logo

Televideniya ma’lumotlar bazasini loyihalash

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

441.48046875 KB
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 	 	
OLIY VA O’RTA	-MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI	 	
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI	 	
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI	 	
 
 
 
 
 	
AMALIY MATEMATIKA INFORMATI	KA	 YO’NALISHI	 	
302	 - guruh talabasi	 	
Saparov Shohruh 	ning	 	
MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN 	 	
“ Televideniya ma’lumotlar bazasini loyihalash ”	mavzusida	 	
 
 	
KURS ISHI	 	
 
 	
 
 
 
 	
Tekshirdi: Eshonqulov E. 	 	
 
 
 
 
 
 	
SAMARQAND 	– 2021	 	
 	
  Kirish	 	
Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda 	
muhim  tushunchaga  aylanib  bo	’ldi.  Axborot  dunyosidagi  eng  asosiy  vazifa 	– uni 	
qayta  ishlashdir.  Axborotni  qayta  ishlash  esa  eng  murakkab  jarayonlardan  biridir. 
Umuman  olganda,  ma	’lumotlarni  qayta  ishlash  deganda,  ular  ustida  bajariladigan 	
amallar 	– saqlash	,  uzatish,  tahrirdan  o	’tkazish  kabilarni  tushunishimiz  mumkin. 	
Axborotlar  ustida  amallar  bajarish  uchun  ularni  bir  joyga  to	’plash  muhim 	
hisoblanadi.  Axborotlar  miqdori  oz  bo	’lmaganligi  sababli  bu  jarayon,  albatta, 	
kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda	. Axborotlarning bir joyga jamlanishi 	
“ma	’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.	 	
Ma	’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo	’lishi va rivojlanishi tarixini 	
tor ma	’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma	’noda, 	
inso	niyat  ma	’lumotlarni  saqlaydigan  va  ishlov  beradigan  har  qanday  vositalar 	
tarixiga umumlashtiriladi. 	 	
Ma	’lumotlar  bazasi  tarixi  tor  ma	’noda  ma	’lumotlar  bazalarini  an	’anaviy 	
(zamonaviy) ma	’noda ko	’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo	’lishiga 1955	-yilda 	
dasturlashtiriladigan  yozuv  uskunalari  paydo  bo	’lgani  bilan  bog	’lash  mumkin.  Bu 	
vaqtda  dasturiy  ta	’minot  fayllarga  asoslangan  yozuvlarni  qayta  ishlash  modelini 	
qo	’llab	-quvvatlar edi. Ma	’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan 	
[1].  Internet 	tarmog	’ining  ma	’lumotlar  bazasi  1960	-yillarning  o	’rtalarida  paydo 	
bo	’ldi.  Ma	’lumotlar  bazasidagi  operatsiyalar  terminallar  yordamida  interaktiv 	
ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970	-	
yillarning  boshlarida  relyatsion  m	a’lumotlar  modelining  paydo  bo	’lishi  bilan 	
bog	’liq. Kodd ishi amaliy ma	’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq 	
bilan chambarchas bog	’lash uchu	n yo	’l ochdi. “Ma	’lumotlar bazasi” atamasi 1960	-	
yillarning  boshlarida  paydo  bo	’lgan,  garchi  dastlab 	bu  tushuncha  sun	’iy  intellekt 	
tizimlari  nuqtai  nazaridan  tor  ma	’noda  tushunilgan  bo	’lsa	-da,  1964	-1965	-yillarda 	
SDC  tomonidan  tashkil  qilingan  simpoziumlarda  joriy  etilgan.  Ushbu  atama 
zamonaviy ma	’noda faqat 70	-yillarda keng qo	’llanil	gan.	 	
  1. Ma’lumot baza	si tushunchasi	 	
Bugungi  dunyoda  ma’lumotlar  har xil  va  keng  tarqalgan.  Ma’lumotlar  bazasi 	
ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar 
bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. 	 	
Ma’lumotlar  nafaqat  keng 	yoyilgan 	va  keng  tarqalgan	 	hamdir.  B	u 	
