ
Эл йўлини тўсиб турган эски булутларни
Ёндириб  ўй, йиртиб ташла, барчасин йў  эт!	
қ қ
илолмасанг шу ишларни,	
Қ
Сенинг учун хўрликдир бу!..
Йи ил, йў ол, кет!	
қ қ    ‘ ШАРҚ
ардошларим, мана сизга бир ўлка	
Қ
Ким, топилмас ер юзида сингари.
ар ёнида кенг, ям-яшил учмо лар
Ҳ ҳ
Жон сувиндан етишкандир гуллари...
О очлари яшил кийимлар кийган	
ғ
Эврилишар топин али тангрига.	
ғ
О ир, юксак, кўркам,  айбатли то лар	
ғ ҳ ғ
Ўнгдан,
Сўлдан...
ар ёндан	
Ҳ
а  йўлида уруш учи аскардек,
Ҳ қ ғ
Ясов тортиб, кўкрак кериб юксалган
Кўкдан да и ўз  а ини истардек.	
ҳ ҳ ққ
Тенгизлардан  анот очиб табиат учо ламиш бу 	
қ Қ қ
севгили ёвдусин.
Тангри да и муздан, сувдан  ам то дан	
ҳ ҳ ғ
уршатмишдир  ўр он  илиб теграсин —	
Қ қ ғ қ
Ким ёввойи бир  айвон	
ҳ
Су уб  олмасун мунга йирт ич тишин, тирно ин.	
қ қ қ ғ ШАР . Шеър 	
Қ
дастлаб «Тонг» 
журнали (1920 
йил, 2-сон)да 
«поэма» рукни 
билан эълон 
илинган. Сўнгра	
қ
«Ўзбек ёш 
шоирлари» 
тўпламига 
киритилган    •
Фитрат драматург сифатида жуда катта 
шу ратта эга. У барча замондошлари ҳ
томонидан бу борада якдиллик билан эътироф 
этилган ижодкор эди. Мутахассисларнинг 
ани лашларича, у ўндан орти  драматик асар 
қ қ
ёзган. Булар: «Бегижон» (беш пардалик 
фожиа, 1916), «Мавлуди шариф », «Або 
Муслим» (1916), «Темур са анаси» (1918), 	
ғ
«Ў узхон» (1919), « он» (1920), «Чин севиш» 	
ғ Қ
(1920), « инд ихтилолчилари» (1921), «Абул-	
Ҳ
файзхон» (1923), «Шайтоннинг тангрига 
исёни», «Арслон» (1926), «Восеъ  ўз олони» 	
қ ғ
(1927), «Рўзалар» (1930) дир.
•
Булардан дастлабки олтитаси бизгача етиб 
келган эмас. Баъзиларининг мазмуни ва 
йўналиши  а ида айрим маълумотлар 	
ҳ қ
са ланган, холос 	
қ    Фитрат драмалари  орасида ало ида ҳ
ўринлардан бирини  « Абул-файзхон»  
эгаллайди. «Абулфайзхон» жанрига 
кўра — тарихий фо-жиа. Мазмун-
мундарижасига кўра кў на Бухоро 	
ҳ
тарихидаги  оят масъулиятли ва 	
ғ
мураккаб даврлардан бирини  аламга 	
қ
олган.
Бу аштархонийлар сулоласининг 
орадан кўтарилиб, ўрнига ман итлар 
ғ
салтанатининг келишидир. Драма бир 
адар ўрганилган, у  а да  атор 	
қ ҳ қ қ
ма олалар ёзилган, диссертация 	
қ
ё ланган. 	
қ    Аштархонийлар сулоласининг сўнгги  укмдори бўлган ҳ
Абулфайзхон  шахси бош аларидан кўпда фар   илган 	
қ қ қ
эмас. Лекин у юрт сўраган XVIII асрнинг биринчи 
ярмидаги тарихий, сиёсий шароит жуда мураккаб 
бўлганлиги ани . Гап шундаки, салтанатда 	
қ
Му аммад аким (пьесада  акимбий) бош ман итлар 	
ҳ ҳ Ҳ ғ
нуфузи бени оя ортиб кетган эди. Иккинчи томондан эса, 	
ҳ
жорий анъанага кўра аштархонийлардан бош ани хон 	
қ
кўтариш мумкин бўлмаганлиги туфайли ман итлар ўз 
ғ
вакилларини тахтга ўт аза олмас эдилар. Шу сабабли, 	
қ
Абулфайзхон номигагина хон бўлиб,  амма ишлар ман ит 	
ҳ ғ
Му аммад аким измида эди. Му аммад аким, сўнгро  	
ҳ ҳ ҳ ҳ қ
унинг ўрнини эгаллаган ў ли Му аммадра им (драмада 	
ғ ҳ ҳ
Ра имбий) барча ишларни Абулфайзхон ор али амалга 	
ҳ қ
оширар, шу жумладан, салтанат йўлидаги душманларини 
хон  ўли билан ўртадан кўтарар эдилар. Бундай  ўш 	
қ қ
окимиятчилик биргина сарой доирасида эмас, сипо лар 	
ҳ ҳ
орасида  ам икки-юзламачиликка кенг йўл очган эди.	
ҳ
Фитрат мана шу тарихий во еликнинг мазмун-мо иятини 	
қ ҳ
конкрет образлар хатти- аракати ва та дирлар мисолида 	
ҳ қ
айта жонлантиришга ва улардан замон учун керакли 	
қ
хулосалар чи аришга муваффа  бўлади.	
қ қ    Фитратнинг  Ватан  ва  Миллат  озодлиги, 
исти лол  борасидаги  фикрларини  кузатишда қ
унинг  1917-1918  йилларда  ма аллий 	
ҳ
матбуотда,  хусусан,  « уррият»  га-  зетасида 	
Ҳ
эълон  илинган  ма олалари,  ало ида  бир 	
қ қ ҳ
имматга  эга.  Фитрат  ўнлаб  икоялар  ёзди. 	
қ ҳ
Улар  орасида  « иёмат»  (1923	
Қ )  катта 
шу рат  топди,  айта- айта  нашр  илинди, 	
ҳ қ қ қ
биро   аксарият  олларда  шўро  мафкурасига 	
қ ҳ
мослаб тал ин этилди.	
қ    •
      E’tiboringiz uchun rahmat!

XX ASR OZBEK ADABIYOTIDAN ABDURAUF FITRAT (1886-1938)

Reja: 1. Fitrat she’riyatida vatan va istiqlol motivlari 2. “Sharq” “Yigit” she’rlarida davr fojiasi 3. “O’git” “Mirrix yulduziga” asarlarida yurt taqdiri muammosining realistik poetik tasviri 4. Fitrat she’riyatida poetik obraz va badiiy mahorat

Йирик давлат ва сиёсат арбоби, шоир ва олим, носир ва драматург, маърифатпарвар Фитрат 1886 йили Бухорода зиёли оиласида дунёга келди. Дастлаб эски мактабда ў иди, кейин қ Мирараб мадрасасида та силни давом эттирди. ҳ Асримиз бошларида вужудга келган «Тарбияйи атфол» жамияти кўмагида 1909-1913 йилларда Истанбулда та сил олди. Бу ерда из ин ижод ҳ қ ғ илди. Шунинг самараси ўларо , 1911 йили қ қ «Сай а» («Чорлов») номли шеърий тўпламини ҳ чоп эттиради. Туркиядан айтгач, Бухорода қ ў итувчилик илади. «Ёш бухороликлар» қ қ аракатида фаол иштирок этади, унинг бош ҳ мафкурачиси, оявий йўлбошчиларидан бирига ғ айланади. 1917 йил апрелидан 1918 йил мартигача Самар андда чи иб турган « уррият» газетасига қ қ Ҳ му аррирлик илади. 1918 йили Фитрат ҳ қ Тошкентга келади. Ва бу ерда асосан илмий, ижодий, маърифий ишлар билан кўпро банд қ бўлди. У бир атор дарсликлар тузади, «Чи атой қ ғ гурунги» номли ижтимоий-адабий ташкилотда фаол иштирок этади

1921 йили Бухорога таклиф этилади. У хал хўжалигининг бир атор со аларини қ қ ҳ яхшилашда, айни са, маориф со асида қ ҳ сезиларии ишларни амалга оширади. Унинг ташаббуси билан бир гуру ҳ и тидории ёшлар Истамбул, Берлин, қ Москва каби ша арларга ў ишга ҳ қ юборилади. Бухоро мактаблари учун ў ув қ уроллари, дарслик ва ўлланмалар нашр қ қ этиш йўлга ўйилади. қ Фитрат 1921-1922 йилларда бир атор қ ю ори лавозимларда ишлаб, ўзининг қ давлат арбоби сифатидаги истеъдодини кўрсата олди. У 1923-1924 йилларда Москва ва Ленинградда яшади, Шар тиллари қ институтида ишлади.