Arxeologiya faniga muqaddima
![1"ARXEOLOGIYA FANIGA"ARXEOLOGIYA FANIGA
MUQADDIMA"MUQADDIMA"](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_1.png)
![MUNDAREJA
Kirish.
Fan sillabusi ……………………………………… …………………………………. …………….
Ma’ruza qismi ……………………………...………………………………………………………
Seminar topshiriqlari ..…………………..………………………………………………………..
1. Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi …………………………………………………
2. Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi ……………………………………….
3. Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi …………………………………….
4. Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni ……………………………………………..
5. Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar …………………………………………………………….
6. Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati ……………………………….
7. Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi. …………………….
8. O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish odimlari tarixidan. ………………………………
9. O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan ………………………..
10. Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va muammolari …………
11. Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va yutuqlari ………
12. Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar faoliyati …………
13. Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari ……………………………..
14. Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati …………………………
15. Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi ………………………………………………..
16. SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati ………………………………
17. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati ……………………………………..
18. D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ………………………………
19. M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ………………………
20. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro hamkorligi ………..
21. O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi ……………………..
22. O’zbekistonda arxeologik yodgorliklarni saqlash va o’rganish bo’yicha mavjud qonun qoidalar. …
23. SamDU tarix fakulteti Arxeologiya muzeyi fondi bilan tanishish …………………………………..
Mustaqil ta’lim topshiriqlari ………………….…………………………………………………….
Glossariy (Lug’atlar) ..……………………………………………………………………………..
Yakuniy nazorat uchun sinov savollari ……….................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………………………………
KIRISH
Insoniyat tarixining juda qadimgi davrlarida kishilar tirikchilik yuritish maqsadida y er
maydonlariga qayta ishlov berish, suv keltirish uchun ariqlar qazish, uy-joy qurish ishlari
davomida er qa’ridan turli buyumlarni, ayniqsa, yirik hayvonlarning suyak qoldiqlarini
uchratganlar. Masalan, milodiy II asrlarda yashagan yunonistonlik Filostrat shunday yirik
hayvonlarning suyak va bosh chanoqlarining bahaybat kattaligini xikoya qilib, ular birining
bosh chanog’iga «ikki krit faqiri vinosini solganda xam yana bo’sh joy qolganligini» hayrat
bilan xikoya qiladi. O’sha zamonlarda kishilar bunday topilmalar sirini bilishmasdan turli
fikrlar va rivoyatlarni to’qishganlar. Masalan, yunonlarning rivoyatlariga qaraganda bunday
bahaybat hayvonlar o’tmishda Olimpa xudosi bilan bo’lgan jangda mag’lubiyatga uchragan va
er qa’riga kiritilib yuborib, ustiga tog’ni qulatib, ko’mib yuborishgan, degan tushunchalarga
ega bo’lganlar. Bunday gigantlar qoldiq topilmalari o’z davrida nafaqat kishilarni hayratga
solibgina qolmasdan, ularga nisbatan sig’inishganlar ham, hatto yodgorliklar xam
qo’yishganlar. Masalan, qadimgi Troi atrofida Troyan urushi qahramoni Ayaksa qabridan
topilgan suyak qoldig’ining uzunligi 5 metrdan (II tirsak uzunligida) iboratligi hikoya qilinib,
Rim imperatori Adrian bu qabr ustiga hashamatli mavzoley qurishni buyurgan.
Shuningdek, ko’p holatlarda qadimgi suyak qoldiqlari bilan bir qatorda sirli, ya’ni
jumboqli toshlar, ham topilib, ular boltasimon shaklda, nayza tig’lari va boshqa qurollarga
o’xshash bo’lib, ularning nimaligini ham kishilar bilmas edilar. Qadimgi odamlar bunday
2](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_2.png)
![buyumlarni «momoqaldiroq boltalar» bo’lsa kerak deb, momoqaldiroq va chaqmoq xudosi bu
qurollar bilan kishilarni o’ldirganlar deb tasavvur qilganlar.
«Momoqaldiroq bolta» yoki momoqaldiroq paykonlarga ega bo’lgan kishilarni baxtli
odamlar deb bilishib, ularni sehrli va mo’jizakor kuchga ega, turli kasalliklarni tuzatishga
yordam beradi, deb tushunganlar. Shu maqsadda Rim sarkardasi Galba «momoqaldiroq»
boltalarni topish uchun chaqmoq urilgan ko’lni to’r bilan tekshirib chiqishni buyurgan va bu ish
bajarilish davomida 12 ta tosh bolta to’rga ilinib, topilgan. Keyinchalik Gal’ba imperator
unvoniga ega bo’lishini ushbu «baxtli» topilma siri yoki kuchi tufayli sodir bo’lgan, deb
tushingan.
Ayniqsa, momoqaldiroq boltalari va paykonlar o’rta asrlarda keng | shov-shuvlarga ega
bo’lgan. Masalan, vizantiyalik imperator Aleksey Komvin 1081-yilda «samoviy bolta»ni eng
muhim va qimmatbaho sovg’a sifatida German imperatori Genrix IV ga sovg’a sifatida in’om
qilgan. Hatto, XVII asrda yashagan bir episkop turkiyalik sulton sovg’a qilgan tosh boltani
bo’yniga taqib yurgan va buyrak kasalligidan tuzalishga yordam beradi, deb tushingan.
«Momoqaldiroq paykonlar» o’rta asrlarda jodigarlarning otish quroli bo’lgan va har qanday
falokatlardan saqlaydigan tumor sifatida ularni taqib yurishgan.
Shunday qilib, kishilar bir necha asrlar davomida mo’’jizali kuchlarga, sirli toshlarga
ishonishib kelganlar. Sababi, bu xildagi toshlar qanaqa yoki nimaligi, hamda qaerdan paydo
bo’lganligi sirlarini kishilar hali bilishmas edilar.
3](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_3.png)
![4](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_4.png)
![Fanni o zlashtirish uchun zarur boshlang ich bilimlar ʻ ʻ
1. Arxeologiya faniga muqaddima fanining maqsadi, vazifalari, ilmiy va amaliy
ahamiyati, arxeologiya fanining paydo bo’lishi, shakllanishi, taraqqiyoti va
uning bosqichlari va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni, insoniyat sivilizatsiyasida
qanday ahaiyatga ega ekanligi, asosiy qonuniyatlari, hamda madaniy va
siyosiy omillarini anglab, tushunib, ilmiy ma’lumotlarga tayangan xolda
mazkur fanga tegishli turli masalalarni tahlil etish haqida tasavvurga ega
bo‘lishi kerak;
2. Arxeologiya faniga muqaddima fanining tarixiy ma’lumotlarni ilmiylik,
tarixiylik va xolislik asosida o‘rganish hamda arxeologik manbalarni mustaqil
tahlil qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak;
3. “Arxeologiya faniga muqaddima” faniga oid moddiy manba namunalarini
qiyosiy tahlil qilish, ularni solishtirish asosida lokal xususiyatlarini yarata olish
malakalariga ega bo‘lish kerak
Ta lim natijalari
ʼ (Т N )
Bilimlar ji h atidan:
Т N 1 Fanning tushuncha kategoriyalari tizimi va metodologiyasini bilish,
bilimlarning asosiy yo‘nalishlarini siyosiy tahlil qilish.
Т N 2 Arxeologiya faniga muqaddima fani bo‘yicha keng tasavvur va bilimlarga ega
bo‘lish;
Т N 3 T arix va arxeologiya fan lar idagi yangi nazariyalarni tahlil etish, tarixning
harakatlantiruvchi omillarini bilish va anglash
Т N 4 Tarix va arxeologiya fanlarining davlat va jamiyat taraqqiyoti natijasi ekanligi,
jamiyat rivojlanishida davlatchilikning muhim voqea ekanligini bilish
Ko‘nikmalar ji h atidan:
Т N 5 Arxeologiya faniga muqaddima fani to‘g‘risida tegishli ta’lim – tarbiya dars
jarayonlarini eng qulay variantlarini ishlab chiqish va amalga oshirish
malakalariga ega bo‘lishi, me’moriy yodgorliklar va muzeylardagi ko‘chma
darslarga qatnashish;
Т N 6 Jamiyat taraqqiyotida o‘zining tutgan o‘rnini anglay bilish, his etish va faol
ishtirok etish.
Т N 7 Tarixiy voqealar va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazariga, mustaqil fikrga
va munosabat bildira olish malakalariga ega bo‘lishi kerak.
Fan mazmuni
Mashg ulotlar shakli
ʻ : ma ruza ʼ (М)
М1 “ Arxeologiya faniga muqaddima ” fаnining predmeti, mаqsаdi vа vаzifаlаri
М2 Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi
М3 Arxeologiya fani ning tarix fani ning tarkibiy qismi ekanligi
М4 Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi
М5 Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni
М6 Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar
5](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_5.png)
![М7 Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati
М8 Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi .
М9 O‘rta Osiyo da arxeologiya fanining shakllanish od imlari tarixidan.
М10 O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan
М11 Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va
muammolari
М12 Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va
yutuqlari
М13 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar
faoliyati
М14 Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari
M15 Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati
М1 6 Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi
М17 SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati
М18 Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati
М1 9 D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni
М20 M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni
М21 Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro
hamkorligi
М22 O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi
Jami 44 soat
Mashg ulotlar shakli: seminar ʻ ( S )
S1 Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi
S2 Arxeologiya fani ning tarix fani ning tarkibiy qismi ekanligi
S3 Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi
S4 Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni
S5 Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar
S6 Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati
S7 Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi .
S8 O‘rta Osiyo da arxeologiya fanining shakllanish od imlari tarixidan.
S9 O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan
S10 Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va
muammolari
S11 Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va
yutuqlari
S12 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar
faoliyati
S13 Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari
S14 Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati
S15 Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi
S16 SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati
S17 Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati
S18 D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni
S19 M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni
S20 Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro
hamkorligi
S21 O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi
S22 O’zbekistonda arxeologik yodgorliklarni saqlash va o’rganish bo’yicha
6](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_6.png)
![mavjud qonun qoidalar.
S23 SamDU tarix fakulteti Arxeologiya muzeyi fondi bilan tanishish
Jami 46 soat
Fanning bilim va ko‘nikmalar jihatidan ega bo’lishi
Bilim ва ko‘nikmalar jihatidan:
BK 1 Fanning mazmuni, arxeologiya sohasini ochib beruvchi birlamchi manbalari;
yozma va moddiy manbalar, arxeologiya tushunchasi, arxeologiya faniga
muqaddima fanining tadqiqot obyekti, maqsadi va vazifasi, predmeti haqida bilim
va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 2 Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixi, qachondan boshlab
shakllana boshlanganligi, qadimgi davrda arxeologiya sohasiga qaratilgan e’tibor,
rivojlanish bosqichlari haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 3 Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi, tarix fani darajasiga
ko’tarilishi, birlamchi va haqiqiy manba bera olishi, qadimgi dunyo tarixini
tiklashdagi o’rni, ibtidoiy odamlar haqidagi tasavvurlar paydo bo’lishidagi o’rni
haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 4 Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi, arxeologiyaning
boshqa fanlar bilan chambarchas bog’liqligi, arxeologiya fanining yakka o’zi
rivojlana olmasligi, becha fanlar bilan aloqalari haqida bilim va ko’nikmalarga ega
bo’ladi
BK 5 Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni, arxeologik labaratoriya va
ularning ishlash jarayonlari, arxeologik labaratoriyada aniq va tabiiy fanlarning
o’rni, arxeologik manbalarni yoritishda labaratoriyalarning o’rni haqida bilim va
ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 6 Arxeologiyada texnologik kashfiyotlarning ahamiyati, dastlabki texnikalarning
paydo bo’lishi, texnologik kashfiyotlarning insoniyat tarixida tutgan o’rni,
dastlabki texnologiyalarning paydo bo’lishidagi ahamiyati haqida bilim va
ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 7 Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati, arxeologik
yodgorliklarning turlari, haqqoniy tarixni tiklashdagi ahamiyati, arxeologik
yodgorliklarga bugungi kunda qaratilayotgan e’tibor haqida bilim va
ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 8 Uyg‘onish davrida arxeologiya va gumanistik tushunchalarning shakllanishi,
Uyg’onish davrida arxeologiya faniga bo’lgan e’tibor, cherkovning qarshiligiga
uchrashi, gumanistik tushunchalarning shakllanishida arxeologiya fanining tutgan
o’rni haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 9 O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanishi, dastlabki arxeologik
tadqiqotlarning o’tkazila boshlanishi, arxeologiya sohasiga qaratilgan dastlabki
e’tibor, chet el arxeologlarining tutgan o’rni haqida bilim va ko’nikmalarga ega
bo’ladi
BK 10 O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixi, dastlabki
havaskor arxeologlarning shakllana boshlashi, arxeologiya fanining shakllanishida
chet el arxeologlarining tutgan o’rni haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 11 Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va
muammolari, bu davrda arxeologiya fani sohasida amalga oshirilgan islohotlar,
erishilgan yutuqlar va fan oldida turgan muammolar haqida bilim va ko’nikmalarga
ega bo’ladi
BK 12 Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va
yutuqlari, bu davrda arxeologiya fani sohasida amalga oshirilgan islohotlar,
7](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_7.png)
![erishilgan yutuqlar va fan oldida turgan muammolar haqida bilim va ko’nikmalarga
ega bo’ladi
BK 13 Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar
faoliyati, dastlabki arxeologik ekspeditsiyalarning o’tkazilishi, ekspeditsilarning
hududlar bo’yicha bo’linishi, mahalliy havaskor arxeologlarning shakllanishi
haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 1 4 Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari , mahalliy
o’lkashunos olimlarning yetishib chiqishi, mahalliy o’lkashunoslik sohasining
vujudga kelishi, o’lkashunoslik muzeylarining shakllana boshlashi haqida bilim va
ko’nikmalarga ega bo’lishi.
BK 15 Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati,
Arxeologiya havaskorlari to’garagining a’zolari, erishgan yutuqlari, to’garak ning
natijalari haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 16 Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi, institutning faoliyati, ko’p
tomonlama xalqaro aloqalari, SamDU tarix fakulteti bilan aloqalari haqida bilim va
ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 17 SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati, kafedraning
professor o’qituvchilari, erishgan yutuqlari, xalqaro aloqalari, ilmiy hamkorliklari,
muzeyi va moddiy-texnik bazasi haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 18 Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati, maktab
shakllanishiga hissa qo’shgan arxeolog olimlarning faoliyatlari, erishilgan yutuqlar,
maktab davomchilari, Samarqand arxeologiya maktabining vatanimizda va xalqaro
maydonda tutgan o’rni haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 19 D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni, D.N.Levning
arxeologik tadqiqotlari, Samarqand arxeologiya maktabida tutgan o’rni, ilmiy
nashrlari, kitoblari, arxeologik tadqiqotlarining natijalari haqida bilim va
ko’nikmalarga ega bo’ladi
BK 20 M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni,
M.M.Juraqulovning ham ilmiy, ham ijodiy, ham hayot yo’li, ilmiy nashrlari,
Samarqand arxeologiya maktabiga asos solishi, hozirgi kundagi Samarqand
arxeologlari faoliyatida tutgan o’rni haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi.
BK 21 Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro
hamkorligi, o’zaro konferensiyalari, mutaxassislar almashinuvlari, hamkorlik
shartnomalarining imzolanishi, tadqiqotlari haqida bilim va ko’nikmalarga ega
bo’ladi.
BK 22 O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi,
arxeologik tadqiqot olib boorish uchun kerak bo’ladigan me’yoriy va huqiqy
hujjatlar, ruxsatnomalar, Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi, me’yoriy-
huquqiy hujjatlari haqida bilim va ko’nikmalarga ega bo’ladi.
№ Mustaqil
ta’lim
mavzulari
(MT) Mustaqil ta’lim vaqti soat Adabiyotlar
1. M
T Mavzu:
Arxeologik
yodgorliklar . 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Д. С. Бунин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-68 стр.
2. Мартынов, А. И.
8](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_8.png)
![4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 5-12 стр.
2. M
T Mavzu:
Madaniy qatlam
va stratigrafiya. 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 13-17 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 26-32 стр.
3. M
T Mavzu:
Arxeologik
manbalar 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 17-21 стр
2. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 21-40 стр.
4. M
T Mavzu:
Arxeologik
qidiruvning
vazifalari va
turlari, ularni
tashkil etish. 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish) 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 21-24 стр.
2. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
9](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_9.png)
![5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-68 стр.
5. M
T Mavzu:
Joylashuvning
geologik va
fizik-geografik
sharoitlari,
arxeologik
joylar. 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 24-31 стр
2. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10—68 стр.
6. M
T Mavzu:
Arxeologik
joylarni
aniqlashning
asosiy usullari. 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 31-34 стр.
2. Керрам К. Боги, гробницы,
ученые. М.: Республика, 1994
61-68 стр.
7. M
T Mavzu:
Topilgan
arxeologik joyda
dala ishlarini olib
borish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 34-42 стр.
2. Керрам К. Боги, гробницы,
ученые. М.: Республика, 1994
68-85 стр.
10](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_10.png)
![8. M
T Mavzu:
Aerofotosuratlar
va geofizik
usullar 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 42-52 стр.
2. Волков А. Археология: от
«белых пятен» к точной
науке//Знание сила. 2000 45-
68 стр.
3. П. В. Волков Опыт
Эксперимента в Археологии
Нестор-История Cанкт
Петербург 2013. 10-24 стр.
9. M
T Mavzu:
Qabristonlarning
turlari va ularni
o'rganishning
asosiy
tamoyillari. 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 52-56 стр.
2. Керрам К. Боги, гробницы,
ученые. М.: Республика, 1994
86-98 стр.
3. П. В. Волков Опыт
Эксперимента в Археологии
Нестор-История Cанкт
Петербург 2013. 44-94 стр.
10. M
T Mavzu:
Qazilmagan dafn
etilgan joyni
qazish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 56-59 стр.
2. Юшко А.А. Археология на
уроках истории. М.: Чистые
пруды, 2009 45-90 ттр.
3. П. В. Волков Опыт
Эксперимента в Археологии
Нестор-История Cанкт
Петербург 2013. 65-94 стр.
11. M
T Mavzu:
Qabristonlarning
tashqi qismini
belgilash va dafn
marosimlarini 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
11](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_11.png)
![o’rganish mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 59-81 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 110-192 стр.
12. M
T Mavzu:
Yong'indan
oldingi
tadqiqotlar,
qazish joyini
tanlash 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 81-88 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 110-192 стр.
13. M
T Mavzu: Dala
kundaligi va
ishchi rasm
haqida 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 92-95 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 110-192 стр.
14. M
T Mavzu: Dala
ilmiy
fotosuratlari va
ularning
arxeologiyadagi
ahamiyati 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita, 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 95-96 стр.
2. Малинова Р., Малина Я.
12](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_12.png)
![jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. Прыжок в прошлое:
Эксперимент раскрывает
тайны древних эпох
Источник: М.: Мысль, 1988.
— 271 с. 112-134 стр.
15. M
T Mavzu : Qazish
ishlari bo ' yicha
yakuniy hisobot 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 96-97 стр.
2. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
16. M
T Mavzu: Dalani
saqlash va dala
laboratoriyasida
dastlabki
konservatsiya 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 97-100 стр.
2. Волков А. Археология: от
«белых пятен» к точной
науке//Знание сила. 2000 94-
155 стр .
17. M
T Mavzu: Dala
laboratoriyasi 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 97-104 стр.
2. Малинова Р., Малина Я.
Прыжок в прошлое:
Эксперимент раскрывает
тайны древних эпох
Источник: 112-130 стр.
13](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_13.png)
![shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish.
18. M
T Mavzu: Dalada
keramikani
tiklash 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 99-104 стр.
2. Юшко А.А. Археология на
уроках истории. М.: Чистые
пруды, 2009 157-169 стр.
19. M
T Mavzu :
Arxeologiyada
ilmiy qayta
qurish 1) Adabiyotlarni to ’ plash va
o ’ qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 105-108 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 192-233 стр.
20. M
T Mavzu: Tavsif
va arxeologik
ma'lumotlarni
qayta ishlash 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 107-109 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 192-233 стр.
21. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Tipologik usul 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
14](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_14.png)
![yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 110-120 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 192-233 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 84-141 стр.
22. M
T Mavzu:
Vazifalar va
faktlar,
kuzatuvlarni
statistik qayta
ishlash
arxeologiyasi 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 121-143 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 192-240 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 141-158 стр.
23. M
T Mavzu: Mutlaq
va nisbiy sanalar.
Xronologiya
yozma
manbalarga ko'ra 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 150-170 стр.
15](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_15.png)
![(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 240-244 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 158-162 стр.
24. M
T Mavzu:
Tangalar bilan
tanishish va
ularni
arxeologiyadagi
o’rni 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 170-179 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 245-251 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 164-172 стр.
25. M
T Mavzu: Qadimgi
narsalarning
badiiy
xususiyatlari
bilan tanishish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 179-183 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 252-255 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
16](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_16.png)
![4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 173-180 стр.
26. M
T Mavzu:
Arxeologik
Analogiya bilan
tanishish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 183-185 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 256-265 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 181-185 стр.
27. M
T Mavzu: Mutlaq
tanishishning
radioizotop
usullari 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 185-190 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 266-270 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 186-190 стр.
28. M
T Mavzu:
Arxeologik
Dendroxronologi
ya 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
17](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_17.png)
![yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 190-196 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 270-277 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 1089 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 190-195 стр.
29. M
T Mavzu: Qoldiq
magnitlanish
bilan tanishish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 196-200 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 277-287 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 196-210 стр.
30. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Sinxronizatsiya 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 200-202 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 287-299 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
18](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_18.png)
![7) O’z xulosasini yozish. исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 211-222 стр.
31. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
moddalarni tahlil
qilish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 203-205 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 204-210 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 223-225 стр.
32. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Strukturani tahlil
qilish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 205-211 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 211-220 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 226-237 стр.
33. M
T Mavzu: Qadimgi
texnologiyalarni
eksperimental 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
19](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_19.png)
![modellashtirish yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 210-214 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 221-225 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 237-241 стр.
34. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
faktlar va talqin 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 215-219 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 226-245 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-90 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 242-250 стр.
35. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
fakt va gipoteza 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 220-226 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
20](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_20.png)
![asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 2005 246-251 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 251-260 стр.
36. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
tarixiy talqinning
noaniqlig i 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 227-229 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 251-260 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 261-270 стр.
37. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Etnografik
parallelliklar 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 229-231 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 261-268 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 271-275 стр.
21](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_21.png)
![38. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Antropologik
ma'lumotlar 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 231-233 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 268-275 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 276-280 сттр.
39. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Tilshunoslik
ma'lumotlari 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 233-236 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 276-284 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 280-285 стр.
40. M
T Mavzu:
Manbalarni
arxeologik
tahlillash va
ularning
xronologiyasini
aniqlash 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita, 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 178-202 стр.
2. Мартынов, А. И.
22](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_22.png)
![jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 285-301 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 286-304
41. M
T Mavzu:
Arxeologik
labaratoriya bilan
ishlash 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 203-215 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 302-312 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 305-326 стр.
42. M
T Mavzu:
Arxeologik
ekspeditsiyalar 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 21-43 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 312-320 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
23](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_23.png)
![учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 327-343 стр.
43. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
Xalqaro
hamkorlik 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 52-72 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 320-331 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 1089 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 343-356 стр.
44. M
T Mavzu:
Arxeologiyada
GIS
ma’lumotlaridan
foydalanish 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish
4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2002 110-126 сттр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005332-340 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 357-370 стр.
45. M
T Mavzu:
Arxeologik
tadqiqot olib
borish usullari 1) Adabiyotlarni to’plash va
o’qish
2) Konspekt yoki referat
yaratish
3) Grafik organayzerlar orqali
mavzu ustida ishlanmalar
yaratish 4 Mavzuga adabiyotlar :
1. Мартынов, А. И.
Методы археологического
исследования: учеб. пособие
для студ. вузов, обуч.
по спец. «История» /А.И.
Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
24](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_24.png)
![4) Mavzuga mos mustaqil
taqdimot yaratish.
(Masalan: xarita,
jadvallashtirilgan ma’lumotlar
bazasi, chizmali tushuntirish)
5) Sxemalar, chizmalar
asosida tushuntirish.
6) Atamalar ro’yxatini
shakllantirish
7) O’z xulosasini yozish. и доп. — М.: Высшая школа,
2002 5-20 стр.
2. Мартынов, А. И.
Археология: учебник /А.И.
Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа,
2005 341-356 стр.
3. Д. С. Б унин Археология
Методы археологического
исследования. Классическая
археология Учебное пособие
Владимир 2016 10-89 стр.
4. Петров, Н. И. Археология:
учеб. пособие /Н.И. Петров.
— СПб.: Изд-во СПбКО,
2008 371-400 стр.
Jami 180 soat
Asosiy adabiyotlar
1. Д. С. Б унин Археология Методы археологического исследования.
Классическая археология Учебное пособие Владимир 2016
2. Мартынов, А. И. Археология: учебник /А.И. Мартынов — 4.изд., испр.
и доп. — М.: Высшая школа, 2005
3. Мартынов, А. И. Методы археологического исследования: учеб. пособие для
студ. вузов, обуч. по спец. «История» /А.И. Мартынов. — Изд. 2-е, испр.
и доп. — М.: Высшая школа, 2002
4. Петров, Н. И. Археология: учеб. пособие /Н.И. Петров. — СПб.: Изд-во
СПбКО, 2008
5. Волков А. Археология: от «белых пятен» к точной науке//Знание сила. 2000
6. Керрам К. Боги, гробницы, ученые. М.: Республика, 1994
7. Малинова Р., Малина Я. Прыжок в прошлое: Эксперимент раскрывает тайны
древних эпох Источник:
8. Матюшин Г.Н. У истоков цивилизации. М.: Просвещение, 1992
9. Юшко А.А. Археология на уроках истории. М.: Чистые пруды, 2009
Tavsiya qilinadigan qo shimcha adabiyotlarʻ
1. Лопатин В. А., Малов Н. М., Малышев А. Б., Четвериков С. И.. Основы
археологии (методика полевых исследований и археологическая практика).
Учебно-методическое пособие для студентов исторических факультетов.
Саратов 2006
2. Мартынов А.И., Шер Я.А. Методы археологического исследования. М., 2011.
3. 1989. Кошелев И.Н. Магнитная разведка археологических памятников.
Учебное пособие. Киев. 2005.
4. Воробьева Г.А., Бердникова Н.Е. Картография для археологов. Учебное
пособие. Иркутск. 2007.
5. Басс Джордж. Подводная археология. Древние народы и страны. М.: ЗАО
Центрополиграф. 2003.
6. J.Kabirov, A.Sagdullayev O’rta Osiyo arxeologiyasi T; 1990
7. N.Xolmatov O’rta Osiyo tosh, bronza va temir davri arxeologiyasi. Darslik
25](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_25.png)
![8. O.Ergashev Antik davr arxeologiyasi. O’quv qo’llanma
BAHOLASH MEZONI VA TARTIBI
“Arxeologiya faniga muqaddima” fanidan talabalar bilimini baholash
“Samarqand davlat universitetida ta’limning kredit tizimi sharoitlarida talabalar bilimini
nazorat qilish tartibi va baholash mezonlari to‘g‘risida yo‘riqnoma”ga asosan amalga
oshiriladi.
Fan ajratilgan jami kredit (soat) miqdori: 11 ( 270 s).
Nazorat
turi Ajratilgan
jami ball Nazorat (topshiriq)
shakli Ballarning taqsimlanishi Saralash
bali
Oraliq
Nazorat 40 ball 1. Darsdagi faolligi
2. Mustaqil ta’lim 10 + 10 = 2 0 ball
Mashg’ulotlar soniga qarab
bo’linadi - 2 0 ball 24 ball
Yakuniy
nazorat 6 0 ball Yozma ish ( har bitta
biletda 5 ta savol)
yoki
Test ( jami 60 ta savol) 6 0 ball
(har bir savolga 1 2 balldan)
6 0 ball
(har bir savolga 1 balldan) 36 ball
Fan bo’yicha yuqorida keltirilgan nazoratlarda to’plangan ballar umulashtiriladi hamda
yakunda 5 baholik tizimga quyidagicha konvertasiya qilinadi:
87-100 ball – 5 (a’lo);
73-86 ball – 4 (yaxshi);
60-72 ball – 3 (qoniqarli);
0-59 ball - 2 (qoniqarsiz).
Bunda quyidagilar tavsiya etiladi:
Darsdagi faollik ( DF ) –20 ball ni taqsimlanish :
– talaba amaliyot va ma’ruza mashg’ulotlarida 25% dan kam dars qoldirgan bo’lsa 4 ball, 25%
dan ko’p dars qoldirgan bo’lsa 0 ball ;
– og’zaki savol javoblar, bir nechta mavzular bo’yicha qisqa muddatli kam topshiriqli yozma
ishlar va testlar, uyga berilgan vazifalarning bajarilishi, labaratoriya ishlarini bajarishiga - 0-16
ball.(fanning xususiyatidan kelib chiqib turlarga taqsimlanadi)
Mustaqil ta’lim topshiriqlarini himoya sini baholash ( MT )– 20 ball ni taqsimlanish:
“A’lo”- {90-100 %, (ta’lim kredit -modul tizimi sharoitlarida amalga oshirilganda 87-
100 foiz)} - baho о‘quv dasturining barcha bо‘limlari bо‘yicha guruhli va yakka tartibda
berilgan barcha topshiriqlarni muddatida, tо‘liq tо‘g‘ri va sifatli bajargan, ishga qiziqish va
mas’uliyat bilan yondashgan, yetarli darajada nazariy va amaliy bilimlarga ega ekanligini ,
topshiriqni(masalaga) bajarishga ijodiy yondasha olishini kо‘rsata olgan talabaga qо‘yiladi.
26](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_26.png)
![27](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_27.png)
![28](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_28.png)
![MA’RUZA MUNDAREJASI
1. “Arxeologiya faniga muqaddima” fаnining predmeti, mаqsаdi vа vаzifаlаri …. 30
2. Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi ……………………………… 35
3. Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi …………………… 45
4. Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi …………………. 49
5. Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni ………………………….. 55
6. Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar ………………………………………… 60
7. Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati …………… 75
8. Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi ….. 82
9. O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish odimlari tarixidan …………… 88
10. O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan …… 95
11. Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va
muammolari …………………………………………………………………. 107
12. Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va
yutuqlari ………………………………………………………………………. 107
13. Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar
faoliyati ……………………………………………………………………….. 112
14. Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari ……….. 112
15. Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati …… 119
16. Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi ………………………….. 127
17. SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati ………… 128
18. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati ……………….. 132
19. D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ………… 135
20. M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni … 136
21. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro
hamkorligi ……………………………………………………………………… 137
22. O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi .. 138
29](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_29.png)
![Ma’ruza 1. FANNING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFASI
REJA;
1. Arxeologiya fani tasnifi.
2. Arxeologiya fani maqsadi va vazifalari.
3. Arxeologiya fani ish uslubi va tadqiqot turlari.
TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Arxeologiya , arxeolog , xronologiya , er usti arxeologiya , suv osti arxeologiya , o ’ lkashunoslik ,
etnografiya , ekspeditsiya , tsivilizatsiya , arxeologik yodgorlik , moddiy manbaa , arxeologik
komplek va h . k .
ANNOTATSIYA: Arxeologiya fani haqida umumiy tushuncha. Arxeologiyaga kirish fanining
maqsadi va vazifalari. Fanning paydo bo’lishi. Fanning predmeti. Arxeologiya - xalqaro fan.
Arxeologiya - umuminsoniyat tarixiga xizmat qiladigan fan. Arxeologiya fani ish uslubi va
tadqiqot turlari.
1. ARXEOLOGIYa FANI TASNIFI
Arxeologiya ( yunoncha “ arxeo ” – qadimgi , “ logos ” - fan ), qadimshunoslik — qadimgi
moddiy madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik jamiyati o ’ tmishini o ’ rganuvchi fan .
Mehnat qurollari, uy-ro’zg’or buyumlari, qurol-yarog’lar, zeb-ziynatlar, uy-joy,
ustaxonalar, mudofaa va irrigatsiya inshootlarining qoldiqlari hamda o’tmishga oid turli
topilmalar Arxeologiyaning bosh manbai bo’lib, ularni chuqur ilmiy o’rganish asosida
o’tmishdagi kishilik jamiyatlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tarixining umumiy manzarasi
tiklanadi. Shu sababli, Arxeologiya tarix fanining bir tarmog’i hisoblanadi.
O’rta Osiyoning jazirama quyoshi ostida, yoki qorli sovuq Alyaska xududlarida
arxeologik tadqiqot ishlarini olib borish, yohud Florida ko’rfazlarida halokatga yuz tutgan
ispan kalonistlari kemalari qoldiqlarini dengiz tubiga sho’ng’ib qazuv ishlarini olib borish,
arxeologiya fanining naqadar og’ir ilm ekanligini ko’rsatadi. Arxeologiya nafaqat dalada
amaliy faoliyat olib borish, balki laboratoriya va ilm markazlarida intelektual ishtiyoq bilan
tadqiqot ishlarini olib borishdir ham. Bu esa fanning muhim qismi hisoblanadi. Unda,
arxeologik qazuv ishlari natijasida topilgan ashyolarni labaratoriyada qayta tadqid va taxlil
qilib, tarix fanini moddiy manba asnosida isbotlaydi va to’ldirib boradi. Siz, arxeolog yoki
arxeologiya sohasi deganda, yozuvchilar Agata Kristining “Mesopotamiyadagi qotillik”, Stiven
Spilbergning “Indiana Jons” kabi xavf-xatarlarga boy detektiv kino filmlaridagi obrazini ko’z
oldingizga keltirishingiz tabiiy, albatta. Biroq, ushbu kino sahna obrazi haqiqatdan ancha yiroq.
Arxeologiya bu faqat qadim o’tmishdan qolgan iqtisodiy qiymatga ega boyliklarni izlab topish
emas, balki, o’tmish kishilik jamiyati qoldirgan moddiy madaniyatlar asnosida tarixni
o’rganishdir. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice.
London. 2004. P. 12-13)
“Arxeologiya” so’zini mil. av. IV asrda yashagan yunon faylasufi Platon (Aflotun) o’z
asarlarida “qadimgi voqealar” ma’nosida keltirgan. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik
qazishmalar VIII asr boshidan boshlangan. XIX asr esa yirik arxeologik kashfiyotlar davri
30](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_30.png)
![bo’lib, arxeologiya fan sifatida shakllanib bordi.
XIX asrda arxeologiya asosan 4 kismga bo’linib o’rganilar edi; Yunoniston va Rimning
quldorlik davri yodgorliklarini o’rganuvchi mumtoz Arxeologiya, ibtidoiy Arxeologiya, o’rta
asr moddiy-madaniyat yodgorliklarini o’rganuvchi umumiy Arxeologiya va Sharq
Arxeologiyasi. XX asr boshida ular birlashib, keng mazmunli hozirgi zamon Arxeologiyasi
shakllandi. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London.
2004. P. 16-17)
Arxeologiya fani mutaxacsisi arxeolog (qadimshunos) deb nomlanadi. Arxeolog –
qadimshunos ekan, unda tarixchidan qanday farqi bor? – degan savol tug’ilishi mumkin.
Arxeolog qadimgi yodgorliklarni o’rganish jarayonida ajdodlar o’tmish tarixi va madaniyatidan
dalolat beruvchi ashyoviy dalillar va qurilish qoldiqlarini ochar ekan, u birinchi navbatda o’z
ilmiy tadqiqoti uchun birlamchi manba to’playdi. Uning o’ta muhim tomoni ham shundaki,
topilgan materiallarni o’rganish jarayoni aynan ularni ochish daqiqalaridan boshlanadi.
Materiallarni tarixiy taxlil etish uning qazish jarayonidan boshlanadi. Maktab ko’rmagan va
dala amaliyotida bo’lmagan “arxeolog” hech qachon arxeologik ob’ektlarni yaxshi qazishi
mumkin emas, u qazigan yodgorlik qanchalar boy va noyob materiallar bo’lmasin, u fan uchun
katta yo’qatishdir. Ilmiy metodik asosda qazishmalar olib borishni bilmagan izlanuvchi hech
qachon yaxshi kabinet tadqiqotchisi ham bo’la olmaydi, chunki unda qadimgi madaniy
qatlamlarning hosil bo’lish holatini kuzatishdek muhim ne’matdan maxrum; ilmiy qazishma
malakasi yo’qligidan yodgorlik xarakterini tasavvur eta olmaydi. Bunday xolatda to’la qonli
arxeologik tadqiqot olib borildi, deb bo’lmaydi.
Kabinet va dala sharoitida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar arxeologik izlanishlarning tub
mazmun va mohiyatini tashkil etadi.
Umumun, arxeologiya fani o’z mutaxassisi bo’lmish arxeologni ko’p qirrali inson
bo’lishni talab etadi. U siyosiy tarixni yaxshi bilishi va o’z navbatida arxeologiyaning tarmoq
fanlari; numizmatika, antropologiya, tarixiy lingvistika, epigrafika, tarixiy geografiya,
toponomika, etnografiya kabi fanlardan xabardor bo’lishi lozim. Dala tadqiqotlari jarayonida
va laboratoriyalarda unga bevosita geometriya, matematika, geologiya, geografiya, kimyo,
fizika, biologiya kabi aniq va tabiiy fanlardan xabardorlikni talab etadi. (Colin Renfrew, Paul
Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 45)
ARXEOLOGIYa VA TARIX
Agar arxeologiya fani tarixni o’rganar ekan, tarix fanidan qanday farqli tomoni bor?
Arxeologiya tarix fanining tarkibiy qismidir. Tarix asoslari arxeologiyadan boshlanadi.
Ma’lumki, kishilik jamiyati tarixi tarixiy manbalar asosida o’rganiladi. Tarixiy manbalar o’z
navbatida 2 turga bo’linadi.
1. Moddiy ashyoviy manbalar - o’tmishda inson qo’li bilan bunyod etilgan tarixiy jarayon
izlarini o’zida aks ettiruvchi va kishilik jamiyati tarixini o’rganish imkonini beruvchi, hozirgi
kungacha saqlangan har qanday osori atiqalar moddiy ashyoviy manbalardir.
2. Yozma manbalar – inson tomonidan yozib qoldirilgan barcha manbalar.
Arxeologiya fanining metodologik asoslarini tarixiy ischillik, xolislik, ob’ektivlik
tamoyillari tashkil etadi, qadimgi jamiyatlarning tarixiy ketma-ketlikda rivojlanishini o’rganish
arxeologiya dala amaliyoti vazifasiga kiradi. Arxeologiya tarix kabi yozma manba
materiallaridan foydalanadi. Ammo, arxeologiya aksariyat xollarda asosan arxeologik
ma’lumotlar asosida jamiyat tarixiy taraqqiyoti haqida umumiy tasavvur va tushunchalar
beradi. Agar, er yuzida inson paydo bo’lishidan to hozirgi kungacha 3 million yil bo’lgan
bo’lsa, unda kishilik jamiyati tarixining 99% davrini o’tmish moddiy manbalar asosida
arxeologiya fani o’rgansa, qolgan 1% davr esa yozma manbalar asosida tarix fani o’rganadi. Bu
bilan kishilik jamiyati tarixida yozma manbalarning paydo bo’lishi bilan arxeologiya fani
chegaralanmaydi, aksincha endi moddiy manbalar bilan yozma manbalar taqqoslaniladi, tahlil
qilinadi. Eng qadimgi yozma manbalar ham arxeologiya fani maxsuli asosida topilgan va
31](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_31.png)
![epigrafika faniga tortiq qilingan. Yozma manbalar hududiy jihatdan nisbiy bo’lib, ularning eng
qadimiysi mil. avv. III ming yilga tegishli G’arbiy Osiyo yozma manbalari bo’lsa, Avstraliya
tarixi yozma manbalari esa 1788 yildan boshlanadi. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology:
Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 12-13)
ARXEOLOGIYa MANBALARI
Arxeologiya manbalari quyidagi ikki turga bo’linadi:
1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari va o’simlik
qoldiqlari geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan antropologlar, zoologlar, botaniklar va
geologlar o’rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar : mehnat qurollari, qurol- aslahalar, kulolchilik
buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma manbalar va h.k. Yozma
manbalarni o’rganish bilan asosan tarixchilar shug’ullansalarda, arxeologlar kishilik o’tmishini
o’rganishda moddiy manbalar bilan birgalikda yozma manbalarga ham tayanib ish ko’radilar.
ARXEOLOGIY A FANI TARIXI
Arxeologiya fani dunyodagi boshqa fanlarga Karaganda eng yosh fanlar qatoriga kiradi. Yozma
manbalarning xabar berishicha, hatto Vavilon podshosi
Nabonid (mil. avv. 555-539 yy.) ibodatxonalar, saroylarni ostki qismlarini qazdirtirib
ko’rganligi haqida ma’lumotlar sakdanib qolgan. Yozma manbalarda "arxeologiya" termini
miloddan avvalgi V asrlardan boshlab uchray boshlaydi. Jumladan Platon (mil. avv. 427-347
yy.) va Diodor Sitsiliyskiy (mil. avv. 80-29 yy.) larni asarlarida bir necha martadan
"arxeologiya" terminini uchratish mumkin. Diodorning zamondoshi Diodor Galikarnasskiy
Rimning Puni urushlarigacha bo’lgan davrini "Rim arxeologiyasi" atamasi bilan atagani
ma’lum. Yaqin yuz yillar keyinroq yashagan yaxudiylarning mashxur yozuvchisi Iosif Flaviy
o’zining yahudiylar tarixiga bag’ishlangan "dunyo yaralgandan Nerongacha" nomli asarini
"Yahudiylar arxeologiyasi" deb atadi.
Milodning boshlaridan boshlab "arxeologiya" atamasini o’rniga "antiquitates" -
"qadimiyat", "kadimgi" atamalari ishlatilishi bilan birga arxeologiya tushunchasidan ko’ra ham
boshka sohalarda qo’llanila boshlandi. Ya’ni, bu davrga kelib "arxeologiya" atamasi biroz
differentsiyalashdi va boshqacharok mazmun kasb etdi. Masalan, "badiiy buyumlar
kadimiyati", "yuridik ishlar kadimiyati" va h.k.
Rimning imperatorlari davrida «antiquarius » - ya’ni antikvariy, qadimiyat havaskori
ma’nosida ishlatildi. O’rta asrlarga kelib "antikvariylar" deb qadimgi qo’lyozmalarni ko’chirib
yozadigan hattotlar aytiladi. Uyg’onish davridan boshlab esa, barcha qadimgi davrlarga oid
buyumlarni saqlovchilarini "antikvariylar" deb aytiladi.
Yunonlarning "arxeologiya" atamasini yana qayta "tiriltirgan" olim Gettingen
universitetining professori Xristian Gottlib Geyne bo’ladi. Ammo, X.G. Geyne arxeologiya
tushunchasini ishlatar ekan, uning nazarida butun insoniyat tarixidan qolgan buyumlar emas,
balki faqat antik dunyodan qolgan buyumlarni va o’sha buyumlarni klassifikatsiyasini
tushungan. U professor sifatida studentlarga dars berar ekan, ma’ruzasini "Gretsiya va Rimning
qadimgi san’at arxeologiyasi" deb ataydi.
Arxeologiya fani tarixi odatda buyuk tadqiqotlar; Misrdagi Tutanxamon qabri,
Meksikadagi Maya shahri harobalari, Frantsiyadagi Laskauks g’ori kabi qadimgi tosh davriga
oid rangli g’or suratlari yoki Tanzaniyadagi Olduvay darasidan topilgan eng qadimgi odam
suyak qoldiqlarining topilishi bilan boshlanadi. Umuman, Arxeologiyaning kelib chiqish tarixi,
shakllanishi, uning fan sifatida taraqqiy topishi va taraqqiyot bosqichlari to’g’risida Siz,
keyingi ma’ruzalarda batafsil ma’lumot olasiz. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology:
Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 22-23)
32](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_32.png)
![2. ARXEOLOGIYa FANI MAQSADI VA VAZIFALARI
Bir yarim asr muqaddam , xatto , o ’ qimishli qatlam vakillari ham dunyoning yaralishi va
unda odamning paydo bo ’ lishi va uning evolyutsiyasi bir necha ming yillar oldin paydo bo ’ lgan
deb bilishar edi . Hozirda , arxeologiya fani tufayli uzoq o ’ tmishning “ mavhum ” voqea
xodisalarini aniqlash imkoni yaraldi . Er yuzida insoniyat tomonidan qilingan moddiy
madaniyat yangiliklarini tarix faniga olib kirdi.
Arxeologiya fani moddiy manbalar asosida kishilik tarixi, ya’ni insoniyatning eng
qadimgi davridan to bugungi kungacha bo’lib o’tgan taraqqiyot bosqichlari tarixi, madaniyat
tarixi, shu davrlarda er sharining turli hududlarida turli tarixiy taraqqiyot bosqichlarida
shakllangan tsivilizatsiyalar mazmun, mohiyati yoritib beradi. Buning uchun arxeologiya fani
o’zining manbalari va ma’lumotlariga tayanadi. Arxeologik ma’lumotlar ibtidoiy g’or va ochiq
joy makonlari, tosh asri qoyatosh rasmlari, ilk o’troq dehqonchilik qishloqlari, bronza davri ilk
shaharlari, qadimgi va o’rta asrlar davri yirik shahar markazlari va ularning mudofaa
inshootlari, mozor-qo’rg’onlar, tog’-konlari va metalchilik yodgorliklari, ixtisoslashgan
hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish ustaxonalari, qadimgi irrigatsiya inshootlari va
boshqa arxeologik yodgorliklarida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish davomida to’planadi.
Arxeologik ma’lumot va manbalar asnosida arxeologiya kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixni
tavsiflaydi va asoslaydi.
Fanning maqsad, vazifasi esa bugungi kun insonlariga, insoniyat boshidan kechirgan
tsivilizatsiyalar to’g’risida ma’lumot berish, ularning
moddiy madaniyatini nazariy tahlil
qilish, o’rgatish arxeologiya fanining
bosh maqsadi hisoblanadi. Arxeologiya fanining vazifasi
esa, er qarida
tepaliklar shaklida davrimizgacha saqlanib qolgan shahar va qishloqlarni,
tog’lardagi g’or makonlarni arxeologik tadqiqotlar yordamida o’rganadi.
Ularni chuqur ilmiy
o’rganish asosida o’tmishdagi kishilik jamiyatlari
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish tarixining
umumiy manzarasi tiklanadi.
Arxeologiya fanining asosiy maqsadi – arxeologik yodgorliklarni
o’rganish
asosida insoniyat tomonidan yaratilgan
moddiy
madaniyat yutuqlarinining uzviy taraqqiyot jarayonini
aniqlash va ilmiy xulosalar
berish. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories,
Methods and Practice.
London. 2004. P. 16-17)
Arxeologiya fanining vazifalari:
• Insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy-madaniyatning paydo bo’lishi va rivojlanish
bosqichlarini o’rganadi.
• Moddiy madaniyat asosida jamiyat taraqqiyotini o’rganadi.
• Har bir tarixiy davrga xos bo’lgan tarixiy jarayonlarni moddiy madaniyatda aks ettiradi.
• Arxeologiya tarixiy fanlar xususan antropologiya, etnografiya bilan hamkorlikda odamning
paydo bo’lishi, rivojlanishi va migratsiya jarayonlarini o’rganadi.
• Joylardagi arxeologik ekspeditsiyalarni maxsus muassasalar: arxeologik tadqiqot institutlari,
oliy o’quv yurtlarning arxeologiya kafedralari, san’atshunoslik institutlari, muzeylar va
shuningdek o’lkani o’rganish to’garaklari tashkil etadi.
3. ARXEOLOGIYa FANI TADQIQOT TURLARI VA ISh USLUBI
Tarixda hech bir narsa, hodisa va voqea izsiz yo’qolmaydi. Ular haqida yozma
manbalarda saqlanmasligi mumkin, lekin moddiy madaniyatda adbatta iz qoladi. Shularni
33](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_33.png)
![topish, izlash va izohlash arxeologlar vazifasi sanaladi. Shu sababdan arxeologik tadqiqot
ishlari hech qachon tugallanmaydi, chunki moddiy manbalaning aksariyati er ostida bo’lib,
ularni topish mushkul va nihoyatda ko’p vaqt talab etadi. Bugungi kunda arxeologiya sohasi
nihoyatda kengayib, murakkablashib bormoqda. Arxeologiya fani taraqqiyoti davrida asosan
ikki tadqiqot turi shakllandi. Ular, arxeologiya va suv osti arxeologiyasi tadqiqot turlaridir.
1. Arxeologiya – (er usti arxeologiyasi) uzoq yillar davomida er qariga
ko’milib ketgan yodgorliklarni qazib o’rganadi. Inson tomonidan yaratilgan turur-joy
qoldiqlari(shahar, qishloq, qal’a, karvonsaroylar, ibodatxonalar, qo’rg’onlar va h. k.), odamlar
yashagan g’or va makonlar, manzilgohlar, ungirlarni o’zining ish uslubida qazib o’rganadi.
Uning ish uslubi metodologik jihatdan 3 qismdan iborat. Ular:
arxeologik qidiruv
sinov
qazish ishlari
Ularning vazifasi yodgorlikni topish, hamda, paydo bo’lgan, yashagan, inqirozga
uchragan davrlarini hamda boshqa xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir.
arxeologik qidiruv - ilmiy tadqiqotning dastlabki bosqichi bo’lib, unda
tadqiqotchi yoki ilmiy guruh kishilik jamiyatining tarixining ma’lum muammosi echimiga
qaratilgan masala bo’yicha qidiruv ishlarini olib borib, mazkur davrga oid yodgorliklarni
qidirib topish bilan yakunlanadi. Agar masala paleolit davri tarixi bilan bog’liq bo’lsa, unda
tog’ oldi va tog’ hududlari tekshirilib, g’orlar yoki buloqlar atroflarida qidiruv ishlari olib
boriladi. Mezolit va neolit davrlariga oid makonlar esa tog’li hududlar bilan birgalikda
pastekisliklar keng tarqalganligi sababli ushbu hududlardan izlash mumkin. Shuningdek, tog’li
hududlarda qadimgi konlarning o’rni va konchilarning manzilgohlarini uchratish mumkin.
