O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA -MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR FAKULTETI AMALIY MATEMATIKA INFORMATI KA YO’NALISHI 302 - guruh talabasi Saparov Shohruh ning MA’LUMOTLAR BAZASI TEXNOLOGOYALARI FANIDAN “ Televideniya ma’lumotlar bazasini loyihalash ” mavzusida KURS ISHI Tekshirdi: Eshonqulov E. SAMARQAND – 2021

Kirish Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo ’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma ’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash , uzatish, tahrirdan o ’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to ’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo ’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda . Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma ’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma ’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo ’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma ’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma ’noda, inso niyat ma ’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma ’lumotlar bazasi tarixi tor ma ’noda ma ’lumotlar bazalarini an ’anaviy (zamonaviy) ma ’noda ko ’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo ’lishiga 1955 -yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo ’lgani bilan bog ’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta ’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo ’llab -quvvatlar edi. Ma ’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog ’ining ma ’lumotlar bazasi 1960 -yillarning o ’rtalarida paydo bo ’ldi. Ma ’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970 - yillarning boshlarida relyatsion m a’lumotlar modelining paydo bo ’lishi bilan bog ’liq. Kodd ishi amaliy ma ’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog ’lash uchu n yo ’l ochdi. “Ma ’lumotlar bazasi” atamasi 1960 - yillarning boshlarida paydo bo ’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun ’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma ’noda tushunilgan bo ’lsa -da, 1964 -1965 -yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma ’noda faqat 70 -yillarda keng qo ’llanil gan.

1. Ma’lumot baza si tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. B u tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor -o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo ’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida h ech qanday ma ’lumotga ega bo ’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o ’rtaga qo ’yib ko ’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’l umotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtiris h, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzi lmasi [6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo ’yilishiga qarab , bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtiso slashgan tuzilmalardir. Ma ’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog ’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma ’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma ’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko ’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma ’lumot mavjud bo ’lgan ma ’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o ’z ichiga olishi mumkin va ma ’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo ’nalishlar,

guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo ’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to ’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saql anadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat. Fayl - bu bir xil turdagi saqlangan yozuvlarning barcha mavjud nusxalari to ’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan yozuvlarni o ’z ichiga olishi mumkin deb qabul qilinadi. Ushbu soddalashtirish keyingi mulohazalarga jiddiy ta ’sir ko ’rsatmaydi. Ma’lumotlar bazasini loyihalash uchun axborot va ma’lumotlar o’rtasidagi farqni tushuni b olish kerak. Axborot - bu ma’lumotlarning ma’nosini ochib berish uchun qayta ishlash natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin. Masalan, OTM professor -o’qituvchilar i haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi attestatsiya organlariga OTM uchun attestatsiyani o ’tkazish yoki o’tkazmaslikni belgilashda foydali bo’lgan tushunchalar ni beradi. Ushbu misoldan ko’rinib turibdiki, ma’lumot o’z vaqtida va aniq ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish va qayta ishlash oson bo’lgan format da saqlanishi kerak. Bundan tashqari, har qanday asosiy manba kabi ma’lumotlar muhiti ehtiyotkorlik bilan boshqarilishi kerak. Ma’lumotlarni boshqarish - bu ma’lumotlarning to’g’ri yaratilishi, saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6] . Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini hisobga olib, ma’lumotni boshqarish har qanday biznes, davlat idorasi, xizmat ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq anglashimi lozim . Ma’lumotni samarali boshqarish odatda kompyuter ma’ lumotlar bazasidan foydalanishni talab qiladi. Ma’lumotlar bazasi bu quyidagilar to’plamini saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi: • Tashqi foydalanuvchi ma’lumotlari, ya’ni oxirgi foydalanuvchini qiziqtirgan muhim faktlar ;

• Metadata (ma’lum otlar haqidagi ma’lumotlar [6] ), ular orqali oxirgi foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi . Metadata ma’lumotlar xarakteristikalarini va ma’lumotlar bazasida topilgan ma’lumotlarni bog’laydigan munosabatlar to’plamini tavsiflaydi. Masalan, meta - ma’lumotlar komponenti har bir ma’lumot elementining nomi, har bir ma’lumot elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar elementini bo’sh qoldirish mumkinligi kabi ma’lumotlarni saq laydi. Metadata ma’lumotlarning qiymati va ishlatilishini to’ldiruvchi va kengaytiradigan ma’lumotlarni taqdim etadi. Qisqa qilib aytsak, metadata ma’lumotlar bazasida ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi. Ma’lumotlar bazasini boshqarish ti zimi (MBBT ) bu ma’lumotlar bazasi tuzilishini boshqaruvchi va unda saqlanadigan ma’lumotlarga kirishni boshqaradigan dasturlar to’plami. Qaysidir ma’noda ma’lumotlar bazasi juda yaxshi tashkillashtirilgan elektron topshirish kabinetiga o’xshaydi, unda kuch li dasturiy ta’minot ( MBBT ) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi. Ma ’lumotlar bazasini ng turlari. Har bir ma’lumotlar bazasi ma’lum bir ma’lumot to’plamini saqlaydi va ma’lum maqsadda foydalaniladi. Yillar o’tishi bilan, ma’lumotlar bazalaridan tex nologiya va innovatsion foydalanish rivojlanib borgan sari ma’lumotlar bazalarini tasniflashda turli xil usullar qo’llanilmoqda. Masalan, ma’lumotlar bazalari qo’llab -quvvatlanadigan foydalanuvchilar soni, ma’lumotlar joylashgan joyda, saqlanadigan ma’lumo tlar turi, ma’lumotlardan maqsadli foydalanish va ma’lumotlar tuzilish darajasi bo’yicha tasniflanishi mumkin. Foydalanuvchilar soni ma’lumotlar bazasi bitta foydalanuvchi yoki ko’p foydalanuvchi sifatida tasniflanganligini aniqlaydi. Bitta foydalanuvchi m a’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida faqat bitta foydalanuvchini qo’llab -quvvatlaydi. Boshqacha aytganda, agar A foydalanuvchisi ma’lumotlar bazasidan foydalansa, B va C foydalanuvchilari A foydalanuvchisini kutib turishlari kerak. Bunga javoban, ko’p foy dalanuvchi ma’lumotlar bazasi bir vaqtning o’zida bir nechta foydalanuvchilarni qo’llab -quvvatlaydi. Ko’p foydalanuvchi ma’lumotlar bazasi