logo

Mehmonxona ma’lumotlar bazasini loyihalash

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

152.2861328125 KB
“Mehmonxona ma’lumotlar bazasini loyihalash”mavzusida Kirish
Informatsion   tеxnologiyalarning   rivojlanishi   va   axborot   oqimlarining   tobora
ortib     borishi,     ma'lumotlarniig     tеz     o`zgarishi     kabi     xolatlar     insoniyatni     bu
ma'lumotlarni   o`z  vaqtida  qayta  ishlash  choralarini qidirib  topishga  undaydi.
Ma'lumotlarni-   saqlash,   o`zatish   va   qayta   ishlash   uchun   ma'lumoglar   bazasi
(MB)ni     yaratish,     so’ngra     undan     kеng     foydalanish     bugungi     kunda     dolzarb
bo`lib   qolmoqda.Biz   axborot   asrida   yashamoqdamiz.   Hozirgi   kunda   axborotni
boshqarish   juda   muhim   tushunchaga   aylanib   bo’ldi.   Axborot   dunyosidagi   eng
asosiy   vazifa   –   uni   qayta   ishlashdir.   Axborotni   qayta   ishlash   esa   eng   murakkab
jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular
ustida   bajariladigan   amallar   –   saqlash,   uzatish,   tahrirdan   o’tkazish   kabilarni
tushunishimiz  mumkin. Axborotlar  ustida amallar  bajarish uchun ularni  bir  joyga
to’plash   muhim   hisoblanadi.   Axborotlar   miqdori   oz   bo’lmaganligi   sababli   bu
jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir
joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi.
Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini
tor   ma’noda   qarab   chiqaylik.   Chunki   bu   tushuncha   tarixi   tushunchasi   keng
ma’noda,   insoniyat   ma’lumotlarni   saqlaydigan   va   ishlov   beradigan   har   qanday
vositalar tarixiga umumlashtiriladi. 
Ma’lumotlar   bazasi   tarixi   tor   ma’noda   ma’lumotlar   bazalarini   an’anaviy
(zamonaviy)   ma’noda   ko’rib   chiqadi.   Ushbu   tushuncha   paydo   bo’lishiga   1955-
yilda   dasturlashtiriladigan   yozuv   uskunalari   paydo   bo’lgani   bilan   bog’lash
mumkin.   Bu   vaqtda   dasturiy   ta’minot   fayllarga   asoslangan   yozuvlarni   qayta
ishlash   modelini   qo’llab-quvvatlar   edi.   Ma’lumotlarni   saqlash   uchun
perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960-
yillarning   o’rtalarida   paydo   bo’ldi.   Ma’lumotlar   bazasidagi   operatsiyalar
terminallar   yordamida   interaktiv   ravishda   qayta   ishlandi.   Keyingi   muhim   qadam
Edgar   Koddning   ishi   tufayli   1970-yillarning   boshlarida   relyatsion   ma’lumotlar
modelining   paydo   bo’lishi   bilan   bog’liq.   Kodd   ishi   amaliy   ma’lumotlar   bazasi
texnologiyasini   matematika   va   mantiq   bilan   chambarchas   bog’lash   uchun   yo’l ochdi.   “Ma’lumotlar   bazasi”   atamasi   1960-yillarning   boshlarida   paydo   bo’lgan,
garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda
tushunilgan   bo’lsa-da,   1964-1965-yillarda   SDC   tomonidan   tashkil   qilingan
simpoziumlarda joriy etilgan.  Ushbu  atama  zamonaviy  ma’noda  faqat  70-yillarda
keng qo’llanilgan.
Ma'lumotlar  bazasi  -bu       o`zaro       boglangan       va     tartiblangan 
Ma'lumotlar majmuasi bo`lib. u kurilayotgan ob'еktlarning xususiyatini, xolatini va
ob'еktlar  o’rtasidagi   munosabatni   ma'lum  soxada   tavsiflaydi. Darxaqiqat,   xozirgi
kunda   inson   xayotida   MBda   kеrakli    axborotlarni saqlash   va   undan   oqilona
foydalanish     juda     muxim     rol   o’ynaydi.     Sababi     jamiyat   taraqqiyotining   qaysi
jabxasiga   nazar   solmaylik   o`zimizga   kеrakli   ma'lumotlarni   olish     uchun     albatta,
MBga     murojaat     qilishga     majbur     bo’lamiz.     Demak,     MBni   tashkil       qilish
axborot     almashuv     texnologiyasining     eng     dolzarb     xal     qilinadigan
muammolaridan   biriga   aylanib   borayotgani   davr   taqozasidir.   Ma'lumki,   MB
tushunchasi   fanga   kirib   kеlgunga   qadar,   ma'lumotlardan   turli   ko’rinnshda
fondalanish   juda   qiyin   edi.   Dastur   tzuvchilar   ma'lumotlarni   shunday   tashkil   qilar
edilarki   u   faqat   karalayotgan   masalauchungina   o’rinli   bo’lardi.   Xar   bir     yangi
masalani     xal     qilishda     Ma'lumotlar     qaytadan       tashkil       qilinar     va     bu     xol
yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi.   Shuni   ta'kidlash   lozimki,
xozirgi     vaqtda     dеyarli     barcha     MBBSlar     asosan   rеlyatsion     modеllar     asosida
tashkil  qilinmoqda.  Shuni  nazarda  tutgan  Microsoft Office  korporatsiyasi  xam
eng  ommalashgan  dastur  vositalarga  ega,  bu  dastur vositalari  ixtiyoriy  soxada
yuqori  darajadagi  profеssional  xujjatlar  tayyorlash imkonini  bеradi.  Shulardan
biri    MBlar     bilan    ishlashga     mo`ljallangan     Microsoft   Access  dasturi  bo`lib,  bu
dastur   Visual   Basic   for   Application   dasturlash   muxitida   makroslar   yaratish   va
boshqa   bir   qancha   imkoniyatlarga   egaki.   bu   foydalanuvchiga   xar   tomonlama
mukammal   bo`lgan   xujjatlar   tayyorlashga   yordam   beradi     Microsoft   Office   ning
o`zbеk   tilidagi   varianti   yukligi,   uning   faqat   ingliz   va   rus     tilida     yaratilgan
vsrsiyalaridangina  foydalanish  nmkoinyatiga  ega ekanligimizdan  mazkur  fikrlar
Microsoft   Access   ning ruscha   vеrsiyasiga   tayanib yozilgan.   Microsoft   Access dasturi     xam     relyatsion     modеllar     asosiga     kurilgan   bo`lib,     unda     tashqil
qilinadngan     MBlar     jadval     kurinishida     aks     etadi.     Bunday   jadvaldagi   ustunlar
maydon   dеb,   satrlar   esa   yozuv   dеb   ataladi.   Maydon   -   ma'lumotlarni   tashqil
etishning   oddiy   birligi   bo`lib,   malumotning   aloxida,   bo`linmas   birligiga   egaligi
rеkvizitga   mos   kеladi.   Еzuv   mantikiy   boglangan   rеkvizitlarga   mos   kеluvchi
maydonlar   yigindisidir.   Yozuvning   t   o`zilishi   o`z   tarkibiga   mos   xar   bir   oddiy
ma'lumotga ega maydonlar tarkibi va kеtma-kеtligi bilan bеgilanadi.
1. Ma’lumot bazasi tushunchasi
Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlarni   saqlash   va   boshqarishning   eng   yaxshi   usuli   hisoblanadi.
Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni
ta’minlaydi.   Birinchidan,     Ma'lumotlar     turi,     ko’rinishi,     ularni     qo’llaydigan
dasturlarga   bog`liq,     bo’lmasligi     lozim,     ya'ni     MBga     yangi     ma’lumotlarni
kiritganda     yoki   ma'lumotlar   turini   o`zgartirganda,   dasgurlarni   o`zgartirish   talab
etilmasligi lozim.   Ikkinchidan,   MBdagi   kеrakli   ma'lumotni   bilish   yoki   izlash
uchun  biror dastur tuzishga xojat qolmasin.  Shuning  uchun  xam  MBni   tashkil
etishda     ma'lum     qonun     va     koidalarga   amal     qilish     lozim.     Bundan     buyon
axborot   so’zini   ma'lumot   so`zidan   farqlaymiz, ya'ni   axborog   so`zini   umumiy
tushuncha     sifatida     qabul     qilib,     ma'lumot     dеganda   aniq,   bir   belgilangan   narsa
yoki   xodisa   sifatlarininazarda   tutamiz.     Bugungi     kunda     ma'lumotlarni     eng
ishonchli     saqlaydigan     vositalardan     biri   esa     xozirgi     zamon     kompyutеrlaridir.
