logo

“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasini Loyihalash

Загружено в:

13.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1422.5 KB
“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR”  ma’lumotlar
bazasini Loyihalash 
                     MUNDARIJA
I. KIRISH……………….…………………………………………….……..3
I.1 MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni…………..…………....….3
I.2 MBBT istiqbollari…….…………………………………………………...6
II. NAZARIY QISM……………………….………....................................9
2.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha………………………..................9
2.2.     MBBT   da   jadvallar,   so’rovlar,   formalar   va   hisobotlar   bilan
ishlash……………………………………………………………………..……15
2.3.  MBBT tillari haqida ma’lumot…………………..………………..……17
III.   AMALIY   QISM…………………………….........……………………...20
3.1.   “BILIMLARNI_NAZORAT   QILUVCHI_TIZIMLAR”   ma’lumotlar
bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish…………. ................20
3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI…… . . . . . . . . . .. ...........22
3.3.   SQL   operatorlari   yordamida   jadvallarni   hosil   qilish   va     jadvallarga
ma’lumotlar kiritish……………………….... . . . . . . . . . . .  . . . .……………25
3.4.  SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis…………….25
IV. XULOSA……………………………………………………………...…..28
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….…………….……………...29
   
1   Kirish
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Farmoniga   asosan,   Axborot
texnologiyalari   va   kommunikastiyalarini   rivojlantirish   vazirligi   tashkil   etildi.
Farmonning   O’zAda   keltirilgan   matniga   ko’ra,   vazirlik   O’zbekiston   Aloqa,
axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida
tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida
quyidagilar   belgilangan:axborot   texnologiyalari   va   kommunikastiyalar   soxasida,
“elektron   xukumat”ni   joriy   etishda   yagona   davlat   siyosati   amalga   oshirilishini
ta’minlash;aloqa   va   telekommunikastiyalar   soxasidagi   faoliyatni,   shuningdek,
radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash
va   nazorat   qilish   borasidagi   funkstiyalarni   amalga   oshirish;Internet   tarmog’ining
milliy   segmenti   yanada   shakllantirilishini   ta’minlash;raqobatdosh   dasturiy
maxsulotlarning   mamlakatimizda   ishlab   chiqarilishini   va   ichki   bozorini   xamda
ularga   ko’rsatiladigan   xizmatlarni   rivojlantirishga   ko’maklashish;axborot
xavfsizligini   ta’minlash;zamonaviy   kommunikastiya   vositalari   soxasida   ilmiy
tadqiqotlar  va  ishlanmalarni, kadrlarni  tayyorlash, qayta  tayyorlash  va malakasini
oshirishni   tashkil   qilish;vazirlik   faoliyati   doirasiga   kiruvchi   boshqa   yo’nalishlar
bo’yicha   xorijiy   investistiyalarni   jalb   etish   va   boshqalar.   “Gazeta.uz”   ning   qayd
etishicha,   Aloqa,   axborotlashtirish   va   telekommunikastiya   texnologiyalari   davlat
qo’mitasi   2012   yil   16   oktyabrida   Aloqa   va   axborotlashtirish   agentligi   negizida
tashkil   etilgan   edi.   O’zAAA   esa,   o’z   navbatida,   2002   yili   Pochta   va
telekommunikastiyalar   agentligi   negizida,   ushbu   agentlik   esa   1997   yili   Aloqa
vazirligi   negizida   tashkil   etilgan   edi.   Aloqa   vazirligining   o’zi   1992   yilda   tashkil
etilgan.   Biz   dasturchilar   uchun   bu   qarorlar   juda   muhim   qarorlardan   biri   bo’ldi.
2013-   yildan   2020-yilgacha   Elektron   hukumat   tizimiga   o’tilish   talab   qilinmoqda.
Shuning   uchun   axborot   tizimlariga   o’tilishga   kata   ahamiyat   berilmoqda.Yangi
o’quv   yurtlari   va   yangi   fakultetlar   ochilmoqda.   Dunyo   globallashib   borgani   sari
2 axborot   tehnalogiyalarga   bo’lgan   talab   ortib   bormoqda.   O’zbekiston   ham
rivojlangan   davlatlar   qatoriga   kirib   bormoqda.   Bunda   esa   yoshlarni   ongini
saviyasini   oshirish   va   zamon   talablariga   mos   ravishda   kadrlarni   tayyorlash
davlatimiz   taraqiyotini   rivojlanishiga   sabab   bo’ladi.   Mamlakatimizda   axborot-
kommunikatsiya   texnologiyalarini   rivojlantirish   jarayoni   izchil   davom   ettirib
kelinmoqda.   Eng   avvalo,   O‘zbekistonda   mazkur   sohani   tartibga   soluvchi
mukammal   qonunchilik   bazasi   yaratilganini   alohida   ta'kidlash   joiz.   Shu   bilan
birga,   bugun   dunyoda   shiddat   bilan   kechayotgan   globallashuv   sharoitida   AKT
sohasining   keskin   taraqqiy   etib   borishi   kuzatilayotganligi,   ilg‘or   davlatlarning
ushbu   soha   rivojiga   alohida   e'tibor   qaratayotgani   bejiz   emas.   Darhaqiqat,   hozirgi
davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan
biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi
qudratli   vositaga   aylandi.   Shu   bois,   davlat   hokimiyati   va   boshqaruvi   organlari,
umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun
sayin   ortib   bormoqda.   AKT   sohasini   jadal   sur'atlar   bilan   taraqqiy   ettirish
O‘zbekiston   iqtisodiyotida   amalga   oshirilayotgan   tarkibiy   o‘zgarishlar   hamda
iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish
nafaqat   respublikani   axborotlashgan   jamiyatga   aylantirish   uchun   xizmat   qiladi,
balki   mamlakatimiz   iqtisodiyotini   jadal   sur'atlar   bilan   rivojlantirishda   o‘ziga   xos
yetakchi   tarmoq   —   «lokomotiv»   rolini   o‘ynaydi.Dasturiy   vazifalardan   kelib
chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya
va   ma'lumot   uzatish   tarmoqlarini,   internet   xizmatlarini   rivojlantirish   va
zamonaviylashtirish,   ularni   dunyo   standartlari   darajasiga   yetkazish   maqsadida
keng   ko‘lamli   islohotlar   bosqichma-bosqich   amalga   oshirilmoqda.   Albatta,
ijtimoiy   hayotning   barcha   sohalarida   bo‘lgani   kabi   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari   sohasidagi   islohotlarni   muvaffaqiyatli   amalga   oshirish,   o‘z
navbatida,   ushbu   sohaning   huquqiy   asosini   shakllantirish   va   takomillashtirib
borishni   taqozo   etadi.   Shuning   uchun   ham   mamlakatimizda   mazkur   sohada
samarali   huquqiy   mexanizmlarni   yanada   takomillashtirishga   jiddiy   e'tibor
qaratilmoqda.   O‘tgan   davr   mobaynida   sohani   yanada   rivojlantirishga   qaratilgan
3 11ta   qonun,   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   3ta   farmoni,   O‘zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   hamda   Vazirlar   Mahkamasining   40dan   ortiq   qarorlari   va
300dan   ortiq   idoraviy   qonunosti   hujjatlari   qabul   qilindi.   Mustaqillik   yillarida
yaratilgan   keng   huquqiy   maydon   mamlakatimizda   siyosiy   modernizatsiya
jarayonlarida   tobora   muhim   ahamiyat   kasb   etib   borayotgan
axborotkommunikatsiya   texnologiyalarining   jadal   sur'atlarda   rivojlanishi   yo‘lida
qulay   imkoniyatlar   yaratmoqda.Jamiyatni   axborotlashtirish   va   axborot-
kommunikatsiya   texnologiyalarini   yanada   rivojlantirish   maqsadida   2003-2004
yillarda   «elektron»   qonunlar   bloki   qabul   qilindi.   Bular   «Elektron   raqamli   imzo
to‘g‘risida»gi,   «Elektron   hujjat   aylanishi   to‘g‘risida»gi   va   «Elektron   tijorat
to‘g‘risida»gi   O‘zbekiston   Respublikasi   qonunlaridir.   Mazkur   qonun   hujjatlarini
ishlab   chiqishda   ushbu   sohadagi   xalqaro   huquqiy   me'yorlar   hamda   bir   qator
rivojlangan   davlatlarning   tajribalari   ham   atroflicha   o‘rganilib,   milliy
qonunchiligimizga   maqbul   jihatlari   uyg‘unlashtirildi.   Ushbu   qonunlarning   qabul
qilinishi   va   joylarda   ularning   ijrosi   ta'minlanishi,   o‘z   navbatida,   ish   yuritish
madaniyatining   elektron   ko‘rinishi   shakllanishiga,   masofa   qisqarishiga,   vaqt
tejalishiga   hamda   iqtisodiy   samaradorlikning   oshishida   muhim   omil   bo‘ldi.