tashkilotlarning  yashashi  va 	rivojlanishi	 uchun  ham  zarurdir. 	Masalan,  OTM 	
o’zining  professor	-o’qituvchilari,  fakultetlari,  tegishli  yo	’nalishlari  va 	
mutaxassisliklari hamda talabalari haqida h	ech qanday ma	’lumotga ega bo	’lmasdan 	
turib  rivojlanishi  mumkinmi,  degan  savolni  o	’rtaga  qo	’yib  ko	’raylik. 	Barcha 	
OTMlar	 ushbu  turdagi  ma’lumotlarni  saqlashlari  kerak.  Muhim  ahamiyatga  ega 	
bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’l	umotlarga ega 	
bo’lishlari  kerak.  Ishonch  bilan  aytish  mumkinki, 	OTMning 	barcha  axborot 	
tizimlarining maqsadi 	ularga 	axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam 	
berishdir.  Ushbu  tizimlarning  barchasida  ma’lumotlarni  yig’ish,  saqlash, 
umumlashtiris	h, boshqarish va tarqatish turadi.	 	
Ma’lumotlar  bazasi 	– tegishli  ma’lumotlar  to’plamini  o’z  ichiga  olgan 	
umumiy, 	birlashgan	 kompyuter tuzi	lmasi	[6]. 	 	
Axborot tizimining turiga va 	masalaning qo	’yilishiga qarab	, bu ma’lumotlar bir 	
yoki ikki mavzudagi bir 	necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi 	
yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.	 	
Ma’lumotlar  bazalari,  kompyuterlarga  asoslangan  tizimlarga  ma’lumotlarni 	
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtiso	slashgan tuzilmalardir. 	 	
Ma	’lumotlar bazasi tushunchasi 	maydon, yozuv, fayl	 atamalari bilan bog	’liq.	 	
Maydon 	– bu  saqlanadigan  ma	’lumotlarning  eng  kichik  birligi.  Tipik 	
ma	’lumotlar  bazasida  bir  qancha  tiplarning  yoki  saqlanadigan  maydonlarning  har 	
birini 	tavsiflovchi  ko	’plab  nusxalari  (occurrence  yoki  instance)  mavjud.  Masalan, 	
OTMlar  haqida  ma	’lumot  mavjud  bo	’lgan  ma	’lumotlar  bazasida  "OTM  raqami" 	
nomi  bilan  saqlanadigan  maydon  turini  o	’z  ichiga  olishi  mumkin  va  ma	’lumotlar 	
bazasida  tavsiflangan 	OTMlarning  har  bir  turi  uchun  (fakultetlar,  yo	’nalishlar,  guruhlar,  talabalar  va  boshqalar)  ushbu  saqlanadigan  maydonning  alohida  nusxasi 
mavjud bo	’ladi.	 	
Yozuv 	– bu  tegishli  saqlanadigan  maydonlar  to	’plamidir.  Bunday  holda, 	
saqlangan  yozuvning 	nusxasi 	saql	anadigan  maydonlarning  tegishli  nusxalari 	
guruhidan iborat. 	 	
Fayl 	- bu  bir  xil  turdagi  saqlangan  yozuvlarning  barcha  mavjud  nusxalari 	
to	’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan 	
yozuvlarni  o	’z  ichiga  olishi  mumkin  deb	 qabul  qilinadi.  Ushbu  soddalashtirish 	
keyingi mulohazalarga jiddiy ta	’sir ko	’rsatmaydi.	 	
Ma’lumotlar  bazasini  loyihalash  uchun 	axborot 	va  ma’lumotlar  o’rtasidagi 	
farqni tushuni	b olish kerak.	  	
Axborot 	- bu  ma’lumotlarning  ma’nosini  ochib  berish  uchun  qayta 	ishlash 	
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. 
Masalan, 	OTM 	professor	-o’qituvchilar	i haqidagi 	ma’lumotlarning  qisqacha  tavsifi 	
attestatsiya	 organlariga 	OTM	 uchun 	attestatsiyani  o	’tkazish	 yoki  o’tkazmaslikni 	
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalar	ni	 beradi.	 	
Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni 	
talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash 
oson bo’lgan format	da saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba 	
kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. 	 	