Qadimgi va o’rta asrlar davrlariga oid ko’hna shahar va qishloq xarobalari esa er yuzining
barcha hududlarida mavjud.
sinov - Arxeologik tadqiqot ishlarining ikkinchi bosqichida yodgorlik
haqida ma’lumotlar to’planadi. Birinchi, navbatda yodgorlik taponimi va u bilan bog’liq
afsonalar to’g’risida so’rab surishtirilish bilan birgalikda yuza qismida saqlanib qolgan moddiy
ashyolar ilmiy tahlil qilinib, dastlabki xulosalar yasaladi. Ulardan keyin yodgorlikning davri va
uning bosqichlari, madaniy qatlamlari to’g’risida umumiy ma’lumotga ega bo’lish maqsadida
yodgorlikning bir qismida shurf qaziladi. “ Shurf ” nemischa so’z bo’lib, qazimoq, degan
ma’noni anglatadi. Shurf kvadrat yoki to’g’ri to’rtburchak shaklidan iborat bo’lib, tomonlari
ikki va undan ortiq hatto o’n metrdan ortiq bo’lishi mumkin.
qazish ishlari - Oxirgi bosqichida yodgorlikda keng ko’lamli qazishma
ishlari olib boriladi. Har qanday stratigafik qazish ishlari yodgorlikning materik, ya’ni erning
soz tuproq qismiga qadar qazib tushiladi. Ayrim hollardagina planigrafik qazish ishlari olib
borilishi mumkin. Planigrafik qazishma ishlari ma’lum davrga oid inshootlarni o’rganishga
qaratilgan bo’lib, ko’pincha yodgorlikning yuqoridagi madaniy qatlamlarini o’rganishda
34АРХЕОЛОГИЯ
Археология Сув ости
археологи
я](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_34.png)
![foydalaniladi. Madaniy qatlamlarda insoniyatning turmushi tarzi, xo’jalik va g’oyaviy
faoliyatlari izlari saqlanib qolgan. Bu qatlamlar yillar, asrlar davomida asta-sekin to’planib
boradi. Arxeologik yodgorliklarda bir yoki bir necha o’nlab madaniy qatlam mavjud bo’lib,
ularning qalinligi bir necha santimetrdan 30-35 metrlargacha bo’lishi mumkin. Bu esa ushbu
manzilgohda kishilar hayot faoliyatiniing davomiyligi bilan bog’liq.
Arxeolog olimlar barcha turdagi tadqiqot ishlarini amalga oshirish jarayonida qilingan
kundalik tadqiqot ishlari natijalarini qayd qilib boradilar. Arxeologik dala tadqiqot ishlari
natijasida to’plangan barcha turdagi ashyoviy manbalar tadqiqot ishlarini amalga oshirgan
muassasa ilmiy laboratoriyasida qayta ishlanadi. Dastlab topilmalarni muhofazalash va tiklash
ishlari bajariladi. Keyin ular turlar bo’yicha ajratilib, ilmiy tahil etiladi va qazishma ishlari
davomida Yozma qaydlari bilan umumlashtirilib mazkur yodgorlikning ma’lum hudud tarixida
tutgan o’rni masalalarini yoritib berish bilan ilmiy tadqiqot ishlari yakuniga etkazilib, ularning
tafsilotlari bo’yicha tadqiqotchi tomonidan tegishli ilmiy muassasaga yozma hisobot beradi.
Arxeologik qazishmalar arxeologik qidiruv va sinov natijasida to’plangan
ma’lumotlarga tayanib, mazkur joylarda yodgorlikni batamom qazib tugatishdan va yodgorlik
haqida xulosa chiqarishdan iborat bo’ladi
2. Suv osti arxeologiyasi – erning geografik, geologik, iqlimiy o’zgarishlar natijasida
suv tubida qolib ketgan turar joy qoldiqlari(Qora dengiz, O’rta er dengizi) va suvga g’arq
bo’lgan kemalar qoldiqlarini o’zining ish uslubi orqali tadqid etadi. Suv osti arxeologiyasi
nihoyatda og’ir tadqiqot turi hisoblanib, uning ish uslubi suv tubiga shung’igan holda qazuv va
tozalash ishlarini olib boradi.
Arxeologiyada tadqiqotlar metodlar, ashyolari, geografik joylashuv va xronologiyasi
hususiyatlariga qarab bir necha an’anaviy fan tartiblariga bo’linadi. Bular:
1. Tsivilizatsion arxeologiya – Ossurshunoslik (Mesopotamiya),
Klassik arxeologiya (Yunoniston va Rim), Etruskshunoslik (Etruriya), Misrshunoslik (Misr) va
h. k.
2. Tarixiy arxeologiya – Tarixiy arxeologiya ( historical archaeology ) – yozuv sistemasining
paydo bo’lgandan keyingi davr arxeologiyasi, Yozuvgacha bo’lgan arxeologiya (prehistoric
archaeology) – yozuv sistemasi paydo bo’lgungacha bo’lgan arxeologiya, Prototarixiy
arxeologiya (protohistoric archaeology) – yozma manbalar cheklangan hududar arxeologiyasi.
Masalan Alyaska, Shimoliy Kaliforniya va h.k. hududlar.
3. Xronologiyaga asoslangan arxeologiya – Sanoat arxeologiya – sanoat revolyutsiyasi davri
arxeologiyasi, Yaqin Sharq arxeologiyasi (ayrim adabiyotlarda O’rta Sharq arxeologiyasi,
Bibliya arxeologiyasi deb yuritiladi) yahudiy va xristian dini haqidagi arxeologiya, O’rta asrlar
arxeologiyasi – 4 asrdan – 16 asrgacha bo’lgan davrlarni qamrab oladi. So’ngi o’rta asrlar
arxeologiyasi – 16 asrdan 20 asrlarni qamrab olgan arxeologiya, Zamonaviy arxeologiya – 21
asr arxeologiyasi. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice.
London. 2004. P. 40-42)
4. Boshqa turdagi arxeologiya fanlari sohalari.
Ma’ruza 2. ARXEOLOGIYA FANINING SHAKLLANISHI VA RIVOJLANISHI
REJA;
1. Arxeologiya fanining Evropada paydo bo’lishi tarixi
2. Arxeologiyani XVIII asr oxiri XIX asrdagi rivoji
3. Rossiyada arxeologiya fanining paydo bo’lishi.
35](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_35.png)
![ TAYANCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Arxeologiya , arxeolog , xronologiya , er usti arxeologiya , suv osti arxeologiya , o ’ lkashunoslik ,
etnografiya , ekspeditsiya , tsivilizatsiya , arxeologik yodgorlik , moddiy manbaa , arxeologik
komplek va h . k .
ANNOTATSIYA
Arxeologiya fani haqida umumiy tushuncha. Arxeologiyaga kirish fanining maqsadi va
vazifalari. Fanning paydo bo’lishi. Fanning predmeti. Arxeologiya - xalqaro fan.
Arxeologiya - umuminsoniyat tarixiga xizmat qiladigan fan. Arxeologiya fani ish uslubi va
tadqiqot turlari.
1. ARXEOLOGIYa FANINING EVROPADA PAYDO BO’LIShI
TARIXIDAN
Arxeologiya fani dunyodagi boshqa fanlarga qaraganda eng yosh fanlar qatoriga kiradi.
Yozma manbalarning xabar berishicha, hatto Vavilon podshosi Nabonid (mil. il. 555-538 yy.)
ibodatxonalar, saroylarni ostki qismlarini qazdirtirib ko’rganligi va shu jarayonda ko’plab
ma’lumotlar saqlanib qolgan. Hatto, Britaniya muzeyida Nabonid zamonida Sippara
ibodatxonasini ostki qismini qazish jarayonida topilgan, ustki kismiga yozuv yozilgan prizma
shaklidagp buyum saqlanadi. Nabonid yangi Vavilon sulolasining vakili, aslzoda bo’lib, fakat
o’tmishdan qolgan binolarni ostini qazibgina kolmasdan, yangi binolarni ham juda ko’plab
qurgan. Aytishlaricha, u o’zi kurayotgan binolarni qanday bo’lishiga avlod va ajdodlardan
qolgan tavsiyalarni topib olmoqchi, hamda ulardan ko’p narsani o’rgaimoqchi bo’lgan. Shu
bilan birga u faqat avlodlardan qolgan rivoyatlar, afsonalar, diniy-ilohiy ananalarga qarab
qolmasdan birinchi marta buyumlardan ko’p narsalarni o’rgangan. Albatta, uning arxeologiya
borasidagi urinishlari, hatti-harakatlari buyumlarni ko’rishdan va ularga taklid qilishdan, ya’ni
qadimgi xalklarni tajribasini o’rganishdan nariga o’tmagan. U hech kachon arxeologik
qazishmalar olib borayotganda tarix to’g’risida umuman o’ylamagan. Agar, axamoniylar
sulolasining vakili Kurush II Vaviloni ag’darmaganda balki, Nabonid qadimgi davrni o’rganish
borasida yana birmuncha ishlar qilarmidi! (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories,
Methods and Practice. London. 2004. P. 22-23)
Yozma manbalarda "arxeologiya" termini miloddan ilgarigi V asrlardap boshlab uchray
boshlaydi. Jumladan, Platon (mil. il. 427-347 yy.) va Diodor Sitsiliyskiy (mil.il. 80-29 yy.)
larni asarlarida bir necha martadan "arxeologiya" terminini uchratish mumkin. Diodorning
zamondoshi Diodor Galikarnasskiy Rimning Puni urushlarigacha bo’lgan davrini "Rim
arxeologiyasi" atamasi bilan atagani ma’lum. Yaqin yuz yillar keyinroq yashagan
yaxudiylarning mashxur yozuvchisi Iosif Flaviy o’zining yahudiylar
tarixiga bag’ishlangan "dunyo yaralgandan Nerongacha" nomli asarini "Yahudiylar
arxeologiyasi" deb atadi.
Milodning boshlaridan boshlab "arxeologiya" atamasini o’rniga "antiquitates" -
"qadimiyat", "kadimgi" atamalari ishlatilishi bilan birga arxeologiya tushunchasidan ko’ra ham
boshqa sohalarda qo’llanila boshlandi. Ya’ni, bu davrga kelib "arxeologiya" atamasi biroz
differentsiyalashdi va boshqacharok mazmun kasb etdi. Masalan, "badiiy buyumlar
kadimiyati", "yuridik ishlar kadimiyati" va h.k.
Rimning imperatorlari davrida «antiquarius » - ya’ni antikvariy, qadimiyat havaskori
ma’nosida ishlatildi. O’rta asrlarga kelib "antikvariylar" deb qadimgi qo’lyozmalarni ko’chirib
36](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_36.png)
![yozadigan hattotlar aytiladi. Uyg’onish davridan boshlab esa, barcha qadimgi davrlarga oid
buyumlarni saqlovchilarini "antikvariylar" deb aytiladi.
Yunonlarning "arxeologiya" atamasini yana qayta "tiriltirgan" olim Gettingen
universitetining professori Xristian Gottlib Geyne bo’ladi. Ammo, X. G. Geyne arxeologiya
tushunchasini ishlatar ekan, uning nazarida butun insoniyat tarixidan qolgan buyumlar emas,
balki faqat antik dunyodan qolgan buyumlarni va o’sha buyumlarni klassifikatsiyasini
tushungan. U professor sifatida studentlarga dars berar ekan, ma’ruzasini "Gretsiya va Rimning
qadimgi san’at arxeologiyasi" deb ataydi.
Bu davrda klassik arxeologiyani asosan filologlar o’rganar edilar. Chunki, Qadimgi
Gretsiya va Rim davridan juda ham ko’plab yozuvlar qolganligi tufayli filologlar aynan shu
yozuvlar tarixini o’rganishar edi. Faqat, bu olimgina emas, balki XIX asrning boshlariga qadar
yashagan barcha tadkikotchilarni faqat qadimgi xalklardan qolgan badiiy buyumlar qiziqtirgan.
Bunday narsalar haqiqatdan ham O’rta er dengizi bo’ylaridagi Qadimgi Gretsiya, Rim kabi
davlatlar va ular bosib olgan yurtlar bilan chegaralanar, natijada yukoridagi olimlarni fikrini
faqat yozuvlar davri arxeologiyasi bilan shug’ullanish qiziktirar edi. Ular ibtidoiy davr
arxeologiyasini mutlaqo tushunishmas edi. Shuning uchun eng dastlabki
arxeologik bilimlarni o’rganishda ko’prok boshqa fanlarni vakillari shug’ullanishdi. Masalan,
klassik davri arxeologiya izlanuvchi olimlar uchun Gretsiya va Rimga oid juda ham ko’plab
yozuvlar qolganligi tufayli, bu davr bilan ko’proq filologlar shug’ullanishdi. Ibtidoiy davr
arxeologiyasi bilan - biologiya, geologiya, fizika va boshqa tabiiy fan vakillari shug’ullanishar
edi. Ammo, klassik arxeologiya ham, shuningdek ibtidoiy arxeologiya ham bitta narsani, u ham
bo’lsa insoniyatni o’tmishini tushunishni maqsad kilib olgan edi.
Umumiy arxeologiyaning uchinchi yo’nalishi bu o’rta asrlar arxeologiyasi bo’lib, bu soha
vakillari o’rta asrlarga doyr buyumlarni o’rganish bilan shug’ullanishdi.
XIX asrlarning boshlariga qadar rivojlangan arxeologiyaning to’rtinchi yo’nalishi ham
bo’ldi-ki, u ham bo’lsa "Sharq arxeologiyasi" edi. Ular Misr va Old Osiyo xududlarini
o’rganish bilan shug’ullanar edilar. "Sharq arxeologiyasi" o’zining taraqqiyotida bevosita
"klassik arxeologiya" vakillari bilan bog’liq edilar. Ammo "Shark arxeologiyasi" o’zining
rivojlanishi davomida juda ham ko’plab yozma manbalarni topdi-ki, natpjada arxeologlar
birinchi marotaba yozma manbalar bilan buyumlarni qo’shib o’rganilgandagina haqiqiy tarix
yaratilishi mumkinligini tushunib etishdi va tarixning alohida bo’limini ochishta muvaffaq
bo’lishdi.
Umumiy ildizlari bir bo’lgan arxeologiyaning to’rtta yo’nalishi XX asrning boshlariga
kelib birlashdi va rivojlanishida to’rtta alohida tomirga ega bo’lgan bu fan keyingi
taraqqiyotida birlashib beqiyos katta muvaffaqiyatlarga erishdi, chunki bu sohalarni hammasi
tarix faniga xizmat qilar edi. Piramidalar to’g’risida yozar ekan, ayniqsa Xeops piramidasi
to’g’risida alohida to’xtaladi, chunki Gerodot davrida bu piramidaning yoshi 2300 yildan oshiq
bo’lib, uning qurilishi to’g’risida o’ylashning o’zi bir mo’jizaga o’xshar edi. Misrdagi
piramidalar qurilishi tarixini, usullarini, ayniqsa texnik tomonlarini faqat Gerodot
zamonidagina emas, hozirda ham uning oxiriga eta olganlari yo’q.
Gerodotdan keyin ham qadimgi san’at asarlariga murojaat qilish o’z zamonasining urfu-
odatiga aylandi. Chunki, Aleksandr Makedonskiydan keyin u tuzgan davlat o’rnida tuzilgan
ellin davlatlarining rahbarlari o’zlarining saroylari, ibodatxonalari, shahar tashqarisidagi
uylarini o’sha klassik Elladadagi san’at asarlaridan nusxa olib ko’paytirishni orzu qildilar va bu
ishni ko’p hollarda amalga oshirdilar ham.
Aynan ellinizm davrida yana bir holat yuz berdi, ya’ni periegesis - mamlakatlarni,
shaharlarni va eng muhimi qadimgi san’at asarlarini tavsifini yozish keng urfu-odatga aylandi.
Xuddi shunday ishlar bilan shug’ullangan odamlardan biri Polemon (mil. il. Ill asrning oxiri, II
asrning birinchi yarmi) degan shaxs yashagan bo’lib, hayotida Gretsiya, Old Osiyo, Italiya,
Sitsiliya kabi mamlakatlarda bo’lgan, hamda ko’plab arxitektura obidalari, haykallar va boshka
san’at asarlarini yozma bayonini bergan.
Periegetik adabiyotning eng oxirgi vakillaridan biri Pavsaniya (milodni II asri) bo’lib,
37](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_37.png)
![Ellada, Attika, Peloponnes, Beotiya va Fokida va bu shaharlardagi tarixiy obidalar va san’at
asarlari to’g’risida batafsil yozma bayon bergan.
Rim imperiyasining qulashi araffasida qadimgi madaniyat obidalariga bo’lgan kiziqish
asta-sekinlik bilan so’na boshlaydi. Buning sababi, albatta imperiyaning inqirozga yuz
tutganligi va shu bilan birga xristian dinining keng tarqashi munosabati bilan qadimgi ko’p
xudolilikka, turli iloxlarga sig’inishga qarshi siyosat bilan bog’liq jarayonlar boshlandi. Har
bitta xristian dini normalariga to’g’ri kelmaydigan biron-bir holatga qarshi ochiq oydin jang
boshlandi, shunday odamlarni barchasi dushman deb e’lon qilindi.
Ammo, bu davrda ham antik davrdan ilk o’rta asrlar orqali uyg’onish davriga kadar juda
ingichka “ip" - kollektsionerlar orkali san’at asarlarini o’tganligini va u naqadar o’zini ta’sirini
o’tkazganligini ko’rish mumkin.
Uyg’onish davrida arxeologiya fani filologiya bilan birgalikda biroz bo’lsa ham jonlandi.
Bu davrning eng buyuk namoyondalaridan biri Franchesko Petrarka bo’lib, klassik lotin tilini
qayta tiriltirdi. Uning shogirdlari humanitas-insoniylik degan terminni joriy etishdi. O’rta
asrlardagi xudo to’g’risidagi bilimlar o’rniga Petrarka insoniylik bilimlari degan terminni
keng targ’ib qildi. Bu davrda barcha buyumlarni o’lchovini o’lchaydigan xudo emas, odam
degan shior keng tarqaldi. Yangi yo’nalishning eng yirik manbasi va namunasi klassik davrning
adabiyoti va falsafasi bo’ldi. O’sha davrning asosiy tili lotin tilini to’liq tarjimasini
o’rganishgani tufayli antik davrining san’ati va antik davr siyosiy doktrinasini yana qayta
tirilishiga sabab bo’ldi. O’sha davrda davlat tuzumining ideal namunasi deb Rim respublikasi
tan olindi. 1347 yilda o’sha davlatni yana qayta tiriltirmoqchi bo’lgan odam Kolo di Rientso
edi. Bu ishni amalga oshirishni iloji bo’lmagan bo’lsa ham, ammo revolyutsion hukumat
tomonidan chiqarilgan qarorlarning eng dastlabkisi Rimdagi antik davr yodgorliklarini saqlash
to’g’risidagi buyrug’i edi.
Keyingi XV asrda mashhur qadimgi tarixni havaskori, sayyoh va gumanist Kiriako
(Chiriako) Ankonskiy (1391-1452) bo’lib, uning antik davr yozuvlari bilan qiziqishi lotin tili
bilan grek tilini o’rganishni maksad qilib olib Gretsiya bilan birga Sharqqa sayohatini
boshlaydi. U Gretsiyadan tashqari Makedoniya, Frakiya, Epir, Kichik Osiyo shaharlarini
Suriya, Falastinda va Misrda bo’ldi va o’zining bu sayohatidan keyin "Kadimgi buyumlar
to’g’risidagi yozuvlar" degan kitobni yozdi. Uning, bu kitobi juda katta shuhrat qozondi.
Uning, shu kitobi tufayli avlodlar Kiriakini "epigrafikani otasi" va "arxeologiyani otasi" deb
aytishdi. Epigrafika klassik arxeologiya bilan klassik filologiyani qo’shadigan ko’prik edi.
XV asrning oxiri XVI asrning boshlarida Renessans o’zining taraqqiyotini yuqori
bosqichiga chiqadi. Buyuk rassomlar Leonardo da Vinchi, Rafaelya Santi, Mikelanjelo
Buonarroti, Titsiana va boshqalar etishib chikishdi. Xristofor Kolumb va Magellan kabi
sayohatchilar o’zlarining
hamrohlari bilan Er yuzi bo’ylab sayohatlarini amalga oshiradilar. Bu davrga kelib ayrim
knyazlar, yoki hatto cherkov xodimlari xam antik davrining san’at asarlarini to’plashga
kirishadilar. Hatto, Vatikandagi saroyda maxsus bir hovli ajratilib unda Gretsiyaning ellinizm
davri haykallarini saklashdi. Lekin, ruhoniylarni arxeologiya bilan shug’ullanishlari juda
uzoqqa bormadi. 1555 yilda pop Yuliy III vafotidan keyin Augsburg diniy bitimi tuzilgan
bo’lib, unda "Hukmdor kim bo’lsa, o’shaning dini bo’ladi" degan shior o’rtaga tashlandi.
O’sha davrdagi imperator Karl V diniy ulamolar tomonidan qo’llab- kuvvatlanmay
qolgandan keyin taxtdan tushirildi. Trident sobori va iezuit ordenining reaktsion qarorlari
tufayli fan va san’atga qarshi haqiqiy quvgin boshlandi. Katolik cherkovining yozuvchilarini
ustidan tsenzura boshlandi. Juda ko’plab kitoblar o’qish uchun cheklab qo’yildi, yoki yoqib
yuborildi. Antik davrdagi haykallar-xudolarning, qahramonlarning, turli afsonalardagi
kahramonlarni tasvirlarni noshaariy, shayton tasvirlari deb ularni saklash ma’n etildi.
Bularni hammasi arxeologiya fanini rivojlanishiga juda katta to’siq bo’ldi. Ayniqsa,
Italiyada arxeologiyaga ajratilayotgan pul mikdori qisqaribgina qolmasdan, balki u bilan
shug’ullanish xavfli bo’lib ham qoldi. Arxeologiya bilan shug’ullanadiganlarni budparastlikda
aybladilar va ular inkivizitsiya sudining iskanjasiga tushdilar.
38](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_38.png)
![Ammo, uyg’onish davridagi antik davri san’ati namunalariga bo’lgan qiziqish endilikda
Frantsiya va Evropaning boshqa mamlakatlariga tarqalib bo’lgan edi. Frantsiya XVII asrning
boshidan boshlab antikvar buyumlarni to’plash, ularni topib saklash bo’yicha eng yirik
markazga aylandi.
Shunday qilib, bu klassik-arxeologiyaning dastlabki boshlang’ich paytini "arxeologik
materiallarni to’planish payti edi" desa ham bo’ladi. Lekin, shunday payt keldi-ki, endilikda
oddiy to’plangan material son jihatidan sifatga o’tishi kerak edi.
Xuddi shunday olimlardan biri Frantsiyaning Provansa degan shahridan Klod Peyresk
(1580-1637) bo’lib, birinchi marotaba buyumlarning ahamiyatini tushunib etdi. Uning uchun
buyumni "katta", yoki "kichik"ka ajratmasdan ularni barchasiga barobar qarash kerak ekanligi,
barcha buyumlarni aniq gipsdan qilingan nusxasi bo’lishi kerakligini tushunib etdi.
Shu bilan birga shu davrgacha to’plangan barcha materiallarni yig’ib to’plashga harakat
kilish boshlandi. Shunday olimlardan biri Geydelberg universitetining professori Gruter juda
katta 12 ming lotin yozuvlarni o’zida mujassam etgan to’plam nashr ettirdi.
Angliyaga ham qadimgi yozuvlar bilan qiziqish keng tarqaldi va hatto bu ishlar bilan
qirol Karl I ham shug’ullandi.
Frantsiyada XVII asrning o’rtalariga kelib bir kator akademiyalar - Yozuvlar
akademiyasi, Arxitektura akademiyasi, Tasviriy san’at va hapkaltaroshlik akademiyalari tashkil
topdi. Bu tashkilotlar juda ham ko’plab tarqoq holdagi alohida tadqiqotchilarni qadimiyat
havaskorlarini birlashtirdi, arxeologik ekspeditsiyalarni tashkil etishdi, va shu davrgacha
to’plangan arxeologik materiallarni sistemalashtirish bilan shug’ullandilar.
1733 yildan boshlab Angliyada va uning ketidan butun Evropada birin- ketin
Frantsiyadagi kabi jamiyatlar va akademiyalar tashkil etildi. Bu jamiyatlarni say-harakatlari
bilan ko’plab kitoblar nashr kilindi. Benedikt Monfokon (1655-1741) Evropada tarqoq holda
bo’lgan va juda ko’plab antikvar buyumlarni, ayniqsa ellinizm davridan qolgan haykallarni 10
tomdan iborat kitob holida 1800 nusxada chop ettirdi. Biroz keyinroq Frantsiyalik olim,
antikvar, graf Kelyus etti tomdan iborat "Misr, etruss, grek va Rim qadimiyatlari to’plami"
degan kitob nashr ettirdi. Unda mayda buyumlar-tamg’alar, tangalar va boshqalar to’plangan
bo’lib, bu buyumlarni nimadan ishlangani, badiiy ishlanishi va mazmuniga karab
klassifikatsiya kildi.
Yuqoridagilardan farkdi o’laroq Germaniyada XVIII asrning birinchi yarmidan boshlab,
dastlabki arxeologik bilimlarni, ayniqsa Gretsiya va Rim qadimiyati bo’yicha to’plangan
bilimlarni universitetlarda o’qitila boshlandi.
Ammo Evropada boshlangan dastlabki arxeologik izlanishlar o’sha arxeologik
buyumlarni tiplarini o’rganish, buyumlarning tavsifi, qaysi haykaltarosh qanday materialdan
qachon, qanday qilib yasaganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni berishdan nariga o’tmadi. Bu
davrdagi olimlar arxeologik materiallarga faqat buyum sifatida qarashdi, arxeologik
materiallarni tarixni o’rganishni manbai ekanligini tushunib etmadilar. Qo’lga kiritilgan
yutuqlarga faqat o’sha davrgacha to’plangan antikvar buyumlarni sistemalashtirilishi bo’ldi.
Albatta, bu davrda ayrim erlarda arxeologik qazishmalar ham o’tkazilgan bo’lib, bu
kazishmalarning asosiy maqsadi antikvar buyumlar topib olishdan nariga o’tmagan edi.
Arxeologik obidalarni qachonlardir hayot xukm surgan shahar, yoki qishlokning xarobasi
ekanligi va bu obidani kazishda ma’lum bir qazish usullariga amal kilish kerakligini
tushunishmadi. Buning sababi, u davrda hali qazish usullarining o’zi ishlanmaganligida edi.
1.2. Gerkulanum va Pompeyning arxeologik qazish uslublarini tushunishda manba ekanligi
Ma’lumki, milodning 79 yilida Italiyaning Gerkulanum va Pompey shaharlari Vezuviy
vulqonlari ostida qolib halokatga uchragan. Butun boshli ikkita tirik shahar vulqondan
ko’tarilgan kul va shlak qatlamlarini ostida qolib ketgan va oradan juda ko’p yillar o’tgandan
keyin bu shahar to’g’risidagi ma’lumotlar xalqning xotirotidan ko’tarilgan edi. 1711 yilda
Gerkulanum shahri ustida olib borilayotgan tuproq ishlari paytida bu erdan antik davrga oid
39](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_39.png)
![buyumlar topildi.
Odamlar qadimgi shaharniig boshqa xududlarida yana huddi shunday buyumlar topib
olaverishdi. Butun boshli qadimgi shahar xududida tartibsiz ravishdagi qazishma ishlari, turli
odamlar qanday xoxlashsa, shunday qazishib faqat topilmalar topib olishga harakat qilishdi.
Qazilgan joylar tarxi, kesmasi, yoki topilma qanday sharoitda turganligi to’g’risidagi
ma’lumotlarga umuman ahamiyat berilmadi. Hatto, topilmalar topilgan joydan devoriy suratlar
chiqqan bo’lsa ham, unga hech qanday e’tibor berilmadi. Devoriy suratni olib chiqib boshqa
biron erda sotishni iloji yo’q edi, chunki uni ko’chirib boshqa erga o’rnatish uslubi ham
ishlanmagan edi. Shuning uchun topilma qidiruvchilar bu chuqurni ko’mib, boshqa joydan
yana shunday chuqur kazishdi.
Oradap ancha vaqt o’tgandan keyin Italiya hukumatining qarori bilan Gerkulanum
hududida ruxsatsiz qazishmalar olib borishni ta’qiqlash to’g’risida qaror chiqardilar. Bu erdagi
hukumat qarori bilan qazilayotgan qazishmalar ancha planli, tartibli ravishda amalga oshirila
boshlandi. Davlat tomonidan bunday ishlarni amalga oshirilishi natijasida ancha ijobiy, yaxshi
natijalarni olishga muvaffaq bo’lindi. Jumladan, 1753 yilda shahar tashqarisida quriladigan
villaga o’xshagan bino bilan birgalikda butun boshli kutubxona, haykallar galereyasi kabi
topilmalarni topishga muvaffaq bo’lindi. Lekin, nima bo’lganda ham bu davrda olib borilgan
qazishmalarning asosiy maqsadi qimmatbaho buyumlarni topib uni pullashdan iborat bo’ldi.
1938 yilda Gerkulanum bilan bir davrda Vezuviy vulkoni natijasida ko’milib qolgan
Pompey shahri topildi. Bu erdagi qazishmalar ham Gerkulanumdagi singari asosan yodgorlikni
talon-taroj qilishdan iborat bo’ldi va bunga ham faqat davlatning aralashishidan keyingina uni
to’xtatish imkoniyati tug’ildi.
Yuqoridagilarga qaramasdan bu ikki buyuk shahar hududida olib borilgan qazishma
ishlari natijasida ilmli, tushungan odamlar o’rtasida tarixiy yodgorliklarga bo’lgan munosabat
biroz o’zgardi. Arxeologik
yodgorliklarni qazish va ulardan to’g’ri xulosalar chiqarish bo’yicha yangi fikrlar paydo bo’ldi.
Jumladan, Gerkulanum va Pompey shaharlarini ellinizm davri tarixi va madaniyatini
o’rganishdagi ahamiyatini nihoyatda katta ekanligini tushunib etadiganlar ham etishib chikdi.
Chunki bu har ikki buyuk shaharlardek ellinizm davri madaniyatini, kundalik turmushini,
jamoa hayotini, ayniqsa shaharlardagi hayotni qanday bo’lgan bo’lsa, shundayligicha qotirib
qo’yilganday ko’rsatib beradigan boshqa shahar yo’q edi.
Pompey shahrida ham olib borilgan arxeologik qazishma ishlari Gerkulanum xarobasini
kazishdan ko’ra yaxshi bo’lmadi. Bu erda ham davlatni aralashishiga to’g’ri keldi. Lekin shu
ikki shaharda olib borilgan ishlar natijasida o’z davrining ilg’or arxeologlari orasida ellinistik
shaharning tirikligidagi qiyofasi namoyon bo’ldi. Shuning uchun o’sha tushungan odamlarda
yodgorlikni saqlash, uni kelgusi avlodlarga etkazish to’g’risida qayg’urish kerakligini
anglaydiganlari paydo bo’lishdi.
Gerkulanum va Pompeyni ko’milib qolishi to’g’risida yozgan mualliflar Vezuviy
vulqonini yozishar ekan, go’yoki vulqondan ko’tarilgan juda katta lava oqimi va kul bilan
ko’milgan emish. Bunday bo’lishi mumkin emas, chunki shahar xarobalarida hattoki kitoblar
ham saklangan. Yozma manbalarning to’g’ri yoki noto’g’riligini tushunishda vulqon otilishi
bilan bog’liq bo’lgan tabiiy hodisalarga e’tibor bersak masalani tushunishga biroz bo’lsa xam
yordam beradi. Jumladan, agar lava oqib kelib bu shaharni ko’mganda edi, bu har ikki shahar
ham 100% yonib, barcha narsa erib, shahar toshday qotgan jism bilan ko’milib qolishi kerak
edi. Juda ham ko’plab narsalar erib, yonib ketgan bo’lar edi.
Aslida vulqon otilgan payitda juda ham katta fizik jarayonlar yuz beradi. Vulqon yuqori
qatlamlarga issiq lava kul qatlamlari ko’tarilib atrofdan momaqaldiroqli yomg’ir chaqiradi.
Natijada yomg’ir o’zi bilan kulni yopishtirib yog’ishi natijasida butun boshli shaharlarni
ko’mib yuboradi. Shuning uchup bu buyumlar shikastlangan bo’lsa ham, lekin butunlay
buzilmagan. Shuning uchun ham bu yodgorlikdan faqat qimmatbaho topilmalarni olib, qolgan
topilmalarni tashlab yuborish insoniyatga qarshi qilingan juda katta jinoyat ekanligini
Gerkulanum va Pompey tufayli tushunib etdilar. Aynan shu shaharlarda sakdangan osori-
40](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_40.png)
![atiqalar tufayli bu shaharlar hududida arxeologik ekspeditsiyalar tashkil etildi va shuning uchun
ham bu har ikki obidani ko’rgani minglab turistlar, tarixchilar va arxeologlar hozirgacha kelib
turadilar. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London.
2004. P. 24-25)
2. ARXEOLOGIYaNI XVIII ASR OXIRI XIX ASRDAGI RIVOJI
Arxeologiyani keyingi rivojlanishi Evropadagi siyosiy va iqtisodiy rivojlanishlar bilan
bog’liq. Jumladan, Frantsiyadagi revolyutsiya, Napoleon urushlari, boshqa davlatlarda ham
boshlangan burjua revolyutsiyalari, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi, ayniqsa
Transport vositalari, soanoat korxonalarining rivojlanishi va h.k. arxeologiyani rivojlanishiga
olib keldi. Evropadagi davlatlar qadimgi Rim Respublikasi siyosiy tuzum sifatida, davlat shakli
sifatida ideal tuzum ekanligini tushundilar va nihoyat Frantsiyada ham aynan shunday davlat
tuzildi.
General Napoleon Bonapartning Misrga qilgan ekspeditsiyasi natijasida Sharq
mamlakatlariga yo’l ochildi. Misrga Napoleon bilan birga juda ko’plab talantli olimlar ham
kelishgan edi. Burjuaziyaning rivojlanishi arxeologiyani rivojiga ham katta ta’sir etdi.
Napoleonning Misrda qilgan dastlabki ishlaridan biri bu erda Misr institutini ochilishi bo’ldi.
Bu davrda Evropada ibtidoiy davr arxeologiyasi rivojlandi. Sanoatni rivojlanishi
natijasida temir yo’llarni qurilishi, avtomobil yo’llarini qurilishi, suv tegirmonlari, shamol
tegirmonlarini kurilishi kabi ishlar boshlanishi munosabati bilan shu qurilishlar olib borilgan
joylarda juda ko’plab ibtidoiy davr yodgorliklari ochildi.
XIX asrdan boshlab "buyuk arxeologik kashfiyotlar" davri boshlanadi. Napoleonni
Misrga olib borgan olimlari ichida Denon degan juda talantli, ziyrak olim bor edi. U juda qisqa
vaqtda butun Misrni kezib chikdi va juda ham ko’plab arxitektura obidalariga yozilgan
yozuvlarni nusxasini oldi, boshkalarini chizma nusxasini tushirdi, turli topilmalarni sotib oldi
va to’pladi.
Misrning turli kismlarida toshdan kurilgan ibodatxonalar, maqbaralar, turli haykallarning
ostonasi toshlavhalar bilan to’la edi. Shunday topilmalardan biri Rozetta qishlog’idan topilgan
yozuvli bazalt toshi bo’lib, unda uch xil tilda Qadimgi Misr tilida - ieroglifda, yangi Misr tilida
- demotik yozuvida va grek tilida - grek alifbosida yozilgan edi. Keyinroq aniqlanishicha, har
uchta yozuv bitta narsani ifodalar edi. U ham bo’lsa kohinlarning Ptolemey V Epifan (mil. il.
196 y.) sharafiga chiqarilgan farmoishi edi. Rozetta qishlog’idan topilgan tosh lavhaning uch
tilda bitilganligi va uning bir tomonida grek tilidagi nushasini ham borligi sababli Qadimgi
Misr, hamda yangi Misr tilidagi nusxalarini o’kish uchun kalit bo’lib xizmat qildi.
Misrning qadimgi yozuvlarini o’qish albatta juda qiyin edi. Ammo, Frantsuz olimi
Fransua Shampolon (1790-1832) ning juda ko’p tillarni bilishi tufayli va Rozetta topilmasidagi
uch tilda yozilgan yozuvlar tufayli Misr ierogliflarini 15 ta belgisini aniqlashga muvaffaq
bo’ldilar. Shu 15 ta belgini anikdash usuli keyingi Qadimgi Misr ierogliflarini tadqiq etish
uchun katta baza bo’lib xizmat qildi.
Frantsiya ekspeditsiyasi davrida Misr yodgorliklaridan juda yaxshi kollektsiyalar
to’plandi. Birok, Am’en tinchlik bitimiga ko’ra bu topilmalarni hammasi, shu bilan birga
Rozetta qishlog’idan topilgan toshlavha ham Angliya ixtiyoriga berildi. Ammo, Frantsiyada
hamma topilmalarning chizmalari, yozuvlardan ko’chirmalari bo’lganligi tufayli bu erda 1808-
1813 yillarda Misr topilmalarini jamlagan 12 tomdan iborat tablitsalar va 24 tomdan iborat
matnli kitob chiqarildi.
Shampolondan keyin Frantsiyaga kelib katta ishlar qilgai yirik nemis olimi Lepsius
(1810-1884 yy) edi. Lepsius Shampolonga nisbatan o’zining juda aniqligi va ziyrakligi bilan
ajralib turar edi. U Misr topilmalarini o’rganishga juda ham aniqlik, albatta uslubiy jihatdan
to’g’ri yondashdi. Har bitta topilmadan kanday informatsiyani olish mumkin bo’lsa, maksimal
darajada oladi. Misrning Memfis shahri yaqinida u 67 ta piramidani, yaqin 130 ta mozor-
41](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_41.png)
![maqbarani tadqiq qiladi. U birinchi martta shu topilmalarga asoslanib turib Misrni
davrlashtirish ishlarini amalga oshirdi. Misr, Efiopiya, Sinay yarim oroli hududlarini ko’ptomli
yodgorliklari nomli kitoblarni nashr etdi. Lepsius tomonidan to’plangan arxeologik materiallar
keyinchalik o’zi direktori bo’lgan Berlin arxeologiya muzeyiga topshirildi. (Colin Renfrew,
Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice. London. 2004. P. 31-32)
Evropaliklar uchun Messopotamiya tarixi to’g’risidagi ma’lumotlar juda ham kam edi va
ular har bir yangilikni juda ziyraklik bilan kuzatib turishar edi. Shu bilan birga, Misrga borgan
Evropaliklar toshdan yasalgan piramidalarni, mavzoley va maqbaralarni ko’rishgan bo’lishsa,
Messopotamiyada bunday narsalar umuman yo’q edi. Bu erdagi qurilishlar asosan g’ishtdan,
ko’p hollarda xom g’ishtdan, juda kam hollarda pishiq g’ishtdan bo’lar edi. Shuning uchun
qadimda juda ulug’vor bo’lgan shaharlar ham ko’proq xom g’isht bilan ko’tarilgan bo’lganligi
uchun ular tashlab ketilgandan keyin oddiy jonsiz dashtdan farqi bo’lmay qoldi.
Messopotamiya tarixini assurologiya yo’nalishini o’rganishni boshlab bergan olim
Klavdiy Djems Rich (1784-1821 yy) bo’lib, aslida kelib chiqishi frantsuz, ammo Angliyada
yashab inglizlarni Ost-Ind kompaniyasini Bag’doddagi vakili bo’lib ishlagan. U Mosulda
bo’lgan payitda mahalliy aholining xotirotida qolgan rivoyatlarda eslatiladigan Nineviyani
asoslagan podshoh Nimrod to’g’risida so’raganda mahalliy arablar o’sha shaharning o’rnini
ko’rsatishadi. Ammo, Rich bu erni kazib ko’rgani bilan hech narsani topa olmaydi. Lekin
keyinroq ma’lum bo’lishicha Rich Nineviyani o’rnini juda aniq aniqlagan ekan. U kazishmalar
olib borgan davrda sopoldan yasalgan plitalarni to’playdi. Bu topilgan plitalar Ashurbanipal
kutubxonasini klinopis yozuvli kutubxonasining birinchi hujjatlari ekanligi aniqlangan.
1942 yilda Frantsiyaning Mosuldagi konsuli Emil Botta Dur- Sharrukin shahri yaqinidagi
Xosrobod qishlog’idagi tepani qazib ko’rganda Assuriya podshosi Sargon (mil.il. 722-705 yy.)
ning saroyini topadi. Sargon saroyi - saroy zallari, ichki hovli, ibodatxona, zinapoyasimon burj,
omborxonalar, oshxona, vino saklaydigan xonalar, otxona topilgan. Saroylarning devorlari
yozuvli va bo’rtma usulda ishlangan barelef tasvirli plitalar bilan qoplangan edi. Ayniqsa, juda
yirik kilib ishlangan, yuz qismi odam, qolgan qismi besh oyokli qanotli buqa tasviri tushirilgan
haykal, Gilgamesh va Enkidu dostonidagi qahramon Gilgameshning bir qo’lida o’ldirilgan
sherni, ikkinchi qo’lida gurzini ushlab turgan tasvir hammani hayratga tushirdi.
Ingliz Genri Leyyard Nineviyani topishga muvaffaq bo’ldi. U faqat bitta emas, balki bir
nechta Nineviya podsholari saroylarini topdi. Ularning ichida eng mashhuri Ashshurbanapal
kutubxonasi bo’lib, 20000 ortiq sopol taxtachalariga yozilgan matematikaga, astronomiyaga,
meditsinaga, tarixga, grammatika va boshqa fanlarga doyr asarlar bor edi. Bundan tashqari
davlatning qonunlari, buyruqlari, xatlar, xabarlar, xo’jaliklarning daromadlari va hisobotlari,
arznomalar va iltimoslar, sud qarorlari, shartnomalar, uylarni oldi-sottisi, erlar, qullar, qarz
olib, qarz berish to’g’risidagi, xullas juda ham ko’p hujjatlar bor edi.
Baxtga qarshi Rich ham, Botta ham, Leyyard ham nemis olimi Lepsius kabi arxeolog-
olim emas edilar. Shuning uchun kazishmalar davrida qazish uslublarini, ayniqsa topilmalarni
ahamiyatini tushunib etmaganliklari sababli ularni juda ko’plari, shu jumladan sopol-
taxtachalardagi hujjatlar yo’kotildi.
Arxeologik qazishmalar XIX asrning birinchi yarmida Suriyada, Kichik Osiyoda va
Falastinda qam oz bo’lsa ham davom etdi. Xuddi shu davrdan boshlab Gretsiya xududida ham
qazishmalar boshlanib, Qadimgi Elladaning klassik materiallarini olishga muvaffaq bo’ldilar.
Ma’lumki, Evropalik olimlar Gretsiyaning qadimgi materiallari bilan faqat Frantsiyadagi
nusxalarga qarab turib fikr yuritilar edi.
Ilgari varvarlarcha qazishmalar olib borilgan Pompey shahrini to’liq o’rganish uchun
qazishmalar boshlab yuboriladi. Endilikda shaharning turli qismlarida alohida-alohida
chuqurlar qazib faqat topilmalarni sug’urib olish emas, balki katta maydonlarda qazishmalar
olib borilib, faqat yaxshi topilmalar emas, balki har bitta buyumning holati to’g’risida batafsil
ma’lumotlar yig’dilar va natijada butun boshli shaharni kundalik hayoti, xalqning kundalik
turmushi to’g’risidagi ma’lumotlarni olishga muvaffaq bo’ldilar. Antik davrning kichik
shahrini to’liq ochishib, uni kundalik hayotini har tomonlama o’rgandilar.
42](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_42.png)
![XIX asrning 20 yillarida Vulche shahri yaqinidagi Etruriyadagi miloddan ilgarigi VIII
asrlarga oid qabristonda nemis olimi Eduard Gergard kazishmalar o’tkazib, bu erdagi
qabrlardan 20000 ortiq suratlar tushirilgan vazalar topildi. Bu olimning qilgan katta ishi o’sha
20000 surat tushirilgan vazalarni topganligi emas, balki o’sha vazalarni davrlashtirganligi katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Eduard Gergard ellinlar davri vazalaridagi suratlardagi ishlatilgan rang,
suratning mazmuni, vazalarning shakllariga qarab turib bu vazalarni "gapirtirishga", ya’ni
davrini aniqlashga majbur qildi. Bu ish shu darajada yaxshi amalga oshirilgan ediki, hatto shu
payitga qadar arxeologlar surat solingan vazalarni topib olsalar, uning aniq davrini aniqlash
uchun Eduard Gergardning XIX asrda amalga oshirgan davrlashtirishiga murojaat qiladilar.
Aynan Edvard Gergardning qilgan bu ishi arxeologiktopilmalarni davrini aniklash uslublarini
kelib chikishidagi bir katta bosqich edi.
3. ROSSIYaDA ARXEOLOGIYa FANINING PAYDO BO’LIShI.
O’zbekiston hududida, shuningdek butun O’rta Osiyo hududida arxeologiya fanini paydo
bo’lishi bevosita O’rta Osiyo hududlarini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi bilan
bog’likdir. Chunki, O’zbekistan hududida, shu jumladan butun O’rta Osiyoda ham ruslar
kelgunga qadar arxeologik qazishmalar olib borilmagan, xalq orasida "arxeologiya" degan
tushuncha ham bo’lmagan edi. Shuning uchun arxeologiya fanini O’zbekistan hududiga kirib
kelishini bevosita Rossiya bilan, rus olimlarini kirib kelishi bilan bog’lashimiz to’g’ri bo’ladi.
Shunday ekan, Rossiyaning o’zida arxeologik qazishma ishlari qachon boshlangan va
arxeologiya tushunchasi bu erlarda qachon paydo bo’lgan, degan tushunchaga oydinlik kiritib
o’tsak to’g’ri bo’lar edi.
Rossiya tarixining XII asrga oid Ipatevsk yilnomasida Ladoga ko’li bo’yidagi aholi
to’g’risida yaxshi ma’lumotlar saklanib qolgan bo’lib, ularning birida aholi orasida bo’lgan real
voqealar to’g’risida xabar beradi. Unda yozilishicha, "osmonni qalin bulut qoplab kuchli
yomg’ir yoqqan payitda Ladoga ko’lini bo’yiga juda ko’plab tangalar va mo’nchoklar
yog’ilishi"ni aytishganligi to’g’risida xabar bor. Bu xabar albatta o’sha payitda arxeologik
tushunchani yo’qligi, mahalliy aholini, shu jumladan yilnoma tuzuvchisini Ladoga ko’lini
bo’yidagi qadimgi manzilgohni yomg’ir suvlari yuvganligi sababli erni yuzasiga qadimgi asori-
atiqalar chiqib qolganligini bilmasliklari tufayli kelib chiqqan holat ekanligini nafaqat o’sha
mahalliy xalq, balki Ipatevsk yilnomachisi ham bilmaydi. Shu bilan birga bizga o’ta sodda
aholini arxeologik obida yomg’ir suvi tufayli osori-atiqalarni er yuzasiga chiqib
qolayotganligini tushunmaganligini ham ko’rsatadi, yoki xalq orasida "arxeologiya" fani
to’g’risida hali umuman tushunchani yo’qligidan darak beradi.
O’rta asrlardan boshlab Evropaning yirik shaharlarida turli buyumlarni maxsus joylarda,
muzeylarda saklash ishlari boshlanadi. Ammo, bu saqlanadigan buyumlar qadimgi tarixni
ma’lum sohalarini yorituvchi yodgorlik sifatida emas, balki u yoki bu knyazga, yoki mashhur
shaxslarga tegishli buyumlar bo’lganligi uchun saklanar edi. Ya’ni podshoga, knyazga va uning
avlodlariga nisbatan bo’lgan laganbardorlik, podsholarga, oliy martabali shaxslarga sig’inish
aynan shunga o’xshash muzeylarni tashkil kilishga olib keldi. Rossiyada ham dastlabki
muzeylarni tashkil kilish ishlari aynan ana shunday, knyaz, knyaginya, dvoryan, podsho kabi
mashhur shaxslardan qolgan buyumlarni to’plab saqlashdan boshlangan.
Rossiyaning XVII asriga oid bir qator xujjatlarida "gorodihe" (qadimgi shahar xarobasi)
atamasi uchrashini aytib o’tish kerak. Huddi shu davrdan boshlab Rossiyaning turli hududlarida
qimmatbaho xazinalarni qidirish ishlari keng avj oladi. Bunday xazinalarga albatta Sibirdagi
juda ko’plab qadimgi chorvador aholiga mansub mozor-qo’rg’onlarda talonchilik maqsadlarida
olib borilgan qazishmalarni kiritish mumkin. Bunday "qazishmalar" natijasida bir qancha tillo
buyumlar bilan ko’milgan xazinalar topilgan bo’lsa ham, buni ijobiy baholab bo’lmaydi,
chunki bu ishlar natijasida tarix faniga juda katta ziyon etkazilgan edi.
Rossiyada arxeologik tasavvurlarni paydo bo’lishida Pyotr I ning yodgorliklarni
43](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_43.png)
![saqlashda katta rol o’ynadi. Unda Rossiya hududining qaeridan qanday topilma topilsa, uni olib
kelib davlatga topshirish, yana keyinroq chiqarilgan buyrukda esa, topilgan joyni holatini,
sharoitini chizishni topshiradi. Bu buyruq arxeologik obidalarni sakdash, ulardan kerak bo’lgan
joyda foydalanish imkoniyati jihatidan Rossiyaning o’z davrida Evropa mamlakatlaridan ancha
ilgarilab ketishiga sababchi bo’lgan buyruq edi. Rossiya hududida eng dastlabki arxeologiyani
asoslagan olimlardan biri deb Z.Ya. Xodakovskiyni (1784-1825 yy.) tushunishadi. U birinchi
marta arxeologik yodgorlik avvalo tarixiy manba ekanligini, ya’ni arxeologik yodgorlik real
tarixiy jarayon-ekanligini aytdi. U sayohat qilib, juda ko’p arxeologik obidalarini topadi va
ularni qazish kerakligini aytsada, bu yodgorliklarni to’liq tushunib etmaydi. Hatto, shahar
harobasini u ibodatxona deb o’ylaydi.
Xuddi shu davrdan boshlab Rossiya hududida antik arxeologiya o’z ishini boshlaydi.
Jumladan, 1811 yildan boshlab, Kerch yarim orolida P.A. Dyubruks arxeologik izlanishlar olib
borib, hatto mashhur Kul-Oba yodgorligini kazishga muvaffaq bo’ladi.
Rossiyadagi keyingi arxeologlardan A.S.Uvarov (1825-1884 yy.) o’sha davrdagi
arxeologlar jamiyatini aktiv ishtirokchisi P.S.Savelev bilan birgalikda 1851-1854 yillari
Vladimir atroflaridagi mozor-qo’rg’onlarni shu atrofdagi xalqlarni tarixini bilish uchun
qazishadi. Ammo, u davrda bunday mozor-qo’rg’onlarni qazish uslublarini bilmaganliklari
uchun yaqin 7000 ta mozor-qo’rg’onni qazishgan bo’lishsa ham, birorta ham mozor qo’rg’on
uchun pasport yaratishmagan edi.
