ALISHER NAVOIYNING “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDAGI HIKOYATLARDA ORIFLAR TALQINI MUNDARIJA KIRISH (ISHNING UMUMIY TAVSIFI) .......................................................... 2 I BOB. 6 “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONI HAQIDA,DOSTONDA ORIFONA TIMSOL VA TALQIN ........................................................................ 6 I.1. Dostondagi maqolot va hikoyatlar talqini ..................................................... 6 1.2. Tasavvufda orif, orifona va oriflik maslagi ................................................ 15 BIRINCHI BOB YUZASIDAN XULOSALAR ................................................ 23 II BOB. “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDA ORIFONA HIKOYATLAR TALQINI ............................................................................................ 24 2.1. Dostondagi hikoyatlarda payg’ambarlar va aziz avliyolar timsoli talqini .............................................................................................................. 24 2.2. “Hayrat ul-abror” dostonida gavdalangan chin so’fiylar siymosi ........... 59 Ikkinchi bob yuzasidan xulosalar ....................................................................... 68 III BOB “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDA ORIFLIK MASALASI. . . 69 3.1. “Shoh G’oziy” adolatida ma’rifat talqini ................................................... 69 3.2. Dostondagi hikoyatlarda soqiyga(Allohga) murojaatining mohiyat masalasi ............................................................................................... 75 Uchinchi bob yuzasidan xulosalar ...................................................................... 84 Umumiy xulosalar ............................................................................................... 85 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.ʻ ................................................................... 87 I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: ............................................................................ 87 II. MANBALAR ................................................................................................... 87 Ilmiy-nazariy adabiyotlar: .................................................................................. 87 IV. Internet nashrlar: .......................................................................................... 92 KIRISH. ISHNING UMUMIY TAVSIFI ..................................................... 3 I BOB. ........ “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONI HAQIDA,DOSTONDA 1

ORIFONA TIMSOL VA TALQIN ........................................................................ 7 I.1. Dostondagi maqolot va hikoyatlar talqini .............................................. 7 1.2. Tasavvufda orif, orifona va oriflik maslagi ......................................... 15 Birinchi bob yuzasidan xulosalar ....................................................................... 23 II BOB. “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDA ORIFONA HIKOYATLAR TALQINI ................................................................................... 25 2.1. Dostondagi hikoyatlarda payg’ambarlar va aziz avliyolar timsoli talqini ...................................................................................................................... 25 2.2. “Hayrat ul-abror” dostonida gavdalangan chin so’fiylar siymosi ..... 60 Ikkinchi bob yuzasidan xulosalar ....................................................................... 68 III BOB “HAYRAT UL-ABROR” DOSTONIDA ORIFLIK MASALASI. ........................................................................................................... 70 3.1. “Shoh G’oziy” adolatida ma’rifat talqini ............................................. 70 3.2. Dostondagi hikoyatlarda soqiyga(Allohga) murojaatining mohiyat masalasi .................................................................................................................. 75 Uchinchi bob yuzasidan xulosalar ...................................................................... 85 III. Umumiy xulosalar ……………………………………………………………………….85 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati.ʻ ............................................................ 88 KIRISH (ISHNING UMUMIY TAVSIFI ) Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Mustaqillikka erishilgach, ming asrlik mumtoz adabiyotimiz namoyandalarining asarlariga 2

metodologik tomondan yangicha, to‘g‘ri baho berila boshlandi. Mustaqillikkacha sinfiylik prinsiplariga amal qilish talab etilishi natijasida ko‘p masalalar o‘zining haqqoniy va halol, tarixiy jihatdan to‘g‘ri talqini hamda yechimini topmagan edi. Ayniqsa, tasavvufiy she'rlar, dostonlarning uzviy qismi bo‘lgan hamd, na't, munojot va tasavvufiy, diniy boblari noto‘g‘ri talqin qilindi va ular adabiyotshunoslik masalalaridan chetda qolib ketdi. Ana shunday masalardan biri dostonlarning, ayniqsa, “Xamsa” turkumidagi dostonlarning o‘ziga xos diniy- tasavvufiy ruhdagi maqolat va hikoyatlaridir. Mazkur magistrlik ishida Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror” dostonidagi hikoyatlarda oriflar timsolini qay darajada talqin qilinganligi adabiyotshunoslikning dolzarb masalalaridandir. Dunyo adabiyotshunosligida XIX–XX asrlar mobaynida Alisher Navoiy biografiyasi, ilmiy-nazariy qarashlari, asarlarining Sharq mumtoz adabiyotida tutgan mavqei, Alisher Navoiy va xamsanavislik an’analari, ulug’ salaflarga izdoshlik masalalari yuzasidan salmoqli ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan. Bugungi kun jahon adabiyotshunosligida ulug’ ijodkor asarlarining kompozisiyasi, syujeti, obrazlari poetikasi, ularning adabiy-estetik hamda tipologik xususiyatlarini ilmiy-nazariy jihatdan islomiy-tasavvufiy g’oyalar, sharqona badiiyat mezonlari asosida o’rganish zarurati sezilmoqda. Dunyo adabiyotshunosligi uchun eng muhim ilmiy muammolardan biri ulug‘ shoir va mutafakkir, turkiy xalqlar adabiyotining yuksak cho‘qqisi Hazrat Alisher Navoiy ijodining benazir qirralarini tahlil qilish, jahon adabiyotida Navoiy fenomenining joriylanishiga hissa qo‘shishdan iborat. Shoir she’riy va nasriy asarlarining janri, tabiati, leksik- semantik, kompozitsion jihatlari, poetika, til va uslub masalalarini zamonaviy adabiyotshunoslikning yangi ilmiy tamoyillari va mezonlari asosida chuqur o‘rganish dolzarb masala hisoblanadi. “Alisher Navoiy asarlarida teran ifoda topgan milliy va umuminsoniy g‘oyalarning jahon tamaddunida tutgan o‘rnini hamda o‘sib kelayotgan yosh avlodning intellektual salohiyatini oshirish, ular qalbida yuksak axloqiy fazilatlarni tarbiyalashdagi beqiyos ahamiyati”ni inobatga olgan holda “yangi Uyg‘onish davri — Uchinchi Renessans poydevorini yaratayotgan 3

bugungi kunda Alisher Navoiyning bezavol adabiy merosi misolida o‘zbek adabiyoti va madaniyatini chuqur o‘rganish va ommalashtirish har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda” 1 . Bu esa ushbu dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zaruriyatini ko‘rsatadi Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga bog‘liqligi. Tadqiqot respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining “Demokratik va huquqiy jamiyatni ma’naviy-axloqiy va madaniy rivojlantirish, innovation iqtisodiyotni shakllantirish” ustuvor yo‘nalishi doirasida amalga oshirilgan. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Mustaqillikdan keyin esa mazkur mavzu doirasida ijobiy fikrlar, to’g’ri talqin va tahlillar paydo bo’la boshladi. Tasavvuf tarixi, adabiyotda tasavvufiy g’oyalar o’rganilar ekan, oshiq, faqr, darvish, rind, orif va murshid kabilar xususida ham fikrlar bildirildi. N. Komilov, I. Haqqul, R. Vohidov, A.Abduqodirov, D. Salohiy, Sh. Sharipov , M . M u h i d d i n o v kabi olimlar tadqiqotlarida tasavvuf tarixi, ushbu ta’limotning nazariy jihatlari va adabiyotga ta’siri masalalari mushtarak o’rganildi 2 . Adabiyotshunoslikda orif yoxud valiy obrazi xususida B.To’xliyev, U.Qobilov, N. Jabborov, E. Ochilov, H. Eshonqulov kabi adabiyotshunoslar maqola va monografiyalari hamda tadqiqotchi D. Murodovaning “O’zbek tili va adabiyoti” jurnalida e’lon qilgan “Orif haqida mulohazalar” sarlavhali maqolasida bayon etilgan fikr-mulohazalar ham diqqatga sazovardir 3 . 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2020 yil 19 oktyabrdagi PQ-4865-sonli « Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy tavalludining 580 yilligini keng nishonlash to‘g‘risida»gi qarori // Xalq so‘zi. – Toshkent, 2020, 20 oktyabr. 2 Komilov N. Tasavvuf. – Toshkent: Movarounnahr – O’zbekiston, 2009, – B. 448; Haqqulov I. Irfon va idrok. – Toshkent: Ma’naviyat, 1998. – B. 160; R.Vohidov, H.Ne’matov, M.Mahmudov. So’z bag’ridagi ma’rifat. – Toshkent: Yozuvchi, 2001, – B. 144; Abduqodirov A. Navoiy va tasavvuf. – Xo’jand, 1994, – B. 102; Salohiy D. Tasavvuf va badiiy ijod. Navro’z. – Toshkent, 2018. – B. 189; Sharipov Sh.U. Alisher Navoiy «Lison ut- tayr» haqiqatlari. – Toshkent: Ma’naviyat, 1998. – B. 160 3 To’xliyev B. Ta’lim bosqichlarida Navoiy asarlarini o’rganish / Alisher Navoiy ijodiy merosining umumbashariyat ma’naviy-ma’rifiy taraqqiyotidagi o’rni. – Toshkent: Fan, 2019. – B. 648-653; Qobilov U.Nubuvvat motivi va mumtoz poetika. – Samarqand: SamDU nashriyoti, 2019. – B. 183; Jabborov N. Ilm andog’ ganji nofi’dur... // Sharq yulduzi, 2002. 3-son. – B. 150-151; I.Haqqul., Ochilov E. Navoiy g’azallarida komil inson timsollari // O’zbek tili va adabiyoti. 2001. № 1. – B. 7-14; Eshonqulov H.P., Bog’iyev N.N. Xoja Ahmad Yassaviy hikmatlarida orif obrazi \\ Buxoro davlat universiteti ilmiy axboroti. 2014, № 1. – B. 54-56; Razzoqov A. Alisher Navoiy she’riyatida ilm va ma’rifat talqini; Murodova D. Orif obrazi haqida 4

Tadqiqotning maqsadi. “Hayrat ul-abror” dostonlaridagi maqolat va hikoyatlarda oriflar timsoli talqinini g‘oyaviy-semantik, leksik-stilistik xususiyatlarini ilmiy-nazariy jihatdan ochib berishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari. Ishimiz ko‘lamini his etgan holda, dissertatsiyamiz mavzusini yoritish uchun quyidagi vazifalarni belgilab oldik: - “Hayrat ul-abror” dostonni tarkibidagi maqolat va hikoyatlar sturukturasini belgilash va shu asosda oriflar timsolini talqin etish; - tasavvuf adabiyotida oriflik maslagi mohiyati va orif obrazining badiiy adabiyotdagi mavqeyini aniqlash; -hikoyatlarda payg’ambarlar aziz avliyolar timsoli talqinini belgilash; -so’fiylik sifatlarini badiiy talqin etish; - dostondagi adolat va ma’naviyat tushunchasini bugungi kun boshqaruviga bog’lash; -hikoyatlarda keltirilgan soqiy obraz(soqiyga murojaat)ini tasavvufiy talqin va tahlil etish. Tadqiqotning obyekti . Alisher Navoiyning “ Hayrat ul-abror”dostoni asos qilib olindi va timsollar talqini uchun “Nasoyim ul-muhabbat”, Abdurahmon Jomiyning “Tazkirat ul-avliyo” asarlariga ham murojaat etildi. Tadqiqotning predmeti . “Hayrat ul-abror” dostonining sujeti, sturukturasi, “Xamsa”ning keyingi dostonlariga ta’siri, hikoyatlardagi orifona timsollar talqinini g’oyaviy badiiy mohiyatini ochib berish, so’fiylar talqini, adolat asosida ma’naviyat tushunchasini badiiy mahorat bilan tasvirlash, tasavvufga doir manbalarda orif va oriflik maslagi hamda uning jamiyat hayotidagi ahamiyatiga doir masalalarni o’rganish hikoyatlarning g’oyaviy-badiiy talqinini amalga oshirish. Tadqiqot usullari. Dissertatsiyada tizimli yondashuv, tasniflash, ilmiy mulohazalar //O’zbek tili va adabiyoti, 2003, № 2. – B. 76-77. 5