Ma’lumotlarni boshqarish	 - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi 	
va  olinishiga  qaratilgan  qoidalar 	[6]	.  Ma’lumotlar	 muhim  rol  o’ynashini  hisobga 	
olib,  ma’lumotni  boshqarish  har  qanday  biznes,  davlat  idorasi,  xizmat  ko’rsatish 
tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi 	biz	 to’liq anglashimi 	
lozim	. 
Ma’lumotni  samarali  boshqarish  odatda  kompyuter  ma’	lumotlar  bazasidan 	
foydalanishni  talab  qiladi.  Ma’lumotlar  bazasi  bu  quyidagilar  to’plamini 
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:	 	
• 	Tashqi 	foydalanuvchi  ma’lumotlari,  ya’ni  oxirgi  foydalanuvchini 	
qiziqtirgan muhim faktlar	;  • 	Metadata  (ma’lum	otlar  haqidagi  ma’lumotlar	 [6]	),  ular  orqali  oxirgi 	
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi	. 	
Metadata  ma’lumotlar  xarakteristikalarini  va  ma’lumotlar  bazasida  topilgan 	
ma’lumotlarni  bog’laydigan 	munosabatlar	 to’plamini  tavsiflaydi.  Masalan,  meta	-	
ma’lumotlar  komponenti  har  bir  ma’lumot  elementining  nomi,  har  bir  ma’lumot 
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar 
elementini  bo’sh  qoldirish  mumkinligi  kabi  ma’lumotlarni  saq	laydi.  Metadata 	
ma’lumotlarning  qiymati  va  ishlatilishini  to’ldiruvchi  va  kengaytiradigan 
ma’lumotlarni  taqdim  etadi.  Qisqa  qilib  aytsak,  metadata  ma’lumotlar  bazasida 
ma’lumotlarning yanada to’liq 	tasvirini 	taqdim etadi.	 	
Ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  ti	zimi	 (MBBT	)  bu  ma’lumotlar  bazasi 	
tuzilishini  boshqaruvchi  va 	unda	 	saqlanadigan  ma’lumotlarga  kirishni 	
boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi 
tashkillashtirilgan  elektron  topshirish  kabinetiga  o’xshaydi,  unda  kuch	li  dasturiy 	
ta’minot (	MBBT	) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.	 	
Ma	’lumotlar  bazasini	ng	 turlari.	 Har  bir  ma’lumotlar  bazasi  ma’lum  bir 	
ma’lumot  to’plamini  saqlaydi  va  ma’lum  maqsadda  foydalaniladi.  Yillar  o’tishi 
bilan,  ma’lumotlar  bazalaridan  tex	nologiya  va  innovatsion  foydalanish  rivojlanib 	
borgan  sari  ma’lumotlar  bazalarini  tasniflashda  turli  xil  usullar  qo’llanilmoqda. 
Masalan,  ma’lumotlar  bazalari  qo’llab	-quvvatlanadigan  foydalanuvchilar  soni, 	
ma’lumotlar  joylashgan  joyda,  saqlanadigan  ma’lumo	tlar  turi,  ma’lumotlardan 	
maqsadli  foydalanish  va  ma’lumotlar  tuzilish  darajasi  bo’yicha  tasniflanishi 
mumkin.	 	
Foydalanuvchilar  soni  ma’lumotlar  bazasi 	bitta  foydalanuvchi	 yoki 	ko’p 	
foydalanuvchi	 sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. 	Bitta foydalanuvchi	 m	a’lumotlar 	
bazasi  bir  vaqtning  o’zida  faqat  bitta  foydalanuvchini  qo’llab	-quvvatlaydi. 	
Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B 
va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, 
ko’p  foy	dalanuvchi	 	ma’lumotlar  bazasi  bir  vaqtning  o’zida  bir  nechta 	
foydalanuvchilarni  qo’llab	-quvvatlaydi.  Ko’p  foydalanuvchi  ma’lumotlar  bazasi  nisbatan  kam  miqdordagi  foydalanuvchilarni  (odatda  50  dan  kam)  qo’llab	-	
quvvatlasa, 	tashkilotning ishchi guruhi	 ma’lum	otlar bazasi deb ataladi. Ma’lumotlar 	
bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50 dan ortiq, 
odatda yuzlab) foydalanuvchilarni qo’llab	-quvvatlasa, ma’lumotlar bazasi 	korxona	 	
bazasi	 deb nomlanadi.	 	