Rus arxeologlaridan yana biri I.E.Zabelin bo’lib, (1820-1908 yy), u asosan Dneprbo’yi,
hamda Qoradengizbo’yi atroflaridagi skif mozor- qo’rg’onlarida qazishmalar o’tkazib,
birinchilardan bo’lib skiflarni o’zlari qadimgi zamonlardayoq qabrga, o’likni yoniga qo’yilgan
buyumlar o’g’irlanganligini aniqlaydi. Aynan I.E. Zabelin mozor-qo’rg’onni qazigunga qadar
o’g’irlangan, yoki o’g’irlanmagan ekanligini aniqlash usulini topishni o’rgandi. Bu narsa
arxeologik izlanishlar olib borish uslublarini taraqqiyotida mozor-ko’rg’onni ustki qismiga
qo’yilgan tuproq uyumini holatiga qarab qadimgi davrlarda uni o’g’irlangan, yoki
o’g’irlanmagan ekanligini aniqlash uslubini aniqladi. Ya’ni, I.E.Zabelin arxeologik tadqiqot
olib borish jarayonida arxeologik manbani qanchalik to’g’ri, yoki noto’g’ri ekanligini aniqlash
kerakligini aytdi. Birinchilardan bo’lib I.E. Zabelin arxeologik obidani o’rganishda qatlamlarni
ajratish, uni o’qiy bilish, mozor qaziyotganda uning ustidagi tuproq uyumi bilan qabrni ichidan
chiqarib tashlangan tuproqni farqiga bora oldi. I.E.Zabelin arxeologik qazishmalar olib
borishda ilmiy usullarni qo’llash, ayniqsa arxeologik stratigrafiyani, ya’ni biron-bir
qazishmalar olib boriladigan ob’ekti qatlamma-qatlam ochish kerakligini aytdi. Xuddi shunday
usullarda qazishmalar olib borganligi tufayli juda katta Chertomlik mozor-qo’rg’oni butun
dunyoga tanildi.
1864 yilda Moskva arxeologlar jamiyati tashkil etiladi. Bu tashkilotni tashkilotchilari
A.S.Uvarov va I.E.Zabelin edilar. A.S.Uvarov jamiyatni s’ezdlarini chakirib turishni tashkil
etdi. Bu s’ezdlar qaysi shaharda tashkil etilsa, o’sha shaharda arxeologik kazishma ishlarini
o’tkazish keng joriy etildi. Bu narsa o’sha hududni tarixini arxeologik usullar bilan o’rganishga
katta yordam berdi. Bundan tashqari s’ezdlarda arxeologlar uchun dala tadqiqotlarini o’tkazish
uchun uslubiy ko’rsatmalar tayyorlash kerakligiga alohida e’tibor berildi. Dala sharoitida
razvedka qilish usullari, shahar, yoki turli manzilgoxdarni qazish uslublari, mozor-
qo’rg’onlarda qazishmalar olib borish uchun ko’rsatmalar tayyorlandi. Jumladan, o’sha
davrdagi tanikdi arxeologlardan D.Ya.Samokvasov 1874 yilda Kievda bo’lib o’tgan III -
Arxeologiya s’ezdida "Ko’hna shahar qoldiqlarini, mozor-qo’rg’on va g’orlarda qazishmalar
o’tkazish bo’yicha ko’rsatmalar" mavzuida ma’ruza qildi.
Ma’lumki, bu davrgacha mozor-qo’rg’onlarda, shahar xarobalarida olib boriladigan
qazishma ishlari umuman chizmalarsiz, kundaliksiz, biron-bir qonun-qoidalarga bo’ysinmagan
holda olib borilar edi. Bu davrlarda olib borilayotgan qazishmalar olib borish bo’yicha
ko’rsatmalar, instruktsiyalar hali boshlang’ich nuqtada edi.
Bu davrga kelib ibtidoiy arxeologiya ham paydo bo’la boshladi. Uning paydo bo’lishida
asosiy rol o’ynagan soxa bu geologiya edi. Bu davrda eng dastlabki Frantsuz paleolitshunos
44](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_44.png)
![arxeologi G.Mortile bo’lib, u birinchi marta arxeologiyaga geologik atama - "qatlam" so’zini
kiritdi. Aynan tosh davrini o’rganishda geologiya bilan arxeologiya o’rtasidagi yaqinlik
ko’rindi. Shulardan biri geolog A.A.Inostrantsev bo’lib, u Ladoga ko’li bo’yidagi neolit davri
yodgorligidagi geologik, biologik va arxeologik ma’lumotlarni bir-birini to’ldirganligini juda
yaxshi keltiradi.
1859 yilga kelib Rossiyaning asosiy arxeologik markazi-arxeologik komissiya tashkil
etiladi. 1889 yildan boshlab u mamlakat hududida o’tkazilayotgan arxeologik qazishmalarni
to’g’ri, yoki noto’g’ri o’tkazilayotganligini kontrol kilish huquqini oladi.
Bu davrlarda chet ellarda ham qazishma ishlari keng avj olgan bo’lib, ulardan eng
mashhurlari G.Shliman Troya xarobalarida (Gissarlik) kazishma olib bordi va juda katta
hajmda transheya solish usuli bilan qazilganligi uchun yodgorlikka juda katta ziyon etkazilgan.
Bu xatolarni tushungan nemis olimi V.Dyorpfeld arxeologiya fanida birinchilardan bo’lib ilmiy
asosga asoslangan uslubiy ko’rsatmalar berishga muvaffaq bo’ldi. Bu arxeologning say-
harakatlari bilan Gissarlikdagi arxeologik qazishmalarda kundalik tutilib, har kungi qilingan
ishlarni yozib borish, topilgan buyumlarni joyida suratga tushirish kerakligi, arxeologik
kesmalar, planlar olish muhim ahamiyat kasb etishini tushunib etishdi. Birinchi marta
qazishmada kichik-kichik shurflarni qazib faqat topilma topish bilan shug’ullanmay
yodgorlikdan topilayotgan arxitektura obidasini tiklashga harakat qilish, ya’ni butun boshli
qazishmani kompleks holda tushunishni joriy etdi. V.Dyorpfeld qazishmada asosiy e’tiborni
qazishmani to’liq rekonstruktsiyasini tiklashga harakat kildi. Uning asosiy xatolaridan biri
qazishmalarini eng quyi qatlamlarigacha olib bormadi. V.Dyorpfeldning eng buyuk ixtirosi bu
qurilish gorizontlari bo’yicha qazishmalarni olib borish kerakligini tushunganligi bo’ldi.
Bu davrda Krit orollarida kazishma ishlarini olib borgan ingliz arxeologi A.Evans juda
ko’plab topilmalar topiladigan obidalarni yaxshi tushungan. Shunday obidalarda qazishmalar
o’tkazish uchun dastlab qazishmani aniq kvadratlarga bo’lib, uni qatlamlarga ajratib qazish
usulini joriy etdi.
B.V.Farmakovskiy (1870-1928) Olviya qazishmalarini diqqat bilan kuzatar ekan, birinchi
marta har qaysi qatlamga alohida e’tibor berish kerakligini, ayniqsa mozor-qo’rg’onlarni qazish
davomida avval ustki qismidagi tuproq uyumini to’liq ochib, keyin pastki qatlamlarni qazish
kerakligini tushunib etdi. Ammo, bu davrda tarqalgan mozorlarni "quduq" shaklida qazish
uslubi keng miqyosda davom etdi.
A.A.Spo’tsin (1860-1945 yy) yirik rus arxeologlaridan bo’lib, uning eng katta
yutuqlaridan biri arxeologlar uchun "Arxeologik qazishmalar" va "Arxeologik razvedka" degan
ko’rsatmalarni chiqargani bo’ldi. Arxeologlar ichida birinchilardan bo’lib arxeologik obidani
eng avvalo tarixiy manba nuqtai nazaridan qazish kerakligini juda yaxshi tushundi va
boshqalarni shunga targ’ib qildi. U topografik xarita va planlarga juda katta e’tibor berdi. U
yana birinchilardan bo’lib qazishmalar o’tkazilgan yodgorliklarni saqlashga e’tibor qaratish
kerakligini tushunib etdi.
XIX asrning oxiri XX asr boshlarida yashab ijod qilgan yana bir yirik arxeolog
V.A.Gorodtsov bo’lib, u juda ko’plab shogirdlarni arxeolog sifatida tarbiyaladi va eng muhimi
"Arxeologik kazishmalar o’tkazish va topilgan materiallar ustida ishlash bo’yicha ko’rsatma"
degan kitobni chop ettirdi. Uning arxeologik qazishmalar o’tkazish bo’yicha ko’rsatmalari juda
ham A.A.Spitso’nning arxeologik izlanishlar olib borish bo’yicha chiqargan ko’rsatmalariga
yaqin bo’ldi. Eng muhimi V.A.Gorodtsov o’zining "ko’rsatma"larida har qanday yodgorlikni
qatlamma-qatlam qazish kerakligini aytadi. Uning aynan shu ko’rsatmasi ahamiyati jihatidan
juda yuqori edi.
Rossiyadagi XIX asrning oxiri XX asrning boshlaridagi holat bu arxeologik izlanishlar
olib borishning eng dastlabki bosqichlarida edi. Bu davrdagi arxeolog mutaxassislar hali
o’zlarini tarixchi deyishlariga haqlari yo’k edi. Chunki, o’sha davrning taqozosi bilan olib
borilgan qazishmalarning deyarli barchasi faqat turli buyumlarni topib olish uchun qilinar edi.
Arxeologik buyumlar ko’proq mozor-ko’rg’onlarda bo’lganligi uchun asosiy kazishmalar o’sha
joylarda olib borildi. Bu qazishmalardan maqsad faqat topilma topish bo’lganligi uchun ham
45](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_45.png)
![uni faqat transheya solish usuli bilan olinar, qabrlarning atrofi, ularning yonlaridagi qatlamlar
hisobga olinmasdan, tozalanmasdan, faqat qabrga qo’yilgan topilmalar sug’urib olinar edi.
Demak, bunday holda arxeologiya tarix uchun ishlamas edi.
3. Ma’ruza: Arxeologiyaning tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi
Reja:
1. XIX asr – yirik arxeologik kashfiyotlar davridir. Arxeologiyaning hozirgi zamon ma’nosida
tushunishning vujudga kelishi va uning ijtimoiy fan darajasiga ko’tarilishi odimlari.
2. Montelius qarashlari va ahamiyati. V.A.Gorodtsov va uning xizmatlari. A.A.Spitsin va uning
uslublari.
3. Arxeologik madaniyat tushunchasining shakllaiishi. Tarixiy haqiqatni tiklashda
arxeologiyaning o’rni.
4. Artur Evans va Krit arxeologiyasi. Kashfiyotlar.
5. Arxeologiyaning buyumlar fanidan tarix fani darajasiga ko’tarilishi. B.V.Farmokovskiy.
Stratigrafiya masalalari.
6. Arxeologiya – tarix fanining ajralmas qismi ekanligi va uning fan sifatida rasmiylashuvi.
Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishmalari XVIII asrning boshlaridan
boshlangan bo’lsada, ammo bu sohadagi ilmiy qarashlarda katta kamchiliklar mavjud edi.
Biroq arxeologik izlanishlar davom etdi. Cherkov bilan bog’liq diniy, reaktsion, antiilmiy
qarashlar asta-sekin tumanday tarqala boshlandi. Yangi arxeologik kashfiyotlar tarix
sahifalarini asosli ravishda isbotlab bera boshladi. Bu boradagi ilmiy qarashlar takomillasha
bordi. Har bir topilma bir biri bilan bog’liqligi aniqlana bordi. Har bir topilma tariximiz
sahifalarini tiklashga yordam berishi tushinila boshlandi. Tomsen, Vorso va Mortile singari
olimlarning ishlab chiqqan xronologik tizimlari fan uchun qo’llanilib, o’tmish tarixdan
guvohlik beruvchi har bir arxeologik ashyolar o’z o’rniga qo’yilib, tarixiy jarayonni bilishga
xizmat qilishga yo’llana boradi. Xullas, XIX asr yirik arxeologik kashfiyotlar davri bo’lib, asta-
sekin Arxeologayani xozirgi zamon ma’nosida tushinish boshlandi. Kishilik jamiyatining
o’tmish tarixini tiklashda ibtidoiy, quldorlik va O’rta asrlar davrining moddiy madaniyat
yodgorliklarga bir xil va zarur ahamiyatdagi manba sifatida qarash tug’ilib bordi.
Jumladan, Mortelius Skandinaviya, Italiya, Gretsiya, Misr, Ossuriya, Bobil
qadimiyotlarini o’rgandi. Bu qadimgi manbalar madaniyatida u bu mamlakatlarda sodir bo’lgan
umuminsoniy tsivilizatsiyaning bir qismini ko’rishga erishdi. Montelius o’z oldiga asosiy
maqsad qilib, bronza davrini va uning xronologiyasini o’rganishni vazifa qilib oldi. Barcha
qadimiyot topilmalarini tiplarga bo’ldi. Tip - bu gurux, buyumlar bo’lib, ashyolarning bir-
biriga .o’xshashligi, bir maqsad uchun yaratilganligi, biroq ayrim jihatlari bilan bir-biridan farq
qilishi kabilar tushunchasidir. Masalan, dasta o’tkazish uchun teshigi bo’lmagan, qo’l bilan
ishlashga mo’ljallanib yasalgan, dastasini boltaning elka tomonidan o’rnatishga mo’ljallanib
yasalgan va arxeologiyada kelt deb nomlangan bronzadan yasalgan boltalarni bir tipga ajratish
e’tirof qilindi. Masalan, dasta o’rnatish uchun teshikli boltalar boshqa tip deb tasnif berildi,
quloqqa taqib yuruvchi ayollar sirg’alari boshqa tipga ajratilib, buyumlarni o’rganish uchun,
tiplar joriy qilindi. Shuningdek, bu buyumlarning tadrijat taraqqiyotini ham ularniig
takomillashuv darajasidan kelib chiqqan holda ishlab chiqildi. Bu tajribalarni Montelius o’zi
tekshirgan bronza davri qabrlari manbalari asosida o’tkazgan edi.
Montelius Mortile singari qadimiyot buyumlariga jiddiy ishonar edi va u buyumlarning
taraqqiyotini aniqlashda Darvinning evolyutsion nazariyasiga tayandi. Biroq, u buyumlar ham
tirik organizm qonuniyati asosida rivojlanadi deb xatolikka yo’l qo’ydi. Uni, ayniqsa,
buyumlarga nisbatan ularning shakli ko’proq qiziqtirar edi. Aslida, buyumlarning rivojlanishi,
o’zgarishi, qandaydir kishilar turmushining ichki sharoitga bog’liq bo’lib, buyumlarning
o’zgarishi ham shu mavjud sharoitlarga bog’liqligini bu olim to’la holicha tushuna olmadi. Bu
uning to’plab chiqqan sistemasidagi kamchiliklardan biri edi. Ammo, bu olim ishlab chiqqan
tizim, tanqidiy nuqtai nazardan qaralsada, hozirgacha qo’ldanilib kelinadi.
Rus arxeologlardan biri V.A.Gorodtsev (1860-1945) bronza davrini uyg’onish va uning
46](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_46.png)
![xronologayasini ishlab chiqishda buyuk kashfiyotlarni yaratdi. U, birinchilardan bo’lib Sharqiy
Ovrupa bronza asrini tadqiq qildi. Gorodtsev, birinchidardan bo’lib, nafaqat qabrlarga
qo’yilgan inientarlar, balki, avvalambor, dafn qurulmalarining shakllarida bo’lgan xilma-
xillikni kashf qildi. Masalan, ayrim hollarda jasad oddiy chuqurda (yama), boshqa xollarda,
katakomba, uchinchi holatda esa srubda dafn qilish odatlarini ilg’ab oldi. Masala shundaki
A.V.Gorodtsev odatda o’zi qazishma ishlarini olib bordi, hamda avvalga vaqtda to’plangan
manbalarni o’rgandi. Olim, bu atrofda yashab, dafn qilinganlar mil.avv. III ming yillik oxiri I
ming yillik boshlariga oidligini aniqladi. U shu tarzda janubiy rus dashtlarida yashagan qadimgi
jamoalarning turli bosqichlarda yashab madaniyat yaratganliklarini kashf qildi.
Rus arxeologlaridan yana biri (1858-1931) A.A.Snitsin sdavyanlar qadimiyoti bilan
mashg’ul bo’lib, katta hajmdagi arxeologik manbalarni o’rgandi va tizimga soldi. Spitsin har
bir topilma buyumni xaritada belgilashni qoida qilib oldi va har bir topilma tiplar har xil joyda
har xil bo’lishini payqadi va arxeologiya sirlarini bilib olishda yana bir qadam ilgari siljidi. Bu
olim bunday topilmalar sirini aniq bilishni vazifa qilib qo’ydi. U qadimgi rus yilnomalarini
puxta o’rgandi va 13 ta qabilalar mavjud bo’lganligi haqida ma’lumot to’pladi. Yilnomada har
bir qabilaning yashagan joyi aniq ko’rsatilgan edi. Spitsin har bir qabilaning yashagan joyini
xaritada belgiladi. Bundan ma’lum bo’ldiki, topilgan uzuk faqat shu qabila yashagan hududda
tarqalgan ekan. Shunday qilib, topilma buyum tiplariga ko’ra bu buyumlar qaysi qabilaga
taalluqli ekanligini aniqlab, har bir qabilaning o’ziga xos xususiyatga ega bezaklari
mavjudligini bilib oldi. Keyinchalik tadqiqot olib borgan A.V.Artsixovskiy, B.A.Ribakov
singari olimlarning tekshiruv ishlari natijasida Spitsin xulosalari tasdiqlandi. Bu qabilalar
turmushda foydalangan sopol idish shakllari asosan bir xil ekanligi aniqlandi. Shunday qilib,
slavyan qabilalarining har birini o’ziga xos turmush-madaniy tarzi mavjudligi bilan bir vaqtda,
ular uchun umumiylik ham bor ekanligi oydinlashtirildi.
Shunday qilib, tadqiqotlar jarayonida arxeologiyada yangi tushuncha-arxeologik
madaniyat atamasi vujudga kelib, endilikda bu qabilalarning umumiy va alohida madaniy
xususiyatlari aniqlaniladigan bo’ldi.
Arxeologik madaniyat tushunchasi – bu bir guruh yodgorliklarning bir vaqtda
mavjudligi, hududning umumiyligi va umumiy xarakterli hususiyatlar majmuasidir. Kishilar
vaqt va zamonda, har xil turmush sharoitlarga nisbatan turli xil buyumlarning bunyodkori
bo’lganlar. Masalan, Shimoliy hududlarda yashagan qabilalar chanani kashf qilganlar. O’rta
iqlimda yashagan qabilalar esa to’rt g’ildirakli aravalarni ixtiro qilgan. O’rta Osiyo aholisi –
katta doirali g’ildirakka ega bo’lgan aravani yaratganlar. Bu yo’lov vositasining shu shaklda
yasalishi sug’orma dehqonchilik bilan bog’liq ko’p sonli mayda ariqlarda cho’kib qolmaslik
ko’zda tutilgan. O’rmonli joylarda yashagan aholi suyuqlik oziqa solish uchun sopol
bo’chkalarni, dashtlik jamoalar esa buning uchun sopol idishlarni, tog’li jamoalar charm
meshlarni kashf qilishib, meshlarda oziqa olib yurish sopol idishlarga nisbatan sinmaydi va
afzal bo’lgan. Sharoitlarga nisbatan har bir hududda qo’llanilgan buyumlar shakl jihatdan bir-
biriga o’xshash bo’lgan yoki bir xil bo’lgan.
Shuningdek, ibtidoiy tosh boltalar turli ishlarni bajarish uchun universal bo’lgan.
Masalan, bahaybat hayvonlarni tutib o’ldirish, suyaklarni burdalash, yilliklarini choqib olish
kabi yumushlarda qo’llanilib, dastlab u er yuzidagi yashagan ibtidoiy odamlar barchasining
quroli hisoblangan. Mehnat qurollarni qanchalik ko’p va xilma xil shakllari ishlab chiqilgan
bo’lsa, ulardan foydalanish maqsadlari ham turlicha bo’lgan. Shu bilan birga bu buyumlarni
yaratishda har biriga xos izlar ham saqlanib kelingan. Masalan, orollarda yashagan qabilalar
o’z sopol idishlariga dengiz to’lqiniga o’xshash naqshlar, Turkmanistonlik qadimgi dehqon –
chorvodorlar sopol idishlariga ushoqmol va har xil jonivorlarning surat naqshini solishgan. Bu
suratlar turmush tarzini ifoda qilish bilan birga, bu rasmlar realyastik san’at namunalari ham
edi. Jumladan, sopol idishlarga berilgan naqshlar uzoq vaqtlar qo’llangan bo’lishi mumkin. Bu
uslub avlodlardan avlodlarga o’zgaruvsiz etib borgan. Balki, bu kabi qabilalarning nomlari
noma’lum, lekin, foydanilgan sopol idishlariga ko’ra ularni nomlash mumkin. M: «sopol
idishlari shardoz izli qabilalar» shular jumlasidandir. Odatda shunday madaniyat sohiblari
47](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_47.png)
![bo’lgan qabilalar deb yuritiladi. Madaniyat mavjud buyumlarning alohida xarakterli
xususiyatlariga nisbatan belgilanib, jumladan, sopol idishlari, bezaklar yoki dafn marosimlari
kabilar boshqa hududda yashagan jamoalarnikidan farq qilishga qarab ham aniqlanadi.
Arxeologik buyumlarning shakliga nisbatan tadqiqotchi ularning qaysi sharoitda
yaratilganligini aniqlashi mumkin. Shunday qilib, arxeologlar sekin-asta yodgorlik buyumlarni
o’rganilish yangi uslublarini ruyobga chiqara borib, insoniyat taraqqiyot qonunlarining yangi
tomonlarini bilish natijasida o’tmish tarixni tiklay boshladilar.
Bu borada ingliz olimi Artur Evansning (1870-1928) tadqiqot natijalari muhim voqea
bo’lib fanga kirdi. Bundan avval Misr tarixi arxeologik manbalar asosida tiklangan bo’lsa,
buyadan yuz yil o’tgandan so’ng Krit tarixini esa Evans tiklashga erishdi. Bu voqeaning farqi
shundan iborat ediki, Misr tarixi yozma manbalar asosida tiklangan bo’lsa, Krit esa arxeologik
buyum manbalar asosida tiklandi. Bu vaqtlarda Krit yozuvlarining siri ochilmagan edi. To’g’ri,
Krit haqidagi ayrim ma’lumotlar uzuq-yo’liq - parcha holatda bo’lsada bu vaqtgacha etib
kelgan edi. Shulardan eng qadimgilaridan biri «Odisseya» edi. Masalan, Kritniig boyligi,
kishilari hamda shaharlari haqida Gomer juda qiziqarli hikoya qilgan. U, Krit podshosi Minosni
adolatparvar kishi sifatida tasvirlaydi. Krit va Minos haqidagi ayrim ma’lumotlar Gerodot, yana
bir yunon tarixchisi Fukidid asarlarida, juda kamchil, yo’liq yo’lpi holatda bo’lsada, uchraydi.
Artur Emans 1900 yilda Kritda qazish ishlarini boshlab, bu erda bronza davriga doir krit
tsivilizatsiyasini kashf qildi. Bu erda mavjud bo’lgan kuchli davlat birlashmasining iqtisodiy,
siyosiy tarixini tiklashga erishdi. Krit orolidan bir qancha arxeologik manbalar qo’lga kiritildi.
Ular: shaharlar, podsho saroylari, teatrlar, san’at buyumlari, ustaxonalar, omborlar, ro’zg’or
idishlari, mehnat qurollari kabilar bo’lib, bu buyumlar ming yillar davomida vujudga kelgan
bo’lib, Evans ularni tarixini o’rganishda ro’yobga chiqarishga erishdi. Kritda olib borilganya
qazish ishlarining miqyosi juda katta edi. Izlanish tadqiq ishlari esa jiddiy, yangi uslubda olib
borildi. Evans tomonidan bajarilgan ishlar avvalgi ish qilgan arxeologlardan o’zining ilmiyligi
bilan mutloqa farq qilib, arxeologiya fanining shuhratini oshirdi.
Artur Evans, arxeologik manbalarni aniq o’rganish asosida Krit davlatining yuksalishi
va inqirozi davrlarini tiklab, bu voqea 50 yil ichida sodir bo’lganligini aniqlab berdi. Bu olim
boy manbalar asosida Kritda sodir bo’lgan davlat tuzumini, diniy e’tiqoddarini, urf-odatlarini,
bu davlatning qaysi mamlakatlar bilan o’rnatgan aloqalarini, kritliklar nimalar ishlab
chiqqanligini, nima bilan savdo qilganligini, nimalarni tashqariga chiqarganligi va nimalar
keltirilganligi kabi masalalarni aniqlab, echib berdi.
Evans tomonidan ishlab chiqilgan Krit mamlakati tarixi haqidagi xronologiya, kamdan-
kam qo’shimchasiz, hozir ham arxeologlar tomonidan ko’llanilib kelinadi. Uning qo’llagan
tarixiy uslubiy arxeologiyani buyumlar fanidan tarix fani darajasiga ko’tardi.
Arxeologiyada metodika muhim ilmiy ahamiyatga egadir, ya’ni, bu erda qazish ishlarini
olib borish metodikasi haqida so’z bormoqda. Masalan, esga olaylik: Pompey va
Gerkulanumdagi qazishma ishlar hamda Vladimir-Suzdal erlarida payxon qilingan qo’rg’onlar
arxeologik uslubiyatsiz bajarilgan ishlar sirasiga kiradi. Aslida, tarixiy yodgorliklarni qazir
ekan, uning hayotini tiklashi zarur. U operatsiya qilishda jarroh sifatida xatolikka yo’l
qo’ymagani singari arxeologik qazishma – tekshiruvlar ishida ham jiddiy e’tiborli bo’lishini
taqoza qiladi. Bu uslubsiz esa arxeologik yodgorlik «qurbon» bo’ladi. Shuning uchun ham
arxeologik qazishma metodi fan uchun niqoyatda zarurdir. Arxeolog Spitsin arxeolog
Uvarovning pala-partish ishlarini qoralagan edi.
Arxeologiya fanining rivojlanishiga nisbatan ishlab chiqilgan qazish-tekshirish
metodlari ham har doim takomillashtirilib borilgan.
Bu sohada, ayniqsa, yirik rus olimi, iqtidorli arxeolog B.V.Farmakovskiy katta
yutuqlarga erishdi. U o’zining butun ilmiy faoliyatini janubiy Rus antik qadimiyotini
o’rganishga bag’ishladi. Xususan, u yunon shahri Olviyani qazish bilan mashg’ul bo’ldi. Bu
shahar qoldig’i J.Bug qirg’oqlaridan birida, Nikolaev shahridan 30 km janubda joylashgan.
Farmakovskiy, bu erda qazish ishlarini boshlashdan avval, barcha yozma manbalarni
o’rganib chiqdi. Shuningdek, u Olviya haqida ma’lumotlar bergan qadimgi mualliflar
48](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_48.png)
![asarlarini o’rgandi, avvalgi qazishma ishlar haqidagi ma’lumotlarni to’pladi, joylar
topografiyasini hamda har bir favqulodiy topilmalarni o’rganib chiqdi. Shuning uchun ham
Farmakovskiyning qazishma ishlari sistemali bo’lib, «baxtli» topomalardan mustasno edi. U
nima izlashini bilar edi va har doim topishga erishar edi. Farmakovskiy o’zining
o’tmishdoshlaridan farqli o’laroq, nafaqat qadimgi qurulmalar, ko’chalar, maydonlar hamda
ayrim buyumlarni qazib topish bilan bir vaqtda qazilma ob’ektining yilma yil hosil bo’lgan har
bir qatlamini o’rganar edi. U, nafaqat mil.avv. IV asrga doir Olviya shahrini, shuningdek, butun
Olviya shahrining ming yillarga teng tarixini qunt bilan o’rgangan olim edi.
Farmakovskiy dastlab qazilma ob’ektlarning stratigrafiyasini ishlab chiqqan va fanga
kiritgan tadqiqotchilardan edi. Stratigrafiya – er qatlamining birin ketin vujudga kelishini
ko’rsatadigan omildir. Masalan, bu qatlamlar turli qurulma tashlandiqlarini, boshqa
buyumlarning qatlamlarda saqlanish darajasini aniqlashda, yodgorlikning yoshini bilishda
yordam beradi. Farmakovskiy har bir topilmaning yozuvini berar va jiddiy o’rganar edi.
Shuningdek, qurulish texnikasi, foydalanilgan materiallar, devorlar, pol, fundament, tomni
yopish uchun qo’llanilgan materiallar ham e’tibordan tashqarida qolmas edi. Xullas, bu olim
arxeologiyani tarix fanining ajralmas tarkibi ekanligini yana bir bor ko’rsatdi, isbotladi.
Arxeologiyada mayda-chuyda buyum topilmalari ham muhim ahamiyatga ega. Uning qazib-
tekshirish metodi ham shu xususiyatlar majmuasini o’z ichiga oladi.
XIX asrda ro’yobga kelgan arxeologiya fani kishilik jamiyatining o’tmish tarixini
tiklashda ibtidoiy, quldorlik va O’rta asrlar davrlarining moddiy madaniyat yodgorliklariga bir
xil axamiyatdagi manba sifatida qarash shakllandi. XIX asr arxeologiyasi asosan 4 qismga
bo’linib, o’rganilar edi: qadimgi yunon va Rimning quldorlik davri yodgorliklarini o’rganuvchi
klassik arxeologiya; ibtidoiy arxeologiya; O’rta asr moddiy-madaniyat yodgorliklarini
o’rganuvchi umumiy arxeologiya va Sharq arxeologiyasi. O’sha zamonlarda, klassik
arxeologiya bilan filologiya fani vakillari, ibtidoiy arxeologiya bilan esa, ko’pincha aniq fanlar
(ko’proq tabiatshunoslar, geologlar) shug’ullanardi. Sharq arxeologiyasi Misr va Old Osiyo
mamlakatlarida arxeologik qazishlari natijasida topilgan moddiy va yozma manbalarni
o’rganish tufayli rasmiylashdi. XX asr boshlariga kelganda esa ular birlashib, keng mazmunli,
hozirgi zamon arxeologiyasini tashkil etdi.
4. Ma’ruza: ARXEOLOGIY A VA TARMOQ FANLAR
REJA:
1. Arxeologiya fanida tarixiy fanlarning o’rni
2. Arxeologiya va tarixiy fanlar
TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Arxeologiya , numiz matika , antropologiya , tarixiy geografiya , tarixiy etnografiya , etnologiya ,
geraldika , gliptika , dinlar tarixi , harbiy san ’ at tarixi va h . k .
ANNOTATsIYa
Paleantropologiya va arxeologiya . Etnografiya ma ’ lumotlaridan ibtidoiy davr tarixini
o ’ rganishda foydalanish . Qadimgi tarixni tadqiq etishda lingvistika ma ’ lumotlarining o ’ rni .
Sfragistika , epigrafika , numizmatika arxeologiya fanining tarkibiy qismi sifatida .
49](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_49.png)
![1. ARXEOLOGIYa FANIDA TARIXIY FANLARNING O ’ RNI
Arxeologiya juda ko ’ plab tarixiy fanlarni ilmiy manbalar bilan ta ’ minlaydi va ularning
rivojlanishiga asos yaratib beradi . Shunday fanlardan numizmatika , antropologiya , tarixiy
etnografiya , etnologiya , geraldika , gliptika , dinshunoslik , harbiy san ’ at tarixi va boshqalar .
Yozma manbalarning paydo bo’lishigacha bo’lgan davr tarixi asosan arxeologik manbalar
asosida o’rganiladi. O’zbekiston tarixi misolida aytadigan bo’lsak, mil.av. VI asrgacha bo’lgan
davr 100 % arxeologik manbalar asosida yaratilgan. Undan keyingi davrlarda Ahamoniy, Ellin,
Kushon, Turk xoqonligi, Arablar davrini o’rganish bo’yicha ham yozma manbalar juda kam va
arxeologiyaning o’rni balanddir.
Arxeologiya va numizmatika
Numizmatika – grekcha so’z bo’lib, tangashunoslik, yoki tangalar tarixi fanidir. Arxeologik
tadqiqotlar davomida topilgan tanga yordamida har bir inshootning qurilish, mavjud bo’lish va
inqirozga uchrash davrlari aniq sanalarda aniqlanadi. Numizmatik manbalarni to’plash
bo’yicha maxsus ekspeditsiyalar tashkil qilishning iloji yo’q. U yuqorida ta’kidlab
o’tganimizdek arxeologik tadqiqotlar natijasida to’planadi. To’g’ri, gohida xalq qo’lida
saqlanib qolgan, dehqonchilik natijasida erni tekislash davomida uning qa’rida saqlanib
kelinayotgan tangalarga ham duch kelinadi.
50](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_50.png)
![Numizmatik manbalar madaniy qatlamning yoshini aniqlashda eng ishonchli manbadir.
To’g’ri, gohida aholi qo’lida uzoq vaqt muomalada bo’lgan, qimmatbaho tangalar madaniy
qatlamning xronologiyasini adashtirishi mumkin.
Arxeologiya va antropologiya
Antropologiya grekcha so’z bo’lib, “antropos” – odam, “lo-gos” – fan demakdir.
Antropologiya uning bir tarmog’i tarixiy antropologiya qadimgi odamning tana tuzilishi va
taraqqiyotini arxeologik qazishmalar jarayonida to’plangan manbalarga tayangan xolda
o’rganadi.
Antropologik manbalar ham arxeologik tadqiqotlar natijasida qo’lga kiritiladi. Hattoki,
qabriston va qo’rg’onlar ham arxeologlar tomonidan qaziladi va skelet antropolog tomonidan
o’rganiladi, chunki qazish metodi arxeologiya fani predmetiga oid.
Arxeolog moddiy madaniyat tarixini o’rgansa, antropolog shu moddiy madaniyatni
yaratgan insonlarni o’rganadi. Ikki mutaxassis mehnatining uyg’unlashishi natijasida bir butun
tarix yaratiladi. Antropologiya xalqlarning ko’chishi va buning natijasida aholining irqiy
o’zgarishi masalalarini ham o’rganadi. O’rta Osiyo misolida aytadigan bo’lsak, antik davrgacha
O’zbekiston hududida bironta ham mongoloid ko’rinishli sklet uchramagan (Telman Xodjaev).
Ilk mongol tuzilishli qabrlar Toshkent vohasida mil.avv. I asrlarga oid bo’lib, Turk xoqonligi
davrida bu jarayon juda oshib ketgan. Buning asosiy sababi Evroosiyo mintaqasidan
ko’chmanchi xalqlarning doimiy ravishda kirib kelishi va o’troqlashishi bilan bog’liq.
Ayrim Evropa mamlakatlarida, jumladan Germaniyada antropologiya fanini o’rganish
uzoq vaqt taqiqlanib kelindi. Hozir ham shu soha bo’yicha mutaxassislar yo’q darajada.
Negaki, Adolof Gitler boshliq fashistlar Germaniyasining “ariylar, oq tanlilar” siyosatidan
boshlangan ikkinchi jahon urishidagi xunrezlikning sababini xalqlarni ajratishda deb biladi va
hamma inson bir, uni irqlarga ajratish sovuq urushlar keltirib chiqarishi mumkin deb
hisoblashadi.
Antropologiya ikki turga bo’linadi: tarixiy antropologiya va zamonaviy antropologiya.
Arxeologiya va tarixiy etnografiya
Etnografiya – grekcha so’z bo’lib, “etnos” - xalq, “grafi-kos”- yozish demakdir. Arxeologik
51](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_51.png)
![qazuv davomida to’plangan moddiy madaniyat namunalari, antrolodlogik topilmalar yordamida
har bir etnik guruhning o’ziga xos madaniyati, uning bir hududdan boshqa hududga migrattsiya
jarayoni kompleks yondashuv orqali mintaqada yuz bergan va etnik va madaniy jarayonlar
etnografiya fani be’vosita aloqadorlikda o’rganiladi.
Etnografiya ham ikkiga, zamonaviy va tarixiy qismlarga bo’linadi. Arxeologik
tadqiqotlar natijasida topiladigan taqinchoqlar, kiyim qoldiqlari, idishlar, qabrlarning xilma
xilligi va skletlarning har xil holatda joylashishi, narsalar bilan qo’milishi kabi ma’lumotlar
tarixiy etnografiya uchun manba bo’lib xizmat qiladi va qadimgi xalqlarning urf odatlari
o’rganiladi.
O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar natijasida, har bir tarixiy mintaqalar bo’yicha
(Baqtriya, So’g’d, Xorazm, Choch, Ustrushona) juda ko’plab manbalar yig’ilgan. Ammo shu
soha bo’yicha yirik tadqiqotlar qilinmagan. Etnografiya bo’yicha olib borilayotgan tadqiqotlar
ko’proq zamonaviy xarakterga ega. Buning asosiy sababi etnograflarning arxeologik
adabiyotlardan tanish emasligida. Fanlar integratsiyasining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligidir.
Arxeologiya va etnologiya
Xalqlarning kelib chiqishi (etnogenezi) va etnik tarixi bilan shug’ullanadigan tarixning eng
og’ir fan tarmog’i. Xalqlar doimi madaniy aloqada, assimlyatsiya, qorishuv jarayonlarini
boshidan kechirgan. Jahonda bironta xalq yo’qki, bir o’zi shakllangan bo’lsa. Arxeologiya
tarixning mana shu eng qiyin tarmog’ini ham manbalar bilan ta’minlaydi. Etnologiyaning
antropologiyadan tubdan farqi shundaki u ko’p ma’lumotlar asosida, jumladan epigrafika, til,
etnografik ma’lumotlar asosida umumiy, global xulosalar chiqaradi.
O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi etnografik jihatdan akademik Karim
Shoniyozov, arxeologik jihatdan akademik A.Asqarov tomonidan yoritilgan, monografik
tadqiqotlar yaratilgan. Antropologik jihatdan Telman Qosimovning tadqiqotlari diqqatga
sazovar.
Arxeologiya va geraldika
52](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_52.png)
![Geraldika (gerbshunoslik, lotincha heraldus – glashatay) maxsus tarix fanlari doirasiga kiradi.
Gerblar va ularning tarixi bilan shug’ullanadi. Emblematika fanining tarkibiy qismi
hisoblanadi. Davlatlar, siyosiy birlashmalar ramzlari tarixi bilan shug’ullanuvchi geraldika fani
hamma joyda ham bir xil rivojlangan emas. Davlat ramzlari yozma manbalar va rasmlarda
saqlanib qolgan hududlarda to’liqroq yoritilgan. Geraldika arxeologik va numizmatik manbalar
asosida juda sekin, uzoq vaqt mobaynida to’ldirib boriladi. Geraldika fani eng yaxshi
rivojlangan hudud Evropa mamlakatlari, jumladan Turkiya hisoblanadi. Ramzlarda ifodalangan
tasvirlar juda katta ma’nolarni anglatadi. U xalqning tarixi, dini, madaniyati, umumiy
psixologik qarashlari hamda orzularini ham ifodalaydi.
Ifodalangan belgilarni tushunish va xalqqa etkazib berish geraldika bo’yicha
mutaxassislardan juda katta entsiklopedik bilimni talab qiladi. Masalan, Amir Temur va
Temuriylar bayrog’idagi uchta aylana (doira) hozirgi kungacha ham mutaxassislarning
tortishuvlariga sabab bo’lib kelayotgan mavzulardan biridir.
Arxeologiya va gliptika
Gliptika – ( yun. qlypho – kesaman ) – qimmatbaho, yarim qimmatbaho toshlarga naqsh
yoki tasvir o’yish san’ati; amaliy bezak san’ati turi. Gliptika asari gemma qadimdan
muhr (egalik belgisi), tumor va taqinchoq vazifasini o’tagan. Mil.av. 4 ming yillikda
Mesopotamiya, Qadimgi Misr, G’arbiy Osiyoda vujudga kelgan, Yunoniston, Qadimgi
Rimda yuksak taraqqiy etgan. Gliptika tasvirlari (hayvon va qushlar, xudo va
qahramonlar qiyofasi, afsonaviy sahnalar) ixcham kompoziyiyasi bilan ajralib turadi. Bu
fan sohasini, ayniqsa qadimgi davrlar gliptikasini arxeologiya manbalar bilan ta’minlaydi
Janubiy O’zbekistonning bronza davriga oid yodgorliklaridan gliptikaga oid juda
ko’plab manbalar topilgan. Ular muhrlarda, tumorlarda, sopol buyumlarda ifodalangan.
Arxeologik manbalarda ifodalangan, gliptikaga oid manbalar qadimgi ajdodlarimizning dunyo,
tabiat, insonlarning bir biriga bo’lgan munosabatlari haqidaga falsafik, mifologik
dunyoqarashlarini tiklashda asosiy manba bo’lib xizmat qiladi.
53](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_53.png)
![Arxeologiya va dinlar tarixi
Arxeologik tadqiqotlar davomida ilohiyatga oid juda ko’plab manbalar (haykal, terrakota,
altarlar), ibodatxonalar topiladiki, bu manbalar asosida insonlarning ibtidoiy diniy qarashlari va
dinlari tarixi yoritiladi.
Ilohiy predmetlar asosida (kunlik ijtimoiy hayotda zarur bo’lmagan ashyoviy manbalar)
diniy qarashlarning xilma xil turlari o’rganiladi. O’rta Osiyo xalqlari arxeologiyasida bu soha
bo’yicha nihoyatda katta manbalar to’plangan. Teshiktosh g’oridan topilgan neondertal
bolaning ustiga qizil oxrining sepilishi, qabr ustiga tog’ echkisining shohlarini aylana shaklida
qadab chiqilishi, minglab qoya tosh suratlari, eneolit davriga oid ayollarning terrakot
haykallari, altarlar, ilohiy kulxonalar shular jumlasiga kiradi. O’rta Osiyo xalqlarining ibtidoiy
diniy qarashlari tarixi birorta ham mutaxassis tomonidan jamlanmagan, alohida, monografik
tadqiqot ishlari olib borilmagan.
Arxeologiya va Harbiy san’at tarixi
O’rta Osiyo arxeologiyasida ibtidoiy davrlardan boshlab harbiy san’at uchun manbalar mavjud.
Bu ibtidoiy tosh qurollari, qoya tosh suratlaridagi qurollarning tasvirlari, madaniy qatlamlardan
ko’plab paykon uchlari, nayzalarning topilishi, eneolit davridan boshlab qishloqlarning
devorlar bilan o’ralishi, bronza davridan boshlab mudofaa devorlarning paydo bo’lishi, turli
xildagi qurollarning topilishi, mudofaa qalqonlari, sovutlarning arxeologik izlanishlar
davomida topilishi harbiy san’t tarixi uchun manbadir.
Shaharlarning paydo bo’lishida mudofaa inshootlarining bo’lishi bosh faktor sifatida
e’tirof etilgan
Arxeologiya va epigrafika
Epigrafika (yun. epigrahe - bitik) — qattiq jismlar — tosh, metall, sopol va boshqalardagi,
asosan, qadimgi va o’rta asrlarga oid yozuvlar (bitiklar)ni to’plash, nashr etish va sharhlash
bilann shug’ullanuvchi yordamchi tarix fani. Adabiyotda epigrafik yodgorliklar deb qadimgi
bitiklar aytiladi. Uyg’onish davrida, antik va sharq tarixiga umumiy qiziqish kuchayishi
munosabati bilan vujudga kelgan. Dastlab epinarfika faqat Italiya, Gretsiya, Shimoliy Afrika va
Falastinda topilgan qadimgi yozuvlarni o’rgangan (q. Paleografiya). Qadimgi turkiy tillarga oid
yozma yodgorliklar ham noyob epigrafik yodgorlik sanaladi (q. Urxun-Enisey yoeuvlari).
Tarixiy manbalar orasida epigrafik ma’lumotlar alohida o’rin egallaydi. Ular boshqa
54](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_54.png)
![manbalarga nisbatan ko’proq informativligi bilan ajralib turadi. Epigrafik ma’lumotlar tarixiy
manbashunoslik bilan aloqador tarixiy fan bo’lib, epigrafik ma’lumotlar eng aniq tarixiy manba
sifatidagi ahamiyatlidir.
Arxeologiya va toponimika
Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastika joy nomlari (geografik
atoqli nom-lar)ni, ularning paydo bo’lishi yoki yaratilish qonuniyatlarini, rivojlanish va
o’zgarishini, tarixiy-etimologik manbalari va grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini,
tarqalish hududlari hamda atalish sabablarini o’rganuvchi bo’limi. Muayyan bir hududdagi joy
nomlari majmui — toponimiya, alohida olingan joy nomi esa toponim deb ataladi. Toponimlar
ham, til leksikasining bir qismi sifatida boshqa hamma so’zlar singari til qonuniyatlariga
bo’ysunadi, lekin o’zining paydo bo’lishi va ba’zi ichki xususiyatlari jihatidan jamiyatning
kundalik moddiy va ma’naviy holati, iqtisodiy turmushi, orzu va intilishlariga aloqador bo’lib,
ma’lum darajada boshqa guruh so’zlardan farq qiladi. Shu bilan birga, toponimlarda milliy
tilimizga xos bo’lgan qadimiy fonetik, leksik va morfologik elementlar ko’proq saklangan
bo’ladi. Joyning tabiiy geografik sharoiti (relef), aholining etnik tarkibi, kishilarning kasbi va
mashg’uloti, qazilma boyliklar, tarixiy shaxslar va voqealar toponimlar vujudga kelishining
asosiy manbalari hisoblanadi.
Toponimika geografiya, tarix, etnografiya bilan chambarchas aloqada rivojlanadi.
Toponimiya til tarixi (tarixiy leksikologiya, dialektologiya, etimologiya va b.)ni tadqiq etishda
muhim manba hisoblanadi, chunki ba’zi toponimlar (ayniqsa, gidronimlar) arxaizm va
dialektizmlarni o’zgartirmasdan barqaror saqlab qoladi, ko’pincha muayyan hududda yashagan
xalklarning substrat tillariga borib taqaladi. Toponimika. xalklarning tarixiy o’tmishi
xususiyatlarini jonlantirishga, ularning joylashish chegaralarini belgilashga, tillarning
o’tmishdagi tarqalish hududlarini, madaniy va iqtisodiy markazlar, savdo yo’llari va sh. k.
geografiyasini tavsiflashga yordam beradi. Toponimlarning amaliy transkriptsiyasi, ularning
dastlabki asosga ko’ra hamda bir xil yozilishi, boshqa tillarda berilishi Toponimikaning amaliy
jihati hisoblanadi.
Toponimlar yirik yoki mayda ob’ekt-larning nomlari ekanligiga qarab makrotoponimlar
va mikrotoponimlarga ajratiladi: makrotoponimlar — keng hududlar, katta ob’ektlar
(materiklar, okeanlar, tog’lar, cho’llar, daryolar, shaharlar, qishloqlar va sh.k.)ning atokli otlari;
mikrotoponimlar — kichik ob’ektlar (jarliklar, tepaliklar, quduqlar, ko’chalar, qo’rg’onlar va
sh.k.) ning atokli otlari. Lekin toponimlarni bunday tasnif qilish shartli, chunki ko’pincha
makrotoponim bilan mikrotoponimni farqlash qiyin.
Turli xil geografik ob’ektlarni atovchi nomlarning kategoriyalariga muvofiq ravishda
Toponimikaning quyidagi bo’limlari ajratiladi: gidronimika — suv havzalari: daryo, kanal, soy,
ariq, buloq, ko’l kabilarning nomlarini o’rganuvchi soha; oykonimika — aholi yashash
maskanlari va ularning qismlari: qishloq, mahalla, guzar, ko’cha, ovul, qo’rg’on nomlarini
o’rganuvchi soha; oronimika — er yuzasining relef shakllari: tog’, cho’qqi, qoya, qir, tepa, qiya
nomlarini tekshiradigan soha; urbanonimika — shahar ichidagi har qanday ob’ektlar nomlarini
o’rganuvchi soha; kosmonimika — Erdan tashqaridagi ob’ektlar (osmon jismlari) nomlarini
o’rganuvchi soha va b.
5. Ma’ruza: ARXEOLOGIYADA ANIQ VA TABIIY FANLAR
REJA;
55](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_55.png)
![1. Arxeologiya va aniq fanlar
2. Arxeologiya va tabiiy fanlar
TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Paleoekologiya , arxeologiya , ximiya , fizika , geometriya , matematika , botanika ,
paleobotanika , paleozologiya , geologiya , geografiya , tarixiy geografiya , statistika va h . k .
ANNOTATsIYa
Antropogen (to’rtlamchi davr) arxeologiyasini o’rganishda geologik fanining
ahamiyati. Pleystotsen davri qatlamlari va ularning paleolit davrini o’rganishdagi ahamiyati.
Paleoekologiya va arxeologiya. Paleozalogiya va paleobotanika fanlari yutuqlaridan ibtidoiy
davr faunasi va florasi va xo’jalik xususiyatlarining o’rganishning ahamiyati. Cheksiz
(absolyut) davrlashtirishda ximiya va fizika fanlarining o’rni. Matematik statistika va
arxeologiya.
ARXEOLOGIYa VA ANIQ FANLAR
Arxeologiya tarixiy gumanitar fanlar tarkibiga kirsada, uning ish usulida tabiiy va aniq
fanlar keng qo’llaniladi. Aniq fanlardan geometriya, ximiya, fizika, mineralogiya, tabiiy
fanlardan botanika, zoologiya, geografiya fanlari ishtirokada arxeologik tadqiqotlar olib
boriladi.
Geometriya va arxeologiya.
Geometriyasiz arxeologiya fani fundamental fanga aylanmagan bo’lar edi.
Arxeologiyaning alifbesi geometriya bilan boshlanadi. Jumladan, yodgorlikning umumiy
maydoni geometrik qoida, formulalar asosida topiladi. Agar yodgorlik to’g’rito’rtburchak,
kvadrat shakllarida bo’lsa SqAxB,
doira shaklida bo’lsa formulasi asosida topiladi.
Arxeologik qazishmaning plani ko’chmas uch nuqta qoidasi asosida olinadi. Bunda
qazishmaning uchta nuqtasiga ko’chmas qoziqlar qoqiladi. Shu nuqta (qoziq)lar yordamida
qazishma davomida o’rganilgan me’morchilik qoldiqlari planga tushiriladi. Nuqta, nuqtalar
xarakati geometriyaning oltin qoidasi hisoblanadi.
Stratigrafik qazishmaning tarxlari esa qatiiy geometrik qoida - parallel chiziqlar
(arxeologiyada yarus deb ataladi) ko’magida olinadi. Har
50 sm.da parallel chiziqlar o’tkazib olinadi va shu parallel chiziqlar ko’magida stratigrafik
qazishmaning plani chiziladi. Parallel chiziqlar har 25 sm.da chizilishi ham mumkin.