Mamlakatimizda   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarining   jadal   sur'atlarda
rivojlanishi   elektron   hujjat   aylanishi,   elektron   raqamli   imzo,   elektron   tijorat,
elektron   to‘lovlar   kabi   yana   bir   qancha   yangi   xizmat   turlarining   shakllanishiga,
jumladan,  tadbirkorlarimizga   masofadan   turib   dunyoning  xohlagan   mamlakatidan
o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz
milliy   iqtisodiyotida   yangi   yo‘nalish   hisoblangan   mazkur   tizimlarning   tez
sur'atlarda   taraqqiy   etishining   yana   bir   omili   —   bu   axborotkommunikatsiya
texnologiyalarini   raqamlashtirish   darajasining   ortishi,   xususan,   xalqaro   axborot
tarmoqlaridan   foydalanishning   umumiy   tezligi   o‘tgan   yilga   nisbatan   61   foizga
oshib,   bugungi   kunda   7780   Mbit/s.ni   tashkil   etayotgani   va   ulardan   foydalanish
uchun   qulay   shart-sharoitlar   yaratilganligidadir.   Shuningdek,   joriy   yil   boshida
ma'lumotlar   uzatish,   jumladan,   internetga   ulanish   bo‘yicha   xizmat   ko‘rsatuvchi
xo‘jalik   subyektlarining   soni   930   taga   yetgan   bo‘lsa,   jamoaviy   foydalanish
4 maskanlari   1063tani   tashkil   etdi.Xorijiy   mamlakatlar   tajribasidan   ma'lumki,
elektron   tijoratning   shiddat   bilan   rivojlanishiga   internetdan   foydalanuvchilar   soni
aholining   20-25   foizini   tashkil   etgandagina   erishish   mumkin.   Bugungi   kunda
mamlakatimizda   internetdan   foydalanuvchilar   soni   10   millionga   yetgani   elektron
tijoratning   kelgusidagi   yorqin   istiqbolidan   darak   berib   turibdi.   O‘zbekistonda
elektron   hujjatlarga   huquqiy   mavqe   beruvchi   «Elektron   hujjat   aylanishi
to‘g‘risida»gi   qonunning   qabul   qilinishi,   shubhasiz,   elektron   hujjat   aylanishi
tizimini   rivojlantirishga   ko‘maklashib,   davlat   hokimiyatining   turli   idoralari
o‘rtasidagi   hujjat   aylanishini   avtomatlashtirishga   qulay   imkoniyat   yaratmoqda.
Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va
sifatini   oshirishga,   axborot   izlash   samaradorligi   o‘sishiga,   katta   hajmdagi
ma'lumotlar   bilan   ishlash   va   ulardan   foydalanishga   ko‘maklashib,   qog‘ozli   hujjat
aylanishi   ulushining   kamayishiga   yordam   bermoqda.   Ushbu   qonun   elektron
hujjatning   huquqiy   maqomini   va   uning   rekvizitlarini   aniqlagan   bo‘lib,   elektron
hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va
muhofaza   etish   tartibini   belgilab   berdi.   «Elektron   raqamli   imzo   to‘g‘risida»gi
O‘zbekiston   Respublikasi   Qonuni   elektron   hujjatdagi   elektron   raqamli   imzo   va
qog‘ozdagi   shaxsiy   imzo   teng   kuchga   ega   ekanligini   ta'minlab   berdi.   Natijada
yuridik   va   jismoniy   shaxslar   tomonidan   internet   tarmog‘idan   foydalangan   holda
kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda
interaktiv   holda   olish   hamda   soliq   va   statistika   hisobotlarini   topshirish
imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini
tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq
hisobotlarini   to‘ldirishdagi   xato   va   kamchiliklarni   tuzatishga   emas,   balki   o‘z
tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.Shuningdek,
mazkur   qonunning   qabul   qilinishi   va   ijrosining   ta'minlanishi   natijasida
respublikamizda   9ta   elektron   raqamli   imzo   kalitlarini   ro‘yxatga   olish   markazlari
tashkil   etildi.   Agar   elektron   raqamli   imzo   kalitlari   soni   2006   yilda   93tani   tashkil
etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda,
mijozlarga   yangi   xizmat   turlarini   ko‘rsatishning   huquqiy   asoslari   kafolatlab
5 qo‘yildi.   Bu   bilan   iqtisodiyotimizga   «Paynet»   kabi   elektron   to‘lovlar   xizmatini
ko‘rsatuvchi   muassasalar   kirib   keldi,   «SMS-banking»,«Internet-banking»   kabi
yangi   elektron   to‘lov   xizmatlari   joriy   etildi.   Endilikda   ushbu   xizmatlar   sharofati
bilan   mijozlar   kommunal,   mobil   aloqa   va   internet   xizmatlarini   hisob-kitob   qilib,
uy-ro‘zg‘or   mollarini   internet   orqali   sotib   olishmoqda.2005   yildan   boshlab
O‘zbekistonda davlat organlarining internetdagi rasmiy veb-saytlari ochilishi tatbiq
etildi.   O‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   «Axborotlashtirish
sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish to‘g‘risida»gi 256-qarori bilan
ushbu   saytlarga   asosiy   talablar   belgilangan   bo‘lib,   unda   saytlarni   to‘laqonli
rasmiylashtirish,   undan   foydalanish   va   yangilash   maqsadida   veb-saytda
joylashtiriladigan   zaruriy   axborotlar   ro‘yxati,   mazmuni   va   boshqa   kerakli
shartlarga   nisbatan   xalqaro   standartlar   aniq   shakllantirildi.   Davlat   va   xo‘jalik
boshqaruvi,   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlarining   axborotkommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanish vositasida jismoniy va yuridik shaxslar bilan o‘zaro
tezkor   hamkorligini   ta'minlash,   shuningdek,   davlat   va   xo‘jalik   boshqaruvi,
mahalliy davlat hokimiyati organlari tomonidan ko‘rsatiladigan xizmatlardan keng
foydalanilishni  ta'minlash  maqsadida Vazirlar  Mahkamasi  tomonidan 2007 yil 23
avgustda «Davlat va xo‘jalik boshqaruvi, mahalliy davlat hokimiyati organlarining
axborot-kommunikatsiya   texnologiyalaridan   foydalangan   holda   yuridik   va
jismoniy   shaxslar   bilan   o‘zaro   hamkorligini   yanada   takomillashtirish   chora-
tadbirlari   to‘g‘risida»gi   qaror   qabul   qilinib,   u   bilan   axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan   foydalangan   holda   interaktiv   davlat   xizmatlari   ko‘rsatish
to‘g‘risidagi   nizom   tasdiqlandi.   Ma’lumotlarni   boshqarish   vositalarining
rivojlanishi   axborot   texnologiyalari   bazasiga   qurilgan   har   qanday   axborot
tizimining asosi hisoblanadi. Ma’lumotlar bazasi (date base) - bu EHM ning tashqi
xotirasida   saqlanadigan,   har   qanday   jismoniy,   ijtimoiy,   statistik,   tashkiliy   va
boshqa   ob’yektlar,   jarayonlar,   holatlarning   o‘zaro   bog‘liq   va   tartiblashtirilgan
majmuidir.Ma’lumotlar   bazasi   (MB)   har   xil   foydalanuvchilarning   axborot
yetishmovchiligini   ta’minlash   uchun   mo‘ljallangan.   Amaliyotda   ko‘pchilik
ma’lumotlar   bazasi   chegaralangan   predmet   sohasi   uchun   loyihalashtiriladi.   Bitta
6 EHMda   bir   qancha   ma’lumotlar   bazasi   yaratiladi.   Vaqti   bilan   turdosh   vazifalarni
bajarishga   mo‘ljallangan   ba’zi   bir   ma’lumotlar   bazasi   birlashishi   ham   mumkin.