Joylashuv  ma’lumotlar  bazasini	 tasniflash  uchun  ham  ishlatilishi  mumkin. 	
Masalan,  bitta  saytda  joylashgan  ma’lumotlarni  qo’llab	-quvvatlaydigan 	
ma’lumotlar  bazasi 	markazlashtirilgan	 ma’lumotlar  bazasi  deb  ataladi.  Bir  nechta 	
turli  saytlarda  tarqatilgan  ma’lumotni  qo’llab	-quvvatlaydigan 	ma’lumotlar  bazasi 	
taqsimlangan	 ma’lumotlar bazasi deb ataladi.	 	
Markazlashtirilgan	 va 	markazlashtirilmagan	 (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi 	
ma’lumotlar  bazasini  amalga  oshirish  va  boshqarish  uchun  aniq  belgilangan 
infratuzilma  (apparat,  operatsion  tizimlar,  tarmoq  texnologiyalari  va  boshqalar)	ni	  	
talab qiladi. Odatda, infratuzilma	ga	 ma’lumotlar bazasini yarata	digan va ishlaydigan 	
tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli ma’lumotlar 
bazalaridan foydalanish tobora ommalashib bormoqda. 	Bulutli ma’lumotlar bazasi	 	
- bu  Microsoft  Azure  yoki  Amazon  AWS  kabi  bulutli  ma’lumotlar  xizmatlari	dan 	
foydalanib yaratilgan va saqlanadigan ma’lumotlar bazasi. Uchinchi tomon 	yetkazib 	
beruvchilari tomonidan taqdim etiladigan ushbu xizmatlar ma’lumotlar bazasi uchun 
ishlashning  aniq  choralarini  (ma’lumotlarni  saqlash  hajmi,  talab  qilinadigan 
o’tkazuvcha	nlik va mavjudlik) ta’minlaydi, lekin uni amalga oshirish uchun asosiy 	
infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. 	 	
Ba’zi  bir  kontekstlarda  ma’lumotlar  bazalarini  tasniflashning  mashhur  usuli 	
ularda  saqlanadigan  ma’lumotlar  turiga  qarab  belgilanadi.  Ushbu  mezon	dan 	
foydalangan  holda  ma’lumotlar  bazalari  ikki  toifaga  guruhlanadi: 	umumiy	 	
maqsadlar	 va 	aniq bir sohaga 	asoslangan	 ma’lumotlar bazalari. 	Umumiy maqsadga 	
asoslangan	 ma’lumotlar  bazalarida  bir  nechta  fanlarda  ishlatiladigan  turli  xil 	
ma’lumotlar mavjud 	- ma	salan, umumiy demografik ma’lumotlarni o’z ichiga olgan 	
ro’yxatga  olish  ma’lumotlar  bazasi  va  LexisNexis  va  ProQuest  ma’lumotlar 
bazalari, turli mavzularda gazeta, jurnal va jurnal maqolalarini o’z ichiga olgan. 	Aniq  bir  maqsadga	 	asoslangan  ma’lumotlar  baz	alarida  muayyan  fan  sohalariga 	
yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud. 	 	
2. “Televideniya	” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni 	
shakllantirish	 	
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi. 	Ular 	
orasidagi bog’lanishlar mos	 keluvchi (ustma	-ust tushuvchi) maydonlari yordamida 	
bog’langan.	 Ma’lumotlar  bazasidagi  jadvallar  orasidagi  munosabatlar  quyidagi 	
to’rtta turda bo’lishi mavjud: birga	-bir, birga	-ko’p, ko’pga	-bir, ko’pga	-ko’p. Masala 	
yuzasidan ma’lumotlar bazasini loyilahas	hda birga	-ko’p va ko’pga	-ko’p bog’lanish 	
munosabatlaridan  foydalanildi.  Birga	-ko’p  bog’lanish  munosabati  ma’lumotlar 	
bazasini  loyihalashda  ko’p  uchraydi  va  uning  vazifasi  takrorlanmaydigan  qiymat 
oluvchi  (kalit)  maydonga  ega  bo’lgan  jadvalning  har  bir  yozu	vi  qiymatiga  ushbu 	
maydon  qiymatlari  orqali  bog’langan  jadvaldagi  ko’p  sondagi  yozuvlarini  mos 
qo’yishdir.	 	
 Ma’lumotlar  bazasidagi  jadvallar  va  uning  tarkibiy  qismlari 	– maydonlari 	
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:	 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
  “Televideniya	” – Televideniyalar haqida ma’lumot saqlovchi jadval.	 	
 