Kompyutеrlarda     saqlanadigan     MB     -     bu   maxsus     formatga     ega     bo`lgan
muayyan   tuzilmali   fayl   dеmakdir.   Kompyutеr xotirasida   xar   bir   fayl,   yozuv
dеb     ataladigan     bir     xil     turdagi     qismlardan     iborat   bo`ladi.     Еzuv-   o`zaro
boglangan   ma'lumotlarning   bir   qismidir.Fayldagi   yozuvlar   soni,     qaralayotgan
ma'lumotning   ulchoviga   bog`lik.   Xar   bir   yozuv   esa   maydon dеb   ataladigan
bo’laklardan    tashkil    topadi.   Maydon  ma'lumotlarning.  imkoni boricha,  qisqa
to’plamidan     iborat     bo`lishi     lozim.     Xar     bir     maydon,       o`zi   ifodalaydigan
ma'lumotlariga  ko’ra  biror  nomga  ega  bo`ladi. Ma’lumotlar   nafaqat   keng   yoyilgan   va   keng   tarqalgan   hamdir.   Bu
tashkilotlarning   yashashi   va   rivojlanishi   uchun   ham   zarurdir.   Masalan,   OTM
o’zining   professor-o’qituvchilari,   fakultetlari,   tegishli   yo’nalishlari   va
mutaxassisliklari   hamda   talabalari   haqida   hech   qanday   ma’lumotga   ega
bo’lmasdan   turib   rivojlanishi   mumkinmi,   degan   savolni   o’rtaga   qo’yib   ko’raylik.
Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga
ega   bo’lganidek,   ular   kerak   bo’lganda   qaror   qabul   qiluvchilar   uchun
ma’lumotlarga   ega   bo’lishlari   kerak.   Ishonch   bilan   aytish   mumkinki,   OTMning
barcha   axborot   tizimlarining   maqsadi   ularga   axborotni   tashkiliy   manba   sifatida
ishlatishga   yordam   berishdir.   Ushbu   tizimlarning   barchasida   ma’lumotlarni
yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi.
Ma’lumotlar   bazasi   –   tegishli   ma’lumotlar   to’plamini   o’z   ichiga   olgan
umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. 
Axborot   tizimining   turiga   va   masalaning   qo’yilishiga   qarab,   bu   ma’lumotlar
bir   yoki   ikki   mavzudagi   bir   necha   megabaytdan   biznesning   ichki   va   tashqi
muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin.
Ma’lumotlar   bazalari,   kompyuterlarga   asoslangan   tizimlarga   ma’lumotlarni
tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir.
Ma’lumotlar bazasi tushunchasi  maydon, yozuv, fayl  atamalari bilan bog’liq.
Maydon   –   bu   saqlanadigan   ma’lumotlarning   eng   kichik   birligi.   Tipik
ma’lumotlar   bazasida   bir  qancha   tiplarning  yoki  saqlanadigan  maydonlarning  har
birini  tavsiflovchi  ko’plab nusxalari  (occurrence  yoki  instance)  mavjud. Masalan,
OTMlar   haqida   ma’lumot   mavjud   bo’lgan   ma’lumotlar   bazasida   "OTM   raqami"
nomi   bilan   saqlanadigan   maydon  turini  o’z  ichiga  olishi  mumkin  va  ma’lumotlar
bazasida   tavsiflangan   OTMlarning   har   bir   turi   uchun   (fakultetlar,   yo’nalishlar,
guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi
mavjud bo’ladi.
Yozuv   –   bu   tegishli   saqlanadigan   maydonlar   to’plamidir.   Bunday   holda,
saqlangan   yozuvning   nusxasi   saqlanadigan   maydonlarning   tegishli   nusxalari
guruhidan iborat.  Fayl   -   bu   bir   xil   turdagi   saqlangan   yozuvlarning   barcha   mavjud   nusxalari
to’plami. Oddiylik uchun har qanday berilgan fayl faqat bitta turdagi saqlanadigan
yozuvlarni   o’z   ichiga   olishi   mumkin   deb   qabul   qilinadi.   Ushbu   soddalashtirish
keyingi mulohazalarga jiddiy ta’sir ko’rsatmaydi.
Ma’lumotlar   bazasini   loyihalash   uchun   axborot   va   ma’lumotlar   o’rtasidagi
farqni tushunib olish kerak. 
Axborot   -   bu   ma’lumotlarning   ma’nosini   ochib   berish   uchun   qayta   ishlash
natijasidir. Axborotdan qaror qabul qilish uchun asos sifatida foydalanish mumkin.
Masalan, OTM professor-o’qituvchilari haqidagi ma’lumotlarning qisqacha tavsifi
attestatsiya   organlariga   OTM   uchun   attestatsiyani   o’tkazish   yoki   o’tkazmaslikni
belgilashda foydali bo’lgan tushunchalarni beradi.
Ushbu   misoldan   ko’rinib   turibdiki,   ma’lumot   o’z   vaqtida   va   aniq
ma’lumotlarni talab qiladi. Bunday ma’lumotlar to’g’ri yaratilishi va ularga kirish
va   qayta   ishlash   oson   bo’lgan   formatda   saqlanishi   kerak.   Bundan   tashqari,   har
qanday   asosiy   manba   kabi   ma’lumotlar   muhiti   ehtiyotkorlik   bilan   boshqarilishi
kerak. 
Ma’lumotlarni   boshqarish   -   bu   ma’lumotlarning   to’g’ri   yaratilishi,
saqlanishi va olinishiga qaratilgan qoidalar [6]. Ma’lumotlar muhim rol o’ynashini
hisobga   olib,   ma’lumotni   boshqarish   har   qanday   biznes,   davlat   idorasi,   xizmat
ko’rsatish tashkiloti yoki xayriya faoliyatining asosiy yo’nalishi ekanligi biz to’liq
anglashimi lozim.
Ma’lumotni   samarali   boshqarish   odatda   kompyuter   ma’lumotlar   bazasidan
foydalanishni   talab   qiladi.   Ma’lumotlar   bazasi   bu   quyidagilar   to’plamini
saqlaydigan umumiy, birlashtirilgan kompyuter tuzilmasi:
 Tashqi   foydalanuvchi   ma’lumotlari,   ya’ni   oxirgi   foydalanuvchini
qiziqtirgan muhim faktlar;
 Metadata   (ma’lumotlar   haqidagi   ma’lumotlar   [6]),   ular   orqali   oxirgi
foydalanuvchi ma’lumotlari birlashtiriladi va boshqariladi.
Metadata   ma’lumotlar   xarakteristikalarini   va   ma’lumotlar   bazasida   topilgan
ma’lumotlarni   bog’laydigan   munosabatlar   to’plamini   tavsiflaydi.   Masalan,   meta- ma’lumotlar   komponenti   har   bir   ma’lumot   elementining   nomi,   har   bir   ma’lumot
elementida saqlanadigan qiymatlar turi (raqamlar, sana yoki matn) va ma’lumotlar
elementini   bo’sh   qoldirish   mumkinligi   kabi   ma’lumotlarni   saqlaydi.   Metadata
ma’lumotlarning   qiymati   va   ishlatilishini   to’ldiruvchi   va   kengaytiradigan
ma’lumotlarni   taqdim   etadi.   Qisqa   qilib   aytsak,   metadata   ma’lumotlar   bazasida
ma’lumotlarning yanada to’liq tasvirini taqdim etadi.
Ma’lumotlar   bazasini   boshqarish   tizimi   (MBBT)   bu   ma’lumotlar   bazasi
tuzilishini   boshqaruvchi   va   unda   saqlanadigan   ma’lumotlarga   kirishni
boshqaradigan   dasturlar   to’plami.   Qaysidir   ma’noda   ma’lumotlar   bazasi   juda
yaxshi   tashkillashtirilgan   elektron   topshirish   kabinetiga   o’xshaydi,   unda   kuchli
dasturiy ta’minot (MBBT) kabinet tarkibini boshqarishga yordam beradi.
Ma’lumotlar   bazasining   turlari.   Har   bir   ma’lumotlar   bazasi   ma’lum   bir
ma’lumot   to’plamini   saqlaydi   va   ma’lum   maqsadda   foydalaniladi.   Yillar   o’tishi
bilan,   ma’lumotlar   bazalaridan   texnologiya   va   innovatsion   foydalanish   rivojlanib
borgan   sari   ma’lumotlar   bazalarini   tasniflashda   turli   xil   usullar   qo’llanilmoqda.
Masalan,   ma’lumotlar   bazalari   qo’llab-quvvatlanadigan   foydalanuvchilar   soni,
ma’lumotlar   joylashgan   joyda,   saqlanadigan   ma’lumotlar   turi,   ma’lumotlardan
maqsadli   foydalanish   va   ma’lumotlar   tuzilish   darajasi   bo’yicha   tasniflanishi
mumkin.
Foydalanuvchilar   soni   ma’lumotlar   bazasi   bitta   foydalanuvchi   yoki   ko’p
foydalanuvchi   sifatida   tasniflanganligini   aniqlaydi.   Bitta   foydalanuvchi
ma’lumotlar   bazasi   bir   vaqtning   o’zida   faqat   bitta   foydalanuvchini   qo’llab-
quvvatlaydi. Boshqacha  aytganda,  agar   A foydalanuvchisi  ma’lumotlar   bazasidan
foydalansa,   B   va   C   foydalanuvchilari   A   foydalanuvchisini   kutib   turishlari   kerak.
Bunga   javoban,   ko’p   foydalanuvchi   ma’lumotlar   bazasi   bir   vaqtning   o’zida   bir
nechta   foydalanuvchilarni   qo’llab-quvvatlaydi.   Ko’p   foydalanuvchi   ma’lumotlar
bazasi  nisbatan kam miqdordagi foydalanuvchilarni (odatda 50 dan kam) qo’llab-
quvvatlasa,   tashkilotning   ishchi   guruhi   ma’lumotlar   bazasi   deb   ataladi.
Ma’lumotlar bazasi butun tashkilot tomonidan ishlatilganda va ko’plab bo’limlarda (50   dan   ortiq,   odatda   yuzlab)   foydalanuvchilarni   qo’llab-quvvatlasa,   ma’lumotlar
bazasi  korxona   bazasi  deb nomlanadi.
Joylashuv   ma’lumotlar   bazasini   tasniflash   uchun   ham   ishlatilishi   mumkin.
Masalan,   bitta   saytda   joylashgan   ma’lumotlarni   qo’llab-quvvatlaydigan
ma’lumotlar bazasi   markazlashtirilgan   ma’lumotlar bazasi deb ataladi. Bir nechta
turli   saytlarda   tarqatilgan   ma’lumotni   qo’llab-quvvatlaydigan   ma’lumotlar   bazasi
taqsimlangan  ma’lumotlar bazasi deb ataladi.
Markazlashtirilgan  va  markazlashtirilmagan  (tarqatilgan) ma’lumotlar bazasi
ma’lumotlar   bazasini   amalga   oshirish   va   boshqarish   uchun   aniq   belgilangan
infratuzilma   (apparat,   operatsion   tizimlar,   tarmoq   texnologiyalari   va   boshqalar)ni
talab   qiladi.   Odatda,   infratuzilmaga   ma’lumotlar   bazasini   yaratadigan   va
ishlaydigan tashkilot egalik qiladi va xizmat qiladi. Ammo so’nggi yillarda bulutli
ma’lumotlar   bazalaridan   foydalanish   tobora   ommalashib   bormoqda.   Bulutli
ma’lumotlar   bazasi   -   bu   Microsoft   Azure   yoki   Amazon   AWS   kabi   bulutli
ma’lumotlar   xizmatlaridan   foydalanib   yaratilgan   va   saqlanadigan   ma’lumotlar
bazasi.  Uchinchi   tomon yetkazib  beruvchilari  tomonidan taqdim   etiladigan  ushbu
xizmatlar   ma’lumotlar   bazasi   uchun   ishlashning   aniq   choralarini   (ma’lumotlarni
saqlash  hajmi,  talab  qilinadigan  o’tkazuvchanlik  va  mavjudlik)   ta’minlaydi,  lekin
uni amalga oshirish uchun asosiy infratuzilmani ko’rsatishi shart emas. 
Ba’zi   bir   kontekstlarda   ma’lumotlar   bazalarini   tasniflashning   mashhur   usuli
ularda   saqlanadigan   ma’lumotlar   turiga   qarab   belgilanadi.   Ushbu   mezondan
foydalangan   holda   ma’lumotlar   bazalari   ikki   toifaga   guruhlanadi:   umumiy
maqsadlar va aniq bir sohaga asoslangan ma’lumotlar bazalari. Umumiy maqsadga
asoslangan   ma’lumotlar   bazalarida   bir   nechta   fanlarda   ishlatiladigan   turli   xil
ma’lumotlar   mavjud   -   masalan,   umumiy   demografik   ma’lumotlarni   o’z   ichiga
olgan ro’yxatga olish ma’lumotlar bazasi va LexisNexis va ProQuest ma’lumotlar
bazalari,   turli   mavzularda   gazeta,   jurnal   va   jurnal   maqolalarini   o’z   ichiga   olgan.
Aniq   bir   maqsadga   asoslangan   ma’lumotlar   bazalarida   muayyan   fan   sohalariga
yo’naltirilgan ma’lumotlar mavjud.  2.  “Mehmonxona”  ma’lumotlar bazasining mantiqiy strukturasi va uni
shakllantirish
Qo’yilgan masala yuzasidan ma’lumotlar bazasida jadvallar hosil qilindi.  Ular
orasidagi bog’lanishlar mos keluvchi (ustma-ust tushuvchi) maydonlari yordamida
bog’langan.   Ma’lumotlar   bazasidagi   jadvallar   orasidagi   munosabatlar   quyidagi
to’rtta   turda   bo’lishi   mavjud:   birga-bir,   birga-ko’p,   ko’pga-bir,   ko’pga-ko’p.
Masala   yuzasidan   ma’lumotlar   bazasini   loyilahashda   birga-ko’p   va   ko’pga-ko’p
bog’lanish   munosabatlaridan   foydalanildi.   Birga-ko’p   bog’lanish   munosabati
ma’lumotlar   bazasini   loyihalashda   ko’p   uchraydi   va   uning   vazifasi
takrorlanmaydigan qiymat oluvchi (kalit) maydonga ega bo’lgan jadvalning har bir
yozuvi   qiymatiga   ushbu   maydon   qiymatlari   orqali   bog’langan   jadvaldagi   ko’p
sondagi yozuvlarini mos qo’yishdir.
Ma’lumotlar   bazasidagi   jadvallar   va   uning   tarkibiy   qismlari   –   maydonlari
haqidagi ma’lumotlarni keltiramiz:
“mehmonxona” jadvali haqidagi ma’lumotlar
Maydon nomi Tipi Izoh
id int(6) Kalit maydon
hotel_ name varchar(255) Mehmonxona  nomi
hotel_address varchar(255) Mehmonxona manzili
hotel_telephone varchar(255) Mehmonxona telefoni
hotel_site varchar(50) Mehmonxona sayti
hotel_email varchar(50) Mehmonxona electron pochtasi
hotel_about varchar(255) Mehmonxona haqida ma’lumot
“ rahbariyat ”- mehmonxona   rahbariyati   to ’ g ’ risida   ma ’ lumot
Maydon nomi Tipi Izoh
id int(5) Kalit maydon
Rahbar_name varchar(50) Rahbar ismi
Rahbar_firstname varchar(50) Rahbar familiyasi Rahbar_telephone Int(20) Rahbar telefoni
Rahbar-email varchar(50) Rahbar electron pochtasi
“xodimlar”-mehmonxona xodimlari to’g’risida ma’lumot
Maydon nomi Tipi Izoh
id xodimlar int(11) Kalit maydon
Director_name varchar(50) Direktor o’rinbosari
menejer varchar(50) Mehmonxona ish boshqaruvchisi
operator varchar(50) Mehmonxona operatori
oshpaz varchar(50) Mehmonxona oshpazi
farrosh varchar(50) Mehmonxona farroshi 
“xonalar” – mehmonxona xonalari to’g’risida ma’lumot
Maydon nomi Tipi Izoh
id xonalar int(5) Kalit maydon
standart varchar(50) Xonalar turi
Xonalar_soni int(5) Xonalar soni
“joylar_soni” – mehmonxona joylar soni haqidagi jadval
Maydon nomi Tipi Izoh
id soni int(11) id  soni
Lyuks_soni int(5) Lyuks xonalar soni
Pod_lyuks int(5) Lyuks bo’lmagan xonalar soni
standart int(5) Standart xonalar soni
“ bo ’ limlar ” –  bu   jadval   mehmonxona   bo ’ limlar   haqidagi   ma ’ lumotni   saqlaydi
Maydon nomi Tipi Izoh
Id _bo’limlar int(5) Kalit maydon
Ma’naviyat varchar(255) Ma’naviyat bo’limi
Oziq_ovqat varchar(255) Oziq-ovqat bo’limi kongilochar varchar(255) Ko’ngilochar xizmatlar bo’limi
restaurant varchar(255) Restoran xizmati
“manaviyat_bolimi”   –bu mehmonxona ma’naviyat-ma’rifiy hayoti to’g’risida 
ma’lumotlarni o’zida saqlaydi
Maydon nomi Tipi Izoh
id manaviyat int(11) Kalit maydon
tadbirlar varchar(255) Tadbirlar haqida ma’lumotlar
sayohat varchar(255) Sayohat haqida ma’lumotlar
kutubxona varchar(255) Kutubxona haqida ma’lumotlar
“oziq_ovqat_bolimi” –   bu jadval oziq-ovqat xizmati haqidagi ma’lumotlarni o’zida
saqlaydi
Maydon nomi Tipi Izoh
Id oziq_ovqat int(5)
Kalit maydon
Milliy_taomlar
varchar(25) Milliy taomlar
Xorijiy_taomlar
varchar(25) Xorijiy taomlar
Hech_qaysi
varchar(25) Hech qaysi
“kongilochar_xizmatlar” – Ko’ngilochar xizmatlar haqidagi ma’lumotlar
Maydon nomi Tipi Izoh
id razvlechenie   int(3) Kalit maydon
sport varchar(55) sport
teatr varchar(55) teatr
kino varchar(55) kino
basseyn varchar(55) Basseyn
sayohat varchar(55) Sayohat
“restaurant”  –  mehmonxona rstorani haqida ma’lumotlar jadvali
Maydon nomi Tipi Izoh
id restaurant int(5) Kalit maydon
Res_name varchar(25) Restoran nomi
Res_type varchar(25) Restoran turi Res_joy_soni int(20) Restoran joylar soni
“mijoz”   –   mehmonxona   mijozlar   bilan   ishlash   haqida   ma’lumotlarni   o’zida
saqlaydi
Maydon nomi Tipi Izoh
id mijoz int(11) Kalit maydon
Customer_name varchar(25) Mijoz ismi
Customer_firstname varchar(25) Mijoz familiyasi
Customer_address varchar(255) Mijoz manzili
Customer_email varchar(25) Mijoz electron pochtasi
“buyurtma” – mehmonxona buyurtmalar haqidagi ma’lumotlar
Maydon nomi Tipi Izoh
Id _buyurtma int(11) Kalit maydon
Xona_soni int(11) Xonalar soni
Xona_raqami int(3) Xonalar raqami
Xona_bolimi varchar(25) Xonalar bo’limi 3. JADVALLARNING O’ZARO BOG’LANISHI
“Rahbariyat” va “xodimlar” jadvallarining 1:N bog’lanishi
“Joylar_soni” va “Bo’limlar” jadvalining N:1 bog’lanishi
“Mijoz” va “Buyurtma” jadvallarining N:1 bog’lanishi
“Mehmonxona” ma’lumotlar bazasining umumiy loyihasi 4. SQL operatorlari yordamida jadvallarni hosil qilish va  jadvallarga 
ma’lumotlar kiritish
Ma'lumotlar   bazasida   jadvalni   yaratish   quyidagi   sintaksisga   ega   bo'lgan
CREATE TABLE  operatori tomonidan amalga oshiriladi:
CREATE TABLE jadval_nomi(spec, …);
Bu   yerda   spec   turli   xil   sintaksislarga   ega.   Uning   eng  ko'p   ishlatiladigan   shakllari
quyida muhokama qilinadi.
1. Jadval ustunining tavsifi
Ustun_nomi ma'lumot_turi [NULL]
Bu   erda   ustun_nomi   -   jadval   ustunining   nomi,   va   ma'lumotlar   turi   -   SQL
ma'lumotlar   turlarida   muhokama   qilingan   ma'lumot   turlaridan   biri   uchun
spetsifikatsiya.   Ixtiyoriy   NULL   kalit   so'z   ushbu   ustundagi   katakchalar   bo'sh
bo'lishi mumkinligini anglatadi (ya'ni, hech qanday qiymatga ega emas).
1-jadval. “Mehmonxona” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish CREATE TABLE Mehmonxona (
id INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    hotel_name VARCHAR(55) NOT NULL,
    hotel_address VARCHAR(55) NOT NULL,
    hotel_telephone INT(20) NOT NULL,
    hotel_site VARCHAR(55) NOT NULL,
    hotel_email VARCHAR(55) NOT NULL,
    hotel_haqida VARCHAR(255) NOT NULL);
2-jadval. “Rahbariyat” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Rahbariyat (
id INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    rahbar_name VARCHAR(55) NOT NULL,
    rahbar_firstname VARCHAR(55) NOT NULL,
    rahbar_telephone INT(20) NOT NULL,
    rahbar_email VARCHAR(55) NOT NULL);
3-jadval. “Xodimlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Xodimlar (
Id_xodimlar INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    Director_zam VARCHAR(40) NOT NULL,
    menejer VARCHAR(30) NOT NULL,
    operator VARCHAR(40) NOT NULL,
    oshpaz VARCHAR(40) NOT NULL,
    farrosh VARCHAR(45) NOT NULL);
4-jadval. “Xonalar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Xonalar (
Id_xonalar INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    standart VARCHAR(40) NOT NULL,
    xonalar_soni VARCHAR(30) NOT NULL);
5-jadval. “Joylar soni” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Joylar_soni (
Id_soni INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    Lyuks_soni INT(5) NOT NULL,
    Podlyuks_soni INT(5) NOT NULL,
    standart INT(5) NOT NULL);
6-jadval. “Bo’limlar” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE Bolimlar (
Id_bolimlar INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    manaviyat VARCHAR(255) NOT NULL,
    oziq_ovqat VARCHAR(255) NOT NULL,
    kongilochar INT(225) NOT NULL,     restaurant VARCHAR(255) NOT NULL);
7-jadval. “Ma’naviyat bo’limi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil 
qilish
CREATE TABLE Manaviyat_bolimi (
Id_manaviyat INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    tadbirlar VARCHAR(255) NOT NULL,
    sayohat VARCHAR(255) NOT NULL,
   kutubxona VARCHAR(255) NOT NULL);
8-jadval. “Oziq-ovqat bo’limi” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil 
qilish
CREATE TABLE oziq_ovqat_bolimi (
IdOziq_ovqat INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    milliy_taomlar VARCHAR(45) NOT NULL,
    xorijiy_taomlar VARCHAR(45) NOT NULL,
   hech_qaysi VARCHAR(45) NOT NULL);
9-jadval. “Ko’ngilochar xizmatlar” jadvalini CREATE operatori yordamida 
hosil qilish
CREATE TABLE kongilochar_xizmatlar (
Id_razvlecheniya INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    sport VARCHAR(80) NOT NULL,
    teatr VARCHAR(80) NOT NULL,
    kino VARCHAR(80) NOT NULL,
    basseyn VARCHAR(80) NOT NULL,
    sayohat VARCHAR(85) NOT NULL);
10-jadval. “Restaurant” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE restaurant (
Id_restaurant INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    res_name VARCHAR(80) NOT NULL,
    res_type VARCHAR(80) NOT NULL,
    res_joy_soni INT(5) NOT NULL);
11-jadval. “Mijoz” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE mijoz (
IdMijoz INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    customer_name VARCHAR(25) NOT NULL,
    customer_firstname VARCHAR(25) NOT NULL,
    customer_address INT(22) NOT NULL,
    customer_email VARCHAR(25) NOT NULL); 12-jadval. “Buyurtma” jadvalini CREATE operatori yordamida hosil qilish
CREATE TABLE buyurtma (
Id_buyurtma INT(3) NOT NULL PRIMARY KEY,
    Xona_soni INT(5) NOT NULL,
    Xona_raqami INT(5) NOT NULL,
    Xona_bolimi VARCHAR(25)  NOT NULL);
5. SQL operatorlari yordamida jadvallarga yozuvlar qo’shish
INSERT   operatori.   Jadvalga   ma’lumot   qo’shish.   Ma'lumotlar   bazasidagi
SQL jadvaliga satrlar qo'shish uchun INSERT INTO so'zi ishlatiladi. Uning asosiy
sintaktik shakllari quyida tavsiflanadi.
Barcha kataklarning qiymatlarini ro'yxatlash orqali qator qo'shish
INSERT INTO  jadval_nomi  VALUES ( qiymat , ...);
Bu   yerda   qiymat   satrdagi   yacheykaning   doimiy   qiymati.   Ro'yxatdagi   yacheyka
qiymatlari   CREATE   TABLE   buyrug'idagi   jadval   ustunlarining   xususiyatlari
ko'rsatilgan   tartibga   mos   kelishi   kerak.   NULL   kalit   so'zini   qiymat   sifatida
ko'rsatish mumkin, bu esa satrda mos keladigan katak uchun hech qanday qiymat
yo'qligini anglatadi.
Jadvalga   yangi   qator   qo'shmasdan   oldin,   MBBT   CREATE   TABLE   buyrug'idagi
jadval   ustunlarining   tavsiflaridan  foydalanib,  berilgan   qiymatlarning   haqiqiyligini
tekshiradi.
Ustun nomlari ro'yxati yordamida qator qo'shish
INSERT INTO  jadval_nomi  ( ustun_nomi , ...) VALUES ( qiymat , ...);
Bu   yerda   ustunlar   nomlari   ro'yxati   va   qo'shilgan   qatorning   katakcha   qiymatlari
ketma-ket bo'lishi kerak, garchi ularning tartibiga talab yo'q bo’lsada. Ro'yxatdagi
qatorlarning ba'zi yacheykalari to'g'risida ma'lumot qoldirishga ruxsat beriladi.
CREATE   TABLE   buyrug'ida   NULL   spetsifikatsiyasi   bo'lgan   ustunlarga   mos
keladigan kataklar bo'sh bo'ladi;
CREATE   TABLE   buyrug'idagi   NULL   spetsifikatsiyasi   bo'lgan   ustunlarga   mos
keladigan kataklar standart qiymatlar bilan to'ldiriladi.
1-jadval. “Mehmonxona” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish INSERT INTO mehmonxona VALUES (1, 'Osiyo grant', 'Samarqand shahar Rudakiy 15', 
'238-23-23',   ‘OsiyoGrant.uz’,   ‘grant@gmail.com’,   ‘Samarqand   shahrining   eng   chiroyli
mehmonxonasi’ );
INSERT INTO mehmonxona VALUES (2, 'Registon', 'Samarqand shahar Ibn Sino', 
'583-12-57',   ‘Registon.uz’,   ‘Registon@gmail.com’,   ‘Samarqand   shahrining   eng   qadimiy
mehmonxonasi’ );
INSERT INTO mehmonxona VALUES (3, 'Hotel palace', 'Toshkent shahri Sobir Rahimov 
tumani', '123-45-67', ‘Hotel.uz’, ‘hotel@gmail.com’, ‘Toshkent shahrining eng chiroyli 
mehmonxonasi’ );
INSERT INTO mehmonxona VALUES (4, 'Samo hotel', 'Toshkent shahar Mirobod tumani', 
'298-09-27',   ‘Samo.uz’,   ‘samo@gmail.com’,   ‘Toshkent   shahrining   eng   qadimiy
mehmonxonasi’ );
2-jadval. “Rahbariyat” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT INTO rahbariyat VALUES (1, 'Nozimova Nigora’, ‘Islomovna', '123-23-23',
‘NozimovaNigora@gmail.com’);
INSERT INTO rahbariyat VALUES (2, 'Ergasheva Durdona’, ‘Zafar qizi', '836-12-09',
‘'ErgashevaDurdona @gmail.com’);
INSERT INTO rahbariyat VALUES (3, 'Ne’matullayeva Barno’, ‘Erkinjon qizi', '739-12-29',
‘Ne’matullayevaBarno @gmail.com’);
INSERT INTO rahbariyat VALUES (4, 'Saidova Muxlisa’, ‘Akmaljon qizi', '739-12-29',
‘SaidovaMuxlisa @gmail.com’);
3-jadval. “Xodimlar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO xodimlar VALUES (1, 'Nozimova Nigora’, ‘menejer', 'operator',
‘oshpaz’, ‘farrosh’);
INSERT INTO xodimlar VALUES (2, 'Isoqova Dildora’, ‘menejer', 'operator',
‘oshpaz’, ‘farrosh’); INSERT INTO xodimlar VALUES (3, 'Aliyev Vali’, ‘menejer', 'operator',
‘oshpaz’, ‘farrosh’);
INSERT INTO xodimlar VALUES (2, 'Xusanov Fayzulla’, ‘menejer', 'operator',
‘oshpaz’, ‘farrosh’);
4-jadval. “Xonalar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO xonalar VALUES (1, 'standart’, 10);
INSERT INTO xonalar VALUES (2, 'lyuks’, 20);
INSERT INTO xonalar VALUES (3, 'podlyuks’, 30);
INSERT INTO xonalar VALUES (4, 'standart’, 40);
5-jadval. “Joylar soni” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT INTO joylar_soni VALUES (1, 100, 150, 100);
INSERT INTO joylar_soni VALUES (2, 80, 120, 85);
INSERT INTO joylar_soni VALUES (3, 130, 140,160);
INSERT INTO joylar_soni VALUES (4, 50, 152, 110);
6-jadval. “Bo’limlar” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT INTO bolimlar VALUES (1, 'yosh kitobxon’, ‘kechgi ovqat', 'futbol',
‘GoldenRes’);
INSERT INTO bolimlar VALUES (2, 'Amaliy mehnat’, ‘Ertalabki nonushta', 'Sayohat',
‘OrzuNurRes’);
INSERT INTO bolimlar VALUES (3, 'tadbir’, ‘kechgi ovqat', 'konsert',
‘Nurli hayot Res’);
INSERT INTO bolimlar VALUES (4, 'dars’, ‘tushgi ovqat', 'Ovga chiqish',
‘karimbek’); 7-jadval. “Ma’nviyat bo’limi” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT   INTO   manaviyat_bolimi   VALUES   (1,   'Muzqaymoq_party’,   ‘Samarqand   shahriga
sayohat', 'Yosh kitobxon tanlovi’);
INSERT   INTO   manaviyat_bolimi   VALUES   (2,   'Super   kuyov’,   ‘Samarqand   shahri   Registonga
sayohat', 'Amaliy ish’);
INSERT   INTO   manaviyat_bolimi   VALUES   (3,   'konsert’,   ‘qadimiy   qadamjolar',   'Kitob
mutolaa’);
INSERT   INTO   manaviyat_bolimi   VALUES   (4,   'Real   xit’,   ‘Muzeyga   sayohat',   'bilimlar
bellashuvi’);
8-jadval. “Oziq-ovqat” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT INTO oziq_ovqat  VALUES (1, 'Palov’, ‘Xod-dog’,’hech qaysi’);
INSERT INTO oziq_ovqat  VALUES (2, 'Sho’rva’, ‘SHI’,’hech qaysi’);
INSERT INTO oziq_ovqat  VALUES (3, 'Mastava’, ‘Gamburger’,’hech qaysi’);
INSERT INTO oziq_ovqat  VALUES (4, 'Somsa’, ‘Shaurma’,’hech qaysi’);
9-jadval. “Ko’ngilochar xizmatlar” jadvaliga INSERT operatori yordamida 
yozuv qo’shish
INSERT INTO kongilochar_xizmatlar VALUES (1, 'Basketbol’, ‘Teatr', 'Kino',
‘Basseyn’, ‘Ziyoratgohlarga sayohat’);
INSERT INTO kongilochar_xizmatlar VALUES (2, 'Volleybol’, ‘Teatr', 'Kino',
‘Basseyn’, ‘Muzeyga sayohat’);
INSERT INTO kongilochar_xizmatlar VALUES (3, 'Futbol’, ‘Teatr', 'Kino',
‘Basseyn’, ‘qadimiy qadamjolarga sayohat’);
INSERT INTO kongilochar_xizmatlar VALUES (4, 'Qo’l to’pi’, ‘Teatr', 'Kino',
‘Basseyn’, ‘Dam olish’);
10-jadval. “Restaurant” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT INTO restaurant VALUES (1, 'Bog’ishamol restorani’, ‘qimmat', 100);
INSERT INTO restaurant VALUES (2, 'Rohat restorani’, ‘arzon', 50); INSERT INTO restaurant VALUES (3, 'Nurli Bog; restorani’, ‘arzon', 80);
INSERT INTO restaurant VALUES (4, 'Gulobod restorani’, ‘qimmat', 150);
11-jadval. “Mijoz” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv qo’shish
INSERT   INTO   mijoz   VALUES   (1,‘Abdullayev’,   ‘Abbos’,   ‘Toshkent   shahri’,
‘AbdullayevAbbos@gmail.com’);
INSERT   INTO   mijoz   VALUES   (2,Qosimov’,   ‘Doston’,   ‘Samarqand   shahri’,
‘QosimovDoston@gmail.com’);
INSERT   INTO   mijoz   VALUES   (3,‘Umarov’,   ‘Farhod’,   ‘Andijon   viloyati’,
‘UmarovFarhod@gmail.com’);
INSERT   INTO   mijoz   VALUES   (4,‘Sanaev’,   ‘Anvar’,   ‘Kattaqo’rg’on     shahri’,
‘AnvarSanayev@gmail.com’);
12-jadval. “Buyurtma” jadvaliga INSERT operatori yordamida yozuv 
qo’shish
INSERT INTO buyurtma VALUES (1, 15,15, ‘lyuks’);
INSERT INTO buyurtma VALUES (2, 120,26, ‘podlyuks’);
INSERT INTO buyurtma VALUES (3, 111,50, ‘lyuks’);
INSERT INTO buyurtma VALUES (4, 80,100, ‘standart’);
6. SQL operatorlari yordamida jadvallardagi maydonlarning dastlabki n ta
yozuvini olish
SELECT   buyrug'i   tanlov   mezonlariga   mos   keladigan   barcha   qatorlarni   qaytaradi.
Ko'pincha bularning barchasi jadvaldagi qatorlardir. Ammo agar siz faqat birinchi
qatorni yoki berilgan qatorlarni olishni istasangiz nima bo'ladi?
Bu holatni quyidagicha bajarish mumkin (ammo shuni aytish kerakki, bu turli xil
SQL   dasturlari   boshqacha   yo'l   tutadigan   noyob   holatlardan   biridir.   Masalan:   MS
Accessda TOP so‘zi ishlatiladi). MySQL da LIMIT kalit so‘zidan foydalaniladi:
SELECT prod_name FROM Products LIMIT 5;
1-jadval. “Mehmonxona” jadvalidagi hotel_name maydonidagi dastlabki 10 
ta elementini LIMIT operatori yordamida olish SELECT hotel_name FROM mehmonxona LIMIT 10;
2-jadval. “Rahbariyat” jadvalidagi rahbar_name maydonidagi dastlabki 10 ta
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT rahbar_name FROM rahbariyat LIMIT 10;
3-jadval. “Xodimlar” jadvalidagi direktor_zam maydonidagi dastlabki 10 ta 
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT director_zam FROM xodimlar LIMIT 10;
4-jadval. “Xonalar” jadvalidagi standart maydonidagi dastlabki 10 ta 
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT standart FROM xonalar LIMIT 10;
5-jadval. “Joylar_soni” jadvalidagi standart_soni maydonidagi dastlabki 10 ta
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT standart_soni FROM joylar_soni LIMIT 10;
6-jadval. “Bo’limlar” jadvalidagi manaviyat maydonidagi dastlabki 10 ta 
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  manaviyat  FROM bolimlar LIMIT 10;
7-jadval. “Ma’naviyat bo’limi” jadvalidagi kutubxona maydonidagi dastlabki 
10 ta elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  kutubxona  FROM manaviyat_bolimi LIMIT 10;
8-jadval. “Oziq-ovqat bo’limi” jadvalidagi milliy_taomlar maydonidagi 
dastlabki 10 ta elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  milliy_taomlar  FROM oziq_ovqat_bolimi LIMIT 10;
9-jadval. “Ko’ngolchar xizmatlar” jadvalidagi sport maydonidagi dastlabki 
10 ta elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  sport  FROM kongilochar_xizmatlar LIMIT 10; 10-jadval. “Restaurant” jadvalidagi res_name maydonidagi dastlabki 10 ta 
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  res_name  FROM restaurant LIMIT 10;
11-jadval. “Mijoz” jadvalidagi customer_name maydonidagi dastlabki 10 ta 
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  customer_name  FROM mijoz LIMIT 10;
12-jadval. “Buyurtma” jadvalidagi xona_bolimi maydonidagi dastlabki 10 ta 
elementini LIMIT operatori yordamida olish
SELECT  xona_bolimi  FROM buyurtma LIMIT 10;
7. SQL operatorlari yordamida jadvallardagi maydonlarning qiymati n dan
katta bo’lgan yozuvlarini olish
Ma'lumotlar   bazalari   jadvallari   odatda   juda   ko'p   ma'lumotlarni   o'z   ichiga
oladi   va   jadvaldagi   barcha   qatorlarni   kamdan-kam   hollarda   olish   kerak   bo'ladi.
Ko'pincha,   keyingi   ishlov   berish   yoki   hisobot   berish   uchun   ba'zi   ma'lumotlarni
to'plashingiz   kerak.   Bunday   holda,   siz   filtrlash   sharti   deb   ham   ataladigan   tanlov
mezonini belgilashingiz kerak. SELECT bayonotida ma'lumotlar WHERE bandida
tanlov   mezonini   belgilash   orqali   filtrlanadi.   Ushbu   band   jadval   nomidan   so'ng
(FROM bandida) quyidagicha  yoziladi .
SELECT prod_name, prod_price FROM Products WHERE prod_price =3.49;
1-jadval.   “Mehmonxona”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida id maydoni qiymati 15 dan katta bo’lgan yozuvlarini oling.
SELECT*FROM mehmonxona WHERE id>15;
2-jadval.   “Rahbariyat”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida id maydoni qiymati 15 dan katta bo’lgan yozuvlarini oling.
SELECT*FROM rahbariyat WHERE id>15; 3-jadval.   “Xodimlar”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida   idxodimlar   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan   yozuvlarini
oling.
SELECT*FROM xodimlar WHERE idxodimlar>15;
4-jadval. “Xonalar” nomli jadvaldan SQLning WHERE operatori yordamida
idxonalar maydoni qiymati 15 dan katta bo’lgan yozuvlarini oling.
SELECT*FROM xonalar WHERE idxonalar>15;
5-jadval.   “Joylar   soni”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida idsoni maydoni qiymati 15 dan katta bo’lgan yozuvlarini oling.
SELECT*FROM joylar_soni WHERE idsoni>15;
6-jadval.   “Bo’limlar”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida   idbolimlar   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan   yozuvlarini
oling.
SELECT*FROM bolimlar WHERE idbolimlar>15;
7-jadval. “Ma’naviyat bo’limi” nomli jadvaldan SQLning WHERE operatori
yordamida   idmanaviyat   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan   yozuvlarini
oling.
SELECT*FROM manaviyat_bolimi WHERE idmanaviyat>15;
8-jadval. “Oziq-ovqat bo’limi” nomli jadvaldan SQLning WHERE operatori
yordamida   idoziq_ovqat   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan   yozuvlarini
oling.
SELECT*FROM oziq_ovqat_bolimi WHERE idoziq_ovqat>15; 9-jadval.   “Ko’ngilochar   xizmatlar”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE
operatori   yordamida   id_razvlechenie   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan
yozuvlarini oling.
SELECT*FROM kongilochar_xizmatlar WHERE id_razvlechenie>15;
10-jadval.   “Restaurant”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida   idRestaurant   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan   yozuvlarini
oling.
SELECT*FROM restaurant WHERE idRestaurant>15;
11-jadval.   “Mijoz”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori   yordamida
idMijoz maydoni qiymati 15 dan katta bo’lgan yozuvlarini oling.
SELECT*FROM restaurant  WHERE idMijoz>15;
12-jadval.   “Buyurtma”   nomli   jadvaldan   SQLning   WHERE   operatori
yordamida   id_Buyurtma   maydoni   qiymati   15   dan   katta   bo’lgan   yozuvlarini
oling.
SELECT*FROM buyurtma  WHERE id_Buyurtma>15;
Xulosa
Men   “Mehmonxona   ma'lumotlar   bazasini   loyihalash”   mavzusida   bajargan   kurs
ishini   bajarish   davomida   yangi   adabiyotlardan   hamda   turli   ma’lumotlardan
foydalandim. Bundan tashqari dasturlash texnologiyasi bilan tanishdim. Umuman
olganda ushbu  kurs  ishi biz  talabalarga  “ Informatika  va  axborot  texnologiyalari”
fanidan   olgan   nazariy   va   amaliy   bilimlarimizni   yanada   mustaxkamlashga   yordam
berdi.   Ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  tizimi  –  o’zaro  bog’langan  ma’lumotlar
to’plami   va   bu ma’lumotlar   bilan   bog’lanishga   yordam   beruvchi   biriktirilgan dasturlar.     Bu     ma’lumotlar     to’plamima’lumotlar   bazasi   deyiladi.   SQL     dasturi
ma’lumotlar  bazasini  boshqarish  tizimlaridan  bo’lib,  server  va  klient 
ko’rinishida   o’rnatish   mumkin   va   berilgan   ruxsat   doirasida   ishlatish   mumkin.   Bu
dastur   asosan   katta   xajmdagi   ma’lumotlar   bilan   ishlaganligi   uchun   ,   asosan   yirik
korxonalarda   ishlatiladi.   Axborot   bilan   ishlash   uchun   SQL   dasturidan   foydalanish
quyidagi qulayliklarga ega ekanligini bilib oldim:
1. Har xil formatdagi katta hajmli axborotni ancha ratsional usulda saqlash;
2.  Ma’lumotlarga tez kira olish imkoniyati;
3. Yopiq ma’lumotlarga kafolatli cheklovlar qo’yish;
4. Kompyuter tarmog’ida axborot bilan ishlash uchun mijoz-server arxitekturasiga 
asoslangan dasturlar yaratish.Bizga SQL dasturida relyatsion ma’lumotlar bazasini
yaratish mustaqil ish sifatida berilgan edi.  Dastavval  SQL  dasturini  kompyuterga
yuklab   oldim.   Men   “Mehmonxona”   ma’lumotlar   bazasini yaratishni   tanladim.
Buning     uchun     avval     predmet     sohani     ya’ni     mehmonxonalarni     tahlil     qildim.
Keng   qo’llaniladigan   modellardan   biri   mohiyat-aloqa   modeli   bo’lib,   asosan
obyektlarning   yig’indisini   va   ular   o’rtasidagi   bo’liqlikni   tasvirlaydi.   Mehmonxona
MB sining obyektlari va atributlarini tanlab mohiyataloqa modelini yaratdim. SQL
kodlari    orqali    buyruqlarni    qabul    qiladi.     Bu     so’rov    tili    ma’lumotlar     bazasini
yuklash,     uni     to’xtatish,     montirovka     qilish,     jadvallar     yaratish,     o’chirish,
o’zgartirish,  ma’lumotlar ichidan  kerakligini  chiqarib  olish  va  boshqa  vazifalar
uchun     ishlatiladi.     Mehmonxona    MB    sining  relyatsion   modelini yaratish   uchun
CREATE   TABLE   komandasidan   foydalanib   6   ta   jadval   yaratib   oldim.     INSERT
buyrug’idan  foydalanib  jadvallarga  ma’lumotlar  kiritib  chiqdim.  Biror  dorining
narxini     o’zgartirish     kerak     bo’lganda     UPDATE     buyrug’idan,     yaroqlilik     uddati
o’tgan     dorilarni   o’chirish     uchun     DELETE     buyrug’idan,     o’zimizga     kerakli
ustunlarni     chiqarish     uchun     SELECT   buyrug’idan     foydalanishni     bilib     oldim.
GROUP     BYva     HAVING     operatorlaridan     foydalanib   murakkab     so’rovlar
yaratishni     o’rgandim.     Ishni     bajarish     jarayonida     bir     xil     ma'lumotlar     bo‘lsa,
guruhlanishini,  aks  holda  natijalar  guruhlanmagan  holda  chiqarilishini  ko’rdim. HAVING     –     kalit   so’zi     bilan     berilgan     shart     atributlarning     konkret     qiymatiga
emas     balki     GROUP     BY     sharti    bilan   yaratilgan   guruhga  tegishli   bo’lishini,   agar
tanlash   sharti   guruhga   tegishli   bo’lmay   atributga   tegishli   bo’lsa,   u   holda   WHERE
kalit   so’zidan   foydalanish   lozimligini   natijalardan   ko’rdim.   Tanlab   olingan   satrlar
sonini   chiqarish   uchun   COUNT   funksiyasi   ishlatilishini   misollarda
bajardim.Jadvallarni     birlashtirishda     UNION     va     UNION     ALL     hamda     JOIN
buyruqlarining     farqini   ko’rib   chiqdim.   INTERSECT   va   MINUS   buyruqlarini   qaysi
holatlarda ishlatilishini bilib oldim.
SQL     dasturida     “Mehmonxona”     relyatsion     ma’lumotlar     bazasini     yaratish
jarayonida     bir     qancha   qiyinchiliklarga     duch     keldim.     Shunga     qaramay
xatoliklarni  bartaraf  etib,  ko’zlangan  natijaga erishdim.
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Экономическая информатика -учебник / под ред. И.П. Koсарев и Л.В.         
Еремина -M –Финансы и статистика, 2002, стр. 523-563 
2. А.А.Козырев Информационные технологии в экономике и управлении. 
Учебник / 2000 
3. Б.Ю. Ходиев, А.А. Мусалиев, Б.А. Бегалов Введение в информационные 
системы и технологии -Учебное пособие. Т. -«ТГЭУ» 2002.-156с. 
4. А.Г. Юркин. Задачник по программированию. Учебное пособие. 
Питер.Минск:2002. 
5. Ричард, Хезфилд, Лоуренс-Кирби. Искусство программирования на С. 
ДиаСофт Питер:2001. 
6. Экономическая информатика -учебник / под ред. В.П. Косарев и Л.В. 
Еремина -М -Финансы и статистика, 2002, ст. 523-563 
7. Б.Ю. Ходиев, А.А. Мусалиев, Б.А. Бегалов. Введение в информационные 
системы и технологии -Учебное пособие. Т . -« ТГЭУ » 2002.-156 с . 
8. M.M. Aripov, J.O’. Muhammadiyev. Informatika, information texnologiyalar. 
Toshkent 2005- y.