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala echiladi: 
   predmet sohasi ob’ektlarini qanday qilib ma’lumotlar modellarining abstrakt
obektlari   shaklida   ifodalash.   Ayrim   hollarda   bu   masalaga   ma’lumotlar   bazasini
mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi. 
   ma’lumotlar   bazasiga   so‘rovlarning   bajarilish   effektivligini   qanday
ta’minlash.   Bu   masalaga   ma’lumotlar   bazasini   fizik   loyihalash   masalasi   deyiladi.
Ixtiyoriy turdagi MBni  loyihalashtirishning birinchi bosqichdagi predmet sohasini
tahlil   qilish   bo‘lib,   u   axborot   tuzilmasini   (konseptual   sxemalar)   tuzish   bilan
yakunlanadi.   Bu   bosqichda   foydalanuvchining   so‘rovlari   tahlil   qilinadi,   axborot
ob’ektlari   va   uning   xarakteristikalari   tanlanadi,   hamda   o‘tkazilgan   tahlil   asosida
predmet   sohasi   tuzilmalashtiriladi.   Predmet   sohasini   tahlil   qilishni   uch   bosqichga
bo‘lish maqsadga muvofiqdir: 
   konseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish; 
   axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash; 
   predmet   sohasining   konseptual   modelini   qurish   va   MBni   konseptual
sxemasini loyihalashtirish. 
7 II.Nazariy qism.
2.1  Malumotlar bazasi haqida tushuncha
Ma’lumotlar   bazasi     -   bu   EHM   ning   tashqi   xotirasida   saqlanadigan,   har   qanday
jismoniy, ijtimoiy, statistik, tashkiliy va boshqa obyektlar, jarayonlar, holatlarning
o‘zaro bog‘liq va tartiblashtirilgan majmuidir.
Ma’lumotlar bazasi (MB) har xil foydalanuvchilarning axborot yetishmovchiligini
ta’minlash   uchun   mo‘ljallangan.   Amaliyotda   ko‘pchilik   ma’lumotlar   bazasi
chegaralangan   predmet   sohasi   uchun   loyihalashtiriladi.   Bitta   EHMda   bir   qancha
ma’lumotlar   bazasi   yaratiladi.Vaqti   bilan   turdosh   vazifalarni   bajarishga
mo‘ljallangan ba’zi bir ma’lumotlar bazasi birlashishi ham mumkin.
Har qanday axborot tizimi bizni  qamragan real  dunyoning ba’zi tomonlarini yoki
predmet sohasini yoki muammoni yoritishi mumkin.
Muammoli muhit vaqti o‘zgarishi bilan o‘zgarishi, ya’ni ob’yektlar xususiyatining
o‘zgarishida,   eski   ob’yektlarning   yo‘qolishi   va   yangilarining   paydo   bo‘lishida
ifodalanadi. Bu o‘zgarishlar voqealar natijasida bo‘lib o‘tadi. Voqealarning ketma-
ketligi   jarayonni   tashkil   etadi.Har   qanday   axborot   tizimi   ob’yektlarning   o‘zlari
bilan   emas,   mavjudiy   borliq   singari,   balki   ularning   belgili   yoritqichi-idenfikatori
bilan ishlaydi.
Belgi   -   idenfikatorlarning   bosh   vazifasi   -   ob’yektni   guruhdagi   turdosh
ob’yektlardan   farqlash.Ob’yektning   idenfikatori,   umumiy   aytganda,   ob’yektning
xususiyati   haqida   yoki,   ya’ni   shunga   o‘xshash,   uning   u   yoki   bu   sinfga   tegishligi
haqida hech qanday axborot bermasligi mumkin.
Ma’lumotlar.  Belgili   shaklda  ifodalangan  ob’yekt  yoki   ob’yektlarning  muomalasi
haqidagi axborotlar ma’lumotni tashkil qiladi.
Bu ma’lumotlar inson yoki qandaydir texnik qurilma tomonidan qabul qilinishi va
tegishli tarzda interpretatsiya qilinishi mumkin. Ma’lumotlarning tavsifli xususiyati
8 shu   hisoblanadiki,   ya’ni   ularni   bir   belgili   tizimdan   boshqasiga   qayta   kodlash
axborotni yuqotmagan holda o‘tkazish mumkin.Belgili ifodalanishning bunaqangi
xususiyatining   ahamiyati   -   mavjud   predmetli   holatning   qabul   qiluvchiga
yo‘naltirilgan, belgilarning har xil tizimlarida ifodalanish imkonini beradi.
Ma’lumotlar  bazasini  qurishda insonga  yo‘naltirilgan mantiqiy ifodalanish  haqida
va   uzoq   muddatli   xotira   qurilmasiga   yo‘naltirilgan   jismoniy   ifodalanish   haqida
gapirish an’anaga aylangan.
Ma’lumotlar   ba’zasi   -   ma’lum   masalaga   yoki   biror   faoliyatga   taalluqli   o’zaro
bog’langan va aloxida ko’rinishda tashkil etilgan ma’lumotlar. 
MB  ma’lumotlarni  xsusiyatlari:  – tuliklik;  – aktuallik;  – kulaylik;  – Tugri  tashkil
etish. 
Ma’lumotlar   banki   -   bir   nechta   MB,   texnik   vosita   va   dastur   ta’minotidan   iborat
avtomatlashtirilgan tizim.
Malumotlar bazasini (MB) yaratish “MYSQL” dasturi bilan ishlash.
MB   tashkil   qilish,   ularga   qo’shimcha   ma’lumotlarni   kiritish   va   mavjud   MBdan
foydalanish   uchun   maxsus   MBlar   bilan   ishlaydigan   programmalar   zarur   bo’ladi.
Bunday   programmalar   majmui   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   sistemalari
(MBBT)   deb   yuritiladi.   Aniqroq   qilib   aytganda,   MBBT–bu   ko’plab
foydalanuvchilar   tomonidan   MBni   yaratish,   unga   qo’shimcha   ma’lumotlarni
kiritish va MBni birgalikda ishlatish uchun zarur bo’lgan programmalar majmuidir.
MBBTning   asosiy   tarkibiy   qismi–ma’lumotlar   bo’lsa,   boshqa   tarkibiy   qismi–
foydalanuvchilardir.   Bulardan   tashqari   Hardware-   texnik   va   Software-dasturiy
ta’minoti   ham   MBBTning   samarali   ishlashini   ta’minlovchi   tarkibiy   qismlar
hisoblanadi.   Hardware   tashqi   qo’shimcha   qurilmadan   iborat   bo’lsa,   programma
qismi   esa   MB   bilan   foydalanuvchi   o’rtasidagi   muloqotni   tashkil   qilishni   amalga
oshiradi.   MBning   tuzilishi   o’rganilayotgan   ob’ektning   ma’lumotlari   ko’rinishi,
ma’nosi, tuzilishi va hajmiga bog’liq bo’ladi. 
Odatda, foydalanuvchilar quyidagi kategoriyalarga bo’linadilar:
9  foydalanuvchi-programma tuzuvchi;
 sistemali programma tuzuvchi;
 ma’lumotlar bazasi administratori.
Bunda   programma   tuzgan   foydalanuvchi   MBBT   uchun   yozgan   programmasiga
javob beradi, sistemali programma tuzuvchi esa butun sistemaning ishlashi uchun
javobgar hisoblanadi. U holda MB administratori sistemaning saqlanish holatiga va
ishonchliligiga javob beradi.