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	Televideniya	 	int(	6) 	Kalit maydon	 	
Televideniya	name	 	varchar(	45	) 	Auditoriya nomi	 	
TelevideniyaAdress	 	int(3)	 	Fakultet	 	
TelevideniyaManager	 	enum	 	Auditoriya turi	 	
TelevideniyaTelephone	 	int(5)	 	O	’rinlar soni	 	
TelevideniyaSite	 	enum	 	Hozirgi holati (dars bor/yo’q)	 	
 
 
 
 
“Departm	ent	” – OTM kafedralari haqida ma’lumot	ni	 saqlovchi	 jadval	  	
 
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	 Department	 	int(5)	 	Kalit maydon	 	
Departmentname	 varchar	(45	) 	Fakultet nomi	 	
 	 	 	
 
 
 
“Televideniya	Department	” 	– kafedraning  tizimdan  foydalanuvchi  xodimlarini 	
taqsimlanishi saqlovchi jadval	 	
 
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	Televideniya	Department	 	int(	6) 	Kalit maydon	 	
Televideniya	_id	Televideniya	 int(	6) 	Kafedra nomi	 	
Department_idDepartment	 	int(	6) 	Kafedra  ma	’lumotlarini 	
o’zgartiruvchi user	 	
 
 
  “Employee	” – OTM	 yo	’nalishlari	 haqidag	 ma	’lumotni	 saqlovchi	 jadval	 	
 
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	 Employee	 	int(5)	 	Kalit maydon	 	
EmployeeFullname	 	int(5)	 	Ta	’lim shakli	 	
Employeedate	 	int(5)	 	Fakultet nomi	 	
Employeeaddress	 	varchar(255)	 	Yo	’nalish 	
nomi	 	
Employeetelephone	 	int(2)	 	O	’qish 	
muddati	 	
Employeeposition	 	int(3)	 	Akademik 
darajasi	 	
Department_idDepartment	 varchar(15)	 	Yo	’nalish kodi	 	
 	 	 	
 
 
 
 
“LowerDepartment	” – o’quv	-bo’limi hujjatlari	ni	 o’zida	 saqlab	 turuvchi	 jadval	 	
 
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	LowerDepartment	 	int(11)	 	id Hujjat	 	
LowerDepartmentname	 int(3)	 	O	’quv yili	 	
 
 
 
 
 
 
 
  “DepartmentLowerDepartment	” – OTM fakultetlari haqida ma’lumot 	saqlovchi	 	
jadval	 	
 	
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	 DepartmentLowerDepartment	 	int(5)	 	Kalit maydon	 	
Department_	id	Department	 	int	(5) 	Fakultet nomi	 	
LowerDepartment_LowerDepartment	 int(5)	 	Yo	’nalishlar soni	 	
 