“Mehmonxona ma’lumotlar bazasini loyihalash”mavzusida

Kirish Informatsion tеxnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma'lumotlarniig tеz o`zgarishi kabi xolatlar insoniyatni bu ma'lumotlarni o`z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma'lumotlarni- saqlash, o`zatish va qayta ishlash uchun ma'lumoglar bazasi (MB)ni yaratish, so’ngra undan kеng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo`lib qolmoqda.Biz axborot asrida yashamoqdamiz. Hozirgi kunda axborotni boshqarish juda muhim tushunchaga aylanib bo’ldi. Axborot dunyosidagi eng asosiy vazifa – uni qayta ishlashdir. Axborotni qayta ishlash esa eng murakkab jarayonlardan biridir. Umuman olganda, ma’lumotlarni qayta ishlash deganda, ular ustida bajariladigan amallar – saqlash, uzatish, tahrirdan o’tkazish kabilarni tushunishimiz mumkin. Axborotlar ustida amallar bajarish uchun ularni bir joyga to’plash muhim hisoblanadi. Axborotlar miqdori oz bo’lmaganligi sababli bu jarayon, albatta, kompyuterlar yordamida amalga oshirilmoqda. Axborotlarning bir joyga jamlanishi “ma’lumotlar bazasi” tushunchasini vujudga keltirdi. Ma’lumotlar bazasi texnologiyalarining paydo bo’lishi va rivojlanishi tarixini tor ma’noda qarab chiqaylik. Chunki bu tushuncha tarixi tushunchasi keng ma’noda, insoniyat ma’lumotlarni saqlaydigan va ishlov beradigan har qanday vositalar tarixiga umumlashtiriladi. Ma’lumotlar bazasi tarixi tor ma’noda ma’lumotlar bazalarini an’anaviy (zamonaviy) ma’noda ko’rib chiqadi. Ushbu tushuncha paydo bo’lishiga 1955- yilda dasturlashtiriladigan yozuv uskunalari paydo bo’lgani bilan bog’lash mumkin. Bu vaqtda dasturiy ta’minot fayllarga asoslangan yozuvlarni qayta ishlash modelini qo’llab-quvvatlar edi. Ma’lumotlarni saqlash uchun perfokartalardan foydalanilgan [1]. Internet tarmog’ining ma’lumotlar bazasi 1960- yillarning o’rtalarida paydo bo’ldi. Ma’lumotlar bazasidagi operatsiyalar terminallar yordamida interaktiv ravishda qayta ishlandi. Keyingi muhim qadam Edgar Koddning ishi tufayli 1970-yillarning boshlarida relyatsion ma’lumotlar modelining paydo bo’lishi bilan bog’liq. Kodd ishi amaliy ma’lumotlar bazasi texnologiyasini matematika va mantiq bilan chambarchas bog’lash uchun yo’l

ochdi. “Ma’lumotlar bazasi” atamasi 1960-yillarning boshlarida paydo bo’lgan, garchi dastlab bu tushuncha sun’iy intellekt tizimlari nuqtai nazaridan tor ma’noda tushunilgan bo’lsa-da, 1964-1965-yillarda SDC tomonidan tashkil qilingan simpoziumlarda joriy etilgan. Ushbu atama zamonaviy ma’noda faqat 70-yillarda keng qo’llanilgan. Ma'lumotlar bazasi -bu o`zaro boglangan va tartiblangan Ma'lumotlar majmuasi bo`lib. u kurilayotgan ob'еktlarning xususiyatini, xolatini va ob'еktlar o’rtasidagi munosabatni ma'lum soxada tavsiflaydi. Darxaqiqat, xozirgi kunda inson xayotida MBda kеrakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muxim rol o’ynaydi. Sababi jamiyat taraqqiyotining qaysi jabxasiga nazar solmaylik o`zimizga kеrakli ma'lumotlarni olish uchun albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb xal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Ma'lumki, MB tushunchasi fanga kirib kеlgunga qadar, ma'lumotlardan turli ko’rinnshda fondalanish juda qiyin edi. Dastur tzuvchilar ma'lumotlarni shunday tashkil qilar edilarki u faqat karalayotgan masalauchungina o’rinli bo’lardi. Xar bir yangi masalani xal qilishda Ma'lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu xol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni ta'kidlash lozimki, xozirgi vaqtda dеyarli barcha MBBSlar asosan rеlyatsion modеllar asosida tashkil qilinmoqda. Shuni nazarda tutgan Microsoft Office korporatsiyasi xam eng ommalashgan dastur vositalarga ega, bu dastur vositalari ixtiyoriy soxada yuqori darajadagi profеssional xujjatlar tayyorlash imkonini bеradi. Shulardan biri MBlar bilan ishlashga mo`ljallangan Microsoft Access dasturi bo`lib, bu dastur Visual Basic for Application dasturlash muxitida makroslar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga egaki. bu foydalanuvchiga xar tomonlama mukammal bo`lgan xujjatlar tayyorlashga yordam beradi Microsoft Office ning o`zbеk tilidagi varianti yukligi, uning faqat ingliz va rus tilida yaratilgan vsrsiyalaridangina foydalanish nmkoinyatiga ega ekanligimizdan mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha vеrsiyasiga tayanib yozilgan. Microsoft Access

dasturi xam relyatsion modеllar asosiga kurilgan bo`lib, unda tashqil qilinadngan MBlar jadval kurinishida aks etadi. Bunday jadvaldagi ustunlar maydon dеb, satrlar esa yozuv dеb ataladi. Maydon - ma'lumotlarni tashqil etishning oddiy birligi bo`lib, malumotning aloxida, bo`linmas birligiga egaligi rеkvizitga mos kеladi. Еzuv mantikiy boglangan rеkvizitlarga mos kеluvchi maydonlar yigindisidir. Yozuvning t o`zilishi o`z tarkibiga mos xar bir oddiy ma'lumotga ega maydonlar tarkibi va kеtma-kеtligi bilan bеgilanadi. 1. Ma’lumot bazasi tushunchasi Bugungi dunyoda ma’lumotlar har xil va keng tarqalgan. Ma’lumotlar bazasi ma’lumotlarni saqlash va boshqarishning eng yaxshi usuli hisoblanadi. Ma’lumotlar bazalari ma’lumotlarni doimiy ravishda va xavfsiz tarzda almashishni ta’minlaydi. Birinchidan, Ma'lumotlar turi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan dasturlarga bog`liq, bo’lmasligi lozim, ya'ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma'lumotlar turini o`zgartirganda, dasgurlarni o`zgartirish talab etilmasligi lozim. Ikkinchidan, MBdagi kеrakli ma'lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga xojat qolmasin. Shuning uchun xam MBni tashkil etishda ma'lum qonun va koidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma'lumot so`zidan farqlaymiz, ya'ni axborog so`zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma'lumot dеganda aniq, bir belgilangan narsa yoki xodisa sifatlarininazarda tutamiz. Bugungi kunda ma'lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri esa xozirgi zamon kompyutеrlaridir. Kompyutеrlarda saqlanadigan MB - bu maxsus formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl dеmakdir. Kompyutеr xotirasida xar bir fayl, yozuv dеb ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo`ladi. Еzuv- o`zaro boglangan ma'lumotlarning bir qismidir.Fayldagi yozuvlar soni, qaralayotgan ma'lumotning ulchoviga bog`lik. Xar bir yozuv esa maydon dеb ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma'lumotlarning. imkoni boricha, qisqa to’plamidan iborat bo`lishi lozim. Xar bir maydon, o`zi ifodalaydigan ma'lumotlariga ko’ra biror nomga ega bo`ladi.

Ma’lumotlar nafaqat keng yoyilgan va keng tarqalgan hamdir. Bu tashkilotlarning yashashi va rivojlanishi uchun ham zarurdir. Masalan, OTM o’zining professor-o’qituvchilari, fakultetlari, tegishli yo’nalishlari va mutaxassisliklari hamda talabalari haqida hech qanday ma’lumotga ega bo’lmasdan turib rivojlanishi mumkinmi, degan savolni o’rtaga qo’yib ko’raylik. Barcha OTMlar ushbu turdagi ma’lumotlarni saqlashlari kerak. Muhim ahamiyatga ega bo’lganidek, ular kerak bo’lganda qaror qabul qiluvchilar uchun ma’lumotlarga ega bo’lishlari kerak. Ishonch bilan aytish mumkinki, OTMning barcha axborot tizimlarining maqsadi ularga axborotni tashkiliy manba sifatida ishlatishga yordam berishdir. Ushbu tizimlarning barchasida ma’lumotlarni yig’ish, saqlash, umumlashtirish, boshqarish va tarqatish turadi. Ma’lumotlar bazasi – tegishli ma’lumotlar to’plamini o’z ichiga olgan umumiy, birlashgan kompyuter tuzilmasi[6]. Axborot tizimining turiga va masalaning qo’yilishiga qarab, bu ma’lumotlar bir yoki ikki mavzudagi bir necha megabaytdan biznesning ichki va tashqi muhitidagi yuzlab mavzularni qamrab oladigan terabaytgacha o’zgarishi mumkin. Ma’lumotlar bazalari, kompyuterlarga asoslangan tizimlarga ma’lumotlarni tezda saqlash, boshqarish va olish imkonini beradigan ixtisoslashgan tuzilmalardir. Ma’lumotlar bazasi tushunchasi maydon, yozuv, fayl atamalari bilan bog’liq. Maydon – bu saqlanadigan ma’lumotlarning eng kichik birligi. Tipik ma’lumotlar bazasida bir qancha tiplarning yoki saqlanadigan maydonlarning har birini tavsiflovchi ko’plab nusxalari (occurrence yoki instance) mavjud. Masalan, OTMlar haqida ma’lumot mavjud bo’lgan ma’lumotlar bazasida "OTM raqami" nomi bilan saqlanadigan maydon turini o’z ichiga olishi mumkin va ma’lumotlar bazasida tavsiflangan OTMlarning har bir turi uchun (fakultetlar, yo’nalishlar, guruhlar, talabalar va boshqalar) ushbu saqlanadigan maydonning alohida nusxasi mavjud bo’ladi. Yozuv – bu tegishli saqlanadigan maydonlar to’plamidir. Bunday holda, saqlangan yozuvning nusxasi saqlanadigan maydonlarning tegishli nusxalari guruhidan iborat.