Mavzu: Alisher Navoiyning “Lison ut-tayr” dostonidagi yetti maqom tarifini o‘rganish MUNDARIJA KIRISH……………………………………….………………………………… I–BOB. Lison ut tayr asari haqida umumiy ma’lumot ……………………. 1.1. “Lison ut tayr” asarining yaratilish tarixi………………………………….. 1.2. Dostonning tarkibiy tuzilishi . ………………………………………..…….. II–BOB. Asardagi yetti maqom ta’rifining ahamiyati ..………………..………... 2.1. Dostonning g’oyaviy xususiyatlari…………………………………………. 2.2. Ramziy timsollar tahlili…………………………………………………... Xulosa………………………………………………………………… ………… Foydalanilgan adabiyotlar ro‘ yxati………………………………………………

KIRISH Alisher Navoiyning she’riy dahosi 15-asr oxirlariga kelib yana jo’sh urdi. U 2 yil mobaynida 2 ta asar – “Lison ut - tayr” (“Qushlar tili”) dostonini va “Muhokamat ul – lug’atayn”(“Ikki til muhokamasi”) nomli ilmiy asarini yaratdi. “Lison ut-tayr” dostoni shoir umrining so’nggi yillarida, 1499-yilda yozib tugatilgan. Mazkur nashrda doston hajman 193 bob, 3666 baytdan iborat. “Lison ut-tayr” dostoni falsafiy-tasavvufiy mavzuda yaratilgan bo’lib, ulug’ fors- tojik adibi Fariddin Attorning “Mantiqu-t-tayr” dostoniga javoban yozilgan. Dostonning asosiy qismi 14 – bobdan boshlanadi. Bir kuni barcha qushlar majlis qurmoq uchun yig’ilibdilar.Lekin majlisda o’rin talashib, janjallashib qolibdilar shunda ular bir adolatli podsho bo’lganda, bahsga hojat qolmagan bo’lardi, deb o’ylabdilar. Shu vaqt Hudhuh degan qush shunday podshoh borligini, uning nomi Simurg’ ekanligini va Simurg’ning huzuriga bormoqchi bo’lganlar uzoq hamda mashaqqatli yo’lni bosib o’tishlari zarurligini aytadi: Qushlar Hudhuh boshchiligida yo’lga tushadilar. Bir necha kun yo’l yurgach, mashaqqatli safar ularni toliqtiradi. “Lison ut-tayr” dostoni an’anaviy tarzda muqaddima, asosiy qism va xotimani o’z ichiga oladi. Muqaddima 13 bobdan iborat. Dostonning birinchi bobi Alloh hamdiga bag’ishlangan. Navoiy Alloh bu olamni aniq bir reja asosida bunyod qilganligi haqida yozar ekan, unda hech bir narsa tasodifiy yaratilmaganligini aytadi. Allohning mo’jizasi sifatida bir-biriga zid bo’lgan to’rt unsur (suv, olov, tuproq va havo)ni inson vujudida bir butun holda birlashtirganini ta’kidlab, butun olamni yaratishdan maqsad ham inson ekanligini aytadi: O’ ylakim dushman yarotib o’tqa suv, Yelni ham tufroqqa aylab aduv. Sun’idin ko’rgilki mundoq to’rt zid, Bo’lub inson xilqatida muttahid. Ofarinishdin qilib inson g’araz, 2

Oni aylab xalq ichinda beevaz. Mazkur bobda Navoiyning tabiat va ilohiyotning bir butunligi (vahdati vujud) nazariyasiga asoslangan konsepsiyasi ham o’zining qisqacha poetik ifodasini topgan. Shoirning fikricha, olamdagi barcha narsa hodisa va o’zgarishlarning ijodkori bo’lgan Xudo o’zi yaratgan narsalardan tashqarida emas, balki ular bilan birga, bir butun holda mavjuddir. Shunga ko’ra ilohiyot va tabiatni bir-biridan ajratib qarash mumkin emas. Bobda, shuningdek, inson va shayton ziddiyati qalamga olinib, Alloh Odamni o’z siridan xabardor qilib, xalifalik toji bilan yuksaltirgan, shaytonni esa unga sajda qilishdan bosh tortgani uchun mardudu la’in (rad etilgan va la’natlangan) qilganligi haqida ham aytib o’tiladi: Ham qilib o’z sirri bilan ganji roz, Ham xilofat birla aylab sarfaroz. Bo’ldi sarkashlikdin oning ofati, Ajzu tufrog’liq bu birning rofati. Birga ul masjudlug’ bergan o’zi, Birga bu mardudlug’ bergan o’zi. Dostonning 2-bobida munojotni o’z ichiga oladi. Bobda Alisher Navoiy o’tgan umrini sarhisob qilar ekan, Yaratgan qoshida o’zini behad gunohkor deb hisoblaydi. 3-bobda payg’ambar Rasuli akram madhi-na’tni o’z ichiga oladi. Bobda Navoiy “Nuri Muhammadiya” haqida fikr yuritar ekan, bu nur olam yaratilishidan ham ilgari mavjud bo’lganligini, Odam Atodan Shis payg’ambarga va shu orqali ko’plab nasllarga o’tib, rasuli akramning otalari Abdullohga yetib kelganligi va nihoyat uning farzandi chehrasida payg’ambarlik nuri sifatida zohir bo’lganligini yozadi. Bobda shuningdek, Rasuli akramning payg’ambarlik davrlaridagi faoliyatlari: kofirlarga qarshi kurashganlar, Lot butining holini xarob qilganlari, xalqqa Allohdan boshqa iloh yo’qligi haqidagi haqiqatni yetkazganliklariga to’xtalib o’tiladi. Bob so’ngida Rasuli akram va ular 3

orqali barcha yaqinlari: sahoba va tobeinlar ham pok ekanliklari aytilib, ularga salom yo’llanadi: O’zi pok, azvoj ila avlodi pok, Zoti pok, as’hob ila ahfodi pok. Anga har dam yuz durudu ming salom, Olam ahlidin ila yovsul qiyom. 4-bob me’roj tuni ta’rifiga bag’ishlangan. Unda payg’ambarimizning huzurlariga “Ruh ul-amin” (Jabroil farishta) kelib, Yaratganning xabarini yetkazgani va rasuli akramning Buroq otini minib, Alloh huzuriga ko’tarilganliklari, orasigi yetmish qavat parda ko’tarilib, bor-yo’q to’siqlar bartaraf bo’lganligi, payg’ambarimiz Allohdan ummatlarining gunohini so’raganliklari va Alloh o’z habibining barcha istaklarini qabul qilgani haqida fikr yuritiladi. Dostonning 5 – bobi to’rt xalifaning birinchisi Xazrat Abu Bakr Siddiq madhiga bag’ishlangan. Alisher Navoiy bu zotni “sodiqu siddiq” deb atab, tashbeh san’ati vositasida payg’ambarimizni g’or ichidagi xazinaga , Abu Bakr (r.a.) ni esa shu xazinani qo’riqlab yotgan ajdahoga o’xshatadi. 6-bob Hazrat Abu Bakr Siddiq haqidagi hikoyani o’z ichiga oladi. Hikoyatda aytilishicha, Abu Bakr Siddiq xalifalik taxtiga o’tirganlarida dindan qaytgan bir guruh kishilar islom farzlaridan biri bo’lgan zakotni bekor qilishni talab qiladilar. Shunda xalifa g’azab bilan: “Payg’ambar qonunida biror ip miqdoricha narsani ham o’zgartirish mumkin emas. Kimki bunga qarshi bosh ko’tarsa, ularga javob qilich va o’qdir” deb javob beradilar. Dostonning 7-bobi Hazrat Umar Foruq madhiga bag’ishlangan, Alisher Navoiy islom olamida haqni xatodan farq qilishda bu kishiga teng keluvchi boshqa inson yo’q edi, deydi: Haqni botildin birovkim qildi farq, Adli birla ravshan etti g’arbu sharq. Ondin o’zga yo’q edi ofroq aro, Balki ushbu qasri oliy toq aro. 4

8-bob Hazrat Umar Foruqqa bag’ishlangan hikoyatdan iborat. Hikoyatga ko’ra, hazrati Umar Madoyinni egallaganlarida, juda katta xazina yig’iladi. Hazrat Umar bu xazina va mol-mulkka ko’z qirlarini ham tashlamaydilar: barcha xazinani g’azotga chiquvchilar uchun bo’lib berishni buyuradilar. 9-bob- Hazrat Usmon (r.a) madhidadir. Hazrat Usmon payg’ambarimizning ikki qizlariga uylanganliklari uchun “zunnurayn” laqabini olganlar. Alisher Navoiy bu zotning Qur’oni Karimni to’plaganlari, xalq Usmon ibn Affon deb atashi haqida shunday yozadi: Tengri aylab jome’i “Qur’on” oni, Xalq deb Usmon bin Affon oni. 10-bob Hazrat Usmon haqidagi hikoyatni o’z ichiga oladi. Hikoyatga ko’ra, payg’ambarimiz bir kuni eldan farog’at istab, xilvatga kirib. Bir oyoqlarini uzatib o’tiradilar. Ularning huzurlariga ba’zi zodagon sahobalar, ayrim aziz va sharif kishilar kirganlarida ham ularning holatlarida o’zgarish bo’lmaydi. Lekin xonaga hazrat Usmon kirgach, rasuli akram uzatgan oyoqlarini yig’ib oladilar. Bu payg’ambarimizning hazrat Usmonga bo’lgan cheksiz hurmatlari ifodasi edi. 11-bob mo’minlar amiri Hazrat Ali (r.a) madhiga bag’ishlangan. Navoiy bu zotning payg’ambarimizga farzand darajasida bo’lganliklarini aytib, ular orasida “men senikiman, sen menikisan” degan ahd mavjudligiga ishora qiladi: Anbiyo sarxayliga farzand ul, Xayli odam ichra bemonand ul... Ittihodida nubuvvat sham’ining So’zi bukim sen meningsen, men sening. 12-bob Harat Aliga bag’ishlangan hikoyatni o’z ichiga oladi. Hikoyatga ko’ra, g’azot janglaridan birida Hazrat Aliga o’q tegadi. O’qning uchi ularning suyaklarigacha botib, tortib olishning iloji bo’lmaydi. Shunga sahobalar payg’ambarimizdan bu ishning chorasini so’raganlarida, rasuli akram “U namoz o’qiyotgan paytda o’qni tortib olish payida bo’lingiz. U namozga shunday berilgan bo’ladiki, o’qni tortib olganlaringni bilmay qoladi”, - deydilar. Sahobalar 5