 
 
 
“Programm	” – kafedraning	 tizimdan	 foydalanuvchi	 xodimlarini	 taqsimlanishi	 	
saqlovchi	 jadval	 	
Maydon nomi	 	Tipi	 	Izoh	 	
id	Programm	 	int(	5) 	Kalit maydon	 	
ProgrammName	 	Varchar(45) 	 	Fakultet nomi	 	
ProgrammTime	 	Time(12)	 	Foydalanuvchi	 	
ProgrammTimelength	 	Time(12)	 	Kiritilgan vaqt	 	
Televideniya	_id	Televideniya	 Int(5)	 	Kiritgan user	 	
 
 
 
 
  3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI	 	
 	
Televideniya	 va Department jadvallari M:N bog’lanish turini hosil qilgan.	 	
 
 
 
 	
 	
 	
 	
Department	 va Employee	 jadvallari 	1:N bog’lanish turini hosil qilgan.	   	
 	
Department va Lower Department 	n:m	 bog’lanish turini hosil qilgan.	 	
 
 	
 	
 	
 	
Televideniya va Programm 1:n	 bog’lanish turini hosil qilgan	  4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va  jadvallarga 
ma’lumotlar kiritish	 	
 	
1-jadval. “	Televideniya	” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish	 	
CREATE TABLE 	Televideniya	 ( 	
 	idT	elevideniya	 INT(3) NOT 	NULL	 PRIMARY KEY,	 	
    	TelevideniyaName 	VARCHAR(55) NOT NULL,	 	
    	TelevideniyaAddress 	VARCHAR(55) NOT NULL,	 	
    	TelevideniyaManager 	VARCHAR(15) NOT NULL,	 	
    	TelevideniyaTelephone VARCHAR(15) NOT NULL	, 	
    	Televideniya	Site	 VARCHAR(15) NOT NULL	); 	
 
2-jadval. 	“Departent	” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish	 	
CREATE TABLE 	Departent	 ( 	
 	id	Departent	 INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,	 	
    	Departent	Name VARCHAR(55) NOT NULL	); 	
 
3-jadval. “	TelevideniyaDepartent	” jadvalini CREATE operatori yordamida 	
hosil qilish	 	
CREATE TABLE 	TelevideniyaDepartent	 ( 	
 	id	TelevideniyaDepartent	 INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,	 	
    	id	Televideniya	_Televideniya	 VARCHAR(55) NOT NULL,	 	
    	id	Departent	_Department	 INT(3) NOT NULL	); 	
 
4-jadval. “	Employee	” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil 	qilish	 	
CREATE TABLE 	Employee	 ( 	
 	id	Employee	 INT(3) NOT NULL	 PRIMARY KEY,	 	
    	Employee	FullName	 VARCHAR(55) NOT NULL,	 	
    	Employee	Date	 VARCHAR(55) NOT NULL,	 	
    	Employee	Address	 VARCHAR(15) NOT NULL,	 	
    	Employee	Telephone	 VARCHAR(15) NOT NULL	, 	
    	Employee	Position	 VARCHAR(15) NOT NULL	, 	
id	Departent	_Department 	INT(3) NOT NULL	); 	
 
5-jadval. “	LowerDepartment	” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil 	
qilish	 	
CREATE TABLE 	LowerDepartment	 ( 	
 	id	LowerDepartment	 INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,	 	
    	LowerDepartment	Name	 VARCHAR(55) NOT NULL	); 	
  6-jadval. “	DepartmentLowerDepartment	” jadvalini CREATE operatori 	
yordamida hosil qilish	 	
CREATE TABLE 	Department	LowerDepartment	 ( 	
 	idDepartment	LowerDepartment	 INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,	 	
    	LowerDepartment	Name	 INT(3) NOT NULL	, 	
id	Departent	_Department	 INT(3) NOT NULL NULL	); 	
 