MBBT quyidagicha tavsiflanadi:
Ispolnimost-Bajarilishlik,   foydalanuvchi   so’roviga   hozirjavoblik   bilan   muloqotga
kirishish;
Minimalnayapovtoryaemost-   Minimal   takrorlanishlik,   MBdagi   ma’lumot   iloji
boricha kam takrorlanishi lozim, aks holda ma’lumotlarni izlash susayadi;
Yaxlitlik –axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog’liqlikni
asragan holda bo’lgani, ayni muddao;
Bezopasnost–Xavfsizlik,   MB   ruxsat   berilmagan   kirishdan   ishonchli   himoya
qilingan   bo’lishi   lozim.   Faqat   foydalanuvchi   va   tegishli   tashkilotgina
ma’lumotlarga kira olish va foydalanish huquqiga egalik qilishi mumkin;
Migratsiya–ba’zi   bir   ma’lumotlar   foydalanuvchilar   tomonidan   tez   ishlatilib
turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. SHuning uchun ma’lumotlar
tashqi   xotiralarda   joylashtiriladi   va   uni   shunday   tashkil   qilish   kerakki,   eng   ko’p
ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   sistemasida   har   bir   MB   modeli   quyidagi
xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi:
 Ma’lumotlar tuzilmalarining turi;
 Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar;
 Butunlikning cheklanganligi.
Bu   xususiyatlarni   e’tiborga   olgan   holda   ma’lumotlar   bazasi   modellari   quyidagi
turlarga bo’linadi:
 Daraxtsimon (ierarxik) modellar;
 Tarmoqli (to’rli) modellar;
10  Relyatsion modellar.
Yana   shu   narsani   ta’kidlash   lozimki,   ma’lumotlar   bazasi   modellarining   faqatgina
yuqorida qayd qilingan modeli mavjud deyish noto’g’ri. CHunki bulardan tashqari
yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modeli, ER – modellari, semantik
model   kabi   boshqa   turlari   ham   mavjud.   Lekin   amalda   asosan   dastlabki
ta’kidlangan 3 turli modellar ko’proq qo’llanilib kelinmoqda.SHuning uchun ham
biz ushbu modellarga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Daraxtsimon (ierarxik) modelda ob’ektlar yozuvlar ko’rinishida ifodalanadi.
Ierarxik modelda ikki yarusdagi elementlar bog’langan bo’lsa, unday ma’lumotlar
tarmoqli (to’rli) modelda ifodalangan deyiladi.Tarmoqli modellarda ham ob’ektlar
daraxtsimon   modellardagi   kabi   yozuvlar   ko’rinishida   tasvirlanadi.Ob’ektlarning
o’zaro aloqalari yozuvlar o’rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi.
Relyatsion   modellarda   esa   ob’ektlar   va   ularning   o’zaro   aloqalari   ikki   o’lchovli
jadval ko’rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko’rinishda tasvirlanishi
ob’ektlarning o’zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo’ldi.
MBBT alohida olingan quyidagi modullardan tashkil topadi:
MBni boshqarish bloki-disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi programmasi
va sistemaning so’rovi orasidagi interfeysni aniqlaydi;
Fayl   menedjeri-ma’lumotlar   tuzilmasi   bilan   disklar   o’rtasidagi   bog’lanishni
boshqaradi;
Guery   protsessor-ingliz   tilida   yozilgan   guery   gaplarini   MBni   boshqarish   bloki
tushunadigan tilga o’tkazadi;
Prekompilyator   DML(Data   Manipulation   Language)-   ma’lumotlar   bilan
manipulyatsiya qiladigan til bo’lib, u quyidagi operatsiyalarga javob beradi:
MBdan ma’lumotlarni ajratib olish;
MBga ma’lumotlarni kiritish;
MBdan ma’lumotlarni olib tashlash;
MBni modifikatsiya (o’zgartirishlar) qilish;
11 Kompilyator   DDL(Data   Definition   Language)-MB   tilini,   uning   tuzilmasini   va
tashqi   xotiralardagi   axborot   turini   aniqlaydi.   MBning   tuzilmasi   ko’pincha   jadval
shaklida bo’ladi.
MBga  qo’yiladigan talablar :
 Minimum   xatolik  va  dulikat.  MBBT   ga  ma’lumot  kiritilayotganda  dublikat
bo’lmasligiga tekshiriladi; 
 Aktualizatsiya   imkoniyati.   MB   saklanayotgan   ma’lumotlar   eskirishi
mumkin, bunda ma’lumotlar strukturasi yangi ma’lumotlarni kiritishga va eskisini
uchirishga imkon berishi kerak. 
 Ma’lumotlarni   butunligini   ta’minlash.   MBBT   ma’lumotlarni   buzilishlardan
ximoya   kilishni   ta’minlashi   va   buzilgan   ma’lumotlarni   tiklash   imkoniyatini
yaratish kerak;
 Yuqori   qidirish   tezligi.   Xotira   qurilmalarida   ma’lumotlarni   saklash   usullari
ma’lumotlar banki bilan ishlashni dialog rejimini ta’minlashi kerak; 
 Xavfsizlik   va   maxfiylik.   Foydalanuvchi   fakat   uziga   berkitilgan
zaruriyma’lumotlari bilan ishlashi kerak. 
 Murakkab   surovlar.   Foydalanuvchilarni   xar   xil   kurinishdagi   surovlarini
kayta ishlashni ta’minlashi kerak
MBni yaratishda predmet sohasini tahlil qilish  
MB ni loyihalashtirishda asosan ikkita masala yechiladi: 
1.Predmet   sohasi   ob’ektlarini   qanday   qilib   ma’lumotlar   modellarining
abstrakt   obektlari   shaklida   ifodalash.   Ayrim   hollarda   bu   masalaga   ma’lumotlar
bazasini mantiqiy loyihalash masalasi deyiladi.
  2.Ma’lumotlar   bazasiga   so’rovlarning   bajarilish   effektivligini   qanday
ta’minlash. Bu masalaga ma’lumotlar bazasini fizik loyihalash masalasi deyiladi. 
Ixtiyoriy   turdagi   MBni   loyihalashtirishning   birinchi   bosqichdagi   predmet
sohasini   tahlil   qilish   bo’lib,   u   axborot   tuzilmasini   (kontseptual   sxemalar)   tuzish
bilan   yakunlanadi.   Bu   bosqichda   foydalanuvchining   so’rovlari   tahlil   qilinadi,
axborot   ob’ektlari   va   uning   xarakteristikalari   tanlanadi,   hamda   o’tkazilgan   tahlil
12 asosida   predmet   sohasi   tuzilmalashtiriladi.   Predmet   sohasini   tahlil   qilishni   uch
bosqichga bo’lish maqsadga muvofiqdir: 
   kontseptual talablar va axborot ehtiyojlarini tahlil qilish; 
   axborot ob’ektlari va ular orasidagi aloqalarni aniqlash; 
   predmet   sohasining   kontseptual   modelini   qurish   va   MBni   kontseptual
sxemasini loyihalashtirish. 
Kontseptual   talablar   va   axborot   extiyojlarini   tahlil   qilishda   quyidagi
masalalarni hal qilish kerak: 
   foydalanuvchilarning MBga bo’lgan talablarini tahlil qilish; 
   MBdan   o’rin   olishi   lozim   bo’lgan   axborotlarga   ishlov   berish   bo’yicha
mavjud masalalarini aniqlash; 
   kelajakda hal qilinishi lozim bo’lgan masalalarni aniqlash; 
   tahlil natijalarini hujjatlashtirish. 
13 2.2. MBBT da jadvallar,so’rovlar,formalar va hisobotlar bilan ishlash.  
Ma’lumot   bazasi   (MB)   buyurtmachisi   bilan   birgalikda   ,   ma’lumot   bazasiga
so‘rovlar   tizimini   ishlab   chiqish   zarur.   Ishlab   chiqilgan   so‘rovlar   tizimi   relevant
yaratilgan Mohiyat aloqa modeliga va buyurtmachini talablarini maksimal darajada
qondirishi kerak . Agar buyurtmachini qo‘ygan talablariga qurilgan mohiyat aloqa
modeli   so‘rovlar   tizimiga   ,   uni   to‘la   javob   bermasa,   unda   predmet   sohani
qushimcha   o‘ranib   chiqib,   mohiyat   aloqa   modeli   kerakli   elnementlar   ,
bog‘lanishlar va munosobatlar bilan to‘ldiriladi. 
1.   So‘rovlar   tizimini   ma’lumotlar   bazasidan   foydalanuvchiga   beriladigan
axborot bo‘yicha standart va nostandart (reglamentlamagan) so‘rovlarga sinflanadi.
2. Ma’lumot bazasiga reglamentlanmagan so‘rovlar- shunday so‘rovlarki, ular
foydalanuvchilarni   joriy   ehtiyojlariga   qarab   ,   lekin   qurilgan   model   imkoniyatlari
chegarasida   va   bu   surovlarni   unga   relevantligini   saqlagan   xolda   o‘zini   ta’rifini
uzgartirish imkonini beradi. 
"Omborxona" predmet sohasi uchun surovlar sistemasi 
1. Omborxonada mavjud barcha materiallarni tashki tavsifini toping;
  2. Materiallarni nomlarini va qabul qilish sanasini toping; 
3. Omborxonada mavjud materiallar nomini toping; 
4. Iste’molchilar va materiallar nomini toping; 
5. Materiallarni olgan, omborxona nomlarini toping; 
6.bir material uchun omborxona nomeru ularning kirim chiqimini toping; 
7.№1 nomerli materiallar sonini va iste’molchini toping; 
8. Vazni >100 bulgan materiallarni kirim va chiqim sonini toping; 
9. S1 omborxonadagi materiallar nomini va ularni sonini aniklang; 
10. Maksimal ogirlikka ega bulgan qizil rangli materiallarni nomini toping;
  11.   Eng   engil   vaznli   detal   uchun   zarur   bulgan   materialga   talab   (son   va
iste’molchi)ni toping; 
12. 31.04 kunda kabul k.ilingan material nomerini toping; 
14 13.   P1   iste’molchiga   zarur   bulgan   barcha   materiallar   saqlanadigan   hamma
omborxonalarni toping; 
14. Qizil rangli materiallar kerak bulgan barcha iste’molchilarni toping; 
15. Vazni 40 dan katta bulgan talab kilingan mivdordagi materiallarni va ular
uchun barcha iste’molchilarni toping; 
16. K1 va K2 materiallar saqlanaetgan barcha omborxonalarni toping; 
17.31.04   sanada   olingan   materiallar   zarur   bulgan   barcha   iste’molchilarni
toping; 
18.   S1   raqamli   omborxonadagi   materiallar   nomini   va   ularni   mivdorini
aniqlang; 
19. P1 iste’molchi zarur bulgan materiallarni umumii mikdorini aniqlang; 
20. P1 iste’molchiga zarur bulgan materiallar umumii sonini toping;
  21. Xar bir material va har bir omborxona uchun omborxona yangi xolatini
kuyidagi formula bilan hisoblang 
22. kol = kol0 + kol1 - kol2 
       |          |           | 
Qoldiq  kirim  chikim 
23.   bir   material   buiicha   kirimlarni   umumii   sonini   toping;   bir   omborxona   va
har bir material uchun chik;imlarni umumii sonini toping;
  24. Talab eng ko‘p miqdorda bo‘lgan materiallarni toping; 
25. kirim munosabatiga tanlash quying 
26.Omborxona joriy holatini uzgartiring (kirim va chikim hisobga olinsin); 
27.Barcha munosabatlarda tanlashlarni olib tashlang; 
28.har bir material uchun etishmaslikni hisoblang; 
29. Oq materialni ortiqchasini hisoblang; 
30. maksimal ortiklikka ega materiallarni tanlang; 
31.   K1   va   K2   materiallar   saqlanadigan   barcha   omborxonalarni   kushimcha
munosabat yaratib toping. 
15 2.3.MBBT tillari haqida ma’lumot.
SQL   -   kompyuter   berilganlar   bazasida   saqlanuvchi   ma’lumotlarni   qayta
ishlash   va   o‘qish   uchun   muljallangan   instrumentdir.   SQL   –   bu   strukturlashgan
so‘rovlar   tilining   (Structured   Query   Language)   qisqartirilgan   nomlanishidir.   SQL
abbreviaturasi odatda “sikvel” deb o‘qiladi. Ba’zi xollarda, “ESKYUEL” talaffuzi
xam   SQL   abbreviaturasini   o‘qishda   ishlatiladi.   Nomlanishidan   ko‘rinib   turibdiki,
SQL   foydalanuvchining   berilganlar   bazasi   bilan   o‘zaro   aloqasini   tashkil   etish
uchun qo‘llaniluvchi dasturlashtirish tilidir. Xaqiqatda esa SQL faqat relyasion deb
nomlanuvchi bir turdagi berilganlar bazasi bilan ishlaydi.
  Hozirda   bu   til   MBBT   foydalanuvchilariga   taqdim   etayotgan   barcha
funksional imkoniyatlari qo‘llanilmoqda. Bu imkoniyatlar quyidagilardir:
  1.   Ma’lumotlar   strukturasini   tuzish.   SQL   foydalanuvchilarga   ma’lumotlar
strukturasini   tuzish,   o‘zgartirish   xamda   berilganlar   bazasi   elementlari   o‘rtasida
aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi. 
2.   Ma’lumotlarni   o‘qish.   SQL   foydalanuvchi   yoki   dasturga   berilganlar
bazasida   saqlanuvchi   ma’lumotlarni   o‘qish   va   ulardan   foydalanish   imkonini
beradi. 
3.   Ma’lumotlarni   qayta   ishlash.   SQL   foydalanuvchiga   yoki   dasturga
berilganlar   bazasini   o‘zgartirish,   ya’ni   unga   yangi   ma’lumotlar   qo‘shish,   mavjud
ma’lumotlarni o‘zgartirish va o‘chirish imkonini beradi. 
4.   Berilganlar   bazasini   ximoyalash.   SQL   yordamida   ma’lumotlar   bazasi
foydalanuvchilarini   undagi   ma’lumotlarni   o‘qish   va   o‘zgartirish   imkoniyatlarini
chegaralab   qo‘yish   mumkin.   Bu   orqali   ruxsat   berilmagan   foydalanuvchilardan
axborotlar ximoyalanadi. 
5.   Ma’lumotlardan   birgalikda   foydalanish.   SQL   ma’lumotlardan   birgalikda
foydalanishni   koordinatsiya   qiladi,   bu   esa   paralel   ishlayotgan   foydalanuvchilar
birbirlariga   xalaqit   bermasdan   berilganlar   bazasidagi   ma’lumotlardan
foydalanishlari imkonini beradi. 
16 6.   Ma’lumotlar   yaxlitligini   ta’minlash.   SQL   berilganlar   bazasini   yaxlitligini
ta’minlashga imkon beradi va unda noo‘rin o‘zgartirishlar qilishni oldini oladi. 
MySQL   ni   faqat   mSQL   kamchiliklariga   javob   sifatida   qarash   noto‘g‘ridir.
Uning   ixtirochisi   Maykl   Videnius   (+   yana   Monty   sifatida   ma’lum)   shved
kompaniyasi   TsX   xodimi   ma’lumotlar   bazasi   bilan   1979   yildan   beri   ishlaydi.
Yaqin   paytgacha   Videnius   TsX   da   faqat   dasturchi   edi.   1979   yilda   firma   ichida
foydalanish   uchun   UNIREG   nomli   ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   vositasini
yaratdi. 1979 yildan so‘ng UNIREG bir necha tillarda yozildi va katta ma’lumotlar
bazalarini qo‘llash uchun kengaytirildi. Bitta dastur bajarilayotgan har bir jarayon
bu   dastur   nusxasi   deyiladi,   chunki   xuddi   o‘zgaruvchi   nusxasi   kabi   xotiradan   joy
oladi.   1994   yilda   TsX   WWW   uchun   Amaliy   dasturlar   yarata   boshladi   va   bu
loyihani   qo‘llashda   UNIREG   dan   foydalandi.   Baxtga   qarshi,   UNIREG   katta
harajatlar   talab   qilgani   uchun,   undan   veb-sahifalarni   dinamik   generatsiya   qilish
uchun muvaffaqiyatli foydalanib bo‘lmadi. Va TsX shundan so‘ng SQL va mSQL
ga murojaat qildi Lekin o‘sha paytda mSQL faqat 1.x relizlari shaklida mavjud edi.
Yuqorida aytganimizdek mSQL 1.x versiyalari hech qanday indekslarni qo‘llamas
edi va shuning uchun UNIREG dan unumdorligi past edi.Videnius mSQL avtori s
Xyuz   bilan   bog‘landi   va   mSQL   ni   UNIREG   dagi   V+   ISAM   qayta   ishlovchisiga
ulash   fikri   Bilan   qiziqtirmoqchi   bo‘ldi.   Lekin   Xyuz   shu   paytga   keldib   mSQL   2
yaratish   yo‘lida   anchaga   ketgan   va   indekslar   Bilan   ishlash   vositalarini   yaratgan
edi.   TsX   o‘z   talablariga   ko‘proq   mos   keluvchi   ma’lumotlar   bazalari   serverini
yaratishga qaror qildi. TsX xodimlari Yangidan velosiped ixtiro qilib o‘tirmadilar.
Ular   UNIREG   ni   asos   qilib   oldilar   va   soni   oshib   borayotgan   o‘zga   dasturchilar
utilitalaridan   foydalandilar.   O‘z   tizimlari   uchun   boshida   mSQL   uchun   yaratilgan
API   bilan   deyarli   ustma-ust   tushuvchi   API   yaratdilar.   Natijada   Yangi   kengroq
imkoniyatga   ega   TsX   ma’lumotlar   bazasiga   o‘tmoqchi   bo‘lgan   mSQL
foydalanuvchisi o‘z kodiga juda kam o‘zgartirish kiritishi talab qilinardi. Shu bilan
birga  Yangi   ma’lumotlar  bazasi   kodi  to‘la  original  edi.  1995 yil   may oyiga  kelib
TsX  kompaniya   ichki   talablarini   qanoatlantiruvchi   ma’lumotlar   bazasi,   -   MySQL
1.0   ga   ega   edi.   Firma   biznes-partneri   Detron   HB   dan   David   Aksmark   (David
17 Axmark)   TsX   ga   o‘z   serverini   Internetda   ko‘rsatishni   taklif   qildi.   Serverni
Internetda   ko‘rsatishdan   maqsad   -   birinchi   bo‘lib   Aladdin   Peter   Deych   (Aladdin
Peter   Deutsch)   qo‘llagan   biznes   modelldan   foydalanishdir.   Natijada   MySQLni
mSQL   ga   nisbatan   «tekinroq»   qiluvchi   o‘ta   moslashuvchan   avtorlik   huquqlari
olindi.   Nomiga   kelganda   Videnius   bu   haqida   shunday   deydi:   «Xozirgacha
noma’lum   MySQL   nomi   qaerdan   kelib   chiqqani.   TsX   da   asosiy   kattalog,   hamda
bibliotekalar va utilitalar ko‘p qismi bir necha o‘n yildan beri «mu» prefiksiga ega.
Shu   bilan   birga   mening   qizim   (bir   necha   yilga   kichik)   ismi   ham   May   (My).
Shuning   uchun   haligacha   sir,   bu   ikki   manbaning   qaysi   biri   MySQL   nomini
bergan». 
 
18 Nazariy qism
3.1   “ BILIMLARNI   NAZORAT   QILUVCHI   TIZIMLAR ”   ma’lumotlar
bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish
"  BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR  Bo’limini" 
ma'lumotlar bazasini ishlab chiqish
2.1 "  BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR  Bo’limini " mavzusini 
tahlil qilish
"Bolim" ma'lumotlar bazasi berilgan bo’limlar, xodimlar mehnatining              
dinamikasi, bo’limda ishash shartlari,.
  Ushbu mavzu sohasida ob'ektlarning izini ajratish mumkin:
-  BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR  ( BILIMLARNI 
NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR  nomi, liki, logini)
-Bo’limi (Bo’lim nomi, Rahbari).
-Mijoz (To'liq ismi, mashinalar nomlari, Clientik turi,).
-  BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR  xodimlari. (hujjatlarni 
yig'ish, (agar filialga so'rov yuborilsa)     yordam berish).
Ob'ektlarning o'zlaridan tashqari, ular o'rtasida ham bog'liqlik mavjud.
Ob'ektlar o'rtasidagi munosabatlar - predmet sohasidagi ob'ektlarning aloqasi. 
Mavzu maydoniga muvofiq tizim quyidagi xususiyatlarni hisobga olgan holda 
quriladi:
- Mashinaning sifatiga javob berish.
- Clientning qanday mashina olishini aniqlash.
- xodim mijozga xizmat qiladi.
“ BILIMLARNI NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR ” –   BILIMLARNI 
NAZORAT QILUVCHI TIZIMLAR  haqida ma’lumotni saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id _ BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR int(6) Kalit maydon
19 BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _name varchar(255) BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR
nomi
BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _linki varchar(255) BILIMLARNI   NAZORAT
QILUVCHI   TIZIMLAR
kirib borish linki
BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR_ Manege
r varchar(255) BILIMLARNI   NAZORAT
QILUVCHI   TIZIMLAR
ish boshqaruvchi
BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR_logini varchar(255) BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLARga
kirish logini
“   Bo’lim ” –  Bo’lim haqida ma’lumotni saqlovchi jadval 
Maydon nomi Tipi Izoh
idBolim int(5) Kalit maydon
Bolim_Nomi varchar(60) Bo’lim nomi
“ Lavozim ” –jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
idLavozim int(11) Kalit maydon
LavozimName varchar(100) Lavozim Nomi
“ Employee ” –Xodimlar haqida ma’lumot saqlovchi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
idEmployee int(5) Kalit maydon
Full_name varchar(45) F.I.O
Phone varchar(45) Telifoni
Position varchar(45) Lavozmi
EmployeeDate varchar(45) Ishchi kelgan vaqti
20 3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  va Bo’lim jadvallari n:1
bog’lanish turini hosil qilgan.
21 BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  va LAVOZİMİ n:1 
bog’lanish jadvali
LAVOZIM va BO’LIM jadvallari 1:N bog’lanish
22 BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  va Xodim jadvallari n:1
bo’lanish
23 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va  jadvallarga 
ma’lumotlar kiritish
1-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR ” jadvalini 
CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE  BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  (
id   BILIMLARNI_NAZORAT   QILUVCHI_TIZIMLAR   INT(11)   NOT
NULL PRIMARY KEY,
        BILIMLARNI_NAZORAT   QILUVCHI_TIZIMLAR   _name   VARCHAR(55)
NOT NULL,
     LoginiVARCHAR(55) NOT NULL,
     Linki VARCHAR(15) NOT NULL
          BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR   _Adres VARCHAR(15)
NOT NULL
     BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _Meniger VARCHAR(15)
NOT NULL
);
2-jadval. “Xodim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE  Hodim  (
idHodim INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     EmployeEFullName VARCHAR(45) NOT NULL,
     EmployeeDate INT(10) NOT NULL,
24     EmployeeAdres Varchar(45) NOT NULL,
     phone VARCHAR(45) NOT NULL,
     );
 
4-jadval. “XIZMATLAR” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil 
qilish
CREATE TABLE  XIZMATLAR  (
     Id XIZMATLAR  INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     Xizmat Turi VARCHAR(20) NOT NULL,
     XizmatNarxi  INT(2) NOT NULL
);
5-jadval. “Bo’lim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Bolim   (
     idBolimINT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     BolimNomi VARCHAR(45)  NOT NULL,
    );
6-jadval. “Lavozim” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Lavozim   (
     idLavozim INT(11) NOT NULL PRIMARY KEY,
     LavozimNomi VARCHAR(45)  NOT NULL,
    
    
);
7-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  va BO’LIM 
n:1 bog’lanish” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE   TABLE   BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _has_BO’LIM(
25     BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  _id GO’ZALLIK_SALONI
INT(4) NOT NULL PRIMARY KEY,
     BO’LIM_idBO’LIM INT(3)) NOT NULL,    
);
8-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  va Bo’lim n:1
bog’lanish” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE   TABLE   BILIMLARNI_NAZORAT
QILUVCHI_TIZIMLAR _has_Bolim(
    BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR  Bolim INT(4) NOT NULL
PRIMARY KEY,
     BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR _idSgifohona INT(3) NOT
NULL,  
     BO’LIM_idBO’LIM INT(3) NOT NULL,  
)
3.4.  SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
1-jadval. “ BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR ” jadvaliga
INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
BILIMLARNI_NAZORAT   QILUVCHI_TIZIMLAR   VALUES(1,’   Shaxnoza
go’zallik saloni', 'Samarqand’, ’+998986987858’, 'Murodova Shaxnoza’,
’, shaxnoza@gmail,com',’shaxnoza_guzallik_saloni.uz’);
INSERT INTO  BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR
  VALUES(2,‘   Sharofat   go’zallik   saloni
',‘Samarqand’,’+998986574892’,’Sotvoldiyeva
Sharofat’,’sharofat@gmail.com’,’sharofat_guzallik_saloni.uz’ );
INSERT INTO  BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR
VALUES(1,’Marjono   go’zallik   salon   ',   'Nurobod’,   ’+9989865835689’,
’Do’smurodova Marjona,
’,   dusmurodova_marjona@gmail,com',   '
dusmurodova_marjona_guzallik_saloni.uz’);
26 Xulosa
Hozirgi   kunda   Respublikamizda   keng   tarqalib   borayotgan   ish   joylarini
avtomalashtirish   va   ish   joylarida   axborot   kommunikatsiya   vositalaridan   keng
foydalanishga katta e’tibor berilmoqda. 
Men   ushbu   “ BILIMLARNI   NAZORAT   QILUVCHI   TIZIMLAR”
ma’lumotlar   bazasini   yaratish”   mavzusidagi   kurs   ishimni   bajarish   davomida
ko`plab   izlanishlar   olib   bordim.   Jumladan,   Xodimlarni   oylik   maoshini   ishlab
chiqish   bo`yicha   yaratilgan   ma’lumotlar   bazasi   bilan   tanishib   chiqdim.   U   yerda
kerakli ma’lumotlarni qanday olish haqida tassavvurga ega bo`ldim. 
MB ni yaratish davomida dasturlash texnologiyasi  bilan chuqurroq tanishib
chiqdim va chuqur malaka hosil qildim. 
Shuningdek   ma’lumotlar   bazasi   bilan   ishlash,   ularni   oddiy   va   dinamik
usullarda   tashkil   qilish   malakasini   hosil   qildim.   Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimlari   bilan   tanishib   chiqdim   va   “ BILIMLARNI   NAZORAT   QILUVCHI
27 TIZIMLAR  ma’lumotlar bazasini yaratish” ma’lumotlar bazasini bilan shuningdek
undagi turli xil so’rovlar orqali ishlar olib bordim. 
Xulosa   qilib   shuni   ta’kidlash   mumkin,   hozirgi   fan-texnika   xamda
informatsion  texnologiyalarining  yordamida   avto  servis  ishlarini  yanada   qulay  va
oson qilish mumkin. 
BILIMLARNI   NAZORAT   QILUVCHI   TIZIMLAR   lar   ishini
takomillashtirish   va   ish   unumdorligini   yuqori   darajada   oshirishga   erishishimiz
mumkin ekan.
Foydalanilgan adabiyotlar.  
1. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va
yangilash, mamlakatni  modernizatsiya va isloh etishdir”. – T.,”Xalq so‘zi”,
2005- yil 29-yanvar. 
2. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “Kompyuterlashtirishni   yanada
rivojlantirish   va   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarini   joriy   etish
to‘g‘risida”gi Farmoni (№PF-3080 30.05.2002 y.). 
3. O‘zbekiston   Respublikasining   “Axborotlashtirish   to‘g‘risida”gi   Qonuni.
(№563-11.   №   560-II   11.12.2003   y.).   5.   “Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish
tizimlar” fani bo’yicha elektron o’quv qo’llanma, TATU FF. 
4. Ayupov R.X., Ismoilov S.I., Azlarov A.X., “MS Access 2002 - ma’lumotlar
majmuasini   boshqarish   tizimi”(o’quv   qo’llanma)   Toshkent.:   Toshkent
Moliya instituti, 2004. 
28 5. Кодд   Э.Ф.,   “Реляционная   модель   данных   для   больших   совместно
используемых банков данных”. СУБД . 1995  г . 
Internet saytlari  
1. www.ictcouncil.gov.uz-Kompyuterlashtirishni   rivojlantirish   bo`yicha
Vazirlar Maxkamasi muvofiqlashtiruvchi Kengashining sayti. 
2. www.ecsoman.edu.ru–Rossiya   Federatsiyasi   Oliy   o`quv   yurtlarida
o`qitilayotgan fanlar bo`yicha o`quv-uslubiy komplekslar. 
3. http://www.voydod.uz/ - qidiruv tizimi. 
4. ziyonet.uz–O`zbekistonning axborotlarni izlab topish tizimi. 
5. http://ITPortal sayti.
 
29

“BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasini Loyihalash MUNDARIJA I. KIRISH……………….…………………………………………….……..3 I.1 MBBT ni hozirgi kundagi ilm-fandagi o’rni…………..…………....….3 I.2 MBBT istiqbollari…….…………………………………………………...6 II. NAZARIY QISM……………………….………....................................9 2.1. Malumotlar bazasi haqida tushuncha………………………..................9 2.2. MBBT da jadvallar, so’rovlar, formalar va hisobotlar bilan ishlash……………………………………………………………………..……15 2.3. MBBT tillari haqida ma’lumot…………………..………………..……17 III. AMALIY QISM…………………………….........……………………...20 3.1. “BILIMLARNI_NAZORAT QILUVCHI_TIZIMLAR” ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni shakllantirish…………. ................20 3.2 JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI…… . . . . . . . . . .. ...........22 3.3. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va jadvallarga ma’lumotlar kiritish……………………….... . . . . . . . . . . . . . . .……………25 3.4. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shis…………….25 IV. XULOSA……………………………………………………………...…..28 V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…….…………….……………...29 1

Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan, Axborot texnologiyalari va kommunikastiyalarini rivojlantirish vazirligi tashkil etildi. Farmonning O’zAda keltirilgan matniga ko’ra, vazirlik O’zbekiston Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi negizida tashkil etilgan.Yangi vazirlikning asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari sifatida quyidagilar belgilangan:axborot texnologiyalari va kommunikastiyalar soxasida, “elektron xukumat”ni joriy etishda yagona davlat siyosati amalga oshirilishini ta’minlash;aloqa va telekommunikastiyalar soxasidagi faoliyatni, shuningdek, radiochastotali spektrdan foydalanishni davlat yo’li bilan boshqarish, listenziyalash va nazorat qilish borasidagi funkstiyalarni amalga oshirish;Internet tarmog’ining milliy segmenti yanada shakllantirilishini ta’minlash;raqobatdosh dasturiy maxsulotlarning mamlakatimizda ishlab chiqarilishini va ichki bozorini xamda ularga ko’rsatiladigan xizmatlarni rivojlantirishga ko’maklashish;axborot xavfsizligini ta’minlash;zamonaviy kommunikastiya vositalari soxasida ilmiy tadqiqotlar va ishlanmalarni, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil qilish;vazirlik faoliyati doirasiga kiruvchi boshqa yo’nalishlar bo’yicha xorijiy investistiyalarni jalb etish va boshqalar. “Gazeta.uz” ning qayd etishicha, Aloqa, axborotlashtirish va telekommunikastiya texnologiyalari davlat qo’mitasi 2012 yil 16 oktyabrida Aloqa va axborotlashtirish agentligi negizida tashkil etilgan edi. O’zAAA esa, o’z navbatida, 2002 yili Pochta va telekommunikastiyalar agentligi negizida, ushbu agentlik esa 1997 yili Aloqa vazirligi negizida tashkil etilgan edi. Aloqa vazirligining o’zi 1992 yilda tashkil etilgan. Biz dasturchilar uchun bu qarorlar juda muhim qarorlardan biri bo’ldi. 2013- yildan 2020-yilgacha Elektron hukumat tizimiga o’tilish talab qilinmoqda. Shuning uchun axborot tizimlariga o’tilishga kata ahamiyat berilmoqda.Yangi o’quv yurtlari va yangi fakultetlar ochilmoqda. Dunyo globallashib borgani sari 2

axborot tehnalogiyalarga bo’lgan talab ortib bormoqda. O’zbekiston ham rivojlangan davlatlar qatoriga kirib bormoqda. Bunda esa yoshlarni ongini saviyasini oshirish va zamon talablariga mos ravishda kadrlarni tayyorlash davlatimiz taraqiyotini rivojlanishiga sabab bo’ladi. Mamlakatimizda axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish jarayoni izchil davom ettirib kelinmoqda. Eng avvalo, O‘zbekistonda mazkur sohani tartibga soluvchi mukammal qonunchilik bazasi yaratilganini alohida ta'kidlash joiz. Shu bilan birga, bugun dunyoda shiddat bilan kechayotgan globallashuv sharoitida AKT sohasining keskin taraqqiy etib borishi kuzatilayotganligi, ilg‘or davlatlarning ushbu soha rivojiga alohida e'tibor qaratayotgani bejiz emas. Darhaqiqat, hozirgi davrda AKT orqali uzatiladigan axborot jamiyat rivojining eng muhim shartlaridan biri bo‘lib qoldi. U ishlab chiqarish resursi, insonlar orasidagi aloqani ta'minlovchi qudratli vositaga aylandi. Shu bois, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, umuman, jamiyatning axborot uzatish tezligi hamda sifatiga bo‘lgan talablari kun sayin ortib bormoqda. AKT sohasini jadal sur'atlar bilan taraqqiy ettirish O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan tarkibiy o‘zgarishlar hamda iqtisodiy islohotlarning bosh yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Chunki bu yo‘nalish nafaqat respublikani axborotlashgan jamiyatga aylantirish uchun xizmat qiladi, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini jadal sur'atlar bilan rivojlantirishda o‘ziga xos yetakchi tarmoq — «lokomotiv» rolini o‘ynaydi.Dasturiy vazifalardan kelib chiqib, mamlakatimizda komputer va axborot texnologiyalari, telekommunikatsiya va ma'lumot uzatish tarmoqlarini, internet xizmatlarini rivojlantirish va zamonaviylashtirish, ularni dunyo standartlari darajasiga yetkazish maqsadida keng ko‘lamli islohotlar bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Albatta, ijtimoiy hayotning barcha sohalarida bo‘lgani kabi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, o‘z navbatida, ushbu sohaning huquqiy asosini shakllantirish va takomillashtirib borishni taqozo etadi. Shuning uchun ham mamlakatimizda mazkur sohada samarali huquqiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishga jiddiy e'tibor qaratilmoqda. O‘tgan davr mobaynida sohani yanada rivojlantirishga qaratilgan 3

11ta qonun, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 3ta farmoni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti hamda Vazirlar Mahkamasining 40dan ortiq qarorlari va 300dan ortiq idoraviy qonunosti hujjatlari qabul qilindi. Mustaqillik yillarida yaratilgan keng huquqiy maydon mamlakatimizda siyosiy modernizatsiya jarayonlarida tobora muhim ahamiyat kasb etib borayotgan axborotkommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi yo‘lida qulay imkoniyatlar yaratmoqda.Jamiyatni axborotlashtirish va axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini yanada rivojlantirish maqsadida 2003-2004 yillarda «elektron» qonunlar bloki qabul qilindi. Bular «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlaridir. Mazkur qonun hujjatlarini ishlab chiqishda ushbu sohadagi xalqaro huquqiy me'yorlar hamda bir qator rivojlangan davlatlarning tajribalari ham atroflicha o‘rganilib, milliy qonunchiligimizga maqbul jihatlari uyg‘unlashtirildi. Ushbu qonunlarning qabul qilinishi va joylarda ularning ijrosi ta'minlanishi, o‘z navbatida, ish yuritish madaniyatining elektron ko‘rinishi shakllanishiga, masofa qisqarishiga, vaqt tejalishiga hamda iqtisodiy samaradorlikning oshishida muhim omil bo‘ldi. Mamlakatimizda axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal sur'atlarda rivojlanishi elektron hujjat aylanishi, elektron raqamli imzo, elektron tijorat, elektron to‘lovlar kabi yana bir qancha yangi xizmat turlarining shakllanishiga, jumladan, tadbirkorlarimizga masofadan turib dunyoning xohlagan mamlakatidan o‘ziga hamkor topish va tijorat ishlarini yuritishiga keng yo‘l ochdi. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotida yangi yo‘nalish hisoblangan mazkur tizimlarning tez sur'atlarda taraqqiy etishining yana bir omili — bu axborotkommunikatsiya texnologiyalarini raqamlashtirish darajasining ortishi, xususan, xalqaro axborot tarmoqlaridan foydalanishning umumiy tezligi o‘tgan yilga nisbatan 61 foizga oshib, bugungi kunda 7780 Mbit/s.ni tashkil etayotgani va ulardan foydalanish uchun qulay shart-sharoitlar yaratilganligidadir. Shuningdek, joriy yil boshida ma'lumotlar uzatish, jumladan, internetga ulanish bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jalik subyektlarining soni 930 taga yetgan bo‘lsa, jamoaviy foydalanish 4

maskanlari 1063tani tashkil etdi.Xorijiy mamlakatlar tajribasidan ma'lumki, elektron tijoratning shiddat bilan rivojlanishiga internetdan foydalanuvchilar soni aholining 20-25 foizini tashkil etgandagina erishish mumkin. Bugungi kunda mamlakatimizda internetdan foydalanuvchilar soni 10 millionga yetgani elektron tijoratning kelgusidagi yorqin istiqbolidan darak berib turibdi. O‘zbekistonda elektron hujjatlarga huquqiy mavqe beruvchi «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi qonunning qabul qilinishi, shubhasiz, elektron hujjat aylanishi tizimini rivojlantirishga ko‘maklashib, davlat hokimiyatining turli idoralari o‘rtasidagi hujjat aylanishini avtomatlashtirishga qulay imkoniyat yaratmoqda. Elektron hujjat aylanishi tizimini joriy etish o‘zaro axborot almashinuvi darajasi va sifatini oshirishga, axborot izlash samaradorligi o‘sishiga, katta hajmdagi ma'lumotlar bilan ishlash va ulardan foydalanishga ko‘maklashib, qog‘ozli hujjat aylanishi ulushining kamayishiga yordam bermoqda. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo‘lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo‘natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilab berdi. «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va qog‘ozdagi shaxsiy imzo teng kuchga ega ekanligini ta'minlab berdi. Natijada yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan internet tarmog‘idan foydalangan holda kerak bo‘lgan barcha hisobot formalari va boshqa ma'lumotlarni elektron ravishda interaktiv holda olish hamda soliq va statistika hisobotlarini topshirish imkoniyatini yaratdi. Bu tizim kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarining vaqtini tejash, davlat xizmatchilari bilan bevosita muloqot uchun navbat kutish yoki soliq hisobotlarini to‘ldirishdagi xato va kamchiliklarni tuzatishga emas, balki o‘z tadbirkorlik ishlarini rivojlantirishga sarf etishlariga imkon bermoqda.Shuningdek, mazkur qonunning qabul qilinishi va ijrosining ta'minlanishi natijasida respublikamizda 9ta elektron raqamli imzo kalitlarini ro‘yxatga olish markazlari tashkil etildi. Agar elektron raqamli imzo kalitlari soni 2006 yilda 93tani tashkil etgan bo‘lsa, hozirgi kunga kelib 300 mingtadan ortib ketdi.Shu bilan bir qatorda, mijozlarga yangi xizmat turlarini ko‘rsatishning huquqiy asoslari kafolatlab 5