Yaruslarning farqi, madaniy qatlamning ko’pligi yoki kamligiga bog’liq.
Arxeologik tadqiqotlar davomida topiladigan barcha moddiy madaniyat ashyolari
(kulolchilik buyumlari, metal va hakoza) simmetrik qoida asosida chiziladi. Sopol buyum
asosida tushuntiriladigan bo’lsa avval idishning gardishi (venchik), bo’yi (vo’sota) va tagi
(dontsa) o’lchab olinadi va idishning simmetrik skleti tayyorlab olinadi va shundan keyin
idishning shakli chiziladi.
Ximiya va arxeologiya.
Zamonaviy arxeologiya fani ximiyasiz ilmiy tadqiqotlar ishlarini olib bormaydi . Jahondagi
barcha arxeologiya instituti tarkibida ximiyaviy laboratoriyalar mavjud , jumladan O ’ zR FA
56](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_56.png)
![arxeologiya instituti tarkibida ham “ Moddiy madaniyat ashyolari tarkibini aniqlash va
restavratsiya qilish ” laboratoriyasi mavjud . Turli xil moddiy madaniyat ashyolarining tarkibini
aniqlashda ximiya fani yutuqlaridan foydalaniladi . Masalan, bronza degan metall tabiatda sof
holda uchramaydi. U qo’rg’oshin (ruh) va misning qorishmasidan tayyorlanadi. Qadimgi
ajdodlarimiz tomonidan tayyorlangan metall buyumlarning tarkibini ximiya fani aniqlaydi.
Har qanday arxeologik tadqiqot yodgorliklarning buzilishiga olib keladi. Yodgorlikni
qazimasdan - buzmasdan uni o’rganib bo’lmaydi. Tamirlovchi - kimyogarning vazifasi
ochilgan arxitektura inshootlarini ta’mirlash, devorlarni kimyoviy usulda qotirish,
muzeylashtirishdan iboratdir.
Tamirlovchi kimyogarlar nafaqat me’morchilik inshootlarini, balki yog’och, suyak,
loydan yasalgan, tez maydalanib ketadigan ashyolardan yasalgan predmetlarni ham ta’mirlab
berishi kerak.
Devoriy suratlarni ta’mirlash . O’zbekistonda devoriy suratlarni ta’mirlash (qotirish),
olish va muzeylashtirish bo’yicha jahonda tengi yo’q maktab yaratilgan. Afrosiyob,
Bolaliktepa, Poykent devoriy suratlari bunga misoldir. Devoriy suratlar eng nozik amaliy san’at
turlaridan biri bo’lib, antik va ilk o’rta asrlar davrida O’rta Osiyoda keng tarqalgan. Nafaqat
shahar (Afrosiyob), balki qishloqlarda (Bolaliqtepa) ham devoriy suratlar chizish an’anaga
aylangan. Devoriy suratlar original kattalikda, yorqin bo’yoqlarda, ma’lum obrazlar
ifodalanishi bilan xarakterlanadi.
Tadqiqotlar natijasida devoriy suratlar aniqlanganda 1-2 sm tuproq qoldiriladi. Ximik
yo’l bilan qoldirilgan tuproq qotiriladi. Surat tushirilgan devor kvadratlarga bo’lib olinadi.
Laboratoriya sharoitida qotirilgan 1-2 sm tuproq tozalanadi va surat ochiladi.
Mis va bronzadan yasalgan buyumlarni tozalash va restavratsiya qilish. Juda ko’p
predmetlar, idishlar, taqinchoqlar, tangalar, muhrlar, tamg’a kabi san’at asarlari mis va
bronzadan yasalgan. Ular er qariga tushganda juda tez korruziyaga uchraydi va yashil rangdagi
qoplamaga o’ralib qoladi. Misdan yasalgan topilmalar yashil rangli qoplamadan tozalanmasa
korruziya davom etaveradi. Shu sababli restavratsiya quyidagi usullarda olib boriladi:
- Mexanik yo’l. O’tkir tig’li asbob bilan yashil qoplamadan tozalanadi;
- Biologik yo’l. Kichik hajmdagi mis va bronzadan yasalgan predmetlar pomidor, limon kabi
mevalar ichiga solib qo’yiladi. Mevalar korruziyani so’rib olish xususiyatiga ega.
- Suvga solib qaynatish natijasida yashil qoplamadan tozalash.
- Kimiyoviy yo’l. Ximik moddalar yordamida korruziyadan tozalash. Bu yo’l eng yomon
bo’lib, ehtiyot bo’lmasdan uzoq vaqt ximikatda saqlansa predmetning o’zini ham emirib
tashlash mumkin.
Loydan yasalgan predmetlarni saqlash, restavratsiya qilish . Loydan yasalgan haykallar,
tablichkalar, terrakotalar juda tez maydalanib ketish xususiyatiga ega. Shu sababli ular
qotirishga, restavratsiya qilishga muhtoj. Ular har haftada bir marta kimyoviy yo’l bilan qotirib
boriladi. Qattiq moddaga aylangandan so’ng bu ish to’xtatiladi. Loydan yasalgan predmetlarni
kimiyoviy yo’l bilan qotirishning kamchilligi shundan iboratki, predmet rangga bo’yalgan
san’at asari bo’lsa ranglar ximikat ta’sirida o’zgarib ketadi.
Suyaklarni qotirish usuli. Suyaklar namlik ta’sirida mo’rd holatga kelib qoladi. Shu
sababli ularni kimiyoviy usul bilan qotirish tavsiya etiladi. Qotirishdan avval suyak tuproqdan
tozalanadi va turgan joyida qotiriladi va 1 sutkadan so’ng olish tavsiya etiladi.
Temirdan yasalgan predmetlarni restavratsiya qilish .
Temir eng tez korruziyaga uchraydigan metaldir. Mis va bronzadan yasalgan predmetlar
yashil qoplama bilan o’ralib o’zini himoya qilish xususiyatiga ega. Temir tez emirilib,
bo’laklarga bo’linib ketadi. Shu sababli temirni joyida, qimirlatmasdan qotirib olish tavsiya
etiladi.
Fizikaviy fanlar va arxeologiya.
Fizik xodisalar - texnik rivojlanishni anglash , tabiyat va jamiyatning bir biriga bog ’ liq holda
57](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_57.png)
![rivojlanishi tabiiy xol . Aylana ( arava ) ning , ya ’ ni ilk mexanikaning kashf etilishi jamiyat
taraqqiyotiga qanchalik ta ’ sir etganligini anglab etishning o ’ zi arxeologiya va fizikaning
nihoyatda chambarchas ekanligini ko ’ rsatadi .
Sopolning kashf etilishi ham fizikaviy xodisa , bir jism ( modda ) ning olovning ta ’ sirida
bir holatdan ikkinchi holatga o ’ tishi hodisasidir . Bunday misollarni yuzlab keltirish mumkin,
albatta.
Fizika fani arxeologiyaning ish uslubida ham qo’llanmoqda. Buni biz madaniy
qatlamlarning xronologiyasini aniqlashda Radiouglerod usulining qo’llanishida ko’rishimiz
mumkin.
Radiokarbon usuli (S-14). Arxeologik tadqiqotlar natijasida madaniy qatlamdan
ko’mirga aylanib ketgan daraxt qoldig’i yoki yongan yog’och qoldig’i topilsa shu yog’och
asosida madaniy qatlamning yoshi aniqlanadi. Shu usulda yodgorlik yoshini aniqlash uchun
arxeolog bilishi lozim bo’lgan jihatlarga e’tibor qaratamiz.
Bu usul aniq yoshni beruvchi, fizika fani yutuqlari asosida amalga oshiriladi. S-14
usulida ishlaydigan laboratoriyalar Sankt-Peterburg shahrida, Berlin shahrining Germaniya
arxeologiya institutida, Amerikaning Kolifornaya universitetida, Angliya, Frantsiya, Italiya
kabi Evropa mamlakatlari arxeologiya institutlarida Radiokarbon usulida ishlaydigan
laboratoriyalar mavjud. Bu laboratoriyalar fizika, ximiya, matematika fanlarining
integrallashuvi natijasida, yongan yog’ochning ionlashishi yordamida hozirgi vaqtdan necha
kun avval yonganligini aniqlab berish imkoniyatiga ega. Bu albatta laboratoriya ishi natijasi
bo’lib, S-14 analizi uchun arxeolog yongan yog’och qoldig’ini quyoshga ko’rsatmay salafan
qog’ozga oladi. Salafan ustida yodgorlik nomi, arxeologik otryad nomi, qazishma nomeri,
madaniy qatlam nomeri ko’rsatilgan holda laboratoriyaga jo’natiladi.
Keyingi yillarda radiokarbon usuli (S-14) takomillashib, analizlarni kalibratsiya qilish
boshlandi. Bunga ko’ra analizning aniq yoshi va (Q -) 50 oralig’idagi vaqtni bermoqda.
Arxitektura va arxeologiya.
O ’ rta Osiyoda neolit davridan boshlab insonlar qurilish ishlari bilan shug ’ ullanib kelgan . Eng
avval yashash uchun uylar , bronza davridan boshlab esa ijtimoiy xarakterdagi binolar qurilgan
( ibodatxona , saroy , harbiy istehkomlar , yo ’ llar va yo ’ l bo ’ yi inshootlari va hakozalar ). Binolar
me ’ morchilik qoidalari va qonuniyatlar asosida barpo etilgan . Me ’ morchilikning simmetriya ,
proportsiya , seysmistik kabi qonuniyatlari borki bular buzilgan taqdirda binoning yashash davri
uzoqqa bormaydi .
Me ’ morchilik tarixi bilan shug ’ ullanuvchi mutaxassislar arxeologlar ochib
o ’ rganayotgan har bir binoning qurilish qonuniyatlari bilan qiziqib boradi va birga tadqiqotlar
olib boradi .
Me’morchilik ijtimoiy tarixni beradi, jamiyatning rivojlanish darajasini ko’rsatuvchi
belgi. Neolit davrida bir xonali uylarning paydo bo’lishi monogam oilaning shakllanganligini,
ko’p xonali uylarning qurilishi patrearxal oilaning paydo bo’lganligini ko’rsatsa, uylarning bir
joyda jamlanishi qishloqlarning, monumental binolarning qurilishi esa shaharlarning paydo
bo’lishi jarayonlarini ko’rsatadi.
Din tarixi ibodatxonalar, sinflarning shakllanishi va rivojlanishi saroylar, harbiy
san’atning rivojlanishi qal’alar me’morchiligi misolida o’rganiladi.
Kompyuter texnologiyalari va arxeologiya.
Kompyuter texnologiyalari deyarli hamma fanlarning , jumladan arxeologiyaning ham
rivojlanishiga xizmat qilmoqda .
Arxeologik tadqiqotlar o ’ tkazishda , qazishmalarni fiksatsiya qilishda , qazishmalarning
foto suratlarini olish va kompyuterga o ’ tkazish , topilmalarning suratini olish va kompyuterga
o ’ tkazish , yodgorliklarning kosmik tasvirlarini kompyuterga o ’ tkazish , GIS texnologiyalarni
amalga oshirishda , arxeologik yodgorliklarning xaritasini tuzishda , eng kichik topilmalarni
kompyuterda kattartib ko ’ rish kabi eng qiyin amallarni bajarmoqda .
58](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_58.png)
![Topilmalarning bazasini yaratish, taqqoslash, analogiyalar keltirish bo’yicha maxsus
arxeologik dasturlar yaratilgan.
Arxeologik ma’lumotlarni ommalashtirish bo’yicha xalqaro internet tizimida ilmiy va
ilmiy ommabop saytlar yaratilgan. Bu saytlarda arxeologiya bo’yicha kunlik axborotlar
tarqatilib borilmoqda. Saytlarning eng qimmatli tomoni shundaki ularda arxeologiya bo’yicha
ilmiy seminar, kallokvium, konferentsiyalar haqida e’lonlar tarqatilib, anjuman materiallari
saytlarda e’lon qilib borilmoqda. Har bir saytning elektron kutubxonalari tashkil etilib,
arxeologik adabiyotlarning bazasi oshib bormoqda.
Quyida arxeologiya fani bo’yicha yaratilgan saytlarning ayrimlarining elektron
manzillarini berishni lozim topdik.
www.arxeologiya.uz
www.archaologie.de
www.tillabulak.de
www.dainst.de
www.arheologiya.ru
1. ARXEOLOGIYa VA TABIIY FANLAR
Arxeologiya tabiiy fanlardan geografiya, biologiya bilan chambarchas bog’liq xolda
rivojlanadi. Har bir fan tarmog’ini alohida ko’rib chiqamiz.
Arxeologiya va geografiya.
Yodgorlik joylashgan hududning tabiiy sharoitlari , tabiiy boyliklari , iqtisodiy resurslari tabiiy
va iqtisodiy geografiya fani misolida echib beriladi . Qadimgi insonlar yashash joyini tanlashda
geografik omillarga juda katta e’tibor berishgan. Tabiiy resurslar insonlarning yashashi uchun
qulaylik tug’diradi. Masalan, Tillabuloq yodgorligi shu nomdagi buloq bo’yida bunyod etilgan.
Natijada, aholining ichimlik suvi va dehqonchilik uchun sug’oriladigan maydoni muammosi
hal etilgan.
Sopollitepa esa Ko’hitang tog’idan tushib kelayotgan Ulanbuloqsoy bo’yida jylashgan.
Ulanbuloqsoy suvini dehqonchilik maydonlariga ariqlar yordamida bemolol olib borishi
mumkin bo’lgan, chunki suvning oqish tezligi baland bo’lgan. Jarqo’tonda esa Bo’stonsoyning
qayiri keng bo’lgan.
Eng asosiy tabiiy omil esa Xo’jaikon tuz konining Ko’hitangda joylashishidir. Sopolli
madaniyati aholisi tuz savdosi bilan shug’ullangan.
Eneolit va bronza davrining yana bir yodgorligi Sarazm esa Zarafshon bo’yida
joylashgan. Zarafshon oltin konini kashf etgan eng qadimgi aholi Sarazmliklar bo’ladi. Ular
Qadimgi Sharq shaharlarini oltin bilan ta’minligan va oltin savdosini yo’lga qo’ygan.
Bir qator geografik fanlar borki ularning ahamiyatini alohida ta’kidlash zarur bo’ladi.
Bu fan tarmoqlarisiz arxeologiyani tasavvur qilish mumkin emas.
Arxeologiya va tarixiy geografiya.
Qadimgi qishloq va shaharlarlarni arxeologiya fani aniqlab bersa , tarixiy geografiya esa
qaysi shahar yoki qishloq ekanligini aniqlaydi . Bu ilmiy yo ’ nalishda O ’ zbekistonda katta ishlar
amalga oshirilmoqda . Shamsiddin Kamoliddinovning Qadimgi Baqtriya - Toxariston , So ’ g ’ d ,
Farg ’ ona va Shosh shahar va qishloqlarining lokalizatsiyasi masalasidagi tadqiqotlari mavjud
bo ’ lib , asosan arxeologik yodgorliklar va ularni fors va arab manbalariga taqqoslab tarixiy
xulosalar chiqargan .
Arxeologiya va minerologiya.
Minerologiya fani toshlar haqidagi fan bo’lib, toshlarning tarkibini aniqlaydi. Toshlar
asosan uch turga bo’linadi: 1. Qimmatbaho (zumrad, olmos, oniks); 2. Yarim qimmatbaho
(steatit, xlorit, serpantin, marmar) va 3. Oddiy toshlar (ohak, gips, daryo toshlari). Tarkibi
jihatdan ham toshlar turli xildir. Yumshoq, qattiq tarkibli toshlarga ham bo’linadi. Toshlarning
yumshoq yoki qattiqlik darajasi shisha bilan aniqlanadi. Shisha bilan toshga chizilganda
tirnalsa yumshoq, izi qolmasa qattiq tarkibli deyiladi. Masalan, marmar yuzasiga chizilganda iz
59](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_59.png)
![qoladi. Qadimgi ajdodlarimiz deyarli barcha toshlardan foydalangan.
Minerologiya asosida xalqlarning madaniy aloqalari juda yaxshi kuzatiladi. Jumladan,
Lazurit toshi asosida Badaxshon lazuritining tarqalish yo’li aniqlangan va tarix fanaga eng
qadimgi yo’l – Lazurit yo’li tushunchasi kiritilgan.
Eron minerologiyasiga xos bo’lgan xlorit toshining tarqalishi bo’yicha Elam
madaniyatining ma’daniy ta’siri aniqlanmoqda.
Arxeologiya va topografiya.
Yodgorliklarning topografik plani topografiya fani yutuqlari asosida olinadi. Teodolit,
nivelir kabi instrumentlarning ishlash usulini va arxeologik tadqiqotlarda qo’llashni har bir
arxeolog o’zlashtirishi shart. Bunda teodolit yordamida yodgorlikning reper tochkasi (eng
baland nuqtasi) aniqlanadi. Reper nuqtaga nisbatan qolgan joylarning joylashishi topografik
xaritaga tushiriladi. Nivelir yordamida esa olib borilayotgan qazishma maydonida aniqlangan
devor yoki uy pollarining sathi planga tushirilib boriladi.
Arxeologiya va gidrogeologiya .
Yodgorlikning ichimlik suvi va dehqonchilik uchun zarur bo’lgan irrigatsiya (ariq,
kanal, daryo) shahobchalari gidrogeologiya fani asosida o’z echimini topadi.
Arxeologiya va biologik fanlar .
Biologik fanlardan botanika va zoologiya arxeologiya faniga eng yaqin fanlar qatoriga
kiradi.
Paleobotanika.
O’simliklar tarixi bilan shug’ullanuvchi botanika fanining tarmog’i. Bu fanga manbani
arxeologiya beradi. Tadqiqotlar natijasida topiladigan o’simliklar qoldiqlari va urug’lari
misolida o’simliklar tarixi o’rganiladi. Ish uslubi juda oddiy bo’lib, o’simliklar urug’lari ko’p
holatda ko’zga tashlanmaydi, tuproqqa qo’shilib arxeologning nazariga tushmasligi aniq.
Shuning uchun pol ustidagi madaniy qatlam suvga solinadi va eritib qo’yiladi. Suv yuzasiga
o’simlik qoldiqlari qalqib chiqadi. Ular quritilib, mikroskopda qanday o’simlik qoldig’i yoki
urug’i ekanligi aniqlanadi. Fanning shu sohasi bilan shug’ullanuvchi olimni paleobotanik deb
ataydi.
Paleozoologiya .
Hayvonat dunyosi tarixi bilan shug’ullanadigan fan sohasi. Bu fanga ham asosiy
manbani arxeologiya beradi. Hayvon suyaklari asosida ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Shu fan
turi bo’yicha shug’ullanuvchi olim paleozoolog deb ataladi. O’z navbatida paleozoologlar ham
shug’ullanuvchi hayvon turlariga qarab bo’linib ketadi. Jumladan, to’rtlamchi davr hayvonlari,
qushlar, suv hayvonlari tarixi bilan shug’ullanuvchi mutaxassislarga bo’linadi.
Ma’ruza 6. ARXEOLOGIYaDA TEXNOLOGIK KAShFIY O TLAR
REJA;
1. Arxeologik davrlashtirish
2. Paleolit davri texnologik kashfiyotlari
3. Mezolit, neolit va eneolit davri texnologik kashfiyotlari
4. Jez va temir davri texnologik kashfiyotlari
60](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_60.png)
![ TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Arxeologiya, xronologiya paleolit, mezolit, neolit, eneolit, jez, ilk temir, chopping,
chopper, bifas, neklues, tosh qurollar, makrolit, mikrolit, va h. k.
ANNOTATsIYa
Kishilik jamiyatining moddiy madaniyati evolyutsiyasida paleolit , mezolit , neolit ,
eneolit , bronza davri , ilk temir davri , antik davr , o ’ rta asrlar davrlarida qilingan texnologik
kashfiyotlar va ularning mohiyatini xarakterlash . Qurol yasashni bilishi ( tosh , suyak , daraxt
navdasi ). Tiplari . Evolyutsiyasi . Ho ’ jalik ishlaridagi texnologik kashfiyotlar . Tiplari .
Evolyutsiyasi . Qurilish ishlaridagi texnologik kashfiyotlar va boshqalar . Tiplari . Evolyutsiyasi .
ARXEOLOGIK DAVRLAShTIRISh
Kishilik jamiyatining rivoji va ravnaqi albatta insonlar tomonidan qilingan texnologik
kashfiyotlarga bog ’ liq bo ’ lgan . Har bir qadimgi davrlarga bosqichma - bosqich o ’ tilishining o ’ zi
ham texnologik kashfiyotlar xosilasidir . Masalan tosh asrining mezolit va neolit davriga
o ’ tilishi , bunda kulolchilik charxining paydo bo ’ lishiga asoslanilsa , keyingi davrda tabiatdan
metal ( mis , bronza , temir ) olish texnologiyasining kashf qilinishi bilan eneolit , bronza va temir
davrilariga tadrijiy o ’ tiladi . Bu tadrijiy davrlarni xronologiya fanida arxeologik davrlashtirish
teb ataladi .
Xronologiya – yordamchi tarix fani bo ’ lib , (“ xrono ” – vaqt va “ logiya ” – fan ) — 1)
tarixiy voqealarning davriy tadrijiyligi ; 2) vakt o ’ lchovi haqida - gi fan demakdir . Xronologiya
turli xalqlar va davlatlar yil hisobi tizimi va taqvimlarini o ’ rganadi , tarixiy voqealar sodir
bo ’ lgan sanalarni va tarixiy manbalar yaratilgan vaqtni aniqlashda yordam beradi . Xronologiya
taraqqiyot bosqichlarining vaqtini aniqlash demakdir . Bu esa alohida tarixiy voqealar , mehnat
qurollari , hunarmandchilik va xo ’ jalikning rivoji , uy - joylar , qishloqlar va shaharlarning
qurilishi , davlatlarning tashkil topishi va madaniyat taraqqiyoti yutuqlari vaqtini aniqlashni
anglatadi .
Yozma manbalar asosida aniq sanalar belgilanadi. Arxeologik ma’lumotlarga
asoslangan xronologiya yuz va ming yilliklar bilan o’lchanadi.
Bobil, Misr, Yunoniston va Rimda shakllangan xronologiya o’rta asrlarda Turonda
rivojlandi. Beruniynnng 1000-yilda yozilgan «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar»
(«Xronologiya») asarida jahondagi turli xalqlar tarixi va madaniyati ixcham tarzda o’z aksini
topgan. Xronologiyadagi tarixiy izchillikni fanga 16-asrda frantsuz J.Skaliger kiritdi. Hozirgi
paytda Xronologiyaning taraqqiyoti bu fanning arxeologiya, tabiiy fanlar, statistika va
boshqalar bilan o’zaro hamkorligiga bog’liqdir.
So’nggi yillarda O’rta Osiyoning turli hududlarida arxeologiya, antropologiya, tarixiy
etnografiya, epigrafika va numizmatikaga oid kashfiyotlar tufayli tarixni xolisona yoritishga
xizmat qiladigan muhim ma’lumotlar to’plandi. Ular o’lka tarixining qadimgi bosqichlaridagi
iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy–siyosiy jarayonlari haqida yanada to’laroq tasavvurlar hosil
qilish imkonini beradi. Yangi ilmiy ma’lumotlar eng qadimgi xo’jaliklar va mehnat qurollari,
xo’jalikning ishlab chiqaruvchi shakllariga o’tilishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila
boshlanishi, ayirboshlash va savdo–sotiq, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi va
boshqa tarixiy–madaniy jarayonlar bilan bog’lanadi. Davrlashtirish – insoniyat tarixini o’z
xususiyatlarga ega, turli belgilarga ko’ra, bir– biridan ajralib turgan katta davrlarga bo’lishdir.
O’rta Osiyo qadimgi tarixini davrlashtirish shartli ravishda quyidagicha namoyon bo’ladi:
61](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_61.png)
![Bir necha yuz ming yillarni o’z ichiga olgan eng qadimgi tarixni davrlashtirish haqida
fanda yagona fikr yo’q. Evropa va Osiyo hududlarida tarixiy va madaniy jarayonlar
rivojlanishning noteksiligi, ayniqsa, turli davrlarda moddiy madaniyatdagi o’zgarishlarning
bir–biriga mos kelmasligi sababli, ayrim hududlarga tegishli sana va davrlashtirish bir– biridan
farqlanadi.
Mehnat qurollari va hunarmandchilik buyumlari ishlab chiqarishning rivojlanishi va
ularning xom ashyo hamda ishlab chiqarish texnikasi izchil o’zgarishiga asoslangan qadimgi
tarixning davrlarga bo’linishi va sanasi tizimidan, ya’ni arxeologik davrlashtirishdan
foydalanish keng qo’llaniladi. Umumiy ko’rinishda bular tosh davri (paleolit, mezolit, neolit),
mistosh davri (eneolit), bronza asri va temir davridir.
O’rta Osiyo qadimgi tarixini arxeologik davrlashtirish shartli ravishda quyidagicha namoyon
bo’ladi:
62](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_62.png)
![O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston qadimgi davr va o’rta asrlar tarixini davrlashtirishda
xanuz inkor etilmagan arxeologik davrlashtirish, qabul qilingan atamalar (paleolit, mezolit,
neolit, bronza davri, ilk temir asri, antik davri, ilk o’rta asrlar, rivojlangan o’rta asrlar) hamda
etnik va siyosiy, sulolaviy belgilarga asoslangan (ahamoniylar, salavkiylar, yunon–baqtriya,
yuechji–kushonlar, afrigiylar, eftaliylar, qorahoniylar, anushteginlar va x.k.) davrlashtirish
tamoyillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
1. PALEOLIT DAVRI TEXNOLOGIK KAShFIYoTLARI
Tosh davri insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan zamon bo’lib, moddiy manbalar va
arxeologik yodgorliklar topilgan joylar nomiga qarab, alohida bosqichlar va madaniyatlarga
bo’linadi. Qadimgi tosh davri – paleolit tarixi bilan antropogenez – odamning paydo bo’lishi va
rivojlanishi muammosi bog’lanadi.
Paleolit (yunoncha, “palayos” – qadimgi, “litos” – tosh) – insoniyat tarixining eng
qadimgi davri bo’lib, uning boshlanish sanasi dunyo tarixida taxminan bundan 3 mln. yil
ilgarigi davr bilan belgilanadi. Insoniyat minglab yillar davomida toshga ishlov berish
texnikasini takomillashtirib va rivrojlantirib borgan, turmush tarzi hamda yashash sharoitini
yaxshilashga harakat qilgan. Paleolit davri arexologik nuqtai nazaridan uch bosqichga: ilk, o’rta
va so’nggi bosqichlarga bo’linib o’rganiladi. Ular arxeologik davrlashtirishga mansub bo’lib,
ibtidoiy jamiyatdagi qurollar yasash xom–ashyosiga va uni ishlash texnikasi o’zgarishini
belgilariga ko’ra ajratilgani ma’lum.
Ilk paleolitning dastlabki davrida Janubiy va O’rta Evropada iqlim subtropik, Janubiy
Osiyo va Afrikada tropik bo’lib, bu hududlarda issiqsevar hayvonlar keng tarqalgan.
Misol uchun, Evropada fillar, begemotlar va yovvoyi otlar, Osiyoda yovvoyi ho’kizlar,
karkidonlar, otlar va zebralar paydo bo’lgan va issiqsevar o’simliklar keng tarqalgan.
Ilk paleolit davri odamlari toshdan qurol yasash jarayonida, bu qurollarni
takomillashtirib, o’zlari ham rivojlanib borganlar. Bundan 1 mln. – 500 ming yil ilgari
o’ziga xos ibtidoiy madaniyat yaratgan, oddiy tosh qurol–cho’qmor yasash orqali
kishilik madaniyatiga asos solgan odamlar yashash uchun qulay bo’lgan hududlarga
o’rnashadilar. Ularning faoliyati izlari hozirgi kunda noyob moddiy yodgorliklar
63](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_63.png)
![hisoblangan makonlar va ulardagi madaniy qatlamlarda qoldirilgan.
Insoniyatning eng qadimgi avlodi bo’lmish avstralopiteklarning makonlaridan
topilgan sodda uncha o’tkir bo’lmagan chaqmoq toshlarning topilishi, paleontropolog
Jeyn Gudokni primatlar toshlarni bir biriga otib dastlabki sodda qurollarni yasashni
bilishganini xulosa qiladi. Ilk paleolitning olduvay davrida kelib (mil. avv. avv. 2.6
mln. yillarda) homo habilis (ishbilar odam) odamlar endilikda daryo chaqmoq
toshlarni ongli ravishda bir biriga urib tosh qurollar yasay boshlaydi. Bu tosh qurol
arxeologiya fanida chopperlar deb nom olgan. “ Chopper ” (ing. – kesuvchi) bir
tomondan urib-uchirish asosida yasalgan bo’lib, xom go’sht va o’simlik
mahsulotlarini kesish va chopish maqsadlarida foydalanilgan. Ularning o’lchami 7,5—
10 sm tashkil qilgan.
Chopperlar
Olduvay davrining yana bir kashfiyotlarida biri bu odamlarning chopping tosh
qurollarni yasashni o’zlashtirishidir. Odamlar endilikda daryo chaqmoq toshlaridan
yasalgan chopperlarni bir oz takomillashtiradi. Bu tosh qurol chaqmoq toshlarning bir
tomondan ikki tarafi urib-uchirilgan tosh bo’lib, arxeologiya fanida “chopping”lar deb
ataladi.
Choppinglar
Olduvay davrining so’ngi bosqichlari kelib nukleus tosh qurollar kash etiladi.
Nukleus (lot. nucleus — yadro) (arxeologiyada) — tosh qurollar yasash uchun
chaqmoqtosh yoki boshka tosh parchalaridan uchirib olinadigan tosh bo’lagi bo’lib, bu
tosh qurollar tosh davrining keyingi bosqichlarida ancha takomillashtirilib undan
qirg’ich va nayzasimon qurollar yasaladi.
64](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_64.png)
![Nukleuslar
Ilk paleolitning keyingi bosqichi ashel davri bo’lib, mil. avv. 800G’700 -
120G’100 ming yilliklar bilan davrlashtiriladi. Ushbu bosqich arxeologiya fanida ashel
madaniyati nomini olgan. Shu davrga oid tosh cho’qmor, bir yoki ikki tomoni
uchirilib, o’tkir qilingan turli shakddagi chaqmoq toshlardan iborat qurollar dastlab
Frantsiyaning Amen shahri yaqinidagi Sent-Ashelda topilgan va bu madaniyat shu joy
nomi bilan atalgan. Ashel madaniyati davri odamlari ibtidoiy jamiyat tuzumining quyi
bosqichida g’orlarda, daryo bo’ylaridagi pana erlarda to’dalashib yashab, ovchilik
bilan hayot kechirgan. Olovdan foydalangan. Ashel madaniyati G’arbiy va Sharqiy
Evropada, Kavkaz, Old Osiyo, Afrikada tarqalgan. O’rta Osiyoda Ashel madaniyatiga
oid qarorgohlar Janubiy Qozog’istonda (Qoratov), Toshkent viloyati (Ko’lbuloq),
Farg’ona vodiysida (Selungur) va boshqa joylarda uchraydi.
Ashel davrining ilk bosqichlari qo’lbolta tosh qurollarining paydo bo’lishi
bilan xarakterlanadi . Qo’lbolta – ashel davriga xos bo’lgan ibtidoiy davrning
makrolit tosh quroli . Qo’l bolta olduvayning so’ngi davrida kashf qilingan. Uning
eng qadimgi namunalari Sharqiy Afrika hududidan topilgan. (1,5—1,0 mln. y).
Ashell davri kelib, qo’l bolta homo erectus odamlarining asosiy quroliga aylangan.
Qo’lbolta ibtidoiy odamlarning qo’l davomiyligini ta’minlab, uchli, qirrali, qattiq
bo’lib, go’sht va o’simlik mahsulotlarini maydalash maqsadida foydalanilgan.
65](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_65.png)
![Qo’lbolta
Paleolit davri arxeologlari qo’l boltalarni bifas (ing. biface – ikki yuzli yoki
ikki qirrali)lar deb ham atashadi, ularning ishlanish va ishlatilish texnikasiga qarab bir
nechta turlarga ham bo’lingan. Masalan: monofas va unifas – bir qirrali va ser
qirrali . Qo’lboltalar ya’ni bifaslar kremniy, qattiq jinsli ohak toshlardan, slanets,
kvartsit, obsidian kabi toshlarni maqsadli uchirilgan bodomsimon, yuraksimon,
uchburchak, oval, tuxumsimon, elipsimon kabi shakllari uchraydi.
Ashel davrining o’rtalaridan boshlab tosh qurollariga zamonaviy arxeologiya
fan tilida levallua (Parij yaqinidagi Levallua-Perre nomidan olingan) texnikasi, deb
ataladigan usulda ishlov berish an’anasi vujudga keladi. Toshga ishlov berishning
bunday kremenli toshning atrofidagi tabiiy qobig’i urib uchirib olingandan so’ng hosil
bo’lgan gardishsimon (toshbaqa po’stiga o’xshash) shaklli nukleusdan ko’chirib
olinadigan tosh bo’laklari va ularning mehat quroli sifatida ishlanish usuliga nisbatan
levallua texnikasi, deb ataladi. Levallua texnikasi muste davrida rivojlanadi va ayrim
janubiy o’lkalarda so’nggi paleolit davrida ham saqlanib qoladi. Bunday
nukleuslarning konturi ilgarigiga nisbatan to’g’ri va tekis bo’lib, undan tomonlari
to’g’ri va nisbatan yupqa tosh bo’laklari uchirib olish imkoniyati oshadi. Levallua
texnikasiga asoslangan usul vujudga kelgandan so’ng tosh qurollari turi ancha
ko’payadi. Bu davrda tosh qurollariga retushlash asosida ikkilamchi ishlov berish
usuli paydo bo’ladi. Retushlash deganda, o’zak, ya’ni nukleusdan ko’chirib olingan
tosh bo’lakchasiga yordamchi vosita orqali kichik zarbalar orqali tig’ hosil qilish
tushuniladi. Retush suyak, yog’och va ayrim hollarda toshlar yordamida amalga
oshiriladi. Keyinchalik “ otjimno’y retush” , biror vosita bilan siqib tig’ hosil qilish
usuli vujudga keladi.
Ashel davriga so’ngi bosqichlariga kelib, tosh qurollardan yana piri qirg’ichlar
paydo bo’ladi. Ayrim arxeologlar tosh pichoqlar ham deb atashadi. Qirg’ich (sreblo)
kremen, obsidian, kvartsit va boshqa turdagi toshlardan ishlangan retushlangan
ibtidoiy tosh quroli. O’tkir tig’li, asosan pichoq vazifasini o’tagan. Ba’zi qirg’ichlar
teri oshlashda ham qo’llanilgan.
Qirg’ichlar
O’rta paleolit davri mil. avv. 120G’100-40G’35 ming yilliklar bilan
66](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_66.png)
![davrlashtirilib, arxeologiya fanida muste madaniyati deb ataladi. Muste madaniyati
yoki muste davri — ilk paleolit davrining eng so’nggi madaniyati (mil. av. 120—40
ming yillik) bosqichi. 19-asrning 60-yillarida fransuz arxeologi G. Mortile
Frantsiyaning janubiy-g’arbidagi Le-Muste (Le Moustier) g’oridan suyak va tosh
qurollar topganligi uchun shu nom bilan yuritiladi. Bu davrda yashagan odamlar
neandertallar nomi bilan fanga kirgan. Muste madaniyati uchun gardishsimon nukleus
va 3 burchakli tosh parrakchalar xos bo’lib, ular yog’och yo’nish, ishlash, kiyim va
qurol tayyorlashda ishlatilgan. Muste davrida nayzasimon tosh qurol, o’roq, randa,
qumtosh yoki ohaktoshdan yasalgan sharlar, muste madaniyatining oxirida esa keskich
asboblar — qirg’ich, pichoq hamda suyak qurollar paydo bo’lgan. Muste davrida
odamning jismonii qiyofasi takomillasha borgan. Qadimgi odam (pitekantrop va
sinantrop) o’zgarib, hozirgi tipdagi odamga yaqinroq bo’lgan neandertal shakliga
kiradi. Bu odam miyasida nutq markazi yuzaga keladi hamda uning jismonii qiyofasi
o’zgara boradi, bu uning ish vaqtida erkin harakat qilishini ta’minlaydi. Olovni saqlab
qo’yishdan uni ishqalash yo’li bilan hosil qilishga o’tilishi muste davrining muhim
yutug’idir. Toshni ishlashda levallua texnikasidan foydalanilgan. Muste madaniyatida
g’or va ochiq manzilgoxlarda neandertal odamlar yashab, mamont, ayiq, shimol
bug’usi kabi hayvonlarni ovlab, iste’mol qilishgan hamda terimchilik bilan
shug’ullangan. Muste davri qarorgohlarida o’choq, kuygan suyak va kabrlar uchraydi.
Qabrlar va ulardan topilgan buyumlar dafn marosimlarida diniy e’tiqodlar turila
boshlaganini ko’rsatadi. Muste madaniyati yodgorliklari Evropa, Afrika, Yaqin
Sharqda, Rossiyaning Evropa qismida, Kavkaz, O’rta Osiyo va Qozog’istonda topib
tekshirilgan. O’zbekistonda — Surxondaryo (Teshiktosh g’ori), Samarkand
(Omonqo’ton g’ori, Qo’tirbuloq makoni, Zirabuloq, Xo’jamazgil makoni), Toshkent
viloyati (Obirahmat g’ori, Ko’lbuloq makoni, Xo’jakent makoni, Paltov), Farg’ona
vodiysi (Qal’acha makonlari, So’x daryosidagi makonlar), Navoiy viloyati (Uchtut)da
muste madaniyati yodgorliklari topilgan va tekshirilgan. Hozirgi vaqtda O’rta Osiyoda
neandertal zamondoshlari yashagan makonlar 90 dan ortiq joyda uchratilgan.
Muste davrining texnologik kashfiyotlarini xulosa sifatida aytadigan bo’lsak,
ibtidoiy tosh qurollardan disksimon va biryuzali rutushlangan kremniy , slanets,
kvartsit va obsidiaat kashf qilingan. Bu davrga kelib nekleus kurakcha, o’tkir tig’li
qirgich va pichoqlar keng muomilada bo’ladi. Muste davri ibtidoiy odamlari
endilikda yog’och va suyaklarga ishlov berib ulardan qurol sifatida foydalana
boshlashadi.
So’ngi paleolit davri kishilik jamiyatining muhim bosqichlardan biri bo’lib,
mil. avv. 40G’35 – 12 ming yilliklar bilan davrlashtiriladi. Arxeologiya fanida bu
davrni uchta Orinyak, Solyutre va Madlen kabi madaniyatlarga ajratiladi. Bu uch
madaniyatning bir-biridan farqi tosh qurollarning ishlanish texnologiyasi va boshqa
kashfiyotlarning paydo bo’lishi bilan farqlanadi. Masalan, Orinyak madaniyati yoki
davrida (Frantsiyadagi (Yuqori Garonna departamenti) Orinyak (Aurignac) g’ori
nomidan olingan) tasviriy san’atning eng qadimgi turi haykaltaroshlik paydo bo’lgan.
Orinyak madaniyatining ilk davrida yorma texnika takomillashgan. Madlen
madaniyati davriga (mil. av. taxm. 15—8 mingyilliklar, Frantsiyadagi La-Madlen (La
Madeleine) g’ori nomi bilan atalgan) tosh keskichlar, suyak va shoxdan yasalgan
mehnat qurollari, g’or devorlariga solingan suratlar, suyak o’ymakorligi va boshqalar
paydo bo’ladi.
Umuman bu davrda zamonaviy qiyofadagi odamlar- homa sapiens sapiens ,
ya’ni kramanon turidagi odamlarning shakllanishi bilan antropogonez jarayoni
nihoyasiga etadi. Kishilik jamiyati taraqqiyotidagi bunday muhim o’zgarish ularning
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayotidagi dastlabki tub burilish davrining boshlanishi
hisoblanardi.
Ongli odamning paydo bo’lishi jamiyat hayotining barcha sohalarida muhim
67](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_67.png)
![o’zgarish va yangiliklarning sodir bo’lishi bilan davom etadi. Moddiy madaniyat
o’zgarishlaridan toshga ishlov berishning prizma texnikasi paydo bo’ladi. Prizma
shaklli nukleuslardan yupqa va uzunroq tosh bo’laklarini (plastinka) ko’chirib olish
qulay bo’lib, ilgargiga tosh qurollarga nisbatan tig’i o’tkir va ixcham tosh qurollarini
yasash imkoniyatini yaratadi. Prizmasimon nukleuslardan sindirib olingan tosh
bo’laklarga ko’pincha ikkilamchi ishlov berish-retushlashga zarurat qolmaydi.
So’ngi paleolitda mehnat qurollardan tosh bolta va teshalar ham ixtiro
qilindi.Tosh bolta va teshalar asosan daryo toshlaridan yasalib, ularga taxtadan
dastalar yasashgan. Bu davrning ixtiro qilingan muhim ov qurollardan biri nayzadir.
Nayzalar o’tkir tig’ga ega bo’lib, uzun novda cho’piga biriktirilgan. Bu nayzalar ov
jarayonida o’ta qulay bo’lgan.
Tosh boltalar
68](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_68.png)
![Tesha
69](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_69.png)
![Nayza uchi
So’ngi paleolit davrining so’ngiga kelib Ibtidoiy kishilarning sun’iy uy-joylarni qurish
amaliyotini o’zlashtirdi. Natijada ularning yashash sharoitlari yaxshilanib bordi. Ibtidoiy kishilar
endi faqat tog’ va tog’ oldi hududlarida yashab qolmasdan keng vodiylar bo’ylab tarqala boshladi.
Albatta, dastlabki uy-joylar chayla shakllarda qurilib, ularning qoldiqlari bugungi kungacha yoetib
kelmagan.’
Dastlabki ibtidoiy uy-joylar rekonstruktsiyasi
So’ngi paleolit davrining yana bir ixtirolaridan biri ibtidoiy san’atning tasviriy san’at
turining kashf qilinganini ular yashagan g’or makonlarda o’z isbotini topgan. Bunday g’or
makonlarga Frantsiyadagi Lasko g’orini misol qilish mumkin.
MEZOLIT, NEOLIT VA ENEOLIT DAVRI TEXNOLOGIK KAShFIYoTLARI
Mezolit (mezo... va lithos — tosh) — o’rta tosh davri; paleolitdan neolitta o’tish davri (mil.
av. 10—7-ming yil-lik). Geologik pleystotsendan hozirgi golotsenga o’tish davri. Mezolitda
hayvonot dunyosi, landshaftlar muzlik davridan xalos bo’lib hozirgi tabiiy sharoitga moslashgan.
Muzlik davriga moslashgan yirik hayvonlar (mamontlar) yo’q bo’lib, yangilari paydo bo’lgan.
Inson hayotida katta o’zgarishlar sodir etilgan. Mezolitda o’q- yoyning kashf etilishi bilan yakka
oila bo’lib yashash imkoniyati tug’ilgan. Tosh, suyak, yog’ochdan mikrolit qurollar (pichoq,
qirg’ich, bolta) kashf qilingan. Bu qurollar yordamida odamlar yakka holda ov qilish imkoniga ega
bo’lishgan. Shu tariqa jamoa bo’lib yashashga barham berilgan. Mezolit davri odamlari ovchilik,
baliqchilik, terimchilik bilan shug’ullanganlar.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_70.png)
![O’zbekiston hududida mezolit davriga oid eng qadimgi yodgorlik Qo’shilish bo’lib, u mil.
av. 10-ming yillik bilan davrlanadi. Undan mikrolit qurollar, paykon va uchburchak shakldagi
qurollar, qo’lga o’rgatilgan tur (buqa yoki sigir) suyagi topilgan. Bu esa mezolit davri boshida
O’zbekiston hududida odamlar chorvachilikdan xabardor bo’lganliklaridan dalolat beradi.
Respublikamizda mezolitga oid ko’plab yodgorliklardan Farg’ona vodiysining So’x tumanidagi
Obishir I va Obishir V manzilgohlari (q. Obishir madaniyati), Surxondaryoning Boysun
tumanidagi Machay g’ori kabilarni ko’rsatish mumkin.
So’nggi paleolit davri takomillashgan tosh qurollari mezolit davri qurollarining paydo
bo’lishiga zamin yaratadi. Evrosiyoning janubiy mintaqalarida hajmi 1-2 santimetrdan iborat
geometrik shaklli tosh qurollarda foydalanila boshlaydi. Sigment, trapetsiya va uchburchak shaklli
kremen (choqmoq tosh) qurollari hajmi jihatdan ancha kichik bo’lib, ular arxeologiya fanida
mikrolitlar ( yun. mikros-kichik, litos-tosh ), deb nomlanadi. Bunday tosh bo’lakchalaridan odatda
qadama sifatida qo’llanilgan. Mikrolitlar odat biror vosita yog’och yoki suyakga qotirilib, kamon
o’qi uchi, boshoqli o’simliklarni o’rish uchun o’roq sifatida foydalanilgan. Shuningdek, teriga
ishlov berish kabi nozik ishlarini bajarishda qurol sifatida ham ishlatish mumkin bo’lgan. Mikrolit
texnikasiga asoslangan tosh qurollar dastlab janubiy o’lkalarda aholisi orasida tarqala boshlagan
bo’lsa, shimoliy mintaqalarda so’nggi paleolit davri an’anasiga ega bo’lgan plastikasimon
( yapaloq shakldagi ) tosh qurollardan foydalanish davom etgan. Shimoliy o’lkalarda mikrolit
shaklli to qurollar nisbatan keyinroq vujudga keladi. O’rta tosh davrda mikrolitlar bilan birgalikda
makrolit ( yun. makros-katta, litos-tosh )) qurollari, xususan tosh boltalar ham paydo bo’ladi.
Makrolit qurollarning o’rmon mintaqalari va tog’li hududlarda ahamiyati yuqori bo’lgan. Tosh
boltalar yirik toshlarni tekis yorish va sirtini silliqlash asosida amalga oshirilgan.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_71.png)
![Mikrolit tosh qurollar
O’q-yoy
Mezolit davri tabiiy-geogafik o’zgarishlari ibtidoiy davr kishilarining turmush tarzini
keskin o’zgarishiga olib keladi. Jamoa a’zolari mahalliy hududlarda tarqagan fauna va florasi
xususiyatlaridan kelib chiqib o’zlashtiruvchi xo’jalik shakllarini tashkil etishib, bu sohada
ma’lum ixtisoslashishni keltirib chiqargan. Natijada ibtidoiy ajdodlarimiz ovchilik, baliqchilik va
termachilik yoki ularning ikki turi bilan shug’ullanib kun kechirishgan.
Dukkakli o’simliklarni termachlashga asoslangan qabilalar boshoqli o’simliklarni
madanishlashtirish, ovchi qabilalar esa yovvoyi hayvonlarni xonakilashtirib, oxir oqibat ilk
ishlab chiqarish-dehqonchilik va chorvachilik shakllarining vujudga kelishiga zamin yaratishgan.
Bu jarayon nisbatan ilgariroq mezolit davrining o’rtalarida Yaqin va O’rta Sharq hududlarida
sodir bo’lgan.
Mikrolit toshlardan kamon o’qlarining, yirikroq tosh uchrindilaridan esa nayzaning
uchiga qadama sifatida foydalanilgan. Kishilar teri, suyak va yog’ochlarga ishlov berish,
chig’anoq va toshlardan taqinchoqlar yasash, ishlov berilgan terilardan kiyim-kechak tikish kabi
uy ishlarini bajarganliklaridan dalolat beradigan ashyovi dallilar uchraydi.
Neolit (neo... va yun. lithos — tosh) — yangi tosh davri, tosh davrining so’nggi bosqichi.
Osiyo va Evropa mintaqalarida qayd etilgan va qazib o’rganilgan. Neolit davri osori atiqalarining
aksariyati mil. av. 6—3-ming yilliklar bilan sanaladi. Tosh davrining bu yangi bosqichi qariyb 3
ming yil davom etgan. Neolit davrida odamzodning turmush tarzi va iqtisodiy hayotida bir qator
yirik tub o’zgarishlar sodir bo’ladi. Ovchilik va terimchilik kabi tabiatga boqim hayotiy
mashg’ulotlar negizida ibtidoiy dehqonchilik va xonaki chorvachilik yuzaga kelib, kishilik
tarixida ilk bor dastlabki ishlab chiqaruvchi xo’jaliklarga asos solindi. Neolit odamining xo’jalik
hayotidagi taraqqiyot taqozosi bilan sopoldan idish-tovoqlar yasalib ilk kulollik, suyak va
hayvon shoxlaridan duk, igna, bigiz va urchuq toshlar hamda oddiygina yog’och dastgohlari
yasalib, ip yigirish, baliq ovi to’rlarini to’qish va xonaki to’qimachilik yuzaga keladi.
Chakmoktoshlardan turli xil mayda va yirik maxsus (o’q-yoy va nayza paykonlari, parma, pona,
arra, bolta, o’roq, o’roqranda) qurol va asboblar yasalib, tosh qurollar yasash uslubiyati
takomillashdi. Tosh qurollardan keng foydalanildi. Tosh boltalarni parmalab dastaga o’rnatish,
silliqlab tig’ini chiqarish, singan sopol idishlarni chegalash, munchoq va turli toshlardan
yasalgan marjonlarni ipga o’tkazib shodalash uchun parmalash kabi texnik usullar kashf etildi.
Tosh bolta, pona, o’roq, o’rokranda, arra, chopqilar kabi xo’jalik qurollari vositasida
dehqonchilikdan tashqari, sinchkori chayla va kulbalar kabi turar joylar barpo etilib, qayiqlar
yasaladi. Neolit odamining mehnat faoliyatidagi o’zgarishlar, xo’jalik hayotida yuzaga kelgan
ixtirolar tufayli bu tarixiy boskich, fanda «Neolit inqilobi» deb ataldi. Bu bosqich davomida ona
urug’doshligi tizimlari kamol topdi. Ibtidoiy dehqonchilik va chorvachilikka asos solindi,
kulollik va to’qimachilik kabi kasb-hunarlar kashf etilib, ota urug’doshligiga o’tish uchun zamin
yaratildi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_72.png)
![Biroq, tabiiy geografik sharoitlarning taqozosi bilan Neolit kabilalarining turmush tarzi
turli mintaqalarda har xil kechdi. Shu boisdan har xil hududda o’ziga xos neolit davrining turli
xil madaniyati shakllandi. Ibtidoiy deqqonchilik va xonaki chorvachilikka asoslangan madaniy
xayot Yaqin Sharq mamlakatlari (Misr, Irok, va Eron) hududlarida mil. av. 6—4-ming
yilliklardayoq qadimgi dehqonchilik o’lkalarida tosh tishli qadama o’roq, tosh hovoncha va
suyakdan yasalgan kertma ketmonchalardan foydalanilib, arpa, jaydari bug’doy, tariq, loviya va
sholi kabi boshoqli o’simliklar madaniylashtirildi, guvalalardan uylar bino qilinib, avval qo’lda,
so’ngra qo’l charxida guldor sopol idishlar va ayol haykalchalari yasaldi.
Mil. av. 6—3-ming yilliklarda O’rta Osiyoda istiqomat qilgan qabila va jamoalar 2
yo’nalishda rivoj topdi. Masalan, uning janubiy-g’arbiy hududlarida neolit davri jamoalari ilk
dehqonchilik va xonaki chorvachilik (echki, qo’y va qoramol) bilan shug’ullangan bo’lsalar,
uning shimoliy va shimoliy-sharqiy hududlarida esa bu davrda odamlar ovchilik va baliq ovlash
bilan kun kechiradilar.
Neolit davrining o’trok, ilk qishloq xarobalari dastlab Turkmanistonning Kopetdog’
etaklarida topilgan. Bunday yodgorliklar Joytun madaniyati nomi bilan atalgan. Qadama tishli
o’roq, pichoq, suyakdan yasalgan igna, bigiz hamda turli rangli tasvirlar tushirilgan sopol idish
bo’laklari topilgan. Bu ilk ziroatkor qishloqda 150-180 nafar dehqonchilik, chorvachilik va
qisman ovchilik bilan kun kechirgan o’troq qishloq jamoasi yashagan. Xo’jalikda ayollar,
ayniqsa, onalarning mavqei kuchli bo’lgan. Chunki, bu davrda ona urug’doshligi munosabatlari
kengayib, undan kichik juft oilalar ajralib chiqa boshlagan tarixiy bosqich qaror topgan.
O’rta Osiyoning janubiy hududlarida o’troq dehqonchilik va chorvachilik qaror topib,
ishlab chiqaruvchi xo’jalik shakllanayotgan zamonda, uning shimoliy va sharqiy qismida
joylashgan keng dashtliklar va tog’liklarda ovchi va baliqchi, ovchi va termachi qabilalari
yashardilar. Mil. av. 5—3 ming yilliklarda Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon xavzalari va
ulardan shimolda yashagan ovchi-baliqchi qabilalarning turar joy qoldiqlari dastlab qadimgi
Xorazm erlarida topib o’rganildi. Bu yodgorliklar fanda Kaltaminor madaniyati nomini olgan.
Jonbos 4 yodgorligidan ulkan chayla qoldiklari kavlab ochilgan. Uning maydoni 300 kv.m ga
teng. Unda 100— 120 nafarli urug’ jamoasining baliqchi-ovchilari istiqomat qilgan. Qayd
etilgan yog’och va qamish qoldiqlariga qaraganda chayla ko’p ustunli, yapaloqroq shaklda
bo’lib, tomi qamish bilan yopilgan. Unda bitta katta va uning atrofida 20 dan ortiq maydaroq
o’choq o’rinlari qayd etilgan. O’chokdar girdidan va chayladan baliq, to’ng’iz, jayron, bug’u,
qush suyaklari, tuxum po’choqlari hamda tosh qurollar, sopol parchalari topilgan.
Kaltaminor madaniyatiga mansub yodgorliklar Zarafshon vodiysining quyi oqimidan
ham topib o’rganilgan. Darvozaqirliklar chaylasi nomi bilan yuritilgan bu yodgorlikdagi chayla
to’g’ri burchakli to’rtburchak shakdda qurilgan. Sahnining uzunligi 11,6 m, kengligi 7 m,
maydoni 81,5 kv.m ga teng. Unda 30—35 nafardan iborat ovchi va baliqchilar jamoasi istiqomat
qilgan. Chayla tashqarisida bir qancha o’choq o’rinlari qayd qilinib, undan chaqmoqtosh qurollar
(o’q-yoy paykonlari, o’roq, randa, keskich, qirg’ich, teshgich, so’zan, parma va bolta), sopol
idish bo’laklari, baliq, parranda va yovvoyi hayvon suyaklari topiladi.
Dehqonchilik va chorvachilik xo’jaliklari hamda o’troq hayot bilan bog’liq turli xildagi
kasb-hunarlarning kengayib borishi oqibatida chaqmoqtoshga bo’lgan talab oshadi. Shu boisdan
tog’ va tog’ oldi hududlarida yashovchi qabilalar jamoasida tog’lardan yuqori sifatli xom ashyo
konlarini izlab topish va ulardan chaqmoqtosh qazib oluvchi konchilar guruhi paydo bo’ladi.
Xom ashyo, dastavval tog’ yuzasiga chiqib qolgan tosh xarsanglaridan sindirib olingan, so’ngra
qazib chiqarilgan. Buning uchun o’ra va lahmlar kavlanib, konlar barpo etilgan. Bunday shaxtali
neolit davri konlaridan biri Navoiy viloyatining Uchtut qishlog’i yaqinida topib tekshirilgan (mil.
av. 5—3-ming yilliklarga mansubdir.). O’rta Osiyoda, xususan, O’zbekiston hududida bundan 5
—7 ming yil muqaddam ilk bor kon sanoatiga asos solingani ma’lum bo’ldi. Neolit davri
shaxtalari Angliya, Frantsiya, Keniya, Shvetsiya, Germaniya va Belorussiya kabi hududlarida
xam o’rganilgan. Neolit davrining oxirida odamlar metalldan, dastlab misdan har xil
taqinchoqlar, buyum va qurollar ishlashni o’rganib oladilar.
Neolit davrida toshga ishlov berish yanada takomillashgan va mukammal usullari
vujudga kelib, ularning turi va soni yanada ko’payadi. Bu asosan kremen -chaqmoqtosh ko’p](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_73.png)
![uchraydigan Evrosiyoning shimoli-g’arbiy hududlarida ko’proq namoyon bo’ladi. Kremen kam
uchraydigan janubiy o’lkalar, xususan, O’rta Osiyoning ayrim hududlarida tosh qurollariga
ishlov berishning arxaik shakli saqlanib qoladi. Janubiy o’lkalarda mikrolit texnikasi
takomillashgan bo’lsa, shimolda toshga ishlov berishning so’nggi paleolit davridan ma’lum
bo’lgan “ plastinkasimon” usuli saqlanib qoladi. Shimolning o’rmon dashtlarida makrolit ,
xususan tosh boltalar keng tarqaladi. Yog’och va suyaklarning turli mehnat qurollari va qurol
yarog’lar tayyorlashdagi muhim xom ashyo sifatidagi ahamiyati yanada ortadi.
Tasma uslubida sopol idish yasash
Eneolit (lot. aeneus — mis, misli va yun. lithos — tosh), mis davri, mis-tosh davri —
neolitda jez asriga o’tish davri (mil. av. 4—3 - ming yilliklar). Eneolit davrida insoniyat misdan
ilk bor foydalana boshlagan. Ammo mis yumshoq va mo’rt edi, bu esa uni ishlatishni
qiyinlashtirardi. Shuning uchun mis 100 ming yillab ishlatilib kelingan tosh qurollarni
iste’moldan siqib chiqara olmadi. Shunga kura, bu davr mis-tosh davri ham deyiladi. Eneolit
davri arxeologik yodgorliklari Zarafshon quyi oqimida Kaptarning qumi, Katta Tuzkon
makonlari, Sarazm, Namozgohtepa, Qoradepe (Turkmaniston) kabilarda qazib o’rganilgan. Bu
davrda odamlar dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Mehnat qurollari tosh-dan,
suyakdan tayyorlangan. Kulolchilik ancha ravnaq topgan: idishlarga geometrik nakshlar
solingan, odam va hayvon tasvirini solish ham odat bo’lgan. Eneolit davri yodgorliklaridan
qazish paytida pishirilgan loydan yasalgan ko’plab ayol haykalchalari (ma’budalar) topilgan. Bu
eneolit davrida hali ona urug’i (matriarxat) bo’lganligidan dalolat beradi.
3. JEZ VA TEMIR DAVRI TEXNOLOGIK KAShFIYoTLARI
Jez davri (mil. av. 2— 1-ming yillik) — ibtidoiy jamoa davrida jezdan mehnat qurollari
ishlangan tarixiy bosqich. Ibtidoiy odamlar bir necha yuz va ming yillar davomida mehnat
qurollarini faqat toshdan yasab keldilar. Mil. av. 4-ming yillikning boshlariga kelib, ayrim
joylarda (Uzbekistan erlarida mil. av. 3-ming yil-lik oxiri — 2-ming yillikda) turli zeb-ziynat
bezaklarini, ba’zi mehnat qurollarini misdan yasay boshlaydilar. Bu davrda misdan yasalgan
mehnat qurollari mo’rt va yumshoq bo’lganligidan mustahkamroq qotishma olish uchun izlanish
davom etgan va ma’lum davrdan so’ng qalayni misga qorishtirib jez (bronza) kashf etildi.
Natijada mehnat qurollarining turi ko’paydi, jezdan keskirroq tig’li qurol-yarog’lar, ro’zg’or va
kosmetika buyumlari, ma’budalar, naqshdor muhrlar yasala boshladi. Ovchilik va terimchilik
ijtimoiy va iktisodiy hayotda o’zining dastlabki ahamiyatini yo’qotdi. Ot, eshak, tuya va
ho’kizdan transport vositasi sifatida foydalanildi. Hayvonlarga qo’shiladigan aravalar vujudga
keldi. Bu davrda xo’jalikning, asosan, yaylov chorvachiligi va dehqonchilikka asoslangan i. ch.
shakli qaror topdi. Amudaryo va Zarafshonning quyi kismi, Farg’ona vodiysining shimoliy-
sharqiy qismi va janubiy Surxon vohasi tabiiy geografik jihatdan qadimgi dehqonchilikning
kelib chiqishi va rivojlanishi uchun qulay bo’lgan. Atrofdagi cho’l va dashtlarda, asosan,
chorvador qabilalar yashagan. Bu davrda O’zbekiston janubi va Afg’oniston shimolida
rivojlangan Baqtriya (Amudaryo bo’yi) dehqonchilik madaniyati vujudga keldi. O’zbekistonda
uchta asosiy dehqonchilik vohasi — Sherobod, Sho’rchi va Bandixon shakllangan. Bu joylarda](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_74.png)
![qadimgi ilk shahar madaniyati shakllana boshlagan. Jez davriga mansub Sopollitepa, Mirshodi,
Mo’lali, Jarqo’ton kabi urug’ jamoasining turar joylari — qishloq qo’rg’onlari, ilk shaharlari va
qabrlar topilgan. Ularning ba’zilari qal’ali, mustaqkamlangan va ayrimlari mustahkamlanmagan.
Dehqonlar vohalarda bug’doy, arpa, so’li, paxta etishtirganlar. Uylardan don omborxonalari,
yorg’uchoqlar, ketmoncha, hovoncha dastalari topilgan. Kulolchi-ikda charxdan foydalanganlar.
Sopollitepadan topilgan ashyolar aholining o’sha davrdagi hunarmandchiligi, turmushi, san’ati
haqida boy material berdi. Bu erda murakkab va o’ziga xos 3 qatorli mudofaa devori bo’lgan,
maydoni kariyb 1 ga kvadrat shakldagi ko’rg’on qazib ochildi. Qo’rg’ondagi mahallalar
ko’chalar bilan bo’lingan. Uylarda mo’rili o’choq, ayrim xonalarda sandal o’rni, ganch suvoq
qoldiklari topildi. Topilmalar hunarmandchilik, xususan, metallurgiya (mehnat va mudofaa
qurollari, idishlar, bezak, ko’zgu), kulolchilik, to’qimachilik (ip va ipakdan to’qilgan mato
qoldiklari), yog’ochsozlik (qurilish konstruktsiyalari, uy jihozlari) va boshqa yuksak
rivojlanganligini ko’rsatdi. Qal’ada 20 dan ziyod kulolchilik xumdoni ochib o’rganildi.
Kulolchilikda yuqori sifatli nafis idishlar (qadah, ko’za, xum, choynak, piyola, kosa, lagan va
h.k.) tayyorlangan.
Xorazmda mil. av. 2-ming yillikning 2-yarmida jez davrining Tozabog’yop madaniyati
mavjud bo’lgan. Bu madaniyat Burgut qal’a vohasidagi Tozabog’yop kanali yaqinidan topilgan.
Dehqonchilik va irrigatsiya tarmoqlari ancha rivojlanganligi bilan farq qiladi (Ongqa-2, Qavat-3
makonlari, Ko’kcha-3 va boshqa mozorqo’rg’onlar). Aholi, asosan, cho’l, zonalarida tomi
qamish bilan yopilgan kulba va yarim erto’lali chaylalarda yashagan, xonaki chorvachilik,
zaxkash va nam erlarda obikor dehqonchilik bilan shug’ullangan. Bu davrda metall quyish
texnikasi yuksak bo’lgan. Yassi tubli chizma boshoqsimon naqshlangan idishlar topilgan. Jez
metallurgiyasi keng rivojlangan. Xorazmda so’nggi jez — ilk temir davriga Suvyorgan (mil. av.
2-ming yillik) va Amirobod (mil. av. 1-ming yillik boshi) madaniyatlari mansub. Suvyorgan
madaniyati qabilalari yog’och ustunli to’g’ri burchakli chaylalarda yashagan. O’choq atrofidan
sirti qizilga bo’yalgan sopol idishlar topilgan. Topilmalar ichida mikrolitlar ko’p uchraydi. Bu
madaniyat 3 bosqichni (Qamishli, Bozor, qal’a, Qovunchi) o’tgan. Urug’ jamoalari ovchilik,
podachilik va dehqonchilik bilan shug’ullangan. Ijtimoiy hayotda dastlab ona urug’i an’analari
kuchli bo’lgan, lekin keyingi ikki bosqichda erkaklarning jamoadagi mavqei ortgan. Ayollar
erlarga iqtisodiy jihatdan qaram bo’la bordi. Katta oila jamoalarida ota huquqi qaror topib
mustahkamlandi. Endi qarindoshlik otaga qarab belgilandi, urug’lar ichidagi munosabatlar
otaning iqtisodiy va huquqiy hukmronligi asosida qurilib, bolalar ota mulkiga merosxo’r bo’la
boshladi.
Amirobod madaniyati odamlari yarim erto’la uylarda yashagan, uylarning markazida
katta o’choq bo’lgan. Sopol idishlari tagi yassi, dag’al ishlanib, boshoqsimon naksh berilgan.
Aholi urug’ jamoalariga birlashib dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan. Sug’orish
tarmoqlari yaxshi rivojlangan. Yakkaporson-2 dan jez igna, o’roq, suyak dastali bigiz, o’q-yoy
paykonlari topilgan.
Farg’ona vodiysida so’nggi jez davriga mansub Chust madaniyati aholisining asosiy
mashg’uloti dehqonchilik, chorvachilikdan iborat bo’lgan. Xom g’ishtdan uylar yasalgan,
mudofaa inshootlari qad ko’targan. (qadimgi Dalvarzintepa).
Quyi Zarafshonning Zamonbobo madaniyati so’nggi jez davrining Andronovo
madaniyatita juda yaqindir. Andronovo madaniyatining yuqori bosqichiga mansub yodgorliklar
Xorazmda, Toshkentdagi Ko’kcha mozorida, Buxoro viloyati Qorako’l tumanida, Urgut
tumanining Mo’minobod qishlog’ida, Chirchiq daryosi bo’yida — Achchiqko’l va Sergeli
tepalarida topilgan. Toshkent vohasida so’nggi jez — ilk temir davri Burganli madaniyatida
aksini topgan. Bu vaqtda ibtidoiy jamoa davri shiddat bilan emirilib, qabilalar o’rtasida dastlabki
sinfiy munosabatlar vujudga keldi.
Juda keng tadqiqotlar natijasida shu narsa aniklandiki, mil. av. 2- ming yillikning oxiri va
1-ming yillikning birinchi choragida O’rta Osiyo hududida dastlabki qadimgi davlat
tuzilmalarining paydo bo’lishi kuzatiladi. Qarnab cho’ldan shu madaniyatga oid qadimgi ma’dan
konini topilishi (1999) qadimgi Xorazmdagi davlatchilikning iqtisodiy negizlari kuchli
bo’lganidan dalolat beradi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_75.png)
![Temir davri, ilk temir davri — insoniyatning ibtidoiy jamoa va ilk ishlab chiqaruv
xo’jaligi shakllanayotgan tarixidagi davr. Fanda tosh va jez deb yuritilgan davrlardan so’ng
insoniyat hayotida sodir bo’lgan tarixiy bosqich. Bu davr xo’jalikda ohangarlik (temir
metallurgiyasi) yuzaga kelishi, tarkalishi va temir qurollar ishlatilishi bilan belgilanadi. «Temir
davri» atamasi, garchi antik dunyoda tosh, jez asri tushunchalari qatorida yuzaga kelgan
bo’lsada, fanga 19-asrning o’rtalarida daniyalik arxeolog K.Yu.Tomsen tomonidan kiritilgan.
Rudadan temirni ajratib olish usuli dastlab Misr va Mesopotamiyada (mil. av. 3-ming yillikning
1-yarmida) kashf etilgan. Keyinroq (mil. av. 2-ming yillikning oxirida) bu usulni yunonlar bilib
olishgan. Mil. av. 11-asrdan boshlab Falastin, Suriya, Kichik Osiyo, Zakavkaze, Hindiston va
Xitoyda xo’jalik va harbiy qurol-aslahalar yasashda temirdan keng miqyosda foydalanilgan,
so’ngra temir asboblar yasash Eron va O’rta Osiyoda ham keng tarqala boshlagan. Temir
(meteoritdan tashkari) Amerika, Avstraliya, Tinch okeanning aksariyat orollarida va Shimoliy
mintaqalarda 16—17-asrlarda ma’lum bo’lgan. Temir tabiatda yombi sifatida uchramaydi. U
ruda zarrachalari to’plamini yumshoq xamirsimon holatga kiritish usuli bilan olingan. Bu usul
temir rudasini 900— 1350° atrofida qizdirib maxsus qo’ralarda bosqondan konussimon nay
orqali havoni puflab kuchaytirish yo’li bilan bajarilgan. Qo’ra tubida kritsa (1 — 5 kg lik
g’alvirak temir bo’lagi) hosil bo’lib, uni olovda qizdirib, suvga botirib, sandonda bolg’a bilan
urib toblangan. Natijada temir rudasi zichlanib, toshqollardan tozalangan. Biroq olingan sof
temir juda yumshoq, undan yasalgan mehnat qurollarining sifati past bo’lgan. Mil. av. 9—7-
asrlarga kelib metallga termik usul bilan ishlov berish kashf etilib, uni po’latga aylantirilishi
yangi material — temirning keng tarqalishiga sabab bo’ladi.
Temir davrida ishlab chiqarishda buyuk texnika o’zgarishlari yuz berdi. Temir rudasining
mis va qalayga nisbatan tabiatda serobligi, mustahkam sifati uning ishlab chiqarishda va harbiy
sohada tez va keng tarqalishiga olib keldi. Ayniqsa, qishloq xo’jaligida temir qurollardan
foydalanishga o’tish katta voqea bo’ldi. Chunki dehqonchilik maydonlarini kengaytirishda temir
asbob va kurollar (bolta, ketmon, kurak), ayniqsa, temir tishli omoch kabi mustahkam
moslamalar paydo bo’ldi. Temir davrida dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqib,
alohida ishlab chiqarish xo’jaligiga aylandi.
Temirning keng tarqalishi bilan ishlab chiqarish xo’jaliklarining rivojlanib borishi
shubhasiz, ijtimoiy hayotni ham tubdan o’zgarishiga olib keldi. Yirik qishloqlar hunarmandchilik
va o’zaro ayirboshlash savdo markaziga aylanib, shaharlar qad ko’tardi. Ular xomg’isht va
paxsadan bino qilingan baland va qalin devorlar bilan o’rab olindi. Shunday qilib, temir va
po’lat buyumlardan keng ko’lamda foydalanish O’rta Osiyo shahar va qishloqlari taraqqiyotiga
ham samarali ta’sir etdi.
O’zbekistonda temir davriga oid yodgorliklarni sanalashtirish va dastlabki turkumlarga
ajratilishiga doyr tadqiqotlar S.P.Tolstov, A. I. Terenojkin va Ya. G’ulomovlar tomonidan
amalga oshirilgan. O’zbekiston hududida temir davri yodgorliklari mil. av. 8-6-asrlarga mansub.
Ular Xorazm, Surxondaryo, Qashqadaryo, Samarqand, Buxoro, Toshkent viloyatlarida va
Farg’ona vodiysida o’rganilgan; Ko’zaliqir, Qal’aliqir va Dingilja singari qadimgi qal’a va
qishloq, shahar xarobalari, Tagisken va Uygarak qabriston-qo’rg’onlari, Bo’kantov qoyatosh
suratlari tekshirilgan. Temir davrida qadimgi Xorazm hududlarida dastlabki yirik sug’orish
inshootlari vujudga kelgan.
1960-70-yillarda Surxondaryoda Kuchuktepa, Jondavlat va Qiziltepaning quyi qatlamlari,
Pachmoqtepa, Qizilchatepa yodgorliklari o’rganildi. L.I. Albaum Kuchuktepadan mil. av. 6-4-
acrlarga oid uy-joy qoldiklari, kulolchilik, temirdan yasalgan uy-ro’zg’or va deqqonchilik
buyumlarini topgan. 60-yillarda Buxoro viloyatida Xazora yodgorligi va Sarmichsoy
petrogliflari tekshirildi. Qashqadaryoda temir davriga oid Chimqo’rg’on yodgorligi (1972)
o’rganildi. 1973 yilda Chordara istehkomi (Konimex tumani) va Romushtepa (Jondor tumani)
tekshirildi.
Temir davriga mansub arxeologik yodgorliklar Toshkent viloyatida Burganliktepa,
Qovunchitepa, Tuyabo’g’iztepa va Burchmulla xazinasi, Farg’ona vodiysida esa, Eylaton
yodgorligi va Oqtosh qabristoni asosida o’rganilgan.
80-90-yillardan Ko’ktepa (Samarqand viloyati), Erqo’rg’on va Uzunqir (Qashqadaryo](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_76.png)
![viloyati) kabi mil. av. 7-6-asrlarga oid nodir obidalarda arxeologik qazishlar o’tkazildi. Bu
yodgorliklarning tadqiqotlarida R. Sulaymonov, M. Filanovich, A. Sagdullaev, M. Isamiddinov,
Sh. Shaydullaev, Sh. Odilov, B. Matboboev va boshqalarning hissasi katta bo’ldi. Temir davriga
oid yodgorliklarning tadqiqot natijalari, shubhasiz, O’zbekiston tarixining eng muhim
masalalaridan hisoblanadi. Shaharsozlik madaniyatining shakllanishi shaharlar va
mamlakatlararo savdo-sotiq munosabatlarining rivoji hamda ilk davlatchilik tizimlarining
shakllanishi va rivoji tarixini o’rganishda samarali natijalar bermokda. Chunki, temir davrida
mamlakatimiz hududida Xorazm, Baqtriya, Sug’d, Choch va Farg’ona kabi qadimgi tarixiy-
madaniy o’lkalar shakllanib, Katta Xorazm, Yunon-Baqtriya (Baxtar) podsholigi, Sug’d
mahalliy hokimlar konfederatsiyasi, Qang’ davlati va Farg’ona afshinlari kabi hokimiyatlar
tashkil topgan edi.
Ma’ruza 7. ARXEOLOGIYA YODGORLIKLARI VA ULARNING TARIXNI
O’RGANIShDAGI AHAMIYaTI
REJA;
1. Qadimgi tosh davri makonlari.
2. Qishloq, shahar, ibodatxona arxeologiya yodgorliklari
3. Qabr – qo’rg’onlar va ularning turlari
4. Harbiy istehkomlar
5. Yo’llar va boshqa turdadagi arxeologik yodgorliklar
TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Arxeologiya, xronologiya, makon, manzilgoh, ov qopqoni, g’or, qoyatosh rasmlar, qishloq,
shahar, ibodatxona, qabr-qo’rg’onlar, harbiy istehkomlar, sardoba, karvonsaroy va h. k.
ANNOTATsIYa
Paleolit davri yodgorliklari – g’orlar (Teshiktosh, Selungur). Tabiiy g’orlarning
xarakteristikasi, er usti manzilgohlari (Ayakkaketma), tabiiy tosh chaylalar, Kremniy tosh qurol
yasash ustaxonalari (Uchtut). Qoyatosh rasmlari (petrogliflar , Zarautsoy). Qishloqlar. Neolit
davrida uy qurilishining boshlanishi. Jaytun yodgorligi. Bir xonali uylar. Eneolit. Ko’p xonali
uylarning qurilishi. Karatepa. Qishloqlarning paydo bo’lishi. Xarakteristikasi. Mudofaa
devorlar bilan o’ralishi. Ilohiyat xonalarining shakllanishi. Qishloqlarning turlari. Qabr va
qo’rg’onning bir- biridan farqi. Yorma qabr. Katakomb qabrlar. Yog’och qabrlar. Qabr va
qo’rg’onlarga buyumlar qo’shib ko’mish an’anasi va boshqalar.
1. QADIMGI TOSh DAVRI MAKONLARI.
Arxeologiya fanining metodologik asoslarini tarixiy ischillik, xolislik, ob’ektivlik tamoyillari
tashkil etadi, qadimgi jamiyatlarning tarixiy ketma-ketlikda rivojlanishini o’rganish arxeologiya
dala amaliyoti vazifasiga kiradi. Arxeologiya tarix kabi yozma manba materiallaridan
foydalanadi. Ammo, arxeologiya aksariyat xollarda asosan arxeologik manbalar va ma’lumotlar
asosida jamiyat tarixiy taraqqiyoti haqida umumiy tasavvur va tushunchalar beradi. Agar, er
yuzida inson paydo bo’lishidan to hozirgi kungacha 3 million yil bo’lgan bo’lsa, unda kishilik](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_77.png)
![jamiyati tarixining 99% davrini o’tmish moddiy manbalar asosida arxeologiya fani o’rgansa,
qolgan 1% davr esa yozma manbalar asosida tarix fani o’rganadi. Bu bilan kishilik jamiyati
tarixida yozma manbalarning paydo bo’lishi bilan arxeologiya fani chegaralanmaydi, aksincha
endi moddiy manbalar bilan yozma manbalar taqqoslaniladi, tahlil qilinadi. Eng qadimgi yozma
manbalar ham arxeologiya fani maxsuli asosida topilgan va epigrafika faniga tortiq qilingan.
Yozma manbalar hududiy jihatdan nisbiy bo’lib, ularning eng qadimiysi mil. avv. III ming yilga
tegishli G’arbiy Osiyo yozma manbalari bo’lsa, Avstraliya tarixi yozma manbalari esa 1788
yildan boshlanadi. (Colin Renfrew, Paul Bahn. Archaeology: Theories, Methods and Practice.
London. 2004. P. 12-13)
Arxeologiya fanining manbalari quyidagi ikki turga bo’linadi:
4. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, pale obotanika) - inson va hayvon suyaklari va o’simlik
qoldiqlari geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan antropologlar, zoologlar, botaniklar va
geologlar o’rganadilar.
5. Inson tomonidan yaratilgan manbalar : mehnat qurollari, qurol- aslahalar, kulolchilik
buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma manbalar va h.k. Yozma
manbalarni o’rganish bilan asosan tarixchilar shug’ullansalarda, arxeologlar kishilik o’tmishini
o’rganishda moddiy manbalar bilan birgalikda yozma manbalarga ham tayanib ish ko’radilar.
Yuqorida keltirib o’tilgan arxeologik manbalarning bari inson makon tutgan manzilgohu makon
va yodgorliklardan topiladi va tadqid etiladi. Bu manzilgohlarni arxeologiya fanida arxeologiya
yodgorliklari deb ataladi.
Demak, Arxeologiya yodgorliklari – arxeologik tadqikotlarning ob’ekti bo’lib xizmat qiluvchi,
erning usti va ostida saqlanib qolgan qadimgi inshootlar va buyumlardir. Arxeologiya
yodgorliklari moddiy tarixiy manbalar bo’lib, ularni o’rganish bilan kishilik jamiyatining
o’tmishi yoritiladi. Arxeologiya yodgorliklari kishilik tarixining yozma tarixgacha bo’lgan eng
qadimgi davrini o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Arxeologik davrlar bo’yicha
Arxeologiya yodgorliklari quyidagi turlarga bo’linadi:
1) tosh davri yodgorliklari;
2) jez davri yodgorliklari;
3) antik davr yodgorliklari;
4) qadimgi mudofaa inshootlari;
5) qadimgi suv inshootlari;
6) qadimgi mozor-mo’la va o’ralar;
7) qadimgi me’morlik yodgorliklari;
8) qadimgi hujjatlar;
9) o’rta asr shahar va rabotlarning xarobalari;
10) zargarlik buyumlari va qadimgi pullarning xazinasi;
11) qadimgi va o’rta asr pullari, turli arxeologik topilmalar.
Tosh davri — insoniyat taraqqiyotidagi eng qadimgi davr. Bu davrda mehnat qurollari hamda
qurol-yarog’lar, asosan, tosh, yog’och va suyakdan yasalgan. Tosh davri qadimgi {paleolit),
o’rta (mezolit) va yangi (neolit) davrlarga bo’linadi. Tosh davri bundan taxminan 2 mln. yil
oddinroq boshlanib, O’zbekistonda 4 ming yil burun tugagan (ayrim hududlarda uzoqroq davom
etgan). Tosh davri odamlari terimchilik, ovchilik, baliq ovlash bilan shug’ullangan; neolit
davrida motiga bilan dehqonchilik qilish va chorvachilik paydo bo’lgan. Ijtimoiy munosabatlar
«ibtidoiy odamlar to’dasi»ga, so’ngra ibtidoiy urugdoshlik tuzumiga xos bo’lgan.
Tosh davri insoniyatning eng uzoq davom etgan asri bo’lib, bugungi kunda bu davrdan qolgan
arxeologik yodgorliklar turi xilma-xillikni tashkil etadi. Ma’lumki, tosh davrining dastlabki
davrlarida insoniyat tabiiy tosh chaylalar, g’orlarni makon tutgan. Buning asosiy sabablari
iqlimning sovuqligi(muzlik asri), ovchilik va termachilik mashg’uloti va insoniyatning
antropogenez jarayoni davri bo’lganligidir. Arxeologiyada makon — tosh va jez davrida
yashagan ibtidoiy odamlarning mavsumiy, vaqtinchalik boshpanasi yoki davriy turar joyi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_78.png)
![tushuniladi. Kadimgi tosh davri makonlari g’or va ungurlarda (Teshiktosh, Obirahmat va b.)
buloq bo’ylarida (Ko’lbuloq va b.) joylashgan bo’lib, ular ajdodlarimizning uzok, muddatli
boshpanasi hisoblanadi. Arxeologiya fanida qadimgi tosh davri makonlari ochiq va yopiq
turlarga bo’lib o’rganiladi. Ochiq turdagi makonlar tabiiy tosh chaylalar va ungurlar misol
bo’lsa, yopiq turdagi makonlar g’orlar hisoblanadi.
Mezolit davridan boshlab tabiiy-geografik haroitni o’zgarishi bilan (buyuk muzliklar davridan
so’ng) ajdodlarimizning makonlari daryo va ko’l yoqalarida qad ko’taradi va ko’proq mavsumiy
xarakter kasb etadi, arxeologiyada endi ushbu maskanlar manzilgoh(Ayakkaketma) deb ataladi.
Ishlab chiqaruvchi xo’jalik, birinchi navbatda, dehqonchilik kashf etilishi bilan manzilgohlar
o’troq qabilalarning doimiy turar joyiga aylangan va ular asosida keyinroq qishloq va shaxarlar
tarkib topgan.
Qadimgi tosh davrining yana bir xarakterli maskanlaridan biri bu tosh qurol yasash
ustaxonalaridir(Uchtut). Ustaxonalar tosh turiga qarab turlanadi (masalan, chaqmoqtosh,
kremniy va h.k. tosh yasash ustaxonalari). Ustaxonlar asosan mehnat va ov kurollari yasashda
ishlatiladigan tosh konlari atrofida joylashgan. Tosh davrining asosiy mehnat va ov quroli asosan
toshdan yasalganligi bois ustaxonalardan uzoq davrlar foydalanilgan. Shuning uchun ko’plab
tosh yasash ustaxonalar turli xil davrga ega madaniy qatlamlardan iborat.
Tosh davrining muhim yodgorliklaridan yana bir turi bu qoyatosh rasmlardir. Ayrim
adabiyotlarda qoyatosh suratlari deb yuritiladi. Tosh davriga xos bo’lgan qoyatosh rasmlar tarix
fanida ibtidoiy qoyatosh rasmlari deyiladi. Qoyatosh rasmlar - g’orlar (devor va shiplari),
qoyatoshlar va alohida toshlarga ishlangan qadimgi tasvirlar hisoblanadi. Rasmlar ishlanish
xususiyatlariga ko’ra 2 guruhga bo’linadi: qattiq jism yoki boshqa qattiq buyum bilan urib
cho’kichlash, chizish, tirnash, ishqalash yo’li bilan yaratilgan rasmlar (ular fanda petrogliflar deb
ataladi) hamda tabiiy bo’yoq
— oxra va bo’yoqlar bilan chizib ishlangan oq, qora, sariq, ko’k, qizil, jigarrang rasmlar. Rangli
rasmlarning ishlanish usuli u qadar murakkab emas, lekin, petrogliflarning ishlanishi ancha
murakkabdir. Qoyatosh rasmlar ishlanish uslubiga ko’ra xilmaxildir: soya, oddiy chiziqdor,
tarhli, naqshdor bezakli va boshqa uslub xususiyatlariga ega. Qoyatosh rasmlar dunyoning
barcha joylarida ma’lum bo’lib, paleolitdan to o’rta asrlargacha bo’lgan davrda yaratilgan.
Afrika (Sahroi Kabir va jan. tog’larda), Amerika (Alyaska, And va b. tog’lar), Evropa va
Avstraliyaning tog’liq hududlarida ko’p uchraydi; Rossiya (Amur, Lena, Enisey, Ob, Irtish,
Baykal ko’li sohillari), Kozog’iston, O’rta Osiyo (Qoratog’, Bo’kantog’, Tomditog’, Tyanshan,
Pomir, Nurota va b.)dan topilgan petroglif qoyatosh rasmlar diqqatga sazovordir. Frantsiya,
Ispaniya, Italiya, Hindiston, Rossiya (Lena, Amur, Baykal ko’li sohillari, Ural, Dog’iston),
O’zbekiston (masalan, Zarautsoy rasmlari, Sangijumon, Oqsoqolotasoy rasmlari)da rangli
qoyatosh rasmlar topib o’rganilgan. Qoyatosh rasmlar avvalo san’at obidasi sifatida san’at
tarixini o’rgansa, arxeologik va tarixiy manba sifatida ibtidoiy va qadimgi qabilalarning ijtimoiy
hayoti va ruhiy olamini o’rganishda katta ahamiyatga ega. (Sarmishsoy rasmlari, Suratlisoy
rasmlari, Takatosh rasmlari, Xo’jakent rasmlari).
Ov qopqonlari. Qaroqalpog’iston hududida V.Yagodin tomonidan o’rganilgan. Tabiiy daralarda
qurilgan. Tabiiy daralarga qo’shimcha devorlar qurib yana ham dara qisqartirilgan. Eng qisqa
joyga chuqurlar qazilgan. Yovvoyi hayvonlar shu daraga quvilgan. Natijada, hayvonlar
chuqurlarga tushib qolgan.
2. QIShLOQ, ShAHAR ARXEOLOGIYa YoDGORLIKLARI
Neolit davriga kelib insonlar xom g’isht va paxsadan uy qura boshlaydi. Bu davr uylari sodda
kichik bir xonali qilib qurilgan. Endi bir xonali uylardan tashkil topgan matriarxat urug’chilik
tizimi kichik kichik qishloqlarni paydo qildi. Bu qishloq turiga Markaziy Osiyoda Jaytun
yodgorligi misol bo’la oladi. Eneolit davriga kelib ko’p xonali uylarning qurilishi
o’zlashtiriladi(Karatepa). Natijada qishloqlar ko’rinishi va hajmida ham sezilarli o’zgarish va](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_79.png)
![rivojlanishlar ro’y beradi.
Keyingi davrlarda qishloqlar mudofaa devorlari bilan o’rala borishi, ilohiyat
xonalarlari(markazlari)ning shakllana borishi bunga yaqqol misol bo’la oladi. Arxeologlar O’rta
Osiyo temir davri qishloqlarini hajmiga qarab 3 tipga bo’lganlar. Bular;
Kichik qishloqlar (Mirshodi, Kuchuktepa. 0,5 gektardan 1 gektargacha). Katta qishloqlar (5
gektargacha).
Katta qishloqlar - arkli qishloqlar va arksiz qishloqlar (10 gektargacha).
Dastlabki davrlarda qishloq jamoa boshlig’i, keyinchalik saylanadigan jamoa oqsoqoli yoki
jamoa yig’ini tomonidan boshqarilgan. Qishloqlarning tashqi ko’rinishi, qurilishi ham davrdan-
davrga o’zgarib borgan. Masalan, Xorazm hududida, Sug’dda 6—7 asrlarda yangi tipdagi
qishloqlar — katta- katta boy oilalar yashaydigan qasr-qo’rg’onlar bo’lgan, oddiy dehqonlar esa
mayda qo’rg’onchalarda yashardilar. Har bir qasr-qo’rg’onning atrofi mudofaa devori bilan
o’ralgan bo’lib, o’rtasida ko’shki bo’lgan.
Keyingi davrlarda qishloq aholisi, asosan, dehqonchilik, chorvachilik va qishloq xo’jaligining
boshqa sohalarida band bo’lgan aholi manzilgohlari tushuniladi. Qishloqlar. faqat aholisining
mashg’uloti bilan emas, balki ijtimoiy-iqgisodiy, madaniy, tabiiy geografik va turmush tarzi
bilan ham shahardan farq qiladi.
O’rta asrlarga kelib qishloqlar ma’muriy-hududiy tuzilishidagi eng quyi bo’g’in bo’ldi.
Qishloqlarning ijtimoiy-iktisodiy xususiyati aholini erdan qay darajada foydalanishi, joyning
tabiiy-geografik shart- sharoitlari bilan bog’liq. Shu bois qishloqlar tarixan katta-kichik bo’lgan,
turap joylar ham shunga qarab joylashgan. Tekis, sersuv va tuprog’i serunum, umuman, tabiiy
sharoiti qulay joylarda yirik qishloqlar joylashib, aholi ancha gavjum yashagan, asosan,
dehqonchilik, bog’dorchilik bilan shug’ullangan. Tekis, lekin suvi kam bo’lgan joylarda (cho’l
va dashtlarda) aholi ko’proq chorvachilik bilan mashg’ul bo’lgan. Bunday joylarda qishloqlar
kichik, bir-biridan ancha uzoqda, asosan, quduqlar yonida joylashgan. Tog’li hududlarda
qishloqlar ko’proq soy, buloqlar bo’yida tarkib topgan.
Temuriylar davrida hozirgi O’rta Osiyo hududida qishloqlarni obodonlashtirishga, ariq va
kanallar qazib, bog’-rog’lar barpo qilishga ahamiyat berilgan. Evropa mamlakatlarida sanoat,
izchil rivojlanishi qishloq hayotiga ham kuchli ta’sir ko’rsatdi. Qishloqlar 20-asrning 2-yarmida
ancha rivojlandi. Qishloq aholisining turmush tarzi yaxshilandi. Qishloqlardagi ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy hayot tarzi tubdan o’zgardi. So’nggi davrda qishloqlar kamayib, shaharlar
salmog’i ortib bordi. Hozirda qishloq aholisi jahon aholisining qariyb 53%ni tashkil etadi.
Muhim arxeologiya yodgorliklaridan biri bu shaharlar hisoblanadi. Shaharlar ibtidoiy jamoa
davridan sinfiy jamiyatga o’tishda hunarmandchilik va savdo-sotiq dehqonchilikdan ajralib
chiqish davrida paydo bo’lgan. Hunarmand va savdogarlar muqim istiqomat qila boshlagan
joylar gavjumlashib, shaharlarga aylana boshlagan. Dastlabki shaharlar mil. av. 5-3- ming
yilliklarda Sharqda — Mesopotamiya, Markaziy Osiyo regionida hamda Hindiston, Xitoy va
boshqa mamlakatlarda vujudga kelgan. Bu erlarda mavjud quldorlik davlatlarining poytaxt
shaharlari eng taraqqiy qilgan davrda har birida taxminan 100 minglarcha aholi yashagan.
Yunonistonda davlat tuzumi aristokratik yoki demokratik res- publika bo’lgan shahar-davlatlar
(polis) ayniqsa rivojlangan. Sharq mamlakatlarida harbiy istehkomlar asosida shaharlar soni orta
bordi. 13- asrda mo’g’ul istilochilarining bosqinchiligi natijasida O’rta Osiyo, Zakavkaze va
boshqa joylardagi ko’p shaharlar vayron etildi. Temuriylar davrida esa Movarounnahr va
Xurosonda bir qancha shaharlar, xususan, Samarkand, Buxoro va Hirot ravnaq topdi. Evropa
mamlakatlarida shaharlar Sharq mamlakatlariga nisbatan kechroq paydo bo’ldi. Shaharlarda
sanoat izchil markazlashib, shahar aholisi jadal o’sa boshladi, rivojlangan mamlakatlarda shahar
aholisi salmog’i butun mamlakat aholisining 70— 80% ni tashkil etdi.
Arxeologik manbalarga ko’ra O’rta Osiyoda ilk shaharlarning paydo bo’lishi bronza davrining
o’rtalarisha to’g’ri keladi. (Jarqo’ton yodgorligi). Ilk temir davri shaharlari ikki qismli - ark va
shahriston. Antik va o’rta asrlar davri shaharlari esa uch qismli - ark, shahriston, robot.
O’zbekiston hududida shaharlar asosan ikki qismdan iborat bo’lgan. Birinchi qism shahriston
bo’lsa, ikkinchisi arkdir. O’zbek tilida shahar so’zning shakllanishi quyidagicha: shahriston
so’zining bosh bo’g’ini (shah) va ark so’zining bosh harflaridan (ar) tashkil topgan.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_80.png)
![Ibodatxona — dindorlarning xudoga muayyan tartibda sig’inadigan joyi, diniy rasm-rusum va
marosimlar o’tkaziladigan bino, inshootlar majmuasi. Ibodatxonaning qurilish uslubi va me’moriy
bezagi diniy mavzular bilan bog’liq: mas, xristianlik ibodatxonalari cherkov, sobor, monasshir va
bosho’alar, katoliklarda kostyol, kapella va boshqalar, buddizm ibodatxonalari tera, pagoda,
zikkurat, dagoba, stupa va boshqalar., yahudiylarda sinagoga, musulmonlarda masjid kabilardir.
Ibodatxonalar kadimdan yirik jamoat binolari hisoblangan. Qadimgi Misr ehrom (piramida)lari,
Ossuriya va Bobilda zikkuratlar, Hindiston, Xitoy, Yaponiyada stupalar, Qadimgi Rimda
haykaltaroshlik va rassomlik asarlari bilan bezatilgan xashamatli ibodatxonalar qurilgan.
Keyinchalik Evropada bazilika, roman, gotika, barokko, klassitsizm, konstruktivizm uslubida
qurilgan gumbazli ibodatxonalar keng tarqalgan.
O’zbekistan hududida turli davrlarda Budda ibodatxonalari (Qoratepa, Fayoztepa), masjidlar,
cherkov, kostel, monastirlar barpo etilgan. Ibodatxonalarning taraqqiyot tarixi diniy talablardan
tashqari, turli xalklarda me’moriy taraqqiyotning umumiy yo’nalishi bilan ham belgilangan.
3. QABR – QO’RG’ONLAR VA ULARNING TURLARI
Qabr, go’r — marhumni dafn etish uchun tayyorlangan maxsus joy. Qabr har bir xalqning urf-
odati, yashaydigan geografik muhiti, kishilarning tabiiy-ilmiy tasavvurlari, diniy e’tiqodlariga ko’ra
bir-biridan farq qiladi. O’liklarni ko’madigan xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda ham qabrning lahad,
kamin, tik chuqur va satana tiplari bor.
Lahad. Aksariyat er osti suvlari chuqur bo’lgan qurg’oq joylarda lahad qaziladi. Lahad tipidagi
qabrlar O’zbekistonda bundan 3500 yil ilgarigi jez davri qabristonlarida ham uchraydi. Qabr
tayyorlash uchun erdan bir metr chamasi tik chuqur — «ayvoncha» qazib, uning bir burchagidan
o’lik bo’yi baravar gorizontal kavak — «lahad» kavlanadi, tuprog’i tashqariga olinadi. O’lik
ko’yilayotganda go’rkov lahad ichiga tushib, o’likning bosh tomonini qibla (g’arb)ga qaratib
yotqizadi. Lahadning teshigiga g’isht, tosh, guvala, chim qalab bekitiladi, so’ngra «ayvoncha»
tuproq bilan to’ldiriladi. Ortib qolgan tuproq qabr ustiga tepa qilib qo’yiladi.
Kamin (yoki kamgoh) tipidagi qabrda er bir metrdan ortiq tik va cho’zinchoq o’ra qilib qaziladi.
O’ra devori ostki yonidan uchburchak shaklida o’yiladi. O’lik shu kamin (kamgoh)ga qo’yiladi.
Kamgoh og’zi g’isht, guvala va bilan bilan bekitiladi, so’ngra qabr tuproq bilan to’ldiriladi.
Tik chuqur shaklidagi qabrda er o’lik bo’yiga teng qilib kavlanadi, o’lik chuqurga chalqancha
yotqiziladi. Qabr og’ziga katta yassi toshlar zichlab teriladi, so’ngra ustiga tuproq tortiladi.
Sag’ana, asosan, er osti suvlari yuza bo’lgan joylarda — Buxoro, Samarkand, Xorazm,
Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida tarqalgan. Sag’anada er qazilmaydi. Ulik er yuzasiga
qo’yiladi, uning ustiga pishiq g’ishtdan gumbazsimon sag’ana bino qilinadi. Qabrlarga qayta-qayta
o’lik qo’yish, ba’zan bir oilaning erkaklarini bir qabrga (oldin o’lganlarning suyaklarini bir chetga
surib, o’rniga yangi o’likni sag’anaga) qo’yish odati bo’lgan. Xotinlar ham shunday tartib bilan
qo’yilgan. Ba’zi turkiy xalqlarda, jumladan, o’zbeklarda boy tabaqalar sag’ana qurdirib qo’yish
odati bo’lgan.
Qabriston, mozor — marhumlar dafn etiladigan maxsus joy. Qabriston turlari va ularni muhofaza
qilish tartibi dafn marosimi, muayyai xalq, din, mazhab, ijtimoiy guruh va boshqalar bilan
belgilanadi. Dafn etish joylari antik davrda va Qadimgi Sharqda nekropol deb atalgan.
O’zbekistonda qabritonlarga qadimdan alohida e’tibor berilgan. Qabristonlar uchun ko’pincha
tepalik joylar tanlangan, atrofi devor yoki panjaralar bilan o’ralgan. Mashhur kishilar uchun esa
maqbaralar qurilgan.
Qo’rg’on qadimgi qabriston turi (mozorqo’rg’on), Janubiy-Sharqiy Osiyoda jasadni kuydirish rasm
bo’lgan xalqlarda marhumning xoki ustiga tuproq tashlangan, shu tarzda tuproq tashlanaverib,
qo’rg’on hosil bo’lgan. Amerika, Evropa, Shimoliy Osiyoda yog’och, tosh, loy-tuproqdan maxsus
inshootlar qurib dafn etiladigan joylar tayyorlangan, bu inshootlar ustiga tuproq yotqizilgan, goh
gumbaz bilan yopilgan. Qo’rg’onlarning balandligi 3-6 m, diametri 3-4 m O’zbekistonning
Namangan viloyatidagi 1-5 asrlarga mansub Go’rimiron qo’rg’oni (balandligi 1-2 m, diametri 4-6](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_81.png)
![m)da marhumlar sopol idishlar, temir qurollar bilann dafn etilgan. Bunday qo’rg’onlar To’ytepa,
Chirchiq, Samarkand viloyatidan hamda Lavandak qabristonidan topilgan.
4. HARBIY ISTEHKOMLAR
Mudofaa inshootlari – o’t ochish, jang maydonini kuzatish va qo’shinlarni boshqarish, shaxsiy
tarkib, jangovar texnika va transport vositalarini qimoya qilish singari tadbirlar uchun mo’ljallangan
inshootlar tushuniladi. Mudofaa inshootlariga turli tipdagi okoyalar, transheyalar, o’t ochish
vositalari uchun maydonchalar, kuzatish punktlari, pana joylar, blindajlar, maxsus o’q-dori
omborlari, aloqa yo’llari va boshqalar kiradi. Mudofaa inshootlari barpo qilish juda uzoq tarixga
ega. Qadimda shahar yoki qo’rg’on-larni dushman hujumidan himoya qilish uchun mudofaa
devorlari qurilgan, qo’rg’onlar atrofida chuqur xandaqlar qazilib, ular suv bilan to’ldirib qo’yilgan.
Qal’a yoki qo’rg’on devorlarida o’t ochish tuynuklari (shinaklar), burjlar bo’lgan.
Qal’a – qadimda va o’rta asrlarda bino qilingan mustahkam mudofaa istehkomi. O’rta Osiyoda ilk
temir davridan boshlab shakllangan (Tallashqon tepa 1, Bandixon 1). Yozma manbalarda qal’a,
ko’rg’on, istehkom, hisor va shahar ma’nolarida tilga olinadi. Qal’alar, doira, to’g’ri to’rtburchak,
kvadrat yoki oval tarhli bo’lib, atrofi baland o’rtacha 9-10 m, qalinligi 3-4 m. mudofaa devori bilan
o’ralgan. Devor tashqarisndan chuqur (2-3 m) va kengligi 10-15 m li xandaq – zovur kavlangan.
Qal’alar devori paxsa va yirik xom g’ishtlardan barpo etilgan. Devor bo’ylab mo’lalar, ayniqsa,
uning burchak qismlarida esa doira yoki to’rtburchak shakldagi burjlar qad ko’tarib, ularning bir
yoki ikki qator nishon tuynuklari — shinak (tirkash) lari bo’lgan. Qal’ada bir yoki ikki darvoza
bo’lib, ular strategik jihatdan nihoyatda mustahkam (qo’sh minorali labirintli) qilib kurilgan.
Qal’alar ichida aholi turar joylari, ot, ulov va mollar uchun otxona, molxona va qo’ralar bo’lgan.
Qamal vaqtlarida esa, zaruriy oziq-ovqat, em-xashak, qurol- yarog’, kamon o’qlari va palaxmon
toshlari saqlangan.
Qal’a asosida, keyinchalik shaharlar yuzaga kelib, uning maydoni kengaygan. Ba’zan, Qal’alar
shahar yoki viloyat hukmdorining qarorgohiga aylantirilib, qasr qad ko’targan va qal’aning bu
qismida hisor, ko’handiz yoki ark atamalari bilan yuritilgan oliy dargoh shakllangan. Bunday
hukmdor qarorgohini yunonlar akropol, rimliklar kapitoliy deb ataganlar. Shu bois qal’a deb
Xorazmda shahar yoki mustahkam istehkomli qo’rg’on — turar joy tushunilgan. Mae, Ayoz qal’a,
Jonbos qal’a, Bozorqal’a, Tuproqqal’a, Kuyqi-rilgan qal’a va boshqalar shular jumlasidandir.
Buxoro va Qashqadaryo vohalarida qal’alar, odatda, qo’rg’on deb yuritilgan. Mac, Qo’rg’oni
Romitan, Erqo’rg’on va boshqa qurg’onlar ham mustahkam devor bilan o’ralib, bir nechta
darvozasi bo’lgan shahar qiyofasidagi qal’alar hisoblangan.
Qal’alar shubhasiz, qadimgi va o’rta asrlarning o’ziga xos me’moriy obidasi hisoblanadi. Ular,
avvalo, aholi yashaydigan turar joy, mudofaa inshooti, yovgarchilik davrlarida qamaldagi harbiylar
qarorgohi, oziq-ovqat va qurol-yarog’ omborxonalari kabi vazifalarni o’tagan. O’zbekistonda qad
ko’targan qal’alar qurilishi uzoq tarixga, o’z an’analari va sermazmun atamalarga ega
qadriyatlardan hisoblanadi.
Qo’rg’on – qum, tuprokdan hosil qilingan sun’iy tepa. Qo’rg’on, ko’pincha aylana, oval, to’g’ri
to’rtburchak, kvadrat tarhli, atrofi devor bilan o’ralib, ichini qum, tuproq, shag’al bilan to’ldirib
sun’iy hosil qilingan. Qo’rg’onlar uzoq o’tmishda mudofaa maqsadlari uchun xizmat qilgan. O’rta
asrlarda qalin va baland mudofaa devori bilan o’rab qurilgan, asosan, bir darvozali shahar qal’a.
Tabiiy tepaliklarda, ba’zan baland supa ishlanib ustida bunyod etilgan.
Mudofaa devorlari - aholini dushman hujumidan saklash maqsadida qadimgi dehqonchilik vohalari
atrofiga qurilgan devorlar. Bunday devorlar Osiyo, Evropa va Afrika qit’asidagi ko’pgina
mamlakatlarda qurilgan (masalan, Buyuk Xitoy devori, Antonin devori va b.). O’zbekiston
hududida Shaxrisabz, Kitob, Nurota dehqonchilik rayonlari va Marokanda shahar atrofidagi
qishloqlar tevaragiga mudofaa devorlari qurilgan. 1956 yilda Ya. G’. G’ulomov boshchiligida
O’zbekistonda mudofaa devorlari izlari aniklanib, ularning qurilish texnikasi o’rganiladi. Yozma
manbalarda bu devorlar: Hoitul xoriji (Tashqi devor), Hoitul kabiri (Katta devor), Surul a’zami
(Ulug’vor devor), Kanpir devor, Devori Kandi buzurg (Katta viloyatning devori), Devori Kandi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_82.png)
![dizak (Istehkomli viloyat devori) degan nomlar bilan atalgan. O’zbekistondagi qadimgi
dehqonchilik vohalari atrofida mudofaa devorlari bunyod qilishdan asosiy maqsad vohani
ko’chmanchilarning hujumidan himoya qilish, shuningdek, vohadagi o’troq aholini chet el
bosqinchilari istilosi va hukmronligi hamda mahalliy zo’ravonlarni ularga yordamlashib turgan
ko’chmanchi qabilalardan ajratib, yakkalab qo’yish, itoatkorlikda saqlash edi.
O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekistondagi mudofaa devorlari tarixini 3 davrga bo’lish mumkin: 1-
davr mil. av. 6-4-asrlar — mil. 5-6-asrlar; 2-davr 6-asrdan 8-asrgacha davom etgan; 3-davr 8-
asrning oxiri va 9-asrning boshlariga to’g’ri keladi. Qadimgi Buxoro, Sug’d, Usrushona vohalari
atrofidagi devorlar o’zaro tutashtirilib, alohida vohalarnigina emas, balki butun bir mamlakatni
uragan yagona mudofaa tizimiga aylantirilgan.
5. YO’LLAR VA BOShQA TURDADAGI ARXEOLOGIK YoDGORLIKLAR
Yo’llar. Lazurit yo’li. Shoh yo’li. Buyuk ipak yo’li. Buyuk ipak yo’li tarmoqlari. Yo’l bo’yi
inshootlari (Kuzatuv inshootlari, sardobalar, karvonsaroylar, soliqxonalar, chegara postlari, tabiblar
xonalari, otxonalar, oshxonalar, olov orqali aloqa vositalari, ko’priklar).
Karvonsaroy — karvonlar to’xtab, tunab o’tadigan rabot, saroy. Yaqin Sharq, O’rta Osiyo,
Zakavkaze shaharlari savdo yo’lida barpo etilgan. Karvonsaroylar, odatda, o’rtada katta hovli, atrofi
bir-ikki qavatli hujralar bilan o’ralgan, minorali qal’aband istehkom shaklida bo’lib, savdo
manzillarida va shahardagi bozor (tim, toq)lar qatoriga qurilgan. 9— 18-asrlarda shaharlarning
o’sishi va karvon savdosining kuchayishi natijasida karvonsaroylar ko’plab bunyod etilgan. Arab
sayyohlari Istahriy va ibn Xavqallarning ma’lumotiga ko’ra, 10-asrda savdo markazi hisoblangan
Movarounnahrda 10 mingdan ortiq karvonsaroylar bo’lgan (yana q. Rabota Malik, Doya xotin
karvonsaroyi xarobalari, Ollaqulixon karvonsaroyi va timi). Temir yo’l va boo’qa zamonaviy
transport rivojlanishi natijasida karvonsaroylar o’z ahamiyatini yo’qotgan.
Sardoba (fors-tojikcha «sard» - sovuq va «ob» - suv) — suv tanqis hududlarda uni to’plash va
saklash uchun maxsus qurilgan gumbazli hovuz. O’rta Osiyo va Sharqdagi boshqa mamlakatlarda
qurilgan. Sardobaning devori tsilindr shaklida, diam. 12-13 m, chuq, 10-15 m, hovuz yuzasi er sathi
bilan bir tekis bo’lgan. Sardoba gumbazi sifatli pishiq g’isht va ganchdan ishlangan, tepasi tuynukli,
atroflarida hovuzga suv tushadigan teshiklar qilingan. Kirish uchun sardobaga eshik ham
o’rnatilgan, uning oldi suvni toza saqlash maqsadida devor bilan o’ralgan. Sardoba yoniga
mollarni sug’oradigan oxur kilinib, unga hovuzdan maxsus tarnov orqali suv oqizilgan. Ba’zi
sardobalarda ularni nazorat va tozalab turuvchi miroblar uchun xonalar ham bo’lgan.
Sardobalar geografik joylashuvi, joyning tabiati, relefiga ko’ra, bir necha xil (qor-yomg’ir suvlari,
anhor-ariq suvlari, er osti suvlari (korizlardan) yig’iladigan sardobalar) bo’lgan. Tarixiy
ma’lumotlarga qaraganda Movarounnahrda 44 ta sardoba bo’lgan. Ulardan 29 tasi Qarshi cho’lida,
3 tasi Mirzacho’lda, 3 tasi Toshkent bilan Farg’ona o’rtasidagi qadimgi savdo yo’lida, 1 tasi
Karmana yaqinida - Cho’li Malikda qurilgan. 19- asr oxirigacha ishlatilgan sardobalardan biri hoz.
Turkmanistondagi Sandikli cho’lida 17-asr o’rtalarida Kerki va Qarshi shaharlarini bog’lovchi
karvon yo’lida qurilgan, hovuzining diam. 17 m bo’lgan Sangi suvloq sardobasidir. Sardobalar
kadimda dasht va cho’llarda chorvani va savdo karvonlarini suv bilan ta’minlashda muhim o’rinda
tutgan. Hozir saklanib qolgan sardobalar tarixiy-etnografik ahamiyatga ega.
Hammom — cho’milish, yuvinish va poklanish uchun kurilgan maxsus bino. Sharq
mamlakatlarida o’ziga xos me’moriy hammomlar qadimdan ma’lum. Yozma manbalar, arxeologiya
ma’lumotlari 10-12-asrlarda O’rta Osiyo (Buxoro, Taroz, Niso va boshqa shaxarlar)da hammomlar
issiqlikni saqlash maqsadida erni chuqur qazib, deyarli er ostida, yarim er to’la tarzida qurilganini
ko’rsatadi. Buxoroda 16-asrda qurilgan Misgaron, Sarrofon hammomlari saqlangan. Arxitekturasi
bir-biriga juda o’xshash bo’lgan bu hammomlarning echinish xonasi, choy ichib hordiq
chiqariladigan katta (yog’och ustunli) xona, o’rtada asosiy uqalash xonasi, uning atrofida
yuviniladigan xonalar bo’lib, ular katta va kichik gumbazlar bilan yopilgan. G’isht, tosh terib
ishlangan hovuzak (bak) larda issiq va qaynoq suvlar, xonalar ostidan qaynoq havo bilan isitilgan.
Xonalardan xonalarga o’tilgan (xonalar ichkariga tomon tobora isiy borgan). Oqava suvlar uchun](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_83.png)
![ariqchalar qazilgan, xushbo’y moddalar va kul suv (ishqorli suv) uchun mo’ljallangan
hovuzchalar sirti suvga chidamli maxsus qorishmalar («qir») bilan qoplangan. Devorlar ganch bilan
suvalgan, sirli sopol parchinlar bilan bezatilgan. Shahrisabz, Qarshi, Xiva (Anushon hammomi)
kabi shaharlarda qadimgi me’moriy hammomlar saqlangan. Turkiyada 15-17-asrlarda qurilgan
ulug’vor hammomlar saqlangan. Ularning ko’pchiligi ayollar va erkaklar uchun ikki qismdan iborat
simmetrik qilib qurilgan. Boyazid hammomi (1501), me’mor Xo’ja Sinon loyihasi bilan qurilgan
Chinnili (1545), Xaseki (1556) hammomlari muhim jamoat binolari qatorida serhashamligi bilan
diqqatni tortadi.
Ko’priklar. Strategik joy. Daryolarning kechuv joylarida, yo’llarning davomiyligini ta’minlash
maqsadida qurilgan.
Bozorlar (tim). Usti yopilgan, ichki qismida savdo rastalari joylashgan. Buxora timi.
8. Ma’ruza: Uyg’onish davrida arxeologiya.
Gumanistik tushunchalarning shakllanishi.
Reja:
1. Uyg’onish davrida bilimga nisbatan munosabat.
2. Sharq allomalarining fandagi o’rni. Antik davr arxeologiyasi. Dastlabki tekshirishlar.
3. Dindorlarning fanga munosabati. Arxeologik manbalarning to’plana borishi. Kollektsionerlik,
antikvarlik harakatlar.
4. Dastlabki qazishma ishlarning natijalari. Gerkulanum. Yodgorliklarga bo’lgan noilmiy
munosabatlar.
5. Arxeologik tekshiruvchilarning hukumat nazoratiga olinishi va ahamiyati. Dastlabki
arxeologik uslubiy qo’llanmalar. Petr I ko’rgazmalarining ahamiyati.
6. Ilmiy fikrlarning shakllana borishi. V.N.Tatishev. Lord Eldjinning noilmiy qilmishlari.
Parfinona taqdiri. Bu davr tadqiqotchilarining kamchiliklari va asoratlari. XVIII-XIX asrda
bajarilgai arxeologik tekshirishlarning foydali va zararali oqibatlari.
7. Fan taraqqiyotida Buyuk geografik kashfiyotlarning o’rni. Mixail Merkati. Bu davrda Cherkov
va fan. XIX asrda arxeologik tushunchalarning mukammallashuvi va dastlabki ilmiy
qadamlarning ahamiyati. Bushe de Pert va boshqalar.
Feodad jamiyat negizida yanga burjuaziya munosabatlar rivojlana bordi, yangi munosabatlar
esa yanga madaniyatni vujudga keltirdn. Avvalgi eski, feodal, diniy va ilmiy qarashlar yangitdan
barpo etilayotgan turmush talabiga javob bermas edn. Shu asosda yangi dunyo qarashlarni ro’yobga
chiqarish talab qilinar edi. Dunyodagi o’zgarishlarning ijodkori va uning o’lchami odam ya’ni inson
ekanligi tushinila borildi. Shuning uchun ham yangi madaniyat gumanistik, ya’ni insoniyat
madaniyati ekanligi tan olindi. Kishilar endilikda o’zlarining eng qadimgi va antik davr ajdodlarini,
ularning san’atini e’tirof qilib, eslay boshladilar.
Uyg’onish davri boshlandi, yoki uni odatda renassans deb ataydilar. Uyg’onish davri tarixi
an XIV, XV va XVI asrlarni o’z ichiga oladi. Ammo yangi tadqiqotlar shuni ko’rsatmoqdaki O’rta
Osiyo, jumladan, O’zbekistonda IX-XIV asrlarda yashab ijod qilgan allomalarimiz, xususan, al-
Buxoriy, Farg’oniy, Marg’inoniy, Beruniy, Farobiy, al-Xorazmiy, Motrudi, Najmitdin Kubro,
A.Yassaviy, At-Termiziy, Naqshband Baxovuddnn singari buyuk adlomalarimiz tomonidan
yaratilgan tafakkur, fan va madaniyat yavvalgi tasavvurlarga nisbatan Sharqda ancha avval
shakllanganligini ko’rsatadi va bu jarayon G’arb uyg’onishiga va uning rivojlanishiga katta ijobiy
tasir ko’rsatganligi isbotlandi. Ilmiy adabiyotlarda keltirilishiga qaraganda, XIV-XVI asrlarda
dunyo miqyosida Italiyaning ancha rivojlanganligi e’tirof qilinar edi. Italiyada zikr etilgan asrlarda
buyuk rassomlardan Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo Buonaratti va Rafael Santsio singari tafakkur
egalari ijod qilganlar. Ammo, yuqorida aytganimizdek, bundan bir necha asrlar avval ajdodlarimiz
aql zakovatlari jahonni lol qoldirgan asarlar yaratgan va ulardan asrlar davomida, xususan, G’arb
mamlakatlarida unumli foydalanib kelinganligi haq gapdir. Tug’ri, Sharq va G’arb ijodkorlari ham
xar doim ijodiy izlanishda bo’lib, umuminsoniy madayaiyatni rivojdantirishda salmoqli hissa
qo’shishganlar. Bu taraqqiyot tafakkur mahsuli sifatida olamni yanada chuqurroq bilishga etaklardi.
O’tmishni bilmasdan rivojlangan jamiyat qurush mumkin emasligi zarur shartlardan ekanligi
tushunila borildi. Mavjud yozma ma’lumotlardan tashqari olimlar er qatlamlari sirini bililga](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_84.png)
![intilganlar, masalan, Rimda marmardan va bronzadan yasalgan antik davr haykallari kamdan kam
saqlanganligi tufayli rassomlar er qatlamlariga e’tibor qaratadilar va natijada qiziqarli topilmalarni
qo’lga kiritishga erishganlar ham.
Antik davri haykallarini izlab topish odat tusiga aylandi. Ayniqsa, bu borada Florentsiya va
Rimda ko’p qazishma izlanish ishlari olib borildi. Shuningdek, Rim papalari va kardinallari ham
majusiy xudolari haykallarini kollektsiya qilishga kirishganlar. Masalan, Papa Yuliy II 1503-1513-
yillarda Vatikan saroyida bunday haykallarni to’plash ia saqlash uchun alohida joy qurdirgan. Papa
Pavl III farmoyishi asosida 1534-1549-yillarda Karakallida qadimgi hammomni qazdirilib
tekshirilgan. Ammo, bunday ishlar har doim ham kutilgan natijalarni bermagan. Keyinchalik
Cherkov xodimlari antik san’atining ular uchun xavfliligini tushunib, bu ishga barham berishadilar.
Asosiy sababi, katolik monaxlari qadimgi haykallar siymosida, iblis, alvasti, jin va boshqa shu kabi
isqirtlarni qo’rardilar, qaysiki, ularning o’zlari, hatto xudolarga nisbatan ularga ko’proq ishonardi.
Shuning uchun ham bunday san’at haykallarni ularning izlovchilarini ham qarg’ardilar. Vatikanda
sanamlar saqlanayotgan saroy eshiklarini yopib tashlaydi. Keyinchalik, Cherkovlar ilgargi ta’sirini
yo’qotabordi va kishilar qadimgi buyumlarni izlashni davom ettiraverdilar. Kishilar tushinib etdiki,
er nafaqat marmar va bronzadan ishlangan sanamlarni, balki boshqa xazinalarni ham o’z bag’rida
saqlab kelgan. Qazishmalar davomida turli-tuman buyumlar, jumladan, naqshlangan ko’zalar,
gemma, oltin va kumush buyumlar, kosalar, qimmatbaho toshlar, metall buyumlar, oltin va kumush
tangalar singari topilmalarni qo’lga kiritishga erishadilar. Natijada, feodal zadoganlar, boyigan
savdogarlar, sanoatchilar, bankirlar o’zlarining saroy-hovlilarini, villalarini bundan bir necha asrlar
avval qilingan san’at namunalari bilan bezashga kirishadilar. Shunday qilib, antik davr bo’yumlari
juda qimmat baholanardi va har doim uning uchun xaridorlar topilardi. Keyiichalik, qadimiyot bilan
mashg’ul bo’lish ishlari Italiya xududidan chiqib butun Ovropani qamrab oladi. Shu tarzda
arxeologik manbalarning to’planish davri boshlanadi.
Aslida, ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishma ishlari XVIII asr boshlaridan
boshlandi. Bu davrga kelib qadimgi osori-atiqalarni izlab topish, ularni to’plash, kollektsiyalar
tuzish ishlari ancha jonlandi. Shuningdek, xususiy va davlat tasarrufidagi muzeylar tashkil qilindi.
Ayrim kishilar o’zlarini qadimgi buyumlarni izlash va topish bo’yicha mutaxassis hisoblab qoldilar.
Bu davrga kelib, qadimgi buyumlar bilan savdo qiluvchi antikvarlar vujudga keldi. Bunday
buyumlar bilan savdo qiluvchi do’konlar har bir yirik shaharlarda vujudga keldi. To’g’ri, bu
jabhada ish olib boruvchilar va buyumlar izlovchi kishilarning faoliyatlari fandan hamon ancha
uzoq edi. O’sha davr buyum to’plovchilari va havaskorlari bu topilmalarning ilmiy ahamiyatini
payqagan emas edilar. Bu toifadagi kishilar qadimgi topilma buyumlarning vaqti kelib fan uchun
xizmat qilishini payqamaganlar va o’zlarining bu xildagi kashfiyotlarining ahamiyatini
anglamaganlar. Shuningdek, fan uchun nafaqat qimmatbaho, chiroyli narsalar, balki turli xil
buyumlar, mehnat qurollari, sopol idish singari topilmalarning fan uchun ahamiyatini ular hali
tushinib etmagan edi. Bu toifadagi kishilar qazishma ishlari davomida topilgan chiroyli badiiy
buyumlarni savdo maqsadida to’plashib, qolganlarini, ya’ni ular uchun ahamiyatsiz topilmalarni esa
rahmsiz yo’q qilishar, yoki umuman chiqindi sifatida tashlab yuborishar edilar.
Melodiy 79-yilda Vezuviyada dahshatli er silkinishi bo’ldi. Pompey, Gerkulanum va Stabiya
singari Rim shaharlari tosh, tuproq va kul bilan ko’milib ketdi. Shuni aytish lozimki, odatda er
silkinish, yong’in, dushmanlarning bosqinchilik harakati tufayli payxon qilingan qishloq va
shaharlar xarobalari ostida, shu erda yashagan ahooliga taalluqli tirikchiliq, turmush buyumlari,
zaxiraga mansub ozuqa buyumlari deyarli o’z holicha er ostida uzoq vaqtlar saqlanib qolishi
tabiydir. Shuning uchun ham arxeologlar qazilma ishlari davomida bu buyumlarni topib, qishloq va
shahar ahliga doir buyumlarni topishib, bu kabi shahar va qishloq aholisining turmush tarzi
qiyofasini tiklashi mumkin.
Vezuviyada bo’lgan er silkinishi juda dahshatli kechgan. U, favqulodda sodir bo’lgan,
shuning uchun ham kul va toshlar ostida tez lahzada ko’milib ketgan shahar arxeologlar nuqtai
nazaridan ancha yaxshi saqlangan.
1711-yilda aytilgan tarzda vayron bo’lgan va ko’milib ketgan Gerkulanum jahri topilib,
arxeologik qazishmalar o’tkazildi. Bu ishlar xususiy tarzda, hech qanday rejasiz, tizimsiz amalga
oshirilgan. Natijada, ko’chalar, bino devorlari kabi qurilmalar buzub tashlanib, qazishmadan](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_85.png)
![maqsad, xazina yoki badiiy jiqatdan chiroyli buyumlar topish, kollektsiyalar to’plash hamda ularni
savdoga chiqarishdan iborat bo’lgan. Shuning uchun ham «keraksiz» ya’ni idish siniqlari, ular
uchun kerak bo’lmagan qadimgi mehnat qurollari kabi buyumlar tashlab yuborilgan. Ularning
asosiy maqsadi – oltin va boshqa qimmatbaho buyumlar topish, oqibatda sotish, savdo qilishdan
iborat edi.
Bu g’ayri qonuniy ishlarning nihoyatda zararli ekanligidan kelib chikib, davlat, hukumat
xususiy qazishma ishlarni olib borishni taqiqlab qo’ydi va kelajakda bu kabi izlanish ishlari davlat
tomonidan nazorat ostiga olindi. Shunday qilib, Gerkulanumda galdagi qazishma ishlar davlat
tomonidan boshqariladigan bo’ldi. To’g’ri, bu tekshiruv ishlar hamon ilmiy tarzda olib borilmagan
bo’lsada, lekin, rejali qazishmalar tashkil qilindi. Topilgan barcha buyumlar to’planib, asralanidigan
bo’ldi. Bu ishlar muhim natijalar berdi. Jumladan, bu erda, to’la saqlangan bino qoldig’i topildi.
Ma’lum bo’ldiki, bu uyda antik davr faylasuflarining kutubxonasi joylashgan ekan. Topilmalar
orasida 100 ga yaqin marmardan va broyazadan yasalgan haykallar va byustlar, turli tuman idishlar,
mebel, devoriy jivopis kabilar topilgan va bu asori-atiqalar shahar buzulgandan so’ng 1632-yildan
keyin yana olamni ko’rdi. Qizig’i ham shundaki, bu topilmalar o’z vaqtida qanday joylashtirilgan
bo’lsa, shunday saqlangan. O’rganish tufayli o’z davrining yirik quldor kishisiga taalluqli bo’lgan
turmush tarzini o’rganishga erishildi. Bu kabi qazishma ishlar atrof muhitda katta ta’ssurotnint
vujudga kelishga sabab bo’ldi. Bunday qazishma ishlarni o’zbularmanchilikka yo’l qo’yish zararli
va mumkin emasligi tushunilganligi esa fan uchun katta axamiyatga ega edi. Shu asosda,
keyinchalik qazishma ishlarni xullas, ilmiy tadqiqot ishlarni maqsadli bajarish yuzasidan ilmiy
uslubiy tahlil, hamda ko’rgazmalar yozila boshlandi. Bu kabi ko’rgazmalarni qadimgi davr asori-
atiqalari bilan shug’ullanuvchilar tomonidan yaratish ishlari yo’lga qo’yila bordi.
Masalan, 1718 yilda Rossiya imperatori Petr I ikkita farmoyish chiqarib, ularda er yuzidami,
suvdami, qaerdan topilmasin, asori-atiqalarni to’plash va asrash zarurligini belgilagap edi.
Jumladan, bu farmoishlarda shunday ko’rgazmalar qilingan edi; - «eski yozuvlar, eski qurollar,
idishlar, umuman barcha barchasi hamda toshlmalarning chizmalari olinsin...» singari
ko’rgazmalarida dastlabki ilmiy fikrlar mavjud edi. Bu kabi ko’rgazmalar hozir ham fan
talablaridan asosiylari bo’lib kelmoqda. Keyinchalik rus tarixchisi V.N.Tatihev arxeologik
tekshirish ishlari yuzasidai dastlabki me’yoriy qo’llanma tayyorlagan bo’lib, uning ayrim jihatlari
hozirgi davrda ham o’z kuchini yo’qotgan emas. Biroq, o’sha asrlarda qazishma ishlari hamon fan
mutaxassislari emas, balki pulga o’ch, asori-atiqalarni yoshirincha sotish bilan mashg’ul kishilar o’z
harakatlarini mutloqa to’xtatishgan deb bo’lmaydi.
1799-yil Shotlandiyalik o’ziga to’q, boy Lovd Eldjin Konstantinopoldagi ingliz elchisi etib
tayinlangan edi. O’sha asrlarda Gretsiya Turkiya imperiyasi tasarufida bo’lib, ovropaliklar uchun
qadam bosib bo’lmas edi. Napaleon urushining boshlang’ich yillarida Angliyaning Turkiyaga
nisbatan ta’siri kuchlik bo’lib, inglizlarning bu erda nufuzi baland edi. Shuning uchun ham Lord
Eldjin bu mamlakatda hech qanday ta’qibsiz sayr qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Natijada u Afina I
Parfenonasiga o’tib bitilgan haykal bezaklaridan ko’chirma olishga sultondan rozilik oladi. Bu
ishlar Lord uchun kamlik edi, u xohlardiki, klassik mamlakatning qadimgi madaniyati sari sayr
qilishni nazarda tutardi. Diplomatik munosabatlarning yaxshilanishidan foydalangan Lord Eldjin bu
mamlakatda keng ko’lamda ish olib borishni xohlar edi. Uddaburon Lord pora berish yo’li bilan
hukumatdan yangi hujjat olishga muvaffaq bo’lib, bunda uning dahlsizligi belgilangan bo’lib,
mamlakatdan topilgan qadimgi topilmalarniig barchasidan ko’chirma, ko’p holatlarda yozuv bilan
bog’liq marmar tosh lavhzlari kabilarni to’plab olib ketishga imkoniyat yaratilgan edi.
Lord Eldjin bunday imkoniyatlardan keng foydalanishga erishdi. U 400 dan ko’proq
ishchilarni yollab, bir yil davomida insoniyat tafakkuri bilan yaratilgan Parfenonani ostin-ustun
qilib tashladi.
Xususan, u bu erdan topilgan haykallarni, marmar toshlariga bitilgan lavhalarni sindirib oldi,
Parfenonaning yuqori qismidagi bezatilgan o’yma karnizlarni maydalab tashladi. 2240 yil davomida
saqlanib kelgan bu antik davr ibodatxonasi bir yil davomida tuproq tepaga aylantirdi, qo’ydi. Lord,
topilmalarni 200 ta katta yashiklarlarga yaxshilab joyladi va badiiy marmar lavhalarni to’plab, bir
necha kemalar orqali Angliyaga jo’natishga erishadi. 12 yashik yuklangan kemalardan biri esa
yo’lda dengizda g’arq bo’ladi. Vataniga qaytishda Lord Eldjin fransuzlarga asirga tushadi va u 3 yil](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_86.png)
![qalada o’tirgan vaqtlarida asori-atiqalar yuklangan yashiklar Angliyaning turli ko’rfazlarida yotar
edi. 1806 yilda Eldjin Angliyaga qaytib, bu kollektsiyalarni sotib olishni o’z xukumatiga taklif
kiritadi. Biroq, Ayagliyada bu qimmatli qadimgi asori-atiqalarning ahamiyatini tushunmas edi.
Masalan, o’sha asrning taniqli badiiy tanqidchisi Pen Nayt Parfenona topilmalarini qo’pol
hunarmandlik buyumlari deb baholadi. Keyinchalik, ya’ni, 10 yildan so’ng Eldjin tomonidan
o’g’irlangan xazinaning ahamiyatini tushingan ingliz parlamenti ularni sotib oladi.
Shunday qilib, chiroyli san’at buyumlarini asori-atiqalarni ayrim kishilarning boyishi
maqsadida to’plash kabi ishlar fan taraqqiyotiga zarar keltirardi. Shuningdek, bu kabi qadimgi
buyumlarni to’plagan kollektsionerlarning o’zlari ham ularning ilmiy qimmatini hamon tushunmas
edilar. Bu toifadagi «kollektsionerlar» qadimgi topilmalarga turlicha, fandan uzoq tushunchalar
berishardilar. Xullas, XVIII asr davomida o’zlarini arxeologlar deb yurgan kishilar ham qadimgi
yodgorliklar va ulardan topilgan buyumlarni ilmiy tahlil qilib berishga nazariy va amaliy bilimlari
sayyozlik qilar edi, topilmalarning tarixiy moxiyatini chuqur tushunmas edilar. Shuning uchun ham
o’sha zamonlarda bajarilgan ayrim arxeologik qazishma tekshiruv ishlari katta kamchilikdardan xoli
emas, balki ilmiy jihatdan ham puxta emas edi.
1851-1854 yillarda rus arxeologi graf A.S.Uvarov Vladimir-Suzdal erlarida 7729
qo’rg’onlarni qazib ko’rgan. To’g’ri, Uvarov Lord Eldjin singari talantli emas edi. A.S.Uvarov o’z
davri fanining taniqli faollaridan biri bo’lib, rus arxeologiya fanini rivojlantirishda katta hissa
qo’shgan olimlardan sanaladi. Bu qazishma ishlarni bajarishni boshlaganda u 26 yoshlardagi
arxeologiya xavoskori sifatida etarli nazariy va amaliy bilimga ega emas edi. Qazishma tekshirish
ishlari ilmiy uslubini puxta o’zlashtirmagan edi. Shuning uchun ham u dastlabki tekshirish faoliyati
yillarida chiroyli buyumlarni muzey ko’rgazma va kollektsiyalari uchun yig’ish bilan mashg’ul
bo’lib, VII asrlardan XIV asrlargacha bo’lgan avvalgi ajdodlarga doir boshqa topilma buyumlariga
e’tibor bermasdan, «chiqindi» sifatida tashlab yuborgan. Bu tadqiqotchi faoliyati haqida keyinchalik
rus arxeologi A.A.Spitsin shunday yozgan edi: Uvarov tekshirgan qurg’onlar ilmiy jihatdan katta
kamchiliklar bilan bog’liq bo’lib, topilmalar aralashtirib yuborilgan, buyumlarning ro’yxati
olinmagan, topilmalarning yoshi ilmiy jihatdan aniqlanmagan. Bunday kamchiliklardan arxeologiya
fanining kelgusidagi jonkuyar avlodlaridan to’g’ri ilmiy yo’lni tanlashlari e’tirof qilinar edi.
Shu o’rinda aytish lozimki, fan taraqqiyoti ham asta sekin oddiydan murakkabga qarab
rivojlanishda bo’lgan. Hech qachon yorug’ olamga tayyor fan holatida vujudga kelmagan. Bu
taraqqiyot yo’lida qator kamchiliklar, xatoliklar sodir bo’lgan, albatta. Lekin, taraqqiyot, shu
jumladan fan rivoji ham odatda doimiy ilgari siljishda bo’lgan. Arxeologiya ham xuddi shunday
yo’lni bosib o’tdi. Arxeologiya asta-sekin tajriba va manbalar to’play bordi. Tarixan qaraydigan
bo’lsak, qadimgi davrlardan boshlab asr o’rtalariga qadar arxeologiya boy manbalarni to’nlashga
erishdi. To’g’ri ularni o’rganib, ilmiy sohalarga yo’naltirishda ma’lum kamchiliklar bo’lgan. Biroq,
shu o’tmish davrda davlat muzeylarida, shaxsiy kishilar ixtiyorida katta hajmda qadimiy manbalar
to’nlanib kelindiki, ularni o’rganish, tizimga solish, ilmiy maqsadlarga yo’naltirish esa arxeologiya
faliyatining asosiy vazifalari sirasiga kirardi.
Insonnyat o’zining uzoq o’tmishini va dunyoning vujudga kelishi kabi masalalarni
uyg’onish davriga qadar atroflicha tushunaolmas edi. Olamning va u bilan bog’liq hodisalarning
ro’y berishini g’ayri tabiiy kuchlarga bog’lab his qilar edi. Qadimgi davr mualliflari, shu jumladan,
Lukretsiy Karning olamning tabiiy ravishda yaratilganligi, uning abadiyligi, o’zgaruvchanligi
haqidagi ta’limotlarni bilish uzoq asrlar davomida Cherkov aholi dindorlari tomonidan sir saqlanib
kelindi yoki bilishga yo’l berilmadi. Ammo, antik mualliflarning ta’limotlari sekin bo’lsada
odamlar ongiga etib boraboshladi. Olamni, tarixni bilishga intiluvchi kishilar nafaqat Lukretsiy Kar
ta’limoti bilan, rim, yunon faylasuf materialistlari ta’limotlari bilan ham tanishdilar. Bundan
tashqari, turli xududlarda topilgan qadimgi buyumlar, asori-atiqalarning qaysi davrda qanday paydo
bo’lganligi, ularni yaratganlar kimlar bo’lganligi singari voqealarni bilish qiziqtirardi. Shu asnoda,
fikrlarning rivojlanishi injil yaratgan afsonalarga ishonchsizlik vujudga keldi va tekshirishlar
o’tkazishni taqoza qilinardi. Natijada qidiruv tekshirish ishlari haqiqatga etakladi va oqibatda fan
vujudga keldi.
Bizgacha etib kelgan manbalarga qaraganda Uyg’onish davri tarixchilarni yozuv paydo
bo’lishdan boshlab uyg’onish davrigacha bo’lgan Ovrupa mamlakatlari tarixini yoritishga qisman](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_87.png)
![erishganlar. To’g’ri, ular hukumatlar, ayrim yo’lboshchilar, sarkardalarning tarixini yoritishdan nari
o’tmaganlar. Yozuv kashf qilingungacha bo’lgan tarix sirligicha qolib, ayrim xolatlarda bu haqda
injil afsonalari tufayli fikr yuritilinardi, xolos.
Insoniyat tarixi so’nggi ilmiy malumotlarga qaraganda 2,5-3 million yillarga teng ekanligi
e’tirof qilinadi. Agar biz kishilikning butun tarixini bir soat deb tasavvur qilsak, uning 56 minuti
yozuvsiz ya’ni yozuvlar paydo bo’lgunga qadargi tarixga to’g’ri kelar ekan. Demakki, yozuv
bundan 4-5 ming yillar avval paydo bo’lgan bo’lsada, ammo barcha davrlar tarixiga doir yozma
ma’lumotlar bizgacha etib kelmagan. Shuning uchun ham tarixiy haqiqatni bilish va tiklashda
arxeologik manbalar muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, ilgari odamlar silliqlangan tosh boltalar,
nayza tig’larini, paykonlarni «momoqaldiroq», «chaqmoq» mahsuli emasligi haqidagi afsonaviy
fikrlarning sirlarini bilib olishdilar. Haqiqatni bilishda fan muhim ahamiyatga ega bo’lish
mumkinligi haqidagi tushunchalar rivojlana bordi. Olamni bilish haqidagi fikrlar taraqqiy
qilaboshladi. Shu maqsadda har xil ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirila boshlandi.
Shuni aytish lozimki, O’rta Osiyo, shu jumladan O’zbekiston hududida yashab ijod qilgai
allomalarimiz olamni bilish haqida G’arbga qaraganda nihoyatda yuksak tushunchalarga ega bo’lib,
noyob ilmiy asarlar yaratganlar. Uyg’onish davri G’arbga qaraganda Sharq dunyosida avvalroq
shakllangan va bu hodisa G’arb va Ovrupa uyg’onishiga bebaho ta’sir ko’rsatgandlgi tasdiqlangan.
Masalan, allomalarimizdan Ibn Sino, al-Buxoriy, Farobiy, Beruniy, al-Xorazmiy, Motrudiy,
Najmitdin Kubro, Marg’inoniy, al-Farg’oniy, at-Termiziy, Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur singari
davrining aql zakovat peshvolari yaratgan ilmiy, diniy, dunyoviy, falsafiy asarlari olamning
abadiyligi va uzoq tarixiy yo’lni bosib o’tgan ajdodlarimiz yaratgan bu tarix esa ibrat maktabi
ekanligini avvaldan bashorat qilganliklari bejiz emas edi va bu ta’limotlarning aksariyati o’z ilmiy
kuchini hozirgacha ham saqlab kelmoqda.
Shu o’rinda aytish lozimki, bu allomalarimiz diniy, dunyoviy fanlar to’g’risidagi
ta’limotlarida fan taraqqiyoti uchun qimmatli fikrlarni qoldirgan. Masalan Farobiy (873-950) «Isbot
kitobi», «Ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi», «Substantsiya haqida so’z» singari asarlar yaratgan
bo’lib, fan olamida keng ma’lum va mashhur. Uning adolatli jamiyat qurish, olamning abadiyligi
haqidagi g’oyalari Ovrupaning uyg’onish davriga ta’sir ko’rsatgan. Uning g’oyalari, umuman,
Markaziy Osiyodagi Uygonish ilk nazariy asoslaridan bo’lib, bu mintaqada Uyg’onish davri
Ovro’paga nisbatan bir necha asr avvalroq boshlanishiga turtki bergan. Farobiy, Markaziy Osiyo
Uyg’onish davri falsafasini, ijtimoiyotini va tafakkurini ishlab bergan mutafakkirlardan biri edi.
Zamondoshlari uni «Sharq Arastusi», «Arastudan keyin ikkinchi muallim» deb bejiz aytishmagan
edilar.
Abu Rayxon Beruniy (930-1048) – jaxon, xususan, Sharq madaniyati fanining yorqin
namoyondalaridan biri edn. Uning O’rta asrlar fanlariga, xususan, fizika, astronomiya, falsafa,
xronologiya, fanlar tarixi va boshqa fanlarga qo’shgan hissasi uni butun olamga tanitdi. U o’rta
asrlar sharoitida haqiqiy ilmiy tabiatshunoslikka asos solgan allomalardan biri bo’lib, turli sohalarda
o’z davri uchun taajjubga soluvchi fikrlar, xulosalar va ilmiy farazlarni olg’a surgan ediki, ular bir
necha asrlardan so’ng Ovrupa ilmida o’z isbotini topdi. U haqiqiy tajribaga, kuzatishga,
ekskprementga asoslanuvchi aniq ilmiy yondoshuv asosida mashhur yunon mutafakkiri Aristotel
qarashlarini rivojlantirdi. Zaif tomonilariga esa tanqidiy nuqtai nazardan yondoshishga harakat
qildi. Beruniy ajdodlarimiz o’tmishi tarixi bilan qiziqqan va boy mazmunga ega ma’lumotlar
qoldirgan. Xususan, u qadimgi yodgorliklar, jumladan, o’lkadagi qadimiy tasvirlar haqidagi
dastlabki ma’lumotlarni qoldirgan. Masalan, Kimaklar (jim.-sharqiy Qozog’istoya tomonda
joyalashgan ko’chmanchi qabilalar mamlakatidagi sirli qoya suratlari haqida gapirib, bu tasvirlar
mahalliy aqolining diniy e’tiqodi bilan bog’liq bo’lishi mumkinligini bayon etgan (A.Beruniy,
Tanlangan asarlar, Toshkent, 1968,1 tom, 308-bet).
Dunyoni bilish va avvalgi tasavvurlarni kengaytirishda Buyuk geografik kashfiyotlar ham
ma’lum rol uynadi. Kolumboning Amerikani kajf qilishi, Vasko da Gamaning Hindistonga dengiz
yo’lini ochishi, Magellaning jahon bo’ylab qilgan sayayohati kabilar o’sha davr zamondoshlarining
dunyoqarashini bir muncha kengaytirishga yordamlashdi. Agar o’sha zamonlarda injil afsonalarida
erning patir singari yolpoqligi hikoya qilinib kelingan bo’lsa, bu davrga kelib uning dumaloq shar
shaklida ekanligi e’tirof qilindi. Hatto, xristian dinining namoyondalaridan biri papa Kliment VIII](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_88.png)
![bu haqiqatni tan olishga majbur bo’ldi.
Dengiz orti sayyohlari hamda istilochilari Ovropaga oltin va boshqa turli buyumlar bilan bir
qatorda yangi topilgan erlarning aholisiga doir toshbolta, paykon o’qlarini ham sotishga olib
kelishardilar. Ammo, bu xildagi «chaqmoq» qurollarni endilikda ularning kelib chiqishi haqida
yangi tasavvurlar paydo bo’ldi. Xususan, botanik va geolog Mixail Merketi bu buyumlarning inson
ajdodlari qo’li bilan yasalganligi haqidagi dastlabki xulosalarni bildirishi Cherkov dindorlariga
ma’qul tushmas edi. Myaxail Merkati bu haqda ilmiy asar yozgan va uning qo’lyozmasi 1717 yilda,
ya’ni 114 yil o’tkandan so’ng, muallifning o’limidan keyin topilgan. Shunday qilib, sirli tosh
qurollar haqida yozilgan dastlabki ilmiy asar ko’p yillar unitilgan edi. O’tgan yuz yil mobaynida
turli yangi-yangi manbalar qo’lga kiritilina borildi va tosh bolta va payakonlarning samodan
kelganligi haqidagi Cherkov dindorlarining siri fosh bo’lib bordi, hamda bunday qurollarning
qadimgi davrda odamlar ajdodlari yaratganligi haqidagi tasavvurlar rivojlana bordi.
1723-yili Parij Fanlar Akademiyasida Jyusse degan bir kimsa ma’ruza qilib, Mixail Merketi
taxminlarini takrorlagan. Uning bu sohada tarafdorlari va qo’llovchilari ham topilgan. Bu
ma’lumotlardan so’ng kishilar orasida qadimda almisoqdan qolgan odamlar yashaganligi haqidagi
tasavvurlar kuchaya boradi. Bundan tashqari, u odamlar hozirgi kishilardan farq qilish haqidagi
tushunchalar paydo bo’lib, ular foydalanilgan mehnat qurollari temirdan emas, balki toshdan
yasalganligi haqidagi fikrlar vujudga keladi.
Shuni aytish kerakki, XVIII asr boshlariga qadar tosh qurollar ma’lum bo’lib, ular asosan
tosh boltalar shaklida mavjud edi. Bunday qurollarning aksariyati silliqlash yo’li bilan yasalgan
bo’lib, dasta o’rnatish uchun teshikchalari bo’lgan, qo’lda ishlatish uchun o’ng’ay qilib yasalingan
bo’lib, hozirgi zamon boltalariga o’xshab ketsada ammo, dag’illigi bilan farq qilar edi. 1715 yilda
Angliyada bir tosh qurol topilib, u albatta odam qo’li bilan yasalganligini ko’rsatib turar edi.
Shunday qilib, tosh qurollarning ilk tarixiy bosqichlarda, taraqqiyotning past rivojlangan davrida
kishilar qurollari bo’lganligi sekin asta tan olina borildi.
XIX asrning boshlariga kelib, bunday tosh qurollar kollektsiyasi nihoyatda ko’paydi va bu voqea
qadimiyot buyumlarini to’plovchilarni ham qiziqtirar edi. Kishilar, odatda olimlar orasida katta va
jiddiy mulohazalar ro’yobga chiqdi. Jumladan, fransuz havaskor arxeologi Bushe de Pert
«Keltsimon daqiyunusdan qolgan qadimiyotlar» nomli kitobini nashr qilib, muallif unda dag’al
ishlangan tosh buyumlar ibtidoiy odamlarning mehnat qurollari ekanligini izohlab berishga xarakat
qilgan. Ammo, Bushe de Pert hali o’zi ham ibtidoiylik haqidagi voqealarni to’shunmasdan ko’proq
uydirmalarga asoslangan. Shuningdek, u daqiyunus haqidagi injil ta’limotiga ishonardi. Shunga
qaramasdan, Bushe de Pert yaratgan asar, shuningdek, uning ajdodlar mehnat qurollari haqidagi
xulosalari ilmiy qarashlar bilan bog’liq bo’lib, bu ishlar aslida fanning dastlabki qadami ekanligini
e’tirof qilish joizdir.
9. Ma’ruza: O’rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish
odimlari tarixidan
Reja:
1. O’rta Osiyoda XIX asrning birinchi yarmida tarixni o’rganish yuzasidan erishilgan ayrim
yutuqlar tahlili.
2. Rus sharqshunosligining ta’siri. Chorizm siyosati - fan to’g’onog’i. Rus taraqqiyotparvar
ziyolilarining o’rni. Dastlabki ilmiy axborotlar. V.I.Mejov xizmati. Mahalliy o’lkashunoslar.
3. Turkiston havaskor arxeologlari to’garagi. V.V.Bartold xizmatlari. XIX asr oxiri, XX asrning
boshlarida Turkistondagi ilmiy jamiyatlar.
4. Rus sharqshunosligining mahalliy tarixchilikka ta’siri. Tub mahalliy arxeologlar. Bu davrdagi
arxeologiyaning zaif tomonlari va uning fan darajasiga ko’tarilmaganligi sabablari.
5. O’rta Osiyo arxeologiyasining 20-30 yillardagi erishgan yutuqlari va uning fan sifatida
taraqqiyoti hamda rasmiylashuvi.
O’rta Osiyoni, shu jumladan, O’zbekiston hududi arxeologiyasini o’rganish Rossiyadan
anchagina keyinroq ya’ni XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan bo’lsada, ammo, ajdodlarimiz
ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyoti, tarixini ifodalab beruvchi asarlar xilma-xil avvaldan yaratilgan edi.
Bu borada ajdodlarimizning jahon tarixiy taraqqiyotiga katta xissasini aniq ko’rsatib beruvchi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_89.png)
![talaygina asarlar ham yaratilgan bo’lib, G’arbda va Sharqda ulardan uzoq asrlar unumli foydalanib
kelindi. Muxammad Muso Xorazmiy va Ali Qushchi singari mashhur matematiklar, Ahmad
Farg’oniy va Ulug’bekdek falokiyot bilimdonlari, Ibn Sino kabi tabiblar, Narshaxiy va
Abdulg’ozixon singari tarixchilar, al-Farobiydek faylasuflar, Zamaxshariy kabi lingvistlar shular
jumlasidandir. Ulug’bek tomonidan yaratilgan «To’rt ulus tarixi»dan hozirgi kunda ham keng
ko’lamda foydalanib kelinadi. Bu esa, buyuk allomalarimiz yaratgan va ajdodlarimizning jahon
taraqqiyotiga qo’shgan munosib hissasini daliliy ashyolar vositasi bilan isbotlab berish imkoniyatini
beradi.
Arxeologik yodgorliklar sirasiga, aslida, ibtidoiy davr makonu-manzilgohlari, ko’xna
shaharlar, qo’rg’onlar, qal’alar, istehkomlar, kanallar, shuningdek, yo’llarning qoldiqlari, qadimiy
dafn joylari, tosh haykallar, qoyatosh suratlari va boshqa shu singari joylar kiradi.
Tarix to’g’ri gapirishni talab qiladigan fanlar jumlasidandir. Haq gapni aytadigan bo’lsak,
rus olimlari O’rta Osiyoning chorizm tarafidan bosib olinishidan ancha ilgari bu o’lkani o’rganish
bo’yicha bir qancha ishlar qilgan edilar. Biroq, XIX asrning birinchi yarmida bu mamlakatlarni
o’rganish, ya’ni mahalliy tarixchilik ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotdagi biqiqlikka
mos bo’lib, feodal tuzum manfaatlari uchun xizmat qilar edi. Natijada bu davr tarixchiligining
mavzui jahon tarixchiligi mavzusidan bir qadar ajralib qoldi (A.Nabiev, 1996, II bet). Ammo,
tariximizni odilona yoritishga jazm qilgan kishilar ham yo’q emas edi. Binobarin, X-XIV asrlardagi
mahalliy tarixchilardan Muhammad Narshaxiy, Tabariy, Rashididdin, Nizomiddin Jomiy,
Abdulg’ozixon va boshqalarning asarlari o’zining mazmundorligi, rad qilib bo’lmaydigan
manbalarga boyligi bilan bu davrda yozilgan tarihiy asarlardan bir muncha darajada farq qilar va
ajralib turar edi. Ammo, asosiy masala shundaki, XIX asrning birinchi yarmida tarix fani ham,
boshqa fanlar singari, hukmron tabaqaning manfaati uchun xizmat qildi, xolos. Zikr etilgan davrda
paydo bo’lgan ko’p sonli tarix sohasidagi asarlarning asosiy kamchiliklaridan biri, bu jamiyatning
rivojlanishida asosiy kuch bo’lgan xalq ommasining ahvoli, uning tilak-orzulari, xalq harakatlari va
bu harakatning tub mohiyatini yoritishga bo’lgan intilishni deyarli ifoda etilmaganligidadir. Ammo,
xalq dardini ifodalovchi asarlar ham bor edi. Shulardan XIX asrning birinchi yarmida Xiva
xonligida yozilgan tarixiy manbalardan eng muhimi Munis va Ogohiylarning asarlari hisoblanadi.
Ular ham aslida saroy tarixchilari bo’lsalarda, ularning asarlari o’zining dalillarga boyligi,
xronologik izchilligi, o’zida aks ettirilgan siyosiy voqealarning to’liq bayoni jihatdan o’sha
davrdagi Buxoro va Qo’qon saroy tarixchilaridan bir muncha yuqori turadi. Umumiy miqyosda
qaralganda, XIXasrning birinchi yarmida mahalliy tarixchilar tomonidan yaratilgan tarixiy asarlar,
mamlakatda sodir bo’lgan ijtimoiy siyosiy voqealar, sinfiy kurash, xalq harakatlari kabi
masalalarini asl ildizlarini ochib bera olmagan bo’lsa ham, tarixchilar mamlakat tarixini o’rganish
borasida sezilarni ishlarni amalga oshirdi, manbalar to’pladilar. Ulardan bugungi kunda tanqidiy
nuqtai nazardan qarab foydalanish mumkin.
O’rta Osiyo tarixini o’rganishda rus sharqshunoslarining roli aytarli darajada ma’lum. XIX
asrning 2-yarmida O’rta Osiyo chor qo’shinlari tomonidan bosib olingach, bu erga rus olimlari
kelib, ko’plab tadqiqot ishlarini olib bordilar. Avvalam bor bu ish chor hukumati foydasiga
bo’lsada, ammo, bajarilgan ilmiy ishlarning ahamiyati ham aytarli edi. Shunday murakkab va og’ir
sharoitda ham tarixchilar, sharqshunoslar, arxeologlar o’z fikr va mulohazalarini erkin bayon
etishga harakat qilganlar, asarlar yaratganlar. Ammo, mustamlaka siyosatmandlari xalq ommasining
milliy ongini o’stirishga yordamlashishni aslo ma’qul ko’rmasada, fan uchun xizmat qiluvchilar
ham bor edi. Ularning foliyatlari ham mavjud sharoitga nisbatan qiyin kechgan, albatta. Sababi,
chor hukumati amaldorlari omma o’rtasida tarixiy bilimlarni targ’ibot qilish, ular diqqatini qadimgi
zamon yodgorliklarini o’rganishga tortish kabi ishlardan cho’chir edilar. Binobarin, O’rta
Osiyoning yangi-yangi hududlarida Rossiya hukmronligining o’rnatilishi, ularning Umumrossiya
iqtisodiy taraqqiyoti yo’liga qo’shib yuborilishi tufayli turmushning o’zi ilmiy tadqiqotlar o’tkazish
zarurligini taqoza qilardi. O’rta Osiyoning yaxshiroq o’rganilmaganligi mustamlaka
ma’muriyatining maqsadlarini ro’yobga chiqarishga halaqit berar edi. Ilmiy tadqiqot ishlarining
ma’lum bir qismi, o’zlarining ko’p asrlik tarixiga, o’z urf-odatlari, xususiyatlari, turmush tarziga
ega bo’lgan ko’p sonli O’rta Osiyo xalqlari ommasini ekspulatatsiya qilish tizimini kuchaytirishga
yordam berishi ko’zda tutilar edi. Tabiiy boyliklari, madaniy merosi g’oyat boy bo’lgan va kam](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_90.png)
![tekshirilgan bu hudud rus ziyolilarining taraqqiyparvar qismini juda qiziqtirardi. Shuning uchun
ham, darvinizmning e’tiqodli tarafdorlaridan biri bo’lgan mashhur rus olimi – zoolog, zoogeograf
va otashin sayyox, N.A.Severtsov (1827-1886), mashhur rus geografi P.P.Semenov-Tyanshanskiy
(1827-1914), tabiatshunos va sayyox, A.P.Fedchenko (1844-1873), geolog va gyugraf
I.V.Mushketov (1850-1902), mashhur olim, hozirgi zamon ilmiy tuproqshunosligiga asos solgan
V.V.Dokuchaev (1846-1903) singari jonkuyar olimlar O’rta Osiyoni o’rganish borasida katta ilmiy
tadqiqot ishlari olib bordilar, boy manbalar to’plashga erishdilar. Bir guruh harbiy topagraflar esa
tabiiy kontrastlari bir-biridan keskin farq qiladigan juda katta hududni keng ko’lamda suratga
tushirish, xaritalashtirishdek mashaqatli vazifalarni bajardi.
Mamlakatning iqlim sharoiti o’rganildi, metrologik markazlar tashkil qilindi. Masalan, 1867
yilda Toshkent metrologik markazi tuzildi, so’ngra bunday joylar mamlakatning boshqa joylarida
ham tuzildi. 1874 yili Rossiyadagi eng qadimgi Pulkovo rasadxonasi ilmiy xodimlarining
yordamida Toshkent falakiyotshunoslik rasadxonasi ochildi, ilmiy tadqiqot ishlari boshlanib ketdi.
To’g’ri, kadrlar etishmasligi, mablag’ tanqisligi sababli bu ishlar zaruriyatga nisbatan rivojlanmadi,
albatta. O’lkani o’rganishda statistika qo’mitalari ham muhim rol o’ynadi. 1868 yil Turkiston
statistika qo’mitasi tuzildi, statistik ma’lumotlar nashr qilina boshlandi.
1870 yilda Toshkentda ochilgan Turkiston xalq kutubxonasi (hozirgi A.Navoiy nomidagi
O’zbekiston milliy kutubxonasi) katta ahamiyatga ega bo’ldi. Kutubxona o’lkani o’rganish bilan
shug’ullanuvchi tadqiqotchilar, ayniqsa, mahalliy xodimlar uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Kutubxona tashabbuskor ziyolilar harakati tufayli boyib bordi. Kutubxona fondida saqlanayotgan
adabiyot va manba majmualaridan O’rta Osiyoga, ayniqsa Turkiston o’lkasiga taalluqli «Turkiston
asarlar va maqolalar to’plami» juda qimmatli asar bo’lib, hozir ham u o’z ahamiyatini yo’qotgan
emas. Bu to’plamni tuzish ishlarini taniqli rus olimi, biblografi V.I.Mejovning xizmatlari kattadir. U
Peterburgda 1868 yildan boshlab 20 yil davomida to’plamlarni yaratish ustida ish olib borgan.
Masalan, 1888 yilda «Turkiston to’nlami»ga kirgan katta-kichik jildlarning soni 416 taga etgan edi.
Bu to’plamlar 1867-1887 yillarda yig’ilgan materiallarni o’z ichiga olar edi. Ammo, o’lkadagi chor
ma’muriyatining buyrug’i bilan «mablag’ yo’qligi sababli» bu faoliyat to’xtatib qo’yilgan edi.
V.I.Mejov «Turkiston to’plami»ga 3 kitobdan iborat sistematik va alfavit ko’rsatkichini ham tuzgan
edi.
Eng muhimi shundaki, 1872 yilda A.L.Kun va boshqa Sharqshunoslar mashhur «Turkiston
albomi»ni tuzib tamomladilar. Bu albomda Turkiston o’lkasining etnografiyasi, arxeologiyasi, kasb-
hunar va tarixga doir manbalar suratli tarzda ifodalangan edi. Bu nodir asar hozirgi qadar ham o’z
ilmiy qiymatini saqlab keladi. Albom 1262 dona rangli va rangsiz fotosuratlar yopishtirilgan 447
kartondan iborat bo’lib, Rossiyada faqat uch kutubxonada - imperator kutubxonasi, Fanlar
Akademiyasi kutubxonasi va Turkiston kutubxonasida saqlanilgan. Bu albom ilmiy jihatdaya ham
qimmatli asardir.
1917 yilga qadar Turkistondagi ilmiy jamiyatlar tomonidan «Axborot»lar chiqarila
boshlangan edi. Jumladan, Rus geografiya jamiyatining Turkiston bo’limi «Axborot»ning 13 jildi
(1898-1917), Turkiston havaskor arxeologlari to’garaginiig majlislar qarorlari va «Fxborot»laridan
21 to’plam (1896-1917) va boshqa sohalardagi «Axborot»lar singari ma’lumotlari bosib chiqarilgan
bo’lib, bu ahvol ilmiy izlanishlarning bir qator jonlanganligidan dalolat berar edi. Turkiston
o’lkasining qadimiyot yodgorliklari ko’pdan buyon olimlarning diqqatini o’ziga jalb qilib kelar edi.
XIX asr davomida osori-atiqalar ustida arxeologik kuzatishlar, qidiruv va qisman qazish ishlari olib
borildi. Bu sohadagi ishlar P.I.Lerx, N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy, V.V.Bartold va mahalliy
turkistonshunoslardan M.S.Andreev, V.L.Vyatkin, A.L.Kun, A.A.Semenov, I.T.Poslavskiy,
N.P.Ostroumov va boshqalarning nomlari bilan bog’liqdir. Shuningdek, sobiq turkistonning
qadimiy yodgorliklarni hisobga olish va tekshirishga markaz ilmiy muassalaridan Imperator
arxeologiya komissiyasi, ayniqsa Rus arxeologiya jamiyatining Sharq bo’limi, bundan tashqari,
1903 yilda tashkil qilingan O’rta va Sharqiy Osiyoni tarixiy, arxeologik, lingvistik va etnografik
jihatdan o’rganish qo’mitasi ham e’tibor bilan qaradi.
O’sha vaqtlarda havoskor rus kollektsiyachilaridan Barshchevsiky, Vyatknn, Kastalskiy,
Komarov, Petrov-Borzna, Poslavskiy, Stolyarov, Terentev, Trafimov, Likoshin va boshqalarning
to’plagan ko’pdan-ko’p ma’lumotlari hammaga mashhur edi. Bu arxeologik yig’malarning](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_91.png)
![aksariyati 1871, 1874, 1889 yillarda Toshkent, Samarqand va Farg’onada ochilgan muzeylarda,
shuningdek, Sankt- Peterburg, Moskva muzeylari ko’rgazma va zaxiralarida saqlanadn. Shu bilan
bir qatorda o’lkaning etnografiyasini o’rganishda ham aytarli tadqiqotlar olib borildi, serob
manbalar to’planildi. Bu borada V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, V.V.Radlov, A.N.Samoylovich
singari mashhur sharqshunoslarning yaratgan asarlari ham ahamiyatlidir.
O’lkani, xususan, tarixiy va arxeologik jixatdan o’rganish uchun zarur mablag’lar ajratilish
talab qilinar edi. Biroq, o’lkada davlat ilmiy-tekshirish muassasalari deyarli yoki butunlay yo’q edi.
Bu vaziyat, o’lkadagi olimlarni, umuman rus ziyolilari namoyondalarini birlashtirib, Moskva,
Peterburgdagi yirik olimlarning qo’llab-quvvatlashi bilan o’lkada ilmiy jamiyatlar tuzaboshlashga
undardi. Ko’pgina ilmiy jamiyatlarning paydo bo’lishi bu erda mahalliy turkistonshunos xodimlar
paydo bo’lganligidan va ularning faoliyatlarini bir qator o’zaro muvofiqlash zarurligidan dalolat
berardi. Shulardan biri, arxeologiya, antropologiya, etnografiya havoskorlari jamiyatining Turkiston
bo’limi edi. Shunday qilib, 1870 yilda O’rta Osiyo olimlar jamiyati vujudga keldi. Bu jamiyat o’z
oldiga xususan, O’rta Osiyo tarixi, gergrafiyasi, etnografiyasi, statistikasi, iqtisodiyotiga oid
ma’lumotlarni to’plash, ishlash va tarqatishni maqsad qilib qo’ygan edi. Uning birinchi ochiq
majlisi 1971 yil 28 yanvarda bo’ldi. Shu bilan bir vaqtda A.P.Fedchenkoning faol ishtiroki bilan
tabiyot, arxeologiya, ayatropologiya va etnografiya havoskorlari jamiyatining Turkiston bo’limining
ochilishi ahamiyatli bo’ldi. Bo’lim a’zolari aytilgan sohalar bo’yicha tadqiqotlar olib borish,
manbalar to’plashga kirishdilar. O’lkada ishlab turgan havaskor arxeologlar 1895 yilda Turkiston
arxeologiya havaskorlari to’garagiga birlashdi. O’lkadagi shu singari boshqa ilmiy to’garaklar ham
rejali ishlar olib borgan bo’lmasalarda, havaskorlarning qiziqishi kuchli edn. Arxeologiya ishlari
asosan yozuv manbalarni to’plashga, ayrim holatlarda arxeologik manbalar yig’ish, qazish ishlari
o’tkazish kabi ishlar ham bo’lib turardi.
Yuqorida aytilganidek, O’rta Osiyoning chor qo’shinlari bosib olishdan ancha ilgari, hatto
imperator Petr I zamonida ham bu o’lkaga nisbatan bo’lgan qiziqish kuchli bo’lgan. Rus chor
hukumati xayolidan O’rta Osiyo hech qachon ko’tarilmagan. Shu maqsadlarni amalga oshirish
ishtiyoqida bu erga bir necha razvedka ishlari amalga oshirilgan. Bu ishlarning ayrimlari arxeologik
tekshiruv o’tkazish niqobida ham bo’lgan. Shunday arxeologik razvedkali ekapeditsiyalardan biri
1819 yildagi kapitap N.N.Muravevning tekshirish ishlari edi. Ekspeditsiya Turkmaniston va Xiva
tumanlariga jo’natilgan edi. U aslida harbiy maqsaddagi ekspeditsiya bo’lsada, bir muncha
qimmatli kuzatuvlar olib bordi, ko’pgina qadimgi yodgorliklarni ro’yxatga oldi, turli turmush
buyumlarini to’pladi. Keyinchalik N.N.Muravevning kundalik daftari frantsuz va nemis tillariga
tarjima qilindi. Unda Xiva xonligi haqida qiziqarli ma’lumotlar to’plangan edi.
O’rta Osiyoda ibtidoiy kishilar yashaganligi haqida rus olimlari birinchilardan bo’lib fikr
bildirishgan edilar. Jumladan, A.S.Uvarovning uqtirishicha, agar Ovrupa qitasida mamont davrida
ibtidoiy odamlar yashaganligi aniqlangan ekan, demak, bu jarayon O’rta Osiyoda ham bo’lgan.
Xullas, XIX asrning o’rtalariga, ya’ni Rossiyaning bu o’lkalarni bosib olinishiga qadar ham O’rta
Osiyo ibtidoiy davri tarixidan darak beruvchi qiziqarli manbalar to’plana borgan. Bu manbalar turli
kasbdagi kishilar tomonidan to’plangan va hozir ham Sankt-Peterburg, Moskva, Toshkent,
Samarqand singari shaharlarning muzey zaxiralarida saqlanib kelinadi. Ularning aksariyati
o’rganilib chiqilgan ham, xullas, muzeylar manbalarning guvohlik berishicha, XIX asrning
o’rtalariga kelib, O’rta Osiyoning tosh asri haqida dastlabki ma’lumotlar to’plana borgan. Masalan,
A.A.Spitsinning ma’lumotiga ko’ra, Qirg’izistonda 1850 yilning yozida qadimgi mozorlar
tekshirilib ko’rilganda, toshdan yasalgan 4 ta kamon o’qi topilgan. Shu yili S.I.Gulyaev qadimgi
tog’ konlarida kuzatishlar olib borib, ibtidoiy kishilarning mehnat qurollarini topadi. U shunday
tosh bolg’alarning Qoraqalin o’lkasida ham topilganligi haqida xabar beradi. Doktor A.Shrenko
1855 yili toshdan yasalgan bolg’alar topib, antropologiya va etnografiya muzeyiga topshirganligi
haqida ma’lumot beradi. A.Gebel topilmalari ham qiziqarlidir. U, 1864 yili (Hozirgi Fedcheshso
bug’ozi) Mang’ishloq yarim oroli hududidan bir necha tosh parahalari hamda o’zaklarini topgan va
ularni Peterburgdagi antropologiya etnografiya muzeyga sovg’a qilgan. Bu dalillar O’rta Osiyo
hududida ibtidoiy davrning boshdan kechirganlari haqidagi dastlabki ma’lumotlar edi. Ammo,
mutaxassis arxeologlarning yo’qligi hamda tekshirish ishlarining hali yo’lga qo’shilmaganligi
tufayli bu topilmalarga nisbatan ilmiy tafsilotlar yaratilmagan, shuningdek, ayrim topilmalar esa](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_92.png)
![kishilarning shaxsiy kollektsiyalarida qolib ketgan, fan olamiga olib chiqilmagan. To’g’ri, to’garak
a’zolarining o’rtaga qo’ygan masalalari va mulohazalari dastlab topgan materiallari, undan keyingi
tadqiqotchilar uchun yordamchi ma’lumot bo’lib xizmat qildi. O’tmish yodgorliklari haqida
tafsilotlar yuritish, arxeologik va yozma manbalarni solishtirib o’rganishga imkon berdi. Ayni
vaqtda, hali to’garak a’zolarining xulosalari munozarali va zamon sinoviga bardosh beraolmagan
bo’lsada, xar holda butun davr uchun, shubhasiz katta ahamiyatga ega edi. Ularning bu boshlagan
ishlari tatqiqodchilik fikrlarining rivojlanishiga turtki bo’ldi, unga ilmiy jamoat diqqatini tortdi.
Mashhur rus sharqshunosi V.V.Bartold to’garak ishlariga katta yordam ko’rsatdi. Hammasi bo’lib
o’lkada 15 ga yaqin ilmiy jamiyat ish olib borgan bo’lib, shulardan tarix va arxeologiya jamiyati
ham bor edi (qaralsin: Lunin B.V.Nauchno’e obshestva Turkestana i ix progressivnaya deyatelnost,
Tashkent, Nauka, 1962). Ammo, shuni aytish zarurki mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy
jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi o’rtasida yoyilmadi. Ilmiy tibiiyot jamiyatlari bundan bir
qadar mustosnodir. To’g’ri, ilmiy jamiyatlar huzurida faol o’lkashunoslar, mahalliy muxbirlar
pavdo bo’ldi. Bu borada rus tadqiqotchilari, kollektsionerlari va ilmiy jamiyatlarning ta’siri ostida
osori-atiqa havaskorlari qadimgi yodgorliklarni to’playdigan havaskorlar etishib chiqdi. Bular
orasida samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloning nomlari alohida ajralib turadi. Mirzo
Buxoriy boy arxeologik-numizmatik kollektsiyalar tuplashga erishgan va bularning bir qismi
Ermitaj kollektsiyalariga kirgan. Ajoyib san’atkor - xattot Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand
va uning atroflaridagi ko’pdan-ko’p qadimgi zamon yodgorliklari suratini chizgan va to’plagan. U,
Ulug’bek madrasasining ham g’oyat aniq eskizini tayyorlagan edi. Mirzo Abdullo Abduraxmon,
A.L.Kunning Iskandarko’l ilmiy safarida qatnashib, qadimgi toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan
ma’lumotlarni to’plagan va uning yuritgan kundaligi muhim arxeologik manba sanaladi. Turkiston
o’lkasida tug’ilib o’sgan kishilardan bir qanchasi foydali qazilmalar topish va ularni tavsiflash,
qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish kabi ishlarda ishtirok etganlar.
XX asr boshlarida ham Turkistondagi ilmiy jamiyatlar, shu jumlaladan tarix, arxeologiya
havaskorlari ham aytarli ishlarni bajarishdilar.
1907 yilda bibliograf I.V.Dmitrovskiy rahbarligi ostida «Turkiston to’plami»ni tuzish ishlari
yangidan boshlandi. 1917 yilga qadar to’plam jildlariniig soni 394 ga etkazilgan edi. Hozir bu
to’plam Alisher Navoiy nomli O’zbekiston milliy kutubxonasida saqlanadi. 1952 yilda Moskvadagi
Davlat xalq kutubxonasida «Turkiston to’plami»ning yana 29 jildi topildi. Bu to’plamlarda O’rta
Osiyo va unga qo’shni bo’lgan Sharq mamlakatlarining tarixi, arxeologiyasi, etnografiyasi,
adabiyoti, iqtisodiyoti, madaniyat tarixi va boshqa masalalariga doir keng ma’lumotlar taqdim
qilingan.
O’rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi XX asr boshidan e’tiboran, har holda, chuqurroq
tekshirila boshlandi. Bu sohada rahbarlik o’rnida mashhur sharqshunos olim akademik V.V.Bartold
(1869-1930) turgan edi. Mahalliy arxeologlardan V.L.Vyatkinning (1869-1932) ishlari ham
diqqatga sazovordir. Bu olim 1908 yilda Samarqanddagi mashhur Ulug’bek rasadxonasining
qoldiqlarini topdi va ko’p yillar qazib, uni to’la ochishga erishdi. Vyatkin, katta arxeologik
kollektsiyalar to’pladi, Samarqand yodgorliklarini o’rganish va saqlash bilan dong taratdi, qadimgi
Afrasiyob (Samarqand) shahrini va uning atroflarini tadqiq qilib, katta tarixiy va arxeologik
manbalar to’pladi.
V.V.Bartoldning bevosita rahbarligida 1895 yil oktyabr oyida Turkiston arxeologiya
havaskorlari to’garagi tashkil topdi va uning nizomi tasdiqlandi. Jumladan, unda: Turkiston
o’lkasidagi qadimgi yodgorliklarni o’rganish, arxeologik xaritasini tuzish, arxeologik yodgorliklarni
saqlash, arxeologik materiallarni chop qilish, hamda, to’garak faxriy va haqiqiy a’zolardan hamda
hamkor (xodim)lardan tuzilish lozimligi, qazish ishlarini faqat boshqarma tomonidan rahbarlik
qilinishi, Rossiya arxeologiya komissiyasi bilan hamkorlikni mustahkamlash, to’garakning
bo’limlarini boshqa shaharlarda ham ochish singari ko’ngina masala va maqsadlarni o’z ichiga
olgan edi. To’garakning 108 a’zosi bo’lib, bular orasida V.V.Bartold, D.M.Levshin, N.S.Likoshin,
K.V.Aristov, V.F.Oshanin va boshqa mashhur kishilar ham bor edi. To’garakda ilg’or kayfiyatdagi
rus ziyolilarining ta’siri kuchli edi. Ular O’rta Osiyo tarixi va qadimgi yodgorliklariga hurmat bilan
qarab, ilmiy-tekshirish ishlarini jonlantirib yuborgan edilar.
Rus sharqshunosligining mahalliy tarixchilikka ta’siri aytarli darajada kechgan. Rus](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_93.png)
![sharqshunoslari O’rta Osiyo tarixini o’rganish yuzasidan tadqiqotlar olib borish bilan bir vaqtda, bu
ishga erli tarixchi havaskorlarni ham jalb qilish va ular bilan hamkorlikda i olib borishga harakat
qildilar. Turkistonga kelgan sharqshunoslar mahalliy tarixchi va havaskorlar orasida yurib va
yashab, O’rta Osiyo tarixi haqida muhim ma’lumotlar asarlarni to’plaganlar va bu haqda ma’lum
tushuntirish ishlari olib bordilar.
O’rta Osiyoni arxeologik jihatdan o’rganish ishlari, bu hududlarning Rossiya tomonidan
bosib olingandan keyin qisman jonlangan desak xato emas. Yuqori satrlarda zikr etilganidek, o’z
zamonida ilg’or dunyoqarashga ega rus ziyolilarining mahalliy tarixchilar hamda arxeologiya
havaskorlari bilan o’rnatgan ilmiy hamkorligi o’lka tarixini, arxeologiyasini o’rganishda bir qator
ijobiy rol o’ynadi. Bunday olimlar orasida V.V.Grigorev, N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy,
V.V.Bartol singari arxeologlar bor edi. Rus olimlari O’rta Osiyoga kelgaya, barcha yodgorliklarga
e’tibor bera boshladilar. Shuningdek, ular mahalliy o’lkashunos va havaskorlarni o’z atroflariga
birlashtirib, ularga uslubiy yo’l-yo’riqlar ko’rsatdilar. Shulardan biri o’zbek sharqshunos havaskor
arxeolog Akram Polvon Asqarov bo’lib, u yodgorliklar tarixshunoslik nuqtai nazaridan o’rganishda
tashabbus ko’rsatdi. Mahalliy havaskor arxeologlar haqida ma’ruzamizda alohida satrlarni
bag’ishlanganmiz albatta. Rus olimlari havaskor mahalliy kishilar bilan hamkorlikda turli davrlarga
doir arxeologik yodgorliklarni ro’yxatta oldilar va tekshirdilar. Ammo, ayni satrlarda biz,
o’quvchilarning diqqatini ibtidoiy davrlarga nisbatan bo’lgan munosabatga qaratmoqchimiz.
Jumladan, bu yoo’nalishimizda ayrim qiziqarli ishlar amalga oshirilgan. Ibtidoiy davr tarixi haqida
ma’lumotlar to’plana bordi. Masalan, 1870 yilda Toshkentdagi eski qal’a yaqinidan tosh bolta
topilgan. Samarqanddagi Afrosiyob xarobasi orqali o’tkazilgan yo’l qurilishi vaqtida tog’ injeneri
D.L.Ivanov chaqmoqtosh nukleusi (o’zagi)ni, keyinchalik esa N.I.Veselovskiy bu atrofdan tosh
qirgichchasini topgan edi. So’nggi yillarda olib borilgan tekshirish ishlari shuni oydinlashtirdiki,
shahar paydo bo’lgandan juda avvalgi vaqtlarda, ya’ni paleolit davridayoq bu erdarda ibtidoiy
jamoalar makon ekanlar. Bunday topilmalarning soni yil sayin oshib bordi. Jumladan, 1890 yilda
eski Marv xarobalaridan A.V.Kaulbars tosh bolta, V.A.Jukovskiy esa Go’yarqal’adan silliqlangan
tosh bolta topishgan edi. 1866 yilda Toshkent atrofidan topilgan tosh bolg’aga o’xshash buyumlar
Orenburg, Issnqko’l kabi tumanlarda ham topilgan edi, topilmalarning o’z davriga nisbatan katta
ahamiyati bor edi. Binobarin, yuqorida eslatilgan topilmalar Markaziy Osiyo davri haqidagi
dastlabki ma’lumotlar edi.
Demakki, turli mutaxassislikdagi olim va havaskor o’lkashunoslar tomonidan ibtidoiy davr
haqida ancha muncha manbalar to’plashga erishildi. Shulardan, A.I.Pavlovning kuzatishlari
qiziqarlidir. U, 1901 yili hozirgi Bo’zsuv arig’i va Toshkent yaqinidagi Qoraqamish atroflaridan
paleolit davri odamlarining qurol-aslahalarini yig’ib olgan va keyinchalik ularni Maskvadagi
geologik tekshiruv ishlari bu joylarda ibtidoiy jamoalar yashaganligini ko’rsatdi. 1892 yilda geolog
Shmidt Qirg’izistonning Issiqko’l atrofidan, Qaysara stantsiyasi yaqinidan bir necha chaqmoqtosh
buyumlari topib Peterburgdagi Davlat Eritajiga topshirgan.
Shunday qilib, ibtidoiy davr tarixini o’rganishga bo’lgan qiziqish sekin-asta orta bordi. Bu
borada TKLA a’zolarining bajargan ishlari ham diqqatga sazovordir. Jumladan, 1893 yili
I.P.Ostroumov Keles daryosining o’ng qirg’og’idagi Qoratepa poseleniesini qazish vaqtida
chaqmoqtoshdan yasalgan kamon o’qlari, 1902 yilda I.P.Poslavskiy, N.G.Xludov tomonidan
ro’yxatga olingan Soymalitosh qoya suratlarni tekshirib, bu itidoiy san’at namunalarini sinchiklab
o’rganish dasturini tuzgan edi.
Itidoiy davr tarixi haqidagi masalalar TKLA yig’ilishlarida deyarli doimiy tinglinib borilgan.
Masalan, 1906 yil 11 dekabrida bo’lib o’tgan to’garak yig’ilishida I.P.Poslavskiyning hisoboti
eshitilgan. U turli kasb egalari tomonidan topilgan ibtidoiy qurollar haqida, jumladan, To’rg’ay
viloyati, Beshariq tumani, Qoratov va boshqa joylardan topilgan ibtidoiy buyumlar haqida
ma’lumotlar bergan. Ko’pgina olimlar turli topilmalar haqida qiziqarli ma’lumotlar berib turgan.
Masalan, I.P.Tolmachev ham 1907 yilda Akmalinsk viloyatidan yig’ib olgan tosh buyumlarni
Peterburgdagi etnografiya muzeyiga tuhfa qilgan. M.M.Berezovskiy va V.N.Andrusovlarning turli
joylardan to’plagan ashyoviy buyumlarni zikr etilgan muzeyga topshirganligi (1916) xabarini
beradi. Bu kabi kollektsiyalar tarkibida turli ibtidoiy qurollar mavjud. Ushbu satrlar muallifi
tomonidan bu kollektsiyalar o’rganilib chiqilgan. To’garak a’zolari qoyatoshlarga solingan ibtidoiy](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_94.png)
![davr suratlari haqida ham qiziqarli ma’lumotlar to’plaganlar. Bulardan tashqari, 1902 yilda
Amudaryo harbiy chegara xizmatchisi A.P.Yarchinskiy qadimgi Ayritom xarobalari yaqinidan tosh
pichoq va boshqa tosh buyumlar topgan. 1904 yilda R.Pompelli va G.shmidtlar Ashgabatga yaqin
joydagi Anau tepaliklarini qazib, ibtidoiy davrga oid ko’pgina materiallarni qo’lga kiritgan edi.
1905 yilda qadimgi Go’yarqad’a atrofidan ham tosh buyumlar topilgan edi. Yuqorida eslatilgan
yodgorliklarning aksariyati asrimizning 60-70 yillarida bir qator o’rganilib, ilk tariximiz haqida
qimmatli ma’lumotlarni olishga erishildi. Biz, yuqorida ibtidoiy arxeologiya haqida ayrim
ma’lumotlar keltirdik, xolos. Demakki, 1917 yilga qadar ilk tariximiz haqida qiziqarli ma’ulamotlar
to’plangan edi. Lekin turli kasb egalari, olimlar tomonidan topilgan bu manbalar arxeolog
mutaxassislarning yo’qligi tufayli ularga haqqoniy ilmiy baho berilmagan. Ammo, ularning fan
uchun ahamiyati katta edi. Shuni aytish zarurki, bu topilmalar O’rta Osiyoning ibtidoiy tarixini
o’rganish uchun XX asrning birinchi choragiga qadar ham harakat qilinganligi, mamlakatimizda
arxeologiya fani doimiy rivojlanishda bo’lganligi, hamda Markaziy Osiyo arxeologiyasi quruq
joyda tashkil topmaganligi haqida guvoxlik beradi. Bu manbalar xususan, 60-80 yillarda bir qator
tuzuk o’rganilgan, shuningdek O’zbekistonda arxeologiya fanining tashkil topishida ma’lum rol
o’ynagan.
O’sha vaqtda nashr qilingan «Turkiston viloyati» gazetasi, «Turkistanskie vedomosti» va
boshqa gazeta sahifalarida mahalliy tarixchi va havaskorlar tomonidan yozilgan yodnomalar,
yodgorliklar haqidagi kichik-kichik xabarlar va maqolalar, arxeologik kollektsiyoner va
sharqshunoslarining mahalliy tarixchilikka samarali ta’sir ko’rsatganligini va erli xalq orasida ham
tarixga qiziqish kuchayganini ko’rsatadi. Rus sharqshunosligi bu tuyg’u va intilishlarni inobatga
olib, qo’llab quvvatlaganligi Turkiston tarixchiligining rivojlanishi uchun yangi sahifa ochib berdi.
Masalan, Sattorxon Abdug’afforov mahalliy sharqshunosligining bevosita ta’siri ostida tarixchilar
qatoridan joy olgan. U 1876 yili Peterburgda chaqirilgan III xalqaro kongretsning s’ezdiga A.Kun,
Jo’rabek, toshkentlik Muhammadqulov, Abdulla hamda buxorolik Musojon Saidjonovlar bilan
birga Turkiston vakili bo’lib qatnashadi. Rus tilini qunt bilan o’rgangan Sattorxon rus tilida
yozilgan asarlarini «Turkestanskie vedomosti» gazetasida bosib chiqaradi. Rus sharqshunoslari,
jumladan, N.I.Veselovskiy rahbarligida Akram Polvon Asqarov kabi havaskor tarixchi va
arxeologlar etishib chiqdi. Akrom Asqarov Toshkentning Rossiya tamonidan bosib olinganiga
qadar Qo’qon qo’shinida nog’arachi edi. Toshkent bosib olingach, u 1870 yillarda Toshkentda
tashkil qilingan ko’rgazmalarda faol qatnashdi. Sharqshunoslar ta’sirida Turkistondagi
yodgorliklarga qiziqib qoladi. O’zining havaskorligi va qiziquvchanligi bilan bora-bora
Turkistondagi fan ahliga aylana boshlaydi. A.Asqarov 1884 yilda arxeologiyaga oid qazish
o’tkazish maqsadida Turkistonga kelgan professor N.I.Veselovskiyga yoqib qoladi va yordamchi
sifatida u bilan birga Buxoroda, Farg’ona vodiysida va boshqa joylarda o’tkazilgan arxeologiyaga
oid tadqiqotlarda qatnashadi. U tez fursatda arxeologiya bilimini o’zlashtirib olib, Veselovskiyga
shogird tushadi. A.Asqarov arxeologiya sohasida mahalliy xalq orasida etishib chiqqan birdan-bir
fan-amalyayotchi, bilimdon kishi sifatida tanildi. U prof.Veselovskiydan zarur maslahatlar olib
turdi. N.I.Veselovskiy Turkistondan ketgandan keyin Akram Asqarov bir necha yil mustaqil
ravishda arxeologiyaga doir tadqiqot ishlari olib bordi. Uning to’plagan boy va qimmatli arxeologik
ashyolar to’plami o’sha yillar davomida nihoyatda samarali va keng ko’lamda ish olib
borganligidan dalolat beradi. Akram Polvon Asqarov 1891 yilda vafot etgach, uning boy
arxeologiyaga doir ashyolar to’plami Peterburgga olib ketilib, hozir ham Davlat Ermitajida
saqlanmoqda. Bu ashyolarni milliy muzeylarimizga qaytarishning endilikda fursati keldi.
«Turkestanskie vedomosti» gazetasining 1892 yil 31-sonida bosilgan professor
Evarnitskiyniig «Akrom Asqarovning arxeologiyaga oid ashyolar to’plami» nomli maqolasida
berilgan ma’lumotga ko’ra, ashyolar to’plamida 17
dona oltin pul, 1370 dona kumush pul, 13274
dona mis pul, neolit davriga oid tosh bolg’a, jezdan yasalgan sulug’, jez oina, jez iskana, jez
ketmonlar (motiga) turli joylarda to’plangan sopoldan yasalgan odam haykalchalari, bir bo’lak
nefrit, isirg’a, krest (but), boldoq, tumor, mis, sopol idish va shunga o’xshash tarixiy buyumlar
bo’lgan. Uning bu arxeologik ashyoviy to’plamiga N.M.Veselovskiy ham katta baho bergan edi.
Rossiya arxeologiya jamiyati 1887 yilda Asqarovning arxeologiya sohasidagi xnzmatlarini
taqdirlab, uni kumush medal bilan mukofotlagan edi. To’g’ri, o’zi to’plagan tarixiy buyumlarning](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_95.png)
![tarixning qaysi davriga oid ekanligini idrok qila olmagan bo’lsada, oddiy bir o’zbekning o’sha
vaqtda tarixiy nodir buyumlarning fan uchun to umrining oxirigacha tinmay xizmat qilishi rus
sharqshunosligi faoliyatining samarasi bo’lib, bu rus sharqshunosligi uchun ham, mahalliy
tarixchilik uchun ham yangilik va foydali ish edi. O’rta Osiyo, shu jumladan Qo’qon xonligi,
Namangan va Toshkentda yashagan, o’zbek xalqiniig tarixi, tilini va urf-odatlarini o’rganishda
Vladimir Petrovich Nalivkinning (1852-1918) qo’shgan xissasi kattadir. U bu haqda 40 dan ortiq
ilmiy asarlar va maqolalar qoldirgan. U ko’pincha o’z asarlarini Jahongir to’ra nomi bilan ham
yozgan edi.
Shunday qilib, XX asrning 20-yillariga qadar, olimlar va turkshunos havaskorlarning
faoliyatlari bilan O’rta Osiyo o’lkasini o’rganishga doir anchagina manbalar to’plandi.
Arxeologiyaga oid materiallar to’plandi. Dastlabki, mahalliy arxeolog havaskorlar vujudga keldi.
Biroq bularning orasida uzuq-yuluq va tasodifiy topilgan materiallar anchagina bo’lib, keng, ilmiy
asosda umumlashtirilmagan bo’lsada, ahamiyatli edi. Demak, O’rta Osiyo, shu jumladan
O’zbekistonda arxeologiya fani quruq erda emas, balki uning kuxla ildizlari mavjuddir. O’rta
Osiyo, shuningdek O’zbekistonda arxeologiya fanining ilmiy shakllanishi, tashkil topishi asrimiz
boshlarida va undan keyingi yillarda samarali va fidokorona ish olib borish natijasida yaratildi va
yanada chuqurlashtirildi. Boshqa fanlar singari arxeologiya fanining yangi taraqqiyot davri 1991 yil
mustaqillikka erishilgandan so’ng boshlandi.
Shuni ham, alohida aytish lozimki, XIX asr ikkinchi yarmi, XX asrning boshlarida ish olib
borgan olimlar va havaskorlar O’rta Osiyo arxeologiyasini muntazam o’rganishni yo’lga
qo’yaolmadilar. O’lka arxeologiyasini bunday o’rganish ishi asrimizning 3 0-yillaridan boshlandi,
desak, xato emas. Bu davrda O’rta Osiyo tarixini o’rganish va uning arxeologik yodgorliklarini
kidirib topish, qazib tekshirish, ishlari bir qator yo’lga qo’yildi. Ana shu yillarda O’rta Osiyo
arxeologiyasining rivojlanishida S.P.Tolstov, M.E.Masson, M.M.D’yakonov, A.P.Okladnikov,
M.M.Gerasimov, V.G.Grigorev, A.Yu. Yakubovskiy, Ya.G’.G’ulomov, M.P.Gryaznov,
A.N.Bernshtam, A.I.Terenojkin,
B.A.Latinin, A.M.Belenitskiy, V.L.Shishkin, D.N.Lev, V.M.Masson, G.F.Kerobkova,
B.A.Latvinskiy, G.A.Pugachenkova, M.A.Itina singari mashhur arxeologlar etishib chiqdi va
ularning fan taraqqiyotida o’rni nihoyatda salmoqlidir. Bu davrda arxeologiya sohasidan kadrlar
tayyorlash tizimi amalga oshirildi va natijada so’ngn 25-30 yil ichida O’rta Osiyo arxeologlarining
katta gruppasi etishib chiqqan bo’lib, ular jumlasiga A.Asqarov, A.Muhammadjonov, U.Islomov,
P.I.Albaum, Yu.F.Buryakov, R.X.Sulaymonov, N.Ne’matov, V.A.Ranov, V.M.Sarpanidi,
I.Axrorov, K.Akishev, X.Olimboev, A.V.Vinogradov, V.K.Yagodin, O.K.Berdiev, M.R.Qosimov,
K.Mirsoatov, T.Shirinov, M.Isamitdinov, E.V.Rtveladze, M.Juraklov, B.B.Bijanov va boshqalarni
kiritish mumkin. Mustaqillik ne’matlaridan foydalangan holda olimlarimiz O’rta Osiyo
arxeologiyasini o’rganish ishlarini yanada jadallashgan holda yo’lga qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus
ilmiy institutlar, Universitetlar, kafedralar, Pedagogika institutlari, viloyat muzeylari
shug’ullanmoqda va katta ilmiy natijalarga erishildi. O’lka arxeologiyasini o’rganishda O’rta Osiyo
Respublikalari jahonda fahrli o’rinni egallaydi. Hozir, O’rta Osiyodagi har bir respublikada o’nlab
mustaqil arxeologik otryadlar, yirik ilmiy ekspeditsiyalar ish olib bormoqdalar. Ularning
tadqiqotlari o’lka xalqlari tarixini o’rganishda katta ilmiy ahamiyat kasb etmoqda.
10. Ma’ruza: O’ZBEKISTONDA ARXEOLOGIYA FANINING PAYDO BO’LIShI VA
TARAQQIYOT BOSQIChLARI
REJA;
1. XIX asrning oxirida Turkistonda rus va mahalliy o’lkashunoslarining dastlabki arxeologik
izlanishlari
2. O’zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_96.png)
![3. O’zbekiston mustaqilligi davrida arxeologiya fani
TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Akram Askarov , Mirza Abdulla Buxoriy , Abu Sayd Maxsum , Turdi Mirg ’ iyosov , Turkiston
Komiteti , Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari to ’ garagi , M . E . Masson , Yahyo G ’ ulomovich
G ’ ulomov , G ’ ulomov maktabi , Abdug ’ ani Abdurazzoqov , Axmadali Askarov Yuriy Fedorovich
Buryakov va h . k .
ANNOTATsIYa
O’zbekistonda arxeologiya fani. Paydo bo’lishi. Birinchi ilmiy arxeologik tadqiqotlar
(Vyatkin – Afrosiyob, Ulug’bek abservatoriyasi, S.P. Tolstov – Qadimgi Xorazm tsivilizatsiyasining
kashf etilishi, M.E. Massonning Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasini (TAKE) tashkil etishi.
O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar olib boradigan ilmiy muassasalar
O’zbekistonlik jahonga mashhur, akademik arxeologlar - S.P. Tolstov, M.E. Masson, Yahyo
G’ulomov, A.A. Asqarov, G. Pugachyonkova, O’. Islomov, A.R. Muhamedjanov, Yu.F. Buryakov, E.
Rtveladze.
O’zMU Arxeologiya kafedrasining O’rta Osiyo arxeologiyasini rivojlantirishdagi o’rni.
Kafedraning tashkil etilishi va unda akademik M.E. Massonning o’rni. Kafedraning ilmiy
yo’nalishi. Janubiy Turkmanistondagi arxeologik tadqiqotlari (YuTAKE). Qashqadaryodagi
arxeologik tadqiqotlari (KATE).
1. XIX ASRNING OXIRIDA TURKISTONDA RUS VA
MAHALLIY O ’ LKAShUNOSLARINING DASTLABKI ARXEOLOGIK IZLANIShLARI
O’zbekistonda arxeologiya fanini paydo bo’lishi va taraqqiyot bosqichlarini uchta davrga
bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq bo’ladi. Bular;
1. Birinchi davr – XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917 yilgacha
2. Ikkinchi davr – 3 bosqichga bo’linadi:
1. 1917-1938 yillar
2. 1938-1945 yillar
3. 1945-1991 yillar
3. Uchinchi davr – O’zbekiston mustaqilligi davr
Birinchi davr – XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917 yillar
O’rta Osiyo sharoitida ham dastlabki arxeologik qazishma ishlari deyarli Rossiyadagi kabi
XIX asrning ikkinchi yarmida faqat topilmalar topib kollektsiyalar yig’ish uchun qazishmalar
o’tkazishni boshlaganlar. O’sha davrning yirik sharqshunos olimlari, tabiatshunoslar va boshqa
ko’plab olimlarning Turkiston hududiga kelishi bilan bu erda ham, dastlabki o’lkashunoslik, tarixni
o’rganish uchun yozma va arxeologik materiallarni to’plash ishlari boshlandi. Rossiyalik yirik
sharqshunos olimlarning bu erda boshlagan ekspeditsiyalarida mahalliy ilmli-bilimli odamlar ichida
turk va fors tillarini biladigan, arab alifbosida yozilgan ko’lyozmalarni o’qiy oladigan odamlarni
olib yurib, birinchidan, qadimgi tariximiz bo’yicha juda ko’plab materiallar to’plagan bo’lsalar,
ikkinchidan, shu mahalliy aholi orasidan chiqqan yoshlarni arxeologik kazishmalar olib borib
tarixni o’rganish mumkinligini tushuntirishdi.
Xuddi shunday mahalliy havaskor o’lkashunoslardan biri Akram Askarov bo’lib, uning o’zi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_97.png)
![savdogar, ipak tolalaridan gazlamalar to’qiydigan hunarmand bo’lsa ham, bularga ko’shimcha
ravishda qadimgi asori-atiqalardan kollektsiyalar ham to’plagan. N.I.Veselovskiy tashkil etgan
qazuv-qidiruv ishlarida bevosita qatnashgan, turli davrga oid tangalarni davri, zarb qildirgan
podshoning nomlarini juda yaxshi bilgan. Farg’ona, Sirdaryo, Samarkand va Buxorodagi
ekspeditsiyalarda qatnashgan. Akram Asqarovni bemalol birinchi uzbek arxeologlaridan edi deb
qo’rqmay aytsa bo’ladi. Rus sharqshunos olimi N.I.Veselovskiy Akram Asqarovga baho berib
" Agar, Akram Askarov bo’lmaganda, men, bunchalik muvaffaqiyatlarga erishmagan bo’lar edim "
deb juda yuqori baholagan. 1887 yili "Rus arxeologiya jamiyati" Akram Asqarovni "Arxeologiya
rivojiga qo’shgan hissasi uchun" kichik kumush medali bilan mukofotlaydi. Ko’p o’tmay u
Parijdagi "Ilmiy arxeologiya jamiyatining a’zosi" etib saylanganligi ma’lum bo’ldi.
Yana bir mahalliy aholi vakillaridan biri Mirza Abdulla Buxoriy bo’lib, u aslida savdogar-
ziyoli oiladan chiqqan edi. Ko’p yillar davomida arxeologik ashyolarni to’plash va ularni o’rganish
bilan shug’ullangan va natijada oddiy asori-atiqalarni to’plovchi odamdan mahalliy ulkashunos,
numizmat va havaskor arxeolog darajasaga ko’tarilgan.
Mahalliy havaskor - numizmat, Samarqandlik hattot Abu Sayd Maxsum bo’lib, uning
Samarqand shahrining obidalaridagi ko’chirmalaridan N.I.Veselovskiy, V.A.Krachkovskaya,
A.A.Semyonov kabi taniqli sharqshunoslar o’z ilmiy tadqiqotlarida foydalanishgan. Hatto,
Samarqandlik sharqshunos va arxeolog olim V.L.Vyatkinga Ulug’bek rasadxonasini o’rnini XVI
asr vaqfnomalarini o’rganib turib ko’rsatib bergan ham Abu Sayd Maxsum bo’ladi. Demak, "tarixiy
manbalarni o’qib turib, u yoki bu yodgorlikni topish usulini ham, birinchilardan bo’lib o’zbek
ziyolilari ixtiro qilgan", desak xato qilmagan bo’lamiz.
Abu Toxirxo’ja Samarqandiyning qalamiga mansub bo’lgan "Samariya" asarini 1899 yilda
N.I.Veselovskiy tomonidan fors tilida, 1904 yilda V.L.Vyatkin tomonidan rus tilida nashr
qilinishiga sababchi bo’lgan ham Abu Sayd Maxsum bo’ladi. Chunki, Abu Sayd Maxsum birinchi
marta bu qo’lyozmani topib, undan bir nusha ko’chirib, N.I.Veselovskiyga bergan edi. U umrining
oxiriga qadar V.L.Vyatkinning Afrosiyobdagi qazishmalariga borib turgan, ammo, og’ir xastalikka
uchragan Abu Sayd Maxsum rasadxona ochilgandan ko’p o’tmay 1910 yilda vafot etdi.
Turkistonning Ettisuv viloyatida yana bir havaskor arxeolog Turdi Mirg’iyosov faoliyat
yuritgan bo’lib, u 16 yil davomida asori atiqalarni to’plagan. Uni o’sha davrdagi arxeolog
A.A.Divaevga yozgan xati O’zbekiston Davlat Markaziy arxivida saklanib qolgan. Unda To’kmoq
tumani atrofida saqlanib qolgan irrigatsiya inshootlari, ko’hna shahar xarobalari, u erda qazishmalar
o’tkazilganini, u erda topilgan topilmalar to’g’risida yozgani holda, yodgorliklarni saqlash ishlari
yaxshi bo’lmayotgani, jumladan, mahalliy aholi tomonidan obidalarning g’ishtlari ko’chirib olib
ketilayotganligi to’g’risida xabar qilinadi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdi-ki, bizda boshlangan arxeologik qazishma ishlarini
ibtidosida mahalliy aholidan chiqqan ziyoli, havaskor
o’lkashunos, o’z xalqini tarixini o’rganishni
orzu qilgan havaskorlar turadi.
V.V.Bartoldning say harakati bilan 1895 yilda
Toshkentda
Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari
to’garagi tashkil etildi. Bu
to’garak ishlarida
o’z davrining yirik sharkshunos va
qadimshunoslari V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy,
M.S.Andreev, A.A.Divaev, N.S.Likoshin,
N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov kabi atoqli olimlar shug’ullanganlar.
O’rta Osiyoning qadimgi va o’rta asrlari bo’yicha yirik mutaxassis, arxeolog olim
V.M.Massonning fikricha, O’rta Osiyo arxeologiyasini shakllanishida Sankt-Peterburg
sharqshunoslarining o’rni juda katta bo’lgan edi. Ayniqsa, V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy,
A.Yu.Yakubovskiy kabi yirik sharqshunoslar boshlagan va A.M.Belenitskiy oxiriga etkazgan
arxeologik manbalardan tarixni yoritishda foydalanish usuli "Sankt- Peterburg arxeologiya
maktabiga" aylandi.
Ammo, XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida Turkiston hududining anchagina qismida
arxeologik izlanishlar olib borish bilan o’z zamonasining yirik bilimdon sharqshunos olimlari
shug’ullanishgan bo’lishsa ham, ularning hammasi oddiy "kollektsiya yig’uvchi mutaxassis"
darajasidan nariga o’tmadilar. Buning sababi asosan bitta edi. U ham bo’lsa bu "arxeolog"larni
O’rta Osiyo sharoitida oddiy tuproqdan yasalgan (paxsa, xom g’isht, guvalak, sinch, erto’la, yarim](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_98.png)
![erto’la va h.k.) arxitektura obidalarini nurashi, ularni ko’p qatlamligi sharoitida paydo bo’lgan
arxeologik qatlamlarni ajrata olmaganliklarida, yodgorliklarni tarixiy manba sifatida ishlatishni
bilmaganliklarida edi. Bu ishni bilish uchun o’sha qazilayotgan obidani yodgorlik shakliga kirgunga
qadar bo’lgan tarixini tasavvur qila oladigan odamgina bu yodgorlikni qaziy olishi, arxeologik
obidani yaxlit bino sifatida tasavvur kila olishi mumkin edi. Buning uchun albatta arxeolog-
mutaxassislar kerak edi.
Bizning hududlarimizga kelib kazishmalar olib borgan dastlabki sharkshunos-arxeologlar
Evropa xududlaridan kelganliklari uchun ular ko’proq Qoradengizbo’yi, Kavkaz, Evropaning
janubiy qismlaridagiday toshdan ko’tarilgan imoratlarni qazib o’rganishgan, yoki o’zlari bevosita
qatnashmagan bo’lsalar ham, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etilgan adabiyotlardan bilishar
edi. Shuning uchun, ular, O’rta Osiyoga kelib dastlabki qazishmalarni o’tkazishgan davrda katta
muvaffaqiyatlarga erisha olmadilar, chunki, ular mahalliy sharoitdagi tuproqdan bo’lgan imoratlarni
qoldig’ini qazishni bilishmas edi.
2. O’ZBEKISTONDA ARXEOLOGIYa FANINING ShAKLLANIShI Ikkinchi davr – (1917-1938
yillar)
Bu davrda Sho’rolar xokimiyati moddiy yodgorliklarni saqlash va ximoya qilish ishlari
yuzasidan bir qator tadbirlarni amalga oshirdi.
1918 yilda Moddiy madaniyat tarixi Rossiya Akademiyasi tashkil etildi. Unga barcha
arxeologik, san’at, madaniyat va me’morchilik yodgorliklarini xisobga olib, davlat ximoyasiga
o’tqazish qo’yilgan.
1920 yil 27 noyabrda Toshkentda muzeylar, qadimgi yodgorliklarni asrash, san’at va tabiatni
muhofaza qilish Turkiston Komiteti tashkil qilindi.
O’zbekistonda arxeologiya fani hatto o’tgan asrning 30 – yillarini oxirlarigacha o’zining
shakllanish bosqichida edi. Bu davrda V.L.Vyatkin Afrosiyob yodgorligida, B.P.Denike qadimiy
Termizda, M.E.Masson Ohangaron vodiysida va Amudaryo bo’yidagi Ayritomda, Termizda,
A.Yu.Yakubovskiy Zarafshon vodiysi yodgorliklarida, V.A.Shishkin Varaxshada, S.P.Tolstov va
Ya.G’.G’ulomov Xorazm vohasida, A.P.Okladnikov Teshiktosh va Machay g’orlarida,
V.V.Grigorev va A.I.Terenojkin Toshkent viloyati va Samarkand shahrida qazishmalar olib
bordilar.
Bu olimlarning aksariyat qismi o’z sohasining etuk darg’alari bo’lishsa ham, ularning ichida
O’rta Osiyo iqlimiy sharoitidagi tuproqdan bo’lgan arxitektura obidalarini qazish, yodgorlikni
qatlamma-qatlam o’rganishning eng dastlabki namunalarini hayotga joriy etgan dastlabki
arxeologlar bu G.V.Grigorev , hamda A.I.Terenojkin bo’ladilar. G.V.Grigorev Samarkand
shahridagi Tali-Barzu yodgorligida olib borgan qazishmalaridan topilgan juda ham yaxshi,
qatlamma-katlam olingan kulolchilik komplekslari hozirgi payitgacha "tozza komplekslar" sifatida
o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Bunday ish O’rta Osiyo sharoitida birinchi marotaba
o’tkazilganligi tufayli va olingan stratigrafik ma’lumotlar juda aniq davrni ko’rsatsa ham, o’sha
davrning arxeologiyasiga katta xizmat ko’rsatgan. G.V.Grigorev bu ma’lumotlarni aniq davrini
aniqlashda katta xatolarga yo’l ko’ydi. Albatta, bu uning aybi emas, balki arxeologiya fanining ilk
rivojlanish bosqichlaridagi to’g’ri yo’lni qidirish edi.
Xuddi shunday fikrni urushdan keyingi qiyinchilik yillarida Samarqandning Afrosiyob
xarobalaridagi jarliklar, eski qazishmalarni kesmalari, mudofaa devorlarini tozalash va ularni
tushunish ishlarini muvaffaqiyatli bajargan, hamda bu sohada yirik tajriba to’plagan olim
A.I.Terenojkin to’g’risida ham aytsa bo’ladi. Bu olimning o’sha turli kesmalarni, jarlik va mudofaa
devorlarini tozalash usullari bilan Samarkand shahri tarixini davrlashtirishi va ayniqsa uning olgan
komplekslarini tozaligi o’z kuchini hozirga qadar yo’qotgani yo’k,
O’zbekistonda arxeologik bilimlarni to’planishida, mamlakatimiz uchun ko’plab arxeolog
kadrlar etkazib berishda hozirgi Milliy universitetning M.E.Masson boshchiligidagi arxeologiya
kafedrasini ochilishi (1940 y.), O’z.FA qoshida dastlab Arxeologiya bo’limini, sal o’tib Tarix va
arxeologiya institutini tashkil etilishi (1943 y.), yurtimizda qadimshunos mutaxassislarni ko’plab](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_99.png)
![paydo bo’lishida o’zining munosib hissasini qo’shdi. Bu kafedrani bitirib chiqqan olimlar ichida
O’rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi bo’yicha eng yirik ishlarni qilgan qadimshunoslar –
B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov, E.V.Rtveladze, R.H.Sulaymonov,
G.V.Shishkina, B.D.Kochnev, A.S.Sagdullaev, Z.Usmonova, I.Axrorov, Sh.Pidaev kabi olimlarni
misol qilib keltirish mumkin. Aynan shu kafedrani bitirib chiqqan olimlarni alohida qazish usullari,
arxeologik materiallarni talqin kilish usullarini birligi uchun ham, bu olimlarni O’rta Osiyo
arxeologiyasining " Toshkent maktabi " deb atash rasm bo’lgan. O’zbekistonda arxeologiya fanini
vujudga kslishida Ya.G’.G’ulomovning roli katta.
Ikkinchi davr (1938-1945 yillar)
Bu davrda O’rta Osiyoning ijtimoiy tuzumi masalasi muhokama etildi. Tarixchilar orasidagi
“O’rta Osiyoning abadiy feodalizm hukmron bo’lgan” degan g’oya rad etilib O’rta Osiyoda
quldorlik tuzumi mavjud bo’lganligi isbotlandi.
Arxeologik tadqiqotlarni kengaytirish maqsadida O’rta Osiyo hududida 5 ta ekspeditsiya
tashkil qilinda
1. 1933 yilda M.E. Masson Boschiligidagi Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi. (TAKE)
2. 1937 yilda A.N. Bernshtam rahbarligida Ettisuv arxeologik ekspeditsiyasi.
3. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi. (XAEE)
4. 1934 yilda B.A. Latinin rahbarligida Farg’ona arxeologik ekpeditsiyasi
5. 1937 yilda V.A. Shishkin rahbarligida Quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi
O’tgan asrning 30-40 yillaridan arxeologiyaga mahalliy kadrlar kirib kela boshladilar. Bu
kadrlarning eng dastlabki kaldirg’ochi, o’zbek xalqining taniqli arxeologi, tarixchisi va
sharqshunos olimi, O’zbekistonning qadimgi va o’rta asrlar tarixi bo’yicha yirik olimi, tarix fanlari
doktori, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi, akademik Yahyo G’ulomovich
G’ulomov ning butun hayoti vatanimizning tarix fanini paydo bo’lishi va taraqqiyoti bilan bevosita
bog’likdir.
Yahyo G’ulomovich G’ulomov 1908 yilning 1 mayida Toshkent shahridagi Madrasa
mudarrisi oilasida tavallud topdi. Otasidan juda erta qolib, boshlang’ich qizlar maktabida dars
beradigan onasi qo’lida tarbiyalanadi. 1921 yildan esa, bolalar maktab internatida, boshlang’ich
ta’limning 6 sinfini tugatgandan keyin esa, xalq ta’limi yo’nalishidagi erkaklar instituti (1921-1926
yy.)ni tugallagandan keyin, Toshkent shahridagi boshlangich maktabda dars beradi.
1921-1930 yillarda Yahyo G’ulomovich o’sha davrlardagi O’zbekistonning birinchi poytaxti
Samarqandda tashkil etilgan O’zbek Davlat pedagogika akademiyasiga o’qishga kirgan. 1921
yildan – 1931 yilgacha Ya.G’ulomov Xalq Komissarlari huzuridagi tarix kabinetini asistenti va
aspiranti, 1933- 1940 yillarda esa qadimgi yodgorliklar va san’atni saqlash qumitasini
(Uzkomstaris) ilmiy xodimi va ilmiy kotibi lavozimlarida ishladi. Aynan shu davrlardan Yahyo
G’ulomov arxeologik razvedkalarda va arxeologik qazishmalarda ishtirok etadi, hamda arxeologiya
bilan yaqindan tanishadi.
O’sha davrning eng yirik tarixchi, sharqshunos va arxeologlari bilan birga ekspeditsiyalarda
bo’lib, ularning tajribalarini o’rganadi. 1933 yilda u M.E.Masson boshchiligidagi Termiz
ekspeditsiyasida, sharqshunos olim A.Yu.Yakubovskiy tashkil etgan Zarafshon ekspeditsiyasida,
1936-1938 yillarda esa, S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm ekspeditsiyasida bevosita ishtirok
etadi.
1940 yildan boshlab, Ya.G’.G’ulomov Ittifoq Akademiyasi O’zbekiston filialining bo’lim
boshlig’i bo’ldi. 1943 yildan boshlab esa, yangi tashkil etilgan Uzbekistan FA Tarix instituta
filialining qadimgi va o’rta asrlar tarixi bo’limining boshligi lavozimlarida ishladi.
Ya.G’.G’ulomov 1943 yilda "Xiva va uning yodgorliklari” mavzusida nomzodlik, va 1950
yilda esa, “Xorazmni kadimgi davrlardan bugungi kungacha sugorilishi tarixi" mavzuida doktorlik
dissertatsiyasini himoya qiladi. 1955 yilda professor unvonini oladi, 1956 yilda O’zFA muxbir
a’zosi, 1966 yilda esa, O’zFA akademigi etib saydandi. Ya.G’.G’ulomov haqiqiy olim sifatida](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_100.png)
![biron-bir lavozimga o’tirishni orzu qilmadi, shunga qaramay 1956-1959 yillarda O’zFA Tarix va
arxeologiya institutini direktori lavozimida ishladi.
Ya.G’.G’ulomov talantli inson sifatida, o’zining yurtini tarixini o’rganishga jon-dilidan
intilganligi tufayli, studentligi yillaridanoq uni o’rganishni boshladi. Shuning uchun u, Davlat
pedagogika akademiyasining studenta bo’lib o’qib yurgan paytidanoq yirik domlalarining
ma’ruzalarini maroq bilan tingladi. Bu davrdagi uning domlalari qatoriga taniqli tarixchilar,
sharqshunoslar va ma’rifatchilar Bulat Soliev, Musa Saidjonov, Abdurauf Fitrat kabilar edilar.
Ya.G’.G’ulomovga juda ko’p narsani o’rgatgan olimlardan yana biri V.L.Vyatkin edi.
V.L.Vyatkin aslida O’rta Osiyo sharoitida o’sganligi sababli mahalliy o’zbek, tojik tillaridan
tashqari arab va fors tallarini ham biladigan, shu bilan birga arab alifbosida yozilgan tarixiy
manbalarni o’qiy oladigan sharqshunos olim edi. Bundan tashqari V.L.Vyatkin taniqli arxeolog ham
edi. Shuning uchun Ya.G’.G’ulomov V.L.Vyatkindan juda ko’p narsani o’rganishga harakat kildi.
Ayniqsa, Samarqand sharoitida arxeologiya bo’yicha o’rganishi mumkin bo’lgan yagona ustoz ham
o’sha payitda faqat V.L.Vyatkin edi. Keyinchalik, domla Ya.G’ulomovda sharqshunoslik fani
manbalarini arxeologik manbalar bilan ko’shgan holda ishlaganligining sabablaridan biri ham ustozi
V.L.Vyatkinning ta’siridan bo’lishi ham mumkin.
Ya.G’.G’ulomovning rus sharqshunos, tarixchi va arxeolog olimlari bilan doimiy muloqotlari,
yoshligidan boshlab yirik olimlarning ma’ruzalarini tinglaganliklari natijasida, hayotda ham shu
ustozlarning yo’lidan borishiga, tarix, arxeologiya, sharqshunoslik va etnografiya fanlarini
xulosalarini qo’shgan holda maqola va monografiyalar yozishiga imkon yaratdi. Shuning uchun
domla Ya.G’.G’ulomovni O’rta Osiyoning eng yirik arxeologlari va sharqshunoslari S.P.Tolstov,
M.E.Masson, A.Yu.Yakubovskiy, A.M.Belenitskiy, A.N.Bernshtam, V.A.Shishkin,
M.M.Dyakonov kabi yirik olimlari qatoriga qo’shish mumkin.
Ya.G’.G’ulomov O’rta Osiyo xalklari tarixini o’ylar ekan, doimo eng dolzarb masala sifatida,
xalqimiz tarixida irrigatsiyani o’rni va rolini juda yaxshi tushunganligi tufayli hayotining juda katta
qismini aynan irrigatsiya tarixini o’rganishga sarfladi. Shuning uchun ham, o’zining doktorlik
dissertatsiyasiniig mavzusini ham aynan irrigatsiya tarixidan oldi. Keyinchalik, irrigatsiya sohasi
bo’yicha juda ko’plab shogirdlariga nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalariga mavzuni aynan
irrigatsiya tarixidan berdi.
Domla qiziqqan yana boshqa bir yirik yo’nalish bu ibtidoiy davr-tosh, bronza davri
jamoalarini o’rganish mavzusi eng dolzarb mavzular qatoridan o’rin olgan edi. Shuning uchun
domla Ya.G’ulomov o’zining shogirdlarini olib quyi Zarafshon vohasida Mohandaryo
ekspeditsiyasini tashkil etdi va natijada bu vohada neolit davriga oid kaltaminor madaniyati va
bronza davriga oid zamonbobo madaniyati va juda ko’plab yodgorliklar topib o’rganildi.
Domlaning ilmiy faoliyatida tosh davri yodgorliklarini o’rganish alohida. o’rinni egalladi.
Shuning uchun Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysidagi bir qator tosh davri yodgorliklarini -
Obirahmat, Ko’lbuloq, Selung’ur, Obishir mukammal o’rganildi. O’zbekiston hududi bir necha yuz
ming yillar muqaddam ilk odamlar tomonidan o’zlashtirilganligi aytib o’tildi.
Ya.G’.G’ulomov o’zining jo’shqin faoliyati davomida eng asosiy e’tiborni O’zbekistonning
juda ko’plab hududlarida arxeologik qazishma ishlarini tashkil etib xalqimiz tarixi va qadimgi
madaniyatini mukammal o’rganishga harakat qildi. Jumladan, Samarqanddagi Afrosiyob
yodgorligi, Farg’ona vodiysidagi Quva shahrining xarobasi, Axsikent yodgorligida, Surxondaryo
vodiysi yodgorliklarida, Samarkand, Buxoro, Jizzaxdagi voha yodgorliklarini o’rab turgan mudofaa
devorlarini o’rganish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarga bosh-qosh bo’ldi.
Zarafshon vohasining ibtidoiy davr tarixi va madaniyatini o’rganish, bu joylarda kompleks
ekspeditsiyalarni tashkil kilish, ekspeditsiyalarda qatnashayotgan aspirantlar, ilmiy xodimlarning
ilmiy ishlariga rahbarlik qildi. Natijada quyi Zarafshon vohasining tosh davridan temir davrigacha
bo’lgan tarixi va madaniyatini to’liq qamrab olgan mukammal monografik asarlar paydo
bo’ldi. Bu erda olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijasi sifatida domlaning bir nechta
shogirdlari nomzoddik dissertatsiyalarini yokdadilar.
Ya.G’.G’ulomov o’zining doktorlik dissertatsiyasining mavzusini sug’orilish tarixi bo’yicha
qildi, chunki sug’orilish tarixi O’rta Osiyo sharoitida eng muhim yo’nalish bo’lib, bu erdagi
dehqonchilik sug’orilish bilan bog’liqdir. Demak, O’rta Osiyo sharoitida vujudga kelgan xo’jalik-](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_101.png)
![iqtisodiy va madaniy jarayonlar ham sug’orilish tarixi bilan bog’liqdir. Sug’orilish tarixini juda
qadimgi davrlardan eng keyingi davrlargacha qamrab oldi. Sug’orilish tarixini o’rganish uchun
arxeologik materiallardan tashqari juda ko’plab qo’lyozmalardan, saqlangan toponimik atamalardan
va shu jumladan etnografik ma’lumotlardan mukammal foydalandi. Sug’orilish tarixining
tariximizni o’rganishdagi ahamiyatini yaxshi tushungan Ya.G’.G’ulomov o’zining shogirdlariga
dissertatsiya mavzularini ham sug’orilish tarixidan berdi. Shuning uchun Yahyo G’ulomovning
juda ko’plab shogirdlari - A.R.Muhammadjonov, S.Jalilov, A.Abdulxamidov, S.Anorboev,
M.Tagiev, R. Ravshanov kabilar o’z mavzularini aynan sug’orilish tarixidan olishdi.
Domlaning yana bir katta ishi bu mahalliy kadrlarni ko’paytirishga asosiy e’tiborini qaratdi. U
juda ko’plab mahalliy yoshlarni o’z davrining eng yirik arxeologiya markazlari – Moskva,
Leningrad, Novosibirsk kabi shaharlardagi ilmiy tadqiqot institutlarida ishlaydigan olimlarga
stajirovka, aspirantura va doktoranturaga yubordi. Uning o’zi yirik tarixchi, ko’plab qo’lyozmalarni
o’qiy oladigan sharqshunos va arxeolog sifatida juda ko’plab tarixchi, etnograf va arxeologlarning
dissertatsiyalariga rahbarlik qildi, bu borada unumli va barakali mehnat qildi.
Akademik Yahyo G’ulomov to’g’risida o’z zamonasining juda yirik olimlari katta baho
berganlar. Jumladan, o’z davrining juda yirik olimi, Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) Davlat
Ermitajining direktori, professor B.Piotrovskiy Ya.G’ulomov to’g’risida shunday degan edi: " Yahyo
G’ulomovich yirik arxeolog va tarixchi sifatida mamlakatimizda hamda chet ellarda shuhrat
qozondi. Uning O’rta Osiyo xo’jaligining negizi bo’lmish sug’orishga oid ilmiy tadqiqot ishlari
fanda katta yutuq hisoblanadi ".
Yana boshqa bir mashhur olim V.A.Shishkin "Ya .G’ulomov oddiy ilmiy xodimlikdan
arxeologiyaga doyr yirik ilmiy ishlari bilan keng tanilgan etuk olim darajasiga ko’tarildi " - deydi.
Akademik A.P.Okladnikov Yahyo G’ulomovni doimo hurmat bilan tilga olar, va u bilan
aloqasini uzmas edi. Uning fikricha, Yahyo G’ulomov O’rta Osiyoning sug’orish va dehqonchilik
tarixini yaratib, Sharqning muhim tarixiy masalalarini o’rganishga o’lkan hissa qo’shdi.
Haqiqatdan ham Yahyo G’ulomovich G’ulomov tariximizni arxeologik usullar bilan
o’rganishga doimo intilib kelgan va bu yo’lda turli usullarni ko’llash ishlariga doimo bosh-qosh
bo’lgan. Jumladan Yahyo G’ulomov arxeologik topilmalarni ta’mirlash va ularni muzeylarga
qo’yish, arxeologik obidalarni o’rganish davrida topilgan paxsa, xom g’isht va guvalalardan
ko’tarilgan uylarning xarobalarini, Qazishmalardan topilgan loydan yasalgan san’at asarlarini
(haykallarni) kimyoviy usullar bilan restavratsiya va konservatsiya qilish taklifini beradi. Shu taklif
asosida O’zbekiston Fanlar akademiyasining Tarix va arxeologiya instituta qoshida arxeologik
topilmalarni restavratsiya qilish bo’limi ochildi. Bu taklif asosida tashkil etilgan kimyo
laboratoriyalari dastlab Tarix va arxeologiya instituta qoshida ishlagan bo’lsa, 1970 yildan boshlab
alohida Arxeologiya instituta tashkil topganligi munosabati bilan uning "Kimyo-texnologik
tadqiqotlar va konservatsiyalash bo’limi ochildi. Mazkur bo’lim ishlab chiqqan tadqiqotlar tufayli
ko’pgina san’at obidalari, mudofaa inshootlari, Sopollitepa, Qoratepa, ayniqsa Afrosiyobdan
topilgan va butun jahonni lol qoldirgan devoriy suratlari, Erqo’rg’ondan topilgan loydan yasalgan
haykallarning parchalari, Arxeologik obidalarni va topilmalarni kimyoviy usullar bilan restavratsiya
kilish bo’limi ochildi.
Yahyo G’ulomovich G’ulomovning ilmiy faoliyatini juda katta kismini tashkiliy ishlar tashkil
etgan. Uni 1967 yilda Respublika tarixiy obidalarni saqlash bo’yicha tuzilgan jamiyatning ta’sis
s’ezdi bo’lib o’tadi va unda Yahyo G’ulomov hay’at a’zoligiga saylanadi. 1971 yildan esa, Yahyo
G’ulomov shu jamiyatning arxeologiya sektsiyasining raisi etib tayinlanadi. Bu ishni Yahyo
G’ulomov mazkur sektsiya ishining asosiy vazifasi kilib respublika hududidagi arxeologik
obidalarini xaritasini tuzishni asosiy vazifa qilib belgilaydi. Bu o’ta muhim va zarur ishga barcha
ilmiy muassasalar, viloyat va o’lka muzeylari jalb qilinadi. Arxeologiyani jon- dilidan sevgan
Yahyo G’ulomov respublika arxeologik obidalarini xaritasini tuzishda shoshma-shosharlikka yo’l
qo’ymaslikni qayta-qayta takrorlar edi. Ushbu say-harakatlarning natijasi o’laroq, 1950-70 yillarda
tarixchi va arxeologlarning o’ziga xos " G’ulomov maktabi " dunyoga keldi va shu asosda " o’zbek
arxeologiya maktabi "ga asos solindi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_102.png)
![Ikkinchi davr (1945-1991 yillar)
Bu davrda arxeologik tadqiqot ishlarida ko’plab o’zgarishlar kuzatildi. Quyi Zarafshon
ekspeditsiyasi ishini 1944-1949 yillarida Tyan-Shan-Oloy ekspeditsiyasi. 1951-1955 yillari esa
Qirg’iziston arxeologik etnografik ekspeditsiyasi davom qildi. 1946 yildan 1952 yilgacha Farg’ona
ekspeditsiyasini A.N Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy va Pomir- Farg’ona ekspeditsiyalari
o’rgangan.
"G’ulomov maktabi"ning vakillaridan bo’lmish O’zR FA akademiklari - A.Askarov,
A.Muhammadjonov, O’.Islomov, Yu.F.Buryakov , professorlar M.Qosimov, T.Mirsoatov,
A.Abdurazzaqov, M.Jo’raqulov, R.Sulaymonov, A.Abdulxamidov, M.Ishoqov, M.Mambetullaev,
M.Isomiddinov, T.Shirinov, A.Sagdullaev, B.Matboboev, Sh.Shaydullaev , fan nomzodlaridan
I.Axrorov, O’.Alimov, M.I.Filanovich, N.B.Nemtseva, Sh.R.Pidaev, J.Mirzaahmedov,
K.Abdullaev, A.Anorboev kabi ko’plab olimlarni O’zbekistonda arxeologiya fanining ushbu davr
rivojlanishiga ko’shgan hissalari kattadir.
1970 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Arxeologiya instituti ni Samarkand shahrida
ochilishi va shu institutning o’ziga O’zbekiston xududida olib borilayotgan kazishmalarga "Ochiq
varaqa" berish huquqini berilishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Bu bilan butun O’zbekiston
hududida olib borilayotgan qazishmalarni mutaxassislar tomonidan tekshirib ko’rilishi,
arxeologlarni arxeologik obidalarni qazish davrida uslubiy jihatdan noto’g’ri qazishmalar o’tkazilib
xatolarga yo’l qo’ymaslikka undadi. Shu institutning o’zida arxeologlarning yillik hisobot
sessiyalari tashkil etilib, har qaysi voha va viloyatlarda ekspeditsiya uyushtirgan arxeologlar shu
sessiyalarda chiqishlar qilishdi va ma’ruzadan keyin har qaysi arxeolog olib borgan kazishmalar
ustidan baxs- munozaralar bo’ldi. Natijada, arxeologik kazishmalar olib borish usullari
takomillashdi.
Har qaysi viloyatda, vohada yirik, etalon yodgorliklarda doimiy ekspeditsiyalar, ko’p
hollarda, shu yodgorliklar qoshida arxeologik bazalar, yoki muzeylar tashkil etildi.
Mustaqillik yillarida arxeologiya faniga va ayniqsa uni qazish, fiksatsiya qilish, hozirgi zamon
texnologiyalari asosida kompyuterlar xotirasiga solish, hududlarda arxeologik yodgorliklarni
o’rganish, kosmosdan olingan suratlardan foydalanish, arxeologik obidalarda arxeologik
materiallarni, adabiyotlar to’g’risidagi ma’lumotlar bazasini yaratish bo’yicha juda katta ishlar
qilindi. Bu yillarda o’zbek arxeologiyasi jahonga chiqdi. O’zbekiston hududida dunyodagi eng
rivojlangan mamlakatlar arxeologlari bilan ko’p yillik shartnomalar tuzildi va shu shartnomalar
asosida o’zbek arxeologlari jahonning turli mamlakatlari markaziga borib, ularning tajribasini
o’rganish bilan birga, o’z tajribalarini ularga o’rgatdi. Xalqaro ekspeditsiyalar tuzilib,
O’zbekistonning barcha tarixiy-madaniy hududlaridagi asosiy yirik yodgorliklarda birgalikda
qazishmalar o’tkazish yo’lga qo’yildi. O’zbekistan hududida Avstraliya, AQSh, Germaniya, Italiya,
Ispaniya, Frantsiya, Polsha, Chexiya, Rossiya, Yaponiya va Turkiya kabi davlatlarining olimlari
bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqot ishlari olib borilmokda. Arxeologik izlanishlarda yangi,
hozirgi zamon qazish usullarini joriy etishga, eng zamonaviy texnikalardan foydalanishga va uni
hayotda ko’llashga muvaffaq bo’ldilar.
Shu bilan birga O’zbekistonning ikkita Universitetida arxeologiya kafedralari bo’lib, ularning
biri Milliy universitet qoshida bo’lsa, ikkinchisi Samarkand Davlat universitetida faoliyat yuritadi.
Bu har ikki dargohdan har yili o’nlab arxeolog-mutaxassislar etishib chiqmokdalar. Ammo, bu
o’quv dargohlarida ham hali hozirgacha bo’lajak arxeologlar uchun arxeologik kazishmalar olib
borish uchun darslik, o’quv qo’llanma, yoki o’quv- uslubiy ko’rsatma chop etilgani yo’q. Yuqorida
eslatilgan ikkita oliy o’quv yurtidan tashqari yurtimizdagi juda ko’plab universitetlarda tarix
fakultetlari bo’lib, ularda ham arxeologiya kurslari, ayrimlarida esa arxeologiyadan dala ishlarini
olib borish uchun ma’lum soatlar ajratilgan.
O’zbekiston mustaqillikka chiqqandan keyin Yahyo G’ulomovich G’ulomovning xalqimiz
tarixini, o’tmish madaniyatimizni o’rganishga ko’shgan buyuk ishlarini inobatga olib Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan "Yaxyo G’ulomov nomidagi O’zbek xalqi va uning davlatchiligi
tarixi" ilmiy seminari tashkil etildi. O’zbekiston Fanlar akademiyasining Arxeologiya institutiga
Yahyo G’ulomov nomi berildi. Vatanimizdagi ko’plab shaharlarining ko’chalari, kollej va](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_103.png)
![litseylariga ham Yahyo G’ulomov nomi berildi.
3. O’ZBEKISTON MUSTAQILLIGI DAVRIDA ARXEOLOGIYa FANI
Bugungi kunda jahon hamjamiyatida mustaqil O’zbekistonning nufuzi qay darajada oshib
borayotgani barchaga ayon, ma’lum haqiqat bo’lsa, uning dunyo halqlari tsivilizatsiyasiga qo’shgan
ulkan hissasi ham shu darajada e’tirof etilayotgan oddiy haqiqatdir. Xalqimiz, bugungi yosh avlod,
hakli tarzda shu buyuk, shonli tarixi, madaniyati bilan fahrlanadilar va o’zlarini ushbu ma’naviy
merosning vorislari hisoblaydilar. Chunki, tarix – insoniyatning o’tmishi, ajdodlari hayoti,
madaniyati, ma’naviyati haqidagi xotiralardir. Kecha, bugun, kelajak esa tarixiy xotiraning bir-biri
bilan uzviy bog’liq zanjirli halqalaridir. Shu sababli, kechagi o’tmishni bugun o’rganmay turib,
ertangi kelajakni yaratib bo’lmaydi. Zero, bugungi kunning qadr-qimmati, mohiyati va salmog’i
kechagi kun tarozisi orqaligina idrok etiladi. Tarixdan bugunga va kelajakka xizmat qiladigan
amaliy xulosalar chiqarilmas ekan hech bir jamiyat rivojlanmaydi, olga bormaydi. Demak,
insoniyatning qadimgi davrlardan kechagi kungacha bosib o’tgan yo’li, ajdodlarimizning asrlar
davomida to’plagan hayotiy tajribalari, eslashga, chukur xolis o’rganishga molik tarixdir.
Yurtimiz, millatimiz tarixini o’rganish turli davrlarda turli darajada, maqom va mavqeda
bo’lganligi bugun hech kimga sir emas. Hususan, sho’rolar davrida ittifoqdosh respublikalar
tarixiga juda kam e’tibor berilgani, bu tarixning andozasi bir qolipdan olingani, kommunistik
mafkura g’oyasi bilan zo’rma-zo’raki ravishda “sug’orilgani” ham hali yodimizdan ko’tarilgani
yo’q. Eng achinarlisi, tarix ilmiga asosan juda katta ashyoviy manba beradigan arxeologiya fanini
ham siyosiylashtirishga, uni kommunistik g’oyalar uchun xizmat qildirishga urinishlar bo’lgani ham
haqiqatdir. Shunga qaramasdan, O’zbekiston arxeologiyasi o’tgan asrning ikkinchi yarmidan o’z
shakllanishini boshladi, uning tom ma’nodagi taraqqiyoti esa mustakillik yillari bilan bog’lik.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston arxeologiyasi fanida uzok yillar mobaynida o’tkazilgan
fundamental tadqiqotlar natijalarini tom ma’noda o’zbek xalki tarixi, uning davlatchiligi masalalari
bilan bog’lash mamlakatimiz mustakillikka erishgan dastlabki yillardan boshlandi.
Mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab, xalqimizning qadim o’tmishi, shonli tarixi,
ajdodlarimizdan qolgan nodir madaniy merosni ilmiy o’rganish, uni asrash va undan foydalanish
bo’yicha yangicha yondashuv, talab va vazifalar davlat miqyosida kun tartibiga qo’yildi. Ayniksa,
O’zbekiston Prezidenta I. A. Karimovning 1998-yilda Respublikamizning bir guruh etakchi tarixchi,
arxeologlari bilan o’tkazgan uchrashuvi va ushbu uchrashuv natijasi ularoq, Respublika Vazirlar
Maxkamasining “O’zR FA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish tug’risida” chiqargan qarori
istiqbolda, tarixchi, arxeologlar tomonidan o’tkaziladigan tadqiqotlarning dasturi amali bo’lib
xizmat qildi. Mazkur qarorning qadimgi tarih xususan arxeologiyaga oid bandlaridagi vazifalardan
kelib chiqqan xolda, Arxeologiya institutida “O’zbekistonda Arxeologiya fanini rivojlantirish
kontseptsiyasi” ishlab chiqildi. Ikki bo’limdan iborat ushbu kontseptsiyaning I qismida
O’zbekistonning jahon tsivilizatsiyasi tizimidagi ahamiyatli o’rni, dunyo tamadduniga qo’shgan
ulkan xissasi, erishilgan arxeologik kashfiyotlar orqali asoslandi. Shuningdek, mazkur qismda
O’zbekiston arxeologiyasining kelgusidagi istiqbolli vazifalari begilangan. Kontseptsiyaning II
qismida qadimgi davrlardan temuriylar davrigacha o’zbek davlatchiligi va tsivilizatsiyasining paydo
bo’lishi, shakllanishi hamda rivojlanish bosqichlarining asosiy hususiyatlari, davriy chegaralari,
taraqqiyot va inqiroz zamonlari, ularni o’rganishning asosiy yo’nalishlari belgilab berildi.
Kontseptsiya yaratilgan kundan boshlab o’zbek arxeologiyasining bugungi kundagi bosh maqsadi,
xalqimizning o’tmishi haqidagi xaqqoniy manzarani yaratish, uning eng qadimgi davrlaridan
temuriylar zamonigacha bo’lgan boy tarixini jahon tarixidan ajratmagan, unga qarama-qarshi
qo’ymagan xolda o’rganish, Sharq bilan Farb o’rtasidagi iqtisodiy, madaniy muloqotlarga katta
xizmat qilgan o’zbek xalqining jahon madaniyati xazinasiga qo’shgan xissasini ko’rsatish va
Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati, davlatchiligini shakllanishida ajdodlarimizning xizmatlarini
aniqlashdan iborat bo’ldi (Shirinov, 2001, 11 s.). Buning natijasida, o’zbek davlatchiligining paydo
bo’lishi ildizlari, rivojlanish boskichlari, taraqqiyoti darajasiga doir ilmiy tadqiqotlar amalga
oshirilib salmoqli yutuqlarga erishildi va bu tadqiqotlar davom ettirilmoqda.
Mustaqillik yillarida nihoyatda faollashgan tadqiqotlar ko’lami va ularning ilmiy samarasi
tufayli, O’zbekiston arxeologiyasi dunyo ilm-fani darajasiga ko’tarildi. Bunday natija esa, o’z](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_104.png)
![navbatida, O’zbekiston arxeologiyasi uchun dunyodagi etakchi arxeologiya markazlari bilan ilmiy
hamkorlik o’rnatishga, teng huquqli asosda xalqaro shartnomalar tuzishga zamin yaratdi. Ayni
paytda, O’zbekiston hududida – Avstraliya, AQSh, Germaniya, Italiya, Polsha, Chexiya, Rossiya,
Frantsiya, Yaponiya kabi davlatlarning arxeolog olimlari bilan hamkorlikda, xalqaro miqyosda,
arxeologik tadqiqotlar olib borilmokda.
Ta’kidlash lozimki, mustaqillik O’zbekiston qadimshunosligining bosh ilmiy maskani
bo’lgan Arxeologiya instituti uchun jahon eshiklarini chinakamiga ochib berdi. Institut O’zbekiston
hududida hamkorlikda arxeologik tadqiqotlar olib borish uchun jahonning eng rivojlangan
mamlakatlari ilmiy markazlari bilan shartnomalar tuzishga erishdi, bu orkali O’zbekiston
arxeologiyasi fani tom ma’noda dunyoviy nufuzga ega bo’ldi, o’zbek xalqi tarixini o’rganish
xalqaro miqyosda amalga oshirila boshlandi.
Bugungi kunda Frantsiya Respublikasi Ilmiy Tadkikotlar Milliy Markazi (UMR-126.6) bilan
hamkorlikda tashkil etilgan O’zbek-Frantsiya- Sug’diyona xalqaro ekspeditsiyasi qadimgi
Afrosiyob va Ko’ktepa shahar yodgorliklarida keng miqyosda arxeologik qazishma ishlari olib
bormoqda.
Afrosiyobda o’tkazilgan ko’p yillik xalqaro hamkorlik tadqiqotlari natijasida, qadimgi
shahar yodgorligining qalinligi 7 m bo’lgan, 220 ga.ni o’rab olgan mudofaa devorlari ochib
o’rganildi, Shuningdek, bu davrda Afrosiyobning shimoliy qismidagi 19 ga. lik akropolni alohida
devor bilan o’rab olingani, qurilish ishlarida miloddan avvalgi VIII-VII asrlar uchun g’oyat
hususiyatli bo’lgan guvalaksimon g’ishtlardan foydalanilgani aniqlandi. Moddiy madaniyat
namunalarining tahlili Afrosiyob shahar yodgorligining dastlabki davrlari aholisi ko’p asrlik,
Ko’ktepa va Sarazmdagi ajdodlardan avlodlarga o’tib kelgan sug’orma dehqonchilik an’analarini
davom ettirganliklarini ko’rsatdi (Isamiddinov, 2007, 19-20 s.).
Afrosiyobning mudofaa devorlari undan deyarli ikki asr avval bunyod etilgan Kuktepa
mudofaa devorlari tizimidan ancha qudratli va mukammal bo’lgan. Buning sababini mutaxassislar,
ulug’ davlatchilik siyosati orqali qo’shni xalqlarni zabt etishga katta ahamiyat bergan Ahomoniylar
saltanatining istilosi xavfi bilan bog’laydilar (Grene, Raxmanov, 2007, 21-23 s.).
Ushbu tadqiqotlar natijasida, Turon o’lkasida Ahomoniylar istilosidan avvalgi tarixiy
davrlardayoq urbanistik jarayonlar faol tarzda amalga oshgani o’z isbotini topdi. Shunday qilib,
Samarkandning 2500 yil avval bunyod etilgan qadimiy devorlari ostidan undanda qadimiyroq
mudofaa devorlari topildi va shaharning yoshi 2750 yildan kam emasligi isbotlanib bu tarixiy sana
2007 yilda xalqaro miqyosda, YuNESKO rahnamoligida nishonlandi.
Hozirgi kunlarda ushbu shahar hududida ilk islom davriga oid mahobatli saroy qoldiqlari,
qoraxoniylar davriga oid o’ta noyob devoriy suratlar bilan ziynatlangan saroy xarobalari ochib
o’rganilmokda.
O’zbekiston-Frantsiya-Sug’diyona arxeologik ekspeditsiyasi tomonidan o’rganilayotgan
Ko’ktepa yodgorligi Samarqand viloyati Chelak shahri yaqinida joylashgan. Bu yodgorlikda olib
borilgan qazishmalar natijasida, Ko’ktepa So’g’diyona hududidagi eng qadimgi shaharlardan
birining xarobalari ekanligi aniqlandi. Bu yodgorlikda mahobatli shahar mudofaa devorlari,
muhtasham saroy qoldiqlari va shahar markazida qad rostlagan ulkan otashparastlar
ibodatxonasining xarobalari ochildi. 1998-yilda Ko’ktepa shahar yodgorligining ark qismidan yana
bir noyob topilma Saklar davriga oid ayol kishining qabri va undan 250 ga yaqin tilla taqinchoqlar -
tillaqosh, tilla tugmachalar, kumush ko’zgu, yarim qimmatbaho toshlar va shishadan yasalgan
munchoqlar kabi osori-atiqalarning topilishi katta ilmiy, olamshumul voqeylikka aylandi. “Sak
malikasi xazinasi”, “So’g’d malikasi” nomi bilan ilmiy muomalaga kirgan ushbu topilmalar fan
nuqtai- nazaridan o’rganildi va amaldagi qonunlarga binoan Respublikamizning markaziy
muzeylarida namoyish qilindi. Ko’ktepa shahar yodgorligini o’rganish natijasida, miloddan avvalgi
X-IX asrlarga oid atrofi aylanma devor bilan mudofaalangan kal’a - qo’rg’onning hususiyatlari va
undan milodiy eradan avvalgi II-I asrlarga taalluqli xazinaning topilishi o’zbek arxeologlarining
mustaqillik yillaridagi eng yirik kashfiyotlaridan biri sifatida fan tarixi sahifalaridan o’rin oldi.
Frantsiya Respublikasi Ilmiy Tadqiqotlar Milliy Markazining UMR-126-9 guruhi bilan
tuzilgan O’zbekiston-Frantsiya-Baqtriya xalqaro ekspeditsiyasi Surxondaryo viloyatida tadqiqotlar
olib bormoqda. Xalqaro ekspeditsiyaning asosiy tadqiqot makoni O’rta Osiyoning qadim va o’rta](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_105.png)
![asrlardagi siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri Tarmita- Termizning tarixiy o’rni Eski
Termiz shahri xarobalari o’rnida bo’lib, bu erda o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida, shaxarning
qadimiy yadrosi, shahristonning sharqiy qismida milodiy eradan avvalgi I ming yillik o’rtalarida
shakllangani aniqlandi. Tadqiqotlardan ma’lum bo’lishicha, miloddan, avvalgi III-II asrlarda
Termiz yirik siyosiy, iqtisodiy jihatdan kuchli va Yunon-Baktriya davlatining shimoliy
sarhadlaridagi “forpost” shaharga aylangan. Shaharning eng gullab - yashnagan davri Kushonlar
saltanati davriga to’g’ri keladi. Bu davrda Termizning umumiy maydoni 350 ga.ga etadi, uning
fortifikatsiya tizimlari mukammallikni kasb etadi. Daryo porti faoliyat ko’rsatadi, shaharning
madaniy ta’siri Amudaryoning quyi oqimidagi Xorazm sarhadlariga qadar etib boradi (Pidaev,
Lerish, 2001 s. 122-125). Aynan, mana shunday tadqiqotlarning natijasi sifatida 2001 yilda Termiz
shahrining 2500 yillik yubileyi jahon mikyosida o’tkazildi va bu tarixiy sana dunyo ilmiy
jamoatchiligi tomonidan e’tirof etildi.
O’zbekiston-Germaniya xalqaro ekspeditsiyasi tomonidan Jarqo’tonda o’tkazilgan
tadqiqotlar Sopolli madaniyati aholisini ma’naviy hayotida nafaqat otashparastlik, balki boshqa
diniy tasavvurlar, xususan zoolatrik, ajdodlar ruhiga sig’inish kabi ilohiy tushunchalar ham
bo’lganligini ko’rsatdi. Qazishmalar davomida Jarqo’ton qatlamlaridan topilgan sigir, tuya, burgut,
ilon kabi jonivorlarning haykalchalari va ularning tahlili Jarqo’ton aholisida zoolatrik tasavvurlarni
shakllanganligini yaqqol ko’rsatadi.
Jarqo’tondan noyob topilma - vafot etgan kishining byust-haykalchasi va xomilador
ayolning qorin bo’shligidagi egizak, endi tugiladigan farzandlar (embrion) ning tasviri kadimgi
shark xalqlarining o’lim va qayta tug’ilish-“hayot charxpalagi” xaqidagi falsafasining ramziy
ma’nosini ifodalaydi (Shaydullaev, 2009, 27-28 s.).
Ma’lumki yozuv madaniyati namunalarini yoki uning ilk belgilarini u yoki bu qadimiy
yodgorliklardan topilishi bu makonda ilk tsivilizatsiyaning asosiy belgilari mavjudligidan darak
beradi. Jarqo’tondan topilgan 47 ta sopol idish parchalarida piktografik belgilar qayd etilgan
(Choriev, Shaydullaev, Annaev, 2007, 96 s.). Bu topilmalar va tahlillar Jarqo’tonda bronza davrida
yuksak madaniyat va ma’naviyatga ega jamoalar yashaganligini yana bir bor isbotladi
Italiyaning Rim Universiteti olimlari bilan Buxoro vohasida, shaxar xokimlari –
buxorxudotlarning karorgohi-mashhur Varaxsha yaqinidagi Uchqulox yodgorligida qazishma
ishlari olib borilmoqda. Kizishmalar natijasida, so’nggi antik davrdan ilk o’rta asrlarga o’tish
davrida bunyod etilgan va faoliyat ko’rsatgan Uchqulox ko’shkining mudofaa tizimlari, markaziy
imoratlarining me’morchilik usullari o’rganildi. Yodgorlikning markaziy imoratlari xonalaridan
devoriy suratlarning qoldiqlarini topilishi diqqatga sazovordir. Devoriy suratlar qoldiqlarining
dastlabki tahlillariga ko’ra, bu erda aksariyat xollarda tuya, ot kabi jonivorlarining o’zaro kurashi
tasvirlangan. Suratlar asosan skiflarning hayvonlar tasviri usulida (zverino’y stil) ishlangan.
Devoriy suratlar Markaziy Sug’d rang-tasvir san’ati namunalaridan bir muncha qadimgiroq bo’lib,
ular asosan V asr, kisman VI asr bilan davrlanadi. Uchqulox yodgorligi Varaxsha shahri mudofaa
tizimi zanjiridagi qal’a qo’rg’onlardan biri bo’lib, u va uning atrofidagi qishloq makonlari
ko’chmanchi chorvador xalqlarning talonchilik yurishlariga birinchilardan bo’lib qarshilik
ko’rsatganlari hamkorlik tadkikotlari davomida aniqlandi.
2000-yildan buyon O’zbekiston-Italiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi Samarqand
viloyatidagi Kofirqal’a yodgorligida kazishmalar olib bormoqda. Darg’om kanalining chap
qirg’og’ida joylashgan, ark, shahriston va raboddan iborat, umumiy maydoni 16 ga.ni tashkil
qiladigan ushbu yodgorlikdagi tadqiqotlar yaxshi natijalar berdi. Bu erdan 500 ga yaqin
bullalarning topilishi Kofirqal’aning Samarqand Sug’dida tutgan muhim ahamiyatini yaqqol
ko’rsatib turibdi. Bu bullalar Samarqandga Toxariston, Buxoro, Toshkent, Panjikent va Xurosondan
yuborilgan xatlarga o’rilgan surg’ich muhrlar bo’lib, topilmalar Samarqandning ilk o’rta asrlardagi
siyosiy, iqtisodiy va madaniy aloqalarini o’rganishda muhim ahamiyatga molikdir.
2005-yildan boshlab O’zbekiston-Yaponiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi Samarqand
viloyati Paxtachi tumanidagi Dobusiya shaharchasida tadqiqotlar olib bormokda. Tadqiqotlar
natijasida Dobusiyaning rabot qismi bundan 2200 yillar ilgari barpo qilinganligi isbotlandi. Ark,
shahriston va raboddan iborat bo’lgan Dobusiyada tadqiqotlar davom ettirilib hozirda shahar
yodgorligining ark qismida qazishmalar olib borilmoqda Arkning markazidagi qazishmalar](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_106.png)
![natijasida, qadimgi davrlarda X asrlargacha bo’lgan madaniy qatlamlar ochildi. Qazishmalar
paytida topilgan tangalar, shisha va sopol idishlar haqiqatan ham Dobusiya Buyuk Ipak yo’li
tizimida muhim rol uynagan shaharlardan biri bo’lganligini ko’rsatmoqda
Yaponiyaning Soka Universiteti olimlari bilan hamkorlikda Eski Termizdagi Qoratepa
Budda ibodatxonasi xarobalarida olib borilayotgan arxeologik tadqiqotlar Termiz shahri
buddaviylik dinining O’rta Osiyodagi markazi bo’lganligini isbotlabgina qolmasdan, balki jahon
buddaviyligi tarixini o’rganishda ham beqiyos ahamiyatga egadir. Tadqiqotlar natijasida, bir qator
ilohiy haykallar, markaziy “stupa,” kxaroshtiy va braxma yozuv namunalarini topilishi va bu noyob
topilmalarning ilmiy tahlili Kushonlar davrida Qoratepa o’rnida markazlashgan Budda ibodatxonasi
faoliyat ko’rsatganini, ibodatxonada Budda ta’limotini Sharq va Uzoq Sharq mamlakatlariga
tarqatuvchi missionerlar tayyorlangani haqidagi dastlabki fikrlarga asos bo’ldi.
AQShning Kaliforniya Universiteti bilan tuzilgan xalqaro qo’shma ekspeditsiya Shahrisabz
yaqinidagi Sangirtepa, Podayotoqtepa va Uzunqir yodgorliklarida tadqiqotlar olib bordi. Natijada,
Sangirtepaning 3 ga.ga yaqin markaziy qismi milodiy eradan avvalgi X-IX asrlarda aylanma
mudofaa devorlari bilan o’rab olingani, Ahomoniylar istibdodining dastlabki davrida bu erda yopiq
usuldagi ibodatxona faoliyat ko’rsatgani, keyinchalik, bu inshoot ochiq usuldagi sig’inish
majmuasiga aylantirilgani aniqlandi. Milodiy eraning IV-V asrlarida Sangirtepa moddiy -
madaniyatida ko’chmanchi chorvadorlar madaniyati ta’siri ustuvor bo’lganligi, Sug’d uchun
hozircha eng ko’hna va original usulda ishlangan to’rt oyoqli ostadonning topilishi, shubhasiz,
ekspeditsiyaning muvaffaqiyatli ish olib borganini tasdiqlaydi. Sangirtepa yodgorliklar majmuasi bu
hududda bundan 2700 yil avval shakllangan qadimiy shaharning bizgacha etib kelgan xarobalari
bo’lib, ushbu qazishmalar natijalari Shahrisabz shahrining 2700 yillik yubileyi uchun ilmiy asos
qilib olindi.
AQShning Missuri shtatidagi Vashington Universiteti bilan tuzilgan navbatdagi xalqaro
ekspeditsiya O’zbekistonning markaziy qismi Jizzax viloyatida qidiruv ishlarini o’tkazmoqda.
O’zbekiston-AQSh- Ustrushona xalqaro ekspeditsiyasining maqsadi bronza va ilk temir davri
kuchmanchi chorvador qabilalarining manzilgohlarini topish va ularni ilmiy jihatdan mukammal
o’rganishdir. Ayni paytda, Zomin vohasida o’tkazilgan qidiruv tadqiqotlari muvaffaqiyatli
natijalarni bermokda.
Rossiyaning Ermitaj muzeyi bilan hamkorlikda tuzilgan ekspeditsiya esa Buxoro
viloyatidagi Poykent shahar xarobalarida ish olib bormoqda. Hozirgi Qorako’l tumanida joylashgan
bu kichik shaharcha arablar istilosiga qadar Markaziy Osiyoning eng yirik savdo manzillaridan biri
bo’lgan. Poykentlik savdogarlar bir tomoni Rum (Vizantiya) va bir tomoni Xitoy bilan savdo-sotiq
ishlari olib borganlar. Bu erdan topilayotgan moddiy madaniyat namunalari ham aynan shundan
dalolat bermoqda.
Polshaning Varshava Universiteti olimlari bilan Qizilqum cho’llaridagi neolit davri
manzilgohlarida olib borilayotgan tadqiqotlar natijasida, bu cho’llar bir paytlar odamlarning
yashashlari uchun qulay manzillar bo’lganligini va bu erlarda ham odamlar yashaganliklarini
isbotladi.
Rossiya Fanlar Akademiyasi Sibir bo’limi Arxeologiya va etnografiya instituti bilan
hamkorlikda tuzilgan ekspeditsiya O’zbekistonning tosh davri yodgorliklarida keng miqyosda
arxeologik qazishma ishlari olib bormokda. Bu ekspeditsiya tomonidan Toshkent vohasidagi Obi-
Rahmat g’oridan hozirgi zamonaviy odamning eng qadimiy qoldiqlari topildi. Bu yirik kashfiyot
natijasida zamonaviy odamning O’zbekiston hududida bundan 40-45 ming yil ilgari paydo
bo’lganligi isbotlandi.
O’zbekiston mustaqilligi yillarida tuzilgan ushbu xalqaro ekspeditsiyalar faoliyati tufayli
O’zbekistonning qadimiy madaniyatini o’rganish borasida muhim ilmiy kashfiyotlar amalga
oshirilan va O’zbekiston hududi qadimgi sharq tsivilizatsiyasining eng ko’hna markazlaridan biri,
uning ajralmas tarkibiy qismi bo’lganligini, bu xududda yashayotgan o’zbek xalqi qadimiy tarix
ulkan bir tsivilizatsiyaning merosxo’ri ekanligini butun dunyoga yanada kengroq ma’lum qildilar.
Arxeologiya instituti ilmiy jamoasi O’zbekiston mustaqilligining
20 yilligi shodiyonalarini g’oyat ko’tarinki ruhda o’tkazilgan tadqiqotlarning samarali natijalari
bilan qarshi olmoqdalar O’tgan 20 yil davomida institut xodimlari tomonidan 1800 dan ortiq ilmiy](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_107.png)
![maqola, 65 ta monografiya va to’plamlar, 22 ta risola nashrdan chiqarildi. Jumladan, o’tgan yillar
mobaynida institut xodimlarining MDH va uzoq xorijda 300 dan ortik ilmiy maqolasi, 11 ta
monografiyasi jahonning nufuzli nashriyotlarida chop etildi. Ushbu ishlarda institutning bir guruh
etakchi