7-jadval. “	Programm	” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish	 	
CREATE TABLE 	Programm	 ( 	
 	idProgramm	 INT(3) NOT NULL	 PRIMARY KEY,	 	
    	ProgrammName	 VARCHAR(55) NOT NULL,	 	
    	ProgrammTime	 TIME(12)	 NOT NULL,	 	
    	ProgrammTimeLength	 TIME(12) 	NOT NULL,	 	
    	id	Televideniya	_Televideniya	 INT(3) NOT NULL	): 	
 
 
 	
5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish	 	
1-jadval. “Talaba” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish	 	
INSERT INTO 	Televideniya	 VALUES (1, 	Zo’rTv	', Toshkent	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx	); 	
INSERT INTO 	Televideniya	 VALUES (2, 	SevimliTv	', Toshkent	 ', 91	 539 67 67	 , xxxxx	, xxxx	); 	
INSERT INTO 	Televideniya	 VALUES (	3, MilliyTv	', Toshkent	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx	); 	
INSERT INTO 	Televideniya	 VALUES (	4, MY5	, Toshkent	 ', 91	 539 67 67	 , xxxxx	, xxxx	); 	
2-jadval. “Department” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 	
qo’shish	 	
INSERT INTO 	Department	 VALUES (1,	 xxxxxx 	); 	
INSERT INTO 	Department	 VALUES (2,	 xxxxxx 	); 	
 	
3-jadval. “	TelevideniyaDepartent	” jadvaliga INSERT operatori yordamida 	
yozuv qo’shish	 	
INSERT INTO 	TelevideniyaDepartent	 VALUES (1,	 xxxxxx, xxxxxx	); 	
INSERT INTO 	TelevideniyaDepartent	 VALUES (2,	 xxxxxx, xxxxxx	); 	
INSERT INTO 	TelevideniyaDepartent	 VALUES (	3, xxxxxx, 	xxxxxx	); 	
 
 
 
 
  4-jadval. “	Employee	” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish	 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (1, 	xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx	); 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (2, 	, xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx	); 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (	3, , xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx 	xx	); 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (	4, , xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx)	 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (2, , 	xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx	); 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (	3, , 	xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx xx	); 	
INSERT INTO 	Employee	 VALUES (	4, , 	xxxxx	, xxxxxx	 ', xxxxx	, 91	 539 67 67,	 xxxx)	 	
 	
5-jadval. “LowerDepartment” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 	
qo’shish	 	
INSERT INTO 	LowerDepartment	 VALUES (1,	 xxxxxx 	); 	
INSERT INTO 	LowerDepartment	 VALUES (2,	 xxxxxx 	); 	
 	
6-jadval. “DepartmentLowerDepartment” jadvaliga INSERT operatori 	
yordamida yozuv qo’shish	 	
INSERT INTO 	DepartmentLowerDepartment	 VALUES (1,	 xxx	); 	
INSERT INTO 	DepartmentLowerDepartment	 VALUES (2,	 xx	x); 	
 	
7-jadval. “Programm” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 	
qo’shish	 	
INSERT INTO 	Programm	 VALUES (1,	 xxx	); 	
INSERT INTO 	Programm	 VALUES (2,	 12;00	); 	
INSERT INTO 	Programm	 VALUES (	3, 2); 	
INSERT INTO 	Programm	 VALUES (	4, xxx	); 	
 
 
 	
 
 
 
 
 
 
 
 
