Aeraport ma`lumotlar bazasini loyihalash
![Aeraport ma`lumotlar bazasini loyihalash mavzusida
Kirish
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda
muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni
qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir.
Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan
amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin.
Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim
hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta,
kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga
jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini
tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng
ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday
vositalar tarixiga umumlashtiriladi.
Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy
(zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955-
yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash
mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta
ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun
perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-
yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar
terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam
Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar
modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi
texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l
ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda
tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_1.png)
![simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda
keng qo’llanilgan.
1. Ma’lumot bazasi tushunchasi
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni
ta’minlaydi.
Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu
tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM
o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va
mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega
bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik.
Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga
ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun
ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning
barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida
ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6].
Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar
bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq.
Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik
ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har
birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan,
OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_2.png)
![nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar
bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda,
saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari
guruhidan iborat.
Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak.
Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish
va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har
qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi
kerak.
Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini
hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat
ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq
anglashimi lozim.](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_3.png)
![Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan
foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan
ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta-
ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata
ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan
ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi
tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni
boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda
yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli
dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir
ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi
bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib
borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda.
Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni,
ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan
maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p
foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_4.png)
![ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab-
quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan
foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak.
Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir
nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar
bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda
(50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar
bazasi korxona bazasi deb nomlanadi.
Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin.
Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan
ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi
taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan
infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni
talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli
ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli
ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar
bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu
xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni
saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas.
Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli
ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan
foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_5.png)
![maqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy
maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida bir nechta fanlarda ishlatiladigan
turli xil ma’lumotlar mavjud - masalan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z
ichiga olgan ro’yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest
ma’lumotlar bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z
ichiga olgan. Aniq bir maqsadga asoslangan ma’lumotlar bazalarida muayyan fan
sohalariga yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.
Ma’lumotlar bazasini loyihalashtirish
Ma’lumotlar bazasini (MB) ishlab chiqish (loyihalash)ning asosiy maqsadi
uning mantiqiy tuzilishini aniqlashdan iboratdir. MBni ishlab chiqish predmet
sohasini tavsiflash asosida amalga oshiriladi. Bu tavsiflash MBga kiruvchi hamma
ma’lumotlarni o‘z ichiga oluvchi hujjatlar majmuini va predmet sohasini
ifodalovchi ob’ekt va jarayonlar haqidagi boshqa ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi.
MBni yaratishni uni loyihalashdan boshlash lozim. Loyihalash natijasida relyasion
bazaning tuzilishi, ya’ni relyasion jadvallar tarkibi, ularning tuzilishi va mantiqiy
aloqadorligi aniqlanadi. Relyasion jadvalning tuzilishi esa uning ustunlari tarkibi,
ularning ketma-ketligi, ustun ma’lumotlarining turi va o‘lchami, shuningdek jadval
kaliti bilan aniqlanadi.
Predmet sohasini tahlil qilish
Ixtiyoriy tipdagi MBni loyihalashtirishning birinchi bosqichi predmet
sohasini aniqlash bo‘lib, u axborot tuzilmasini (konseptual sxemalar) tuzish bilan
yakunlanadi. Bu bosqichda foydalanuvchining so‘rovlari tahlil qilinadi, axborot
ob’ektlari va uning xarakteristikalari tanlanadi, hamda o‘tkazilgan tahlil asosida
predmet sohasi tuzilmalashtiriladi. Predmet sohasini tahlil qilish umumiy bosqich
bo‘lib, MB ishlashini amalga oshiradigan dasturiy va texnik vositalardan bog‘liq
emas.
Predmet sohasini tahlil qilishni uch pog‘onaga bo‘lish maqsadga muvofiq:
1. Konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish;
2. Axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash;
3. Predmet sohasining konseptual modelini qurish va MBni konseptual sxemasin](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_6.png)
![loyihalashtirish.
Konseptual talablar va axborot extiyojlarini tahlil qilishda qyidagi masalalarni
hal qlish kerak:
·foydalanuvchilarning MBga bo‘lgan talablarini tahlil qilish (konsepsial talablar);
·MBdan o‘rin olishi lozim bo‘lgan axborotlarga ishlov berish bo‘yicha mavjud
masalalarini aniqlash (tadbikni tahlil qilish);
·kelajakda hal qilinishi lozim bo‘lgan masalalarni aniqlash (perespektiv tadbiqni
tahlil).
·tahlil natijalarini hujjatlashtirish.
Ishlab chiqarilayotgan MBga foydalanuvchilarning talablari so‘rovlar bilan
ularning intensivligi ko‘rsatilgan ro‘yxat va ma’lumotlarning hajmidan iborat.
MBni ishlab chiqaruvchilar bu ma’lumotlarni uning bo‘lajak foydalanuvchilari
bilan suhbat o‘tkazish natijasida aniqlaydilar. SHu erda axborotlarni kiritishga,
yangilashga va o‘zgartirishga bo‘lgan talablar ham aniqlanadi. Mavjud va
perespektiv tadbiqlarni tahlil qilish natijasida foydalanuvchilar talablari
aniqlashtiriladi va to‘ldiriladi.
Mantiqiy loyihalash.
MB yaratishning eng zaruriy va mas’ulyatli bosqichlaridan biri - bu
mantiqiy loyihalashtirishdir. Uning asosiy masalasi tanlangan MBBT uchun
mo‘ljallangan holda MB mantiqiy sxemasini ishlab chiqishdan iborat. Mantiqiy
loyihalashtirish bosqichi konseptual loyihalashtirishdan farqli ravishda, u
komp’yuterning dasturiy vositasini to‘liq hisobga olgan holda amalga oshiriladi.
Ish mazmuni bo‘yicha mantiqiy loyihalashtirish axborot tizimini va uni tashkil
etuvchi qismlarni real MBBTiga mos shaklda modellashtirishdan iborat.
Mantiqiy loyihalashtirish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat:
1.Aniq bir MBBTni tanlash
2.Konseptual sxemani mantiqiy sxemaga o‘tkazish
3.Zarur kalitlarni tanlash
4.So‘rov tilini tavsiflash](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_7.png)
![Aniq bir MBBTni tanlash protsedurasini batafsil qaraymiz. MB loyihasini
amalga oshirish uchun MBBTni tanlash juda katta mas’uliyat talab qiladi. Bu bir
tomondan MBBTlarning juda ko‘pligi bo‘lsa, ikkinchi tomondan ko‘p sonli
xarakteristikalar bo‘yicha MBBTni baholash va ularning orasidan aynan shunday
tizimni tanlash kerakki, u foydalaniuvchi va ishlab chiqaruvchilar talablarini to‘liq
qanoatlantirishi mumkin bo‘lsin. CHunki MBda axborotdan foydalanish va ishlov
berishi samaradorligi MBBTning qanchalik to‘Qri tanlashdan boQliq bo‘ladi.
MBBTni tanlashning asosiy me’yorlaridan biri-bu ma’lumotlarni ishlatadigan
ichki modelining konseptual sxemasini tavsiflash uchun qanchalik samarador
ekanligini baholashdan iborat. SHaxsiy komp’yuterlar uchun mo‘ljallangan
MBBTlarning ko‘pchiligi, odatda ma’lumotlarning relyasion yoki tarmoq
modeliga tayangan holda ishlaydi. Zamonaviy MBBTlarning juda katta qismi
relyasion model asosida yaratilgan. Agar relyasion tizim tanlangan bo‘lsa, u holda
MBning konseptual sxemasini relyasionga akslantirish (o‘tkazish) oldinda turibdi.
Ishning mazmuni bo‘yicha ma’lumotning tanlangan modeli (relyasion, tarmoq va
ierarxik) ma’lumotlar tizilmasini tavsiflash uchun vosita beradi. Protseduralar
MBBT yadrosiga kiradigan ma’lumotlarni tavsiflash tilida bajariladi.
MBBTning ikkinchi tarkibiy qismi ma’lumotlarni manipulyasiya qilish tildan
iborat. Undan MBni turli tadbiqlar uchun ishlatishda foydalaniladi. Ko‘p hollarda
ma’lumotlarni manipulyasiya qilish tili (MMT) dasturlashtirish tilga o‘rnatilgan
(kiritilgan) bo‘ladi. MMT turli imkoniyatlarga ega bo‘lishi mumkin: quyi
pog‘onadagi til va yuqori poQonadagi til. Odatda quyi pog‘onadagi til protsedurali,
yuqori poQonadagisi esa deklarativ til bo‘ladi. Protsedurali tillardan foydalanish
ma’lum tayyorgarlikni talab qiladi, deklarativ til bo‘lsa ko‘prok professional
bo‘lmagan foydalanuvchilar uchun yarokli. SHuning uchun ma’lum MMTga ega
MBBTni tanlash maxsus tayyorgarligi bo‘lmagan foydalanuvchi uchun juda
muhimdir. Bundan tashqari MBBTga servis dasturlar va amaliy masalalarni echish
uchun vositalar kiradi.
Axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash.](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_8.png)
![Predmet sohasini tahlil qilishning ikkinchi poQonasi axborot ob’ektlarini
tanlash, har bir ob’ekt uchun zarur xossalarini berish, ob’ektlar orasidagi
aloqalarni aniqlash, axborot ob’ektlariga qo‘yiladigan cheklashlarni aniqlash,
axborot ob’ektlari orasidagi aloqalarning turlarini va axborot ob’ektlarining
tasifnomalarini aniqlashdan iborat.
Axborot ob’ektlarini tanlayotganda quyidagi savollarga javob berishga harakat
qilamiz:
1.MBda saqlanishi lozim bo‘lgan ma’lumotlarni qanday sinflarga ajratish
mumkin?
2.O‘ar bir ma’lumotlar sinfiga qanday nom berish mumkin?
3.O‘ar bir ma’lumotlar sinfi uchun qanday eng muhim tasifnomalarni
(foydalanuvchining nuqtai nazaridan) ajratish mumkin?
4.Tanlangan tasifnomalar to‘plamlariga qanday nomlarni berish mumkin?
Axborot ob’ektlarini aniqlash -itaratsion jarayon. U axborotlar oqimining tahlili va
iste’molchilar bilan suhbat o‘tkazish asosida amalga oshiriladi. Axborot
ob’ektlarning tasifnomalari xam xuddi shu usullar bilan aniqlanadi.
Keyin axborot ob’ektlari orasidagi aloqalarni aniqlaymiz.
MBBT da jadvallar, so’rovlar, formalar va hisobotlar bilan ishlash.
Ma’lumot bazasi (MB) buyurtmachisi bilan birgalikda , ma’lumot bazasiga
so‘rovlar tizimini ishlab chiqish zarur. Ishlab chiqilgan so‘rovlar tizimi relevant
yaratilgan Mohiyat aloqa modeliga va buyurtmachini talablarini maksimal darajada
qondirishi kerak . Agar buyurtmachini qo‘ygan talablariga qurilgan mohiyat aloqa
modeli so‘rovlar tizimiga , uni to‘la javob bermasa, unda predmet sohani
qushimcha o‘ranib chiqib, mohiyat aloqa modeli kerakli elnementlar ,
bog‘lanishlar va munosobatlar bilan to‘ldiriladi.
1. So‘rovlar tizimini ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchiga beriladigan
axborot bo‘yicha standart va nostandart (reglamentlamagan) so‘rovlarga sinflanadi.
2. Ma’lumot bazasiga reglamentlanmagan so‘rovlar- shunday so‘rovlarki, ular
foydalanuvchilarni joriy ehtiyojlariga qarab , lekin qurilgan model imkoniyatlari](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_9.png)
![chegarasida va bu surovlarni unga relevantligini saqlagan xolda o‘zini ta’rifini
uzgartirish imkonini beradi.
"Omborxona" predmet sohasi uchun surovlar sistemasi
1. Omborxonada mavjud barcha materiallarni tashki tavsifini toping;
2. Materiallarni nomlarini va qabul qilish sanasini toping;
3. Omborxonada mavjud materiallar nomini toping;
4. Iste’molchilar va materiallar nomini toping;
5. Materiallarni olgan, omborxona nomlarini toping;
6. Bir material uchun omborxona nomeru ularning kirim chiqimini toping;
7. №1 nomerli materiallar sonini va iste’molchini toping;
8. Vazni >100 bulgan materiallarni kirim va chiqim sonini toping;
9. S1 omborxonadagi materiallar nomini va ularni sonini aniklang;
10. Maksimal ogirlikka ega bulgan qizil rangli materiallarni nomini toping;
11. Eng engil vaznli detal uchun zarur bulgan materialga talab (son va
iste’molchi)ni toping;
12. 31.04 kunda kabul qilingan material nomerini toping;
13. P1 iste’molchiga zarur bulgan barcha materiallar saqlanadigan hamma
omborxonalarni toping;
14. Qizil rangli materiallar kerak bulgan barcha iste’molchilarni toping;
15. Vazni 40 dan katta bulgan talab kilingan mivdordagi materiallarni va ular
uchun barcha iste’molchilarni toping;
16. K1 va K2 materiallar saqlanaetgan barcha omborxonalarni toping;
17. 31.04 sanada olingan materiallar zarur bulgan barcha iste’molchilarni
toping;
18. S1 raqamli omborxonadagi materiallar nomini va ularni mivdorini
aniqlang;
19. P1 iste’molchi zarur bulgan materiallarni umumii mikdorini aniqlang;
20. P1 iste’molchiga zarur bulgan materiallar umumii sonini toping;
21. Xar bir material va har bir omborxona uchun omborxona yangi xolatini
kuyidagi formula bilan hisoblang](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_10.png)
![22. kol = kol0 + kol1 - kol2
| | |
Qoldiq kirim chikim
23. bir material buiicha kirimlarni umumii sonini toping; bir omborxona va
har bir material uchun chiqimlarni umumii sonini toping;
24. Talab eng ko‘p miqdorda bo‘lgan materiallarni toping;
25. Kirim munosabatiga tanlash quying
26. Omborxona joriy holatini uzgartiring (kirim va chikim hisobga olinsin);
27. Barcha munosabatlarda tanlashlarni olib tashlang;
28. Har bir material uchun etishmaslikni hisoblang;
29. Oq materialni ortiqchasini hisoblang;
30. Maksimal ortiklikka ega materiallarni tanlang;
31. K1 va K2 materiallar saqlanadigan barcha omborxonalarni kushimcha
munosabat yaratib toping.
MBBT tillari haqida ma’lumot.
SQL - kompyuter berilganlar bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni qayta
ishlash va o‘qish uchun muljallangan instrumentdir. SQL – bu strukturlashgan
so‘rovlar tilining (Structured Query Language) qisqartirilgan nomlanishidir. SQL
abbreviaturasi odatda “sikvel” deb o‘qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKYUEL” talaffuzi
xam SQL abbreviaturasini o‘qishda ishlatiladi. Nomlanishidan ko‘rinib turibdiki,
SQL foydalanuvchining berilganlar bazasi bilan o‘zaro aloqasini tashkil etish
uchun qo‘llaniluvchi dasturlashtirish tilidir. Xaqiqatda esa SQL faqat relyasion deb
nomlanuvchi bir turdagi berilganlar bazasi bilan ishlaydi.
Hozirda bu til MBBT foydalanuvchilariga taqdim etayotgan barcha
funksional imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir:
1. Ma’lumotlar strukturasini tuzish. SQL foydalanuvchilarga ma’lumotlar
strukturasini tuzish, o‘zgartirish xamda berilganlar bazasi elementlari o‘rtasida
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi.](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_11.png)
![2. Ma’lumotlarni o‘qish. SQL foydalanuvchi yoki dasturga berilganlar
bazasida saqlanuvchi ma’lumotlarni o‘qish va ulardan foydalanish imkonini
beradi.
3. Ma’lumotlarni qayta ishlash. SQL foydalanuvchiga yoki dasturga
berilganlar bazasini o‘zgartirish, ya’ni unga yangi ma’lumotlar qo‘shish, mavjud
ma’lumotlarni o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi.
4. Berilganlar bazasini ximoyalash. SQL yordamida ma’lumotlar bazasi
foydalanuvchilarini undagi ma’lumotlarni o‘qish va o‘zgartirish imkoniyatlarini
chegaralab qo‘yish mumkin. Bu orqali ruxsat berilmagan foydalanuvchilardan
axborotlar ximoyalanadi.
5. Ma’lumotlardan birgalikda foydalanish. SQL ma’lumotlardan birgalikda
foydalanishni koordinatsiya qiladi, bu esa paralel ishlayotgan foydalanuvchilar
birbirlariga xalaqit bermasdan berilganlar bazasidagi ma’lumotlardan
foydalanishlari imkonini beradi.
6. Ma’lumotlar yaxlitligini ta’minlash. SQL berilganlar bazasini yaxlitligini
ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni oldini oladi.
MySQL ni faqat mSQL kamchiliklariga javob sifatida qarash noto‘g‘ridir.
Uning ixtirochisi Maykl Videnius (+ yana Monty sifatida ma’lum) shved
kompaniyasi TsX xodimi ma’lumotlar bazasi bilan 1979 yildan beri ishlaydi.
Yaqin paytgacha Videnius TsX da faqat dasturchi edi. 1979 yilda firma ichida
foydalanish uchun UNIREG nomli ma’lumotlar bazasini boshqarish vositasini
yaratdi. 1979 yildan so‘ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va katta ma’lumotlar
bazalarini qo‘llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon
bu dastur nusxasi deyiladi, chunki xuddi o‘zgaruvchi nusxasi kabi xotiradan joy
oladi. 1994 yilda TsX WWW uchun Amaliy dasturlar yarata boshladi va bu
loyihani qo‘llashda UNIREG dan foydalandi. Baxtga qarshi, UNIREG katta
harajatlar talab qilgani uchun, undan veb-sahifalarni dinamik generatsiya qilish
uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TsX shundan so‘ng SQL va mSQL
ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi.
Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni qo‘llamas](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_12.png)
![edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL avtori s
Xyuz bilan bog‘landi va mSQL ni UNIREG dagi V+ ISAM qayta ishlovchisiga
ulash fikri Bilan qiziqtirmoqchi bo‘ldi. Lekin Xyuz shu paytga keldib mSQL 2
yaratish yo‘lida anchaga ketgan va indekslar Bilan ishlash vositalarini yaratgan
edi. TsX o‘z talablariga ko‘proq mos keluvchi ma’lumotlar bazalari serverini
yaratishga qaror qildi. TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar.
Ular UNIREG ni asos qilib oldilar va soni oshib borayotgan o‘zga dasturchilar
utilitalaridan foydalandilar. O‘z tizimlari uchun boshida mSQL uchun yaratilgan
API bilan deyarli ustma-ust tushuvchi API yaratdilar. Natijada Yangi kengroq
imkoniyatga ega TsX ma’lumotlar bazasiga o‘tmoqchi bo‘lgan mSQL
foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi talab qilinardi. Shu bilan
birga Yangi ma’lumotlar bazasi kodi to‘la original edi. 1995 yil may oyiga kelib
TsX kompaniya ichki talablarini qanoatlantiruvchi ma’lumotlar bazasi, - MySQL
1.0 ga ega edi. Firma biznes-partneri Detron HB dan David Aksmark (David
Axmark) TsX ga o‘z serverini Internetda ko‘rsatishni taklif qildi. Serverni
Internetda ko‘rsatishdan maqsad - birinchi bo‘lib Aladdin Peter Deych (Aladdin
Peter Deutsch) qo‘llagan biznes modelldan foydalanishdir. Natijada MySQLni
mSQL ga nisbatan «tekinroq» qiluvchi o‘ta moslashuvchan avtorlik huquqlari
olindi. Nomiga kelganda Videnius bu haqida shunday deydi: «Xozirgacha
noma’lum MySQL nomi qaerdan kelib chiqqani. TsX da asosiy kattalog, hamda
bibliotekalar va utilitalar ko‘p qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega.
Shu bilan birga mening qizim (bir necha yilga kichik) ismi ham May (My).
Shuning uchun haligacha sir, bu ikki manbaning qaysi biri MySQL nomini
bergan».](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_13.png)
![2. ” Mehmonxona“ ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan. Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar orasidagi munosabatlar quyidagi
to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga-bir, birga-ko’p, ko’pga-bir, ko’pga-ko’p.
Masala yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahashda birga-ko’p va ko’pga-ko’p
bog’lanish munosabatlaridan foydalanildi. Birga-ko’p bog’lanish munosabati
ma’lumotlar bazasini loyihalashda ko’p uchraydi va uning vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi qiymatiga ushbu maydon qiymatlari orqali bog’langan jadvaldagi ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar bazasidagi jadvallar va uning tarkibiy qismlari – maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“Reys” – Bu jadval bitta aeroportning qatnov reyslari haqida
Maydon nomi Tipi Izoh
id int(6) Kalit maydon
Reysname varchar(255) Reys nomi
Departure varchar(255) Qaysi aeraportdan uchishi
Arrival varchar(255) Qaysi aeraportga qo’nishi
Date Date Time datedatetime Uchish vaqti
Flight duration varchar(255) Parvoz davomiyligi
“Passengers ” – aeroportdagi yo’lovchilar haqida jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id Passengers int(6) Kalit maydon
Firstname varchar(255) Yo’lovchi ismi
Lastname varchar(255) Yo’lovchi familyasi
passportnumber varchar(255) Passport raqami](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_14.png)
![age varchar(45) Yo’lovchi yoshi
registrationdate datedatetime Registratsiyadan o’tgan vaqti
reysId int(6) Kalit maydon
TermenalId int(6) Kalit maydon
BaggageId int(6) Kalit maydon
“termenal” –parvozdan oldingi registratsiya haqidagi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id int(11) Kalit maydon
Terminalnumber varchar(45) Terminal raqami
Ticket number varchar(45) Bilet raqami
“baggage” –bu jadvalda yo’lovchilar yuklari haqida malumot saqlanadi
Maydon nomi Tipi Izoh
id int(10) Kalit maydon
Maxweight varchar(255) Olib ketilayotgan yukning maksimal
og’irligi
Baggagetype varchar(255) Yukning turi
“employee” –aeroportda ishlaydigan xodimlar haqidagi umumiy malumotlar
saqlanadigan jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
i demployee int(1000) Kalit maydon
Employee
fullname varchar(255) Xodimlarning FISH
Employee varchar(255) Xodimlarning telefon raqamlari](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_15.png)
![telephone number
Employee adress varchar(255) Xodimlarning yashash manzili
Employee date varchar(255) Xodimlarning tug’ilgan yili, oyi, kuni
Employee e-mail varchar(255) Xodimlarning electron pochtalari
Part id part varchar(255) Xodimlarning qaysi bo’limda ishlashi
“part” – bu jadvalda aeraportning bo’limlari haqidagi malumotlar saqlanadi
Maydon nomi Tipi Izoh
id Part int(10) Kalit maydon
Part name varchar(255) Bo’lim nomlari
Part time varchar(255) Bo’limlarning ishlash vaqtlari
Part director varchar(255) Bo’limdagilar bilan bog’lanish uchun
telefon raqam](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_16.png)
![3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_17.png)
![](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_18.png)
![“Aeraport” ma’lumotlar bazasining umumiy loyihasi
4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “ reys ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE reys (
Id INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Reysname VARCHAR(55) NOT NULL,
Departure VARCHAR(55) NOT NULL,
Arrival VARCHAR(15) NOT NULL,
Date Time NOT NULL,
Flight duration VARCHAR(255) NOT NULL,
);
2-jadval. “ Passengers ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE passengers (
Idpassengers INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
First_name VARCHAR(55) NOT NULL,
Last_name VARCHAR(55) NOT NULL,
Passport_numberVARCHAR(15) NOT NULL,
Age VARCHAR(255) NOT NULL,
Registrationa_date VARCHAR(255) NOT NULL,
Reys_Id INT(5) NOT NULL,
Terminal_Id INT(5) NOT NULL,
Baggage_Id INT(5) NOT NULL,);
3-jadval. “ termenal ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE termenal (
Id INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Termenal_number VARCHAR(55) NOT NULL,
Ticket number VARCHAR(55) NOT NULL,);
4-jadval. “ baggage ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE baggage (
Id INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Max_weight VARCHAR(55) NOT NULL,
Baggage_type VARCHAR(55) NOT NULL,);](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_19.png)
![5-jadval. “ employee ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE employee (
Id_employee INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Employee_fullname VARCHAR(55) NOT NULL,
Employee_telephone_number VARCHAR(55) NOT NULL,
Employee_adress VARCHAR(15) NOT NULL,
Employee_date VARCHAR(255) NOT NULL,
Employee_e-mail VARCHAR(255) NOT NULL,
Part_Id _Part INT(5) NOT NULL,);
6-jadval. “ part ” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE part (
Id_part INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
Part_name VARCHAR(55) NOT NULL,
Part_time VARCHAR(55) NOT NULL,
Part_director VARCHAR(55) NOT NULL,
Part_telephone VARCHAR(55) NOT NULL](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_20.png)
![5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
“passengers” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO passengers
(id, first_name , last_name, pasport_number, age, registration_date,,
reys_id,treminal_id,baggage_id)
VALUES
(1, ' Bunyod', ' Hamidov ', '23', '23.05.2021', 1,1,1);
“baggage” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO baggage (id, typ, max_weight )
VALUES ('1', chamadon, 25);
INSERT INTO baggage (id, typ, max_weight )
VALUES ('2', qul yuki, 5);
“passengers” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO passengers
(id, first_name , last_name, pasport_number, age, registration_date,,
reys_id,treminal_id,baggage_id)
VALUES
(1, ' Bunyod', ' Hamidov ', '23', '23.05.2021', 1,1,1);
“baggage” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO baggage (id, typ, max_weight )](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_21.png)
![VALUES ('1', chamadon, 25);
INSERT INTO baggage (id, typ, max_weight )
VALUES ('2', qul yuki, 5);
“reys” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO spravka (id, reys_name, reys_col,’arrival’,’date’)
VALUES (1,’1-reys’,’1’, ’1’, '2021-03-09');](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_22.png)
![Xulosa
Hozirgi kunda Respublikamizda keng tarqalib borayotgan ish joylarini
avtomalashtirish va ish joylarida axborot kommunikatsiya vositalaridan keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. Men ushbu “AERAPORT” ma’lumotlar
bazasi loyihasi mavzusidagi kurs ishimni bajarish davomida ko`plab izlanishlar
olib bordim. Jumladan, AERAPORT bo’yicha ma’lumotlar bilan tanishib
chiqdim. U yerda kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega
bo`ldim. To`plagan ma’lumotlarim asosida zamonaviy dasturlash tillaridan biri
SQL da ma’lumotlar bazasini hosil qilishni ham ko’rib chiqdim. MB ni yaratish
davomida dasturlash texnologiyasi bilan chuqurroq tanishib chiqdim va chuqur
malaka hosil qildim. Shuningdek ma’lumotlar bazasi bilan ishlash, ularni oddiy va
dinamik usullarda tashkil qilish malakasini hosil qildim. Ma’lumotlar bazasini
boshqarish tizimlari bilan tanishib chiqdim va mehmonxona bazasi, shuningdek
undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. Xulosa qilib shuni ta’kidlash
joizki, xozirgi fan-texnika hamda informatsion texnologiyalarining jadal
rivojlanayotgan vaqtida MBBTlarga bo`lgan talablar juda xam kuchli bo`lib, bu
talablarni to`laqonli qondirish biz va bizga o`xshash yosh dasturchilarning oldida
turgan ulkan vazifalardan biri bo`lib xisoblanadi. MBBTlar ishini takomillashtirish
bilan qog`ozvozlikdan ozod bo`lish va ish unumdorligini yuqori darajada
oshirishga erishishimiz mumkin ekan. Bu bilan mustaqil davlatimizning
iqtisodiyotiga qisman bo`lsada o`z hissamizni qo`shgan bo`lamiz](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_23.png)
![Foydalanilgan adabiyotlar:
1. “O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda”. – T., "O‘zbekiston", 1999.
2. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash,
mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”, 2005- yil 29-
yanvar.
3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada
rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.).
4. O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonuni. (№563-
11. № 560-II 11.12.2003 y.).
5. “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv
qo’llanma, TATU FF.
6. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini boshqarish tizimi”(o’quv qo’llanma) Toshkent.: Toshkent Moliya
instituti, 2004.
7. Кодд Э.Ф., “Реляциdная модель данных для больших совместно
используемых банков данных”. СУБД. 1995 г.
Internet saytlari:
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni rivojlantirish bo`yicha Vazirlar
Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti.
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya Federatsiyasi Oliy o`quv yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar.
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi.
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi.](/data/documents/de16d2d3-a3ee-4b6c-85b5-f0d58a117d39/page_24.png)
Aeraport ma`lumotlar bazasini loyihalash mavzusida Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan
simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. 1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami"
nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushunib olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan formatda saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim.
Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar; Metadata (ma’lumotlar haqidagi ma’lumotlar [6]), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi. Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta- ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saqlaydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuchli dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasining turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan texnologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab-quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumotlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi
ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab- quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab- quvvatlasa, tashkilotning ishchi guruhi ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan ortiq, odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi korxona bazasi deb nomlanadi. Joylashuv ma’lumotlar bazasini tasniflash uchun ham ishlatilishi mumkin. Masalan, bitta saytda joylashgan ma’lumotlarni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi markazlashtirilgan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta turli saytlarda tarqatilgan ma’lumotni qo’llab-quvvatlaydigan ma’lumotlar bazasi taqsimlangan ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi ma’lumotlar bazasini amalga oshirish va boshqarish uchun aniq belgilangan infratuzilma (apparat, operatsion tizimlar, tarmoq texnologiyalari va boshqalar)ni talab qiladi. Odatda, infratuzilmaga ma’lumotlar bazasini yaratadigan va ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli ma’lumotlar bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. Bulutli ma’lumotlar bazasi - bu Microsoft Azure yoki Amazon AWS kabi bulutli ma’lumotlar xizmatlaridan foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Uchinchi tomon yetkazib beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun ishlashning aniq choralarini (ma’lumotlarni saqlash hajmi, talab qilinadigan o’tkazuvchanlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. Ba’zi bir kontekstlarda ma’lumotlar bazalarini tasniflashning mashhur usuli ularda saqlanadigan ma’lumotlar turiga qarab belgilanadi. Ushbu mezondan foydalangan holda ma’lumotlar bazalari ikki toifaga guruhlanadi: umumiy