 	
  Xulosa	 	
Ma’lumotlar bazasi 	– tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, 	
birlashgan kompyuter tuzilmasi. Mening mavzuyim “	Televideniya	 bo’limi” 	
ma’lumotlar bazasini tuzish edi.. Bu ma’lumotlarni normal shakllarga keltirdim. 
1NF,2NF,3NF VA NOLINCHI NOR	MAL SHAKLlar haqida ma’lumotlarga ega 	
bo’ldim. Uzimning mavzuyimni barcha jadvallarini normal shaklga keltirib 
chiqdim. Keyinchalik MySQL tilida “	TelevideniyA	 ” jadvallarini yaratishni 	
o’rgana boshladim. Bunda biz PhpMyAdmin dasturida ishlab jadvallar yara	tdik. 	
Birinchi bo’lib yangi jadvalni oddiy usulda to’ldirish usulini qo’lladik. Keyinchalik 
CREATE operatori yordamida jadval yaratdik. Biz yana jadvalga yozuv qo’shish	-	
INSERT operatori, jadvaldan ma’lumot olish	-SELECToperatori,maydondan 	
cheklita ma’lumot 	olish	-LIMIT operatori, jadvaldan ba’zi ma’lumotlarni olish 	
uchun 	– WHERE operatori, ma’lumotlarni tahrirlash uchun	-UPTADE operatori, 	
ma’lumotlarni o’chirish uchun 	–DELETE operatori, bir nechta ma’lumotlarni 	
o’chirish uchun	- DROP TABLE operatorilaridan foyd	alanishni o’rgandik. 	 	
 
 
 
Foydalanilgan adabiyotlar: 	 	
1. 	SQL Notes for Professionals	-goalcikker.com 	 	
2. Ma’ruza matnlari. 	 	
3. Sh.Nazirov, A. Nematov,R.Qobulov	-Ma’lumotlar bazasi. Toshkent 2007. 	 	
4. Ibragimova S.B	-Ma’lumotlar bazasi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish 	
tizimlari.Toshkent	-2016 	 	
 
5.Mingleyev Sh.	-SQLda ma’lumotlarni qayta ishlash.

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA -MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA INFORMATI KA YO’NALISHI 302 - guruh talabasi Saparov Shohruh ning MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN “ Televideniya ma’lumotlar bazasini loyihalash ” mavzusida KURS ISHI Tekshirdi: Eshonqulov E. SAMARQAND – 2021

Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo ’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma ’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash , uzatish, tahrirdan o ’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to ’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo ’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda . Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma ’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma ’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo ’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma ’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma ’noda, inso niyat ma ’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma ’lumotlar bazasi tarixi tor ma ’noda ma ’lumotlar bazalarini an ’anaviy (zamonaviy) ma ’noda ko ’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo ’lishiga 1955 -yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo ’lgani bilan bog ’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta ’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo ’llab -quvvatlar edi. Ma ’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog ’ining ma ’lumotlar bazasi 1960 -yillarning o ’rtalarida paydo bo ’ldi. Ma ’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970 - yillarning boshlarida relyatsion m a’lumotlar modelining paydo bo ’lishi bilan bog ’liq. Kodd ishi amaliy ma ’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog ’lash uchu n yo ’l ochdi. “Ma ’lumotlar bazasi” atamasi 1960 - yillarning boshlarida paydo bo ’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun ’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma ’noda tushunilgan bo ’lsa -da, 1964 -1965 -yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma ’noda faqat 70 -yillarda keng qo ’llanil gan.

1. Ma’lumot baza si tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. B u tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor -o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo ’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida h ech qanday ma ’lumotga ega bo ’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o ’rtaga qo ’yib ko ’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’l umotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtiris h, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzi lmasi [6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo ’yilishiga qarab , bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtiso slashgan tuzilmalardir. Ma ’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog ’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma ’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma ’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko ’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma ’lumot mavjud bo ’lgan ma ’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o ’z ichiga olishi mumkin va ma ’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo ’nalishlar,

guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo ’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to ’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saql anadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to ’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o ’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta ’sir ko ’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushuni b olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor -o’qituvchilar i haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o ’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalar ni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan format da saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6] . Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim . Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’ lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: • Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar ;

• Metadata (ma’lum otlar haqidagi ma’lumotlar [6] ), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi . Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta - ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saq laydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish ti zimi (MBBT ) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuch li dasturiy ta’minot ( MBBT ) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma ’lumotlar bazasini ng turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan tex nologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab -quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumo tlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi m a’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab -quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko’p foy dalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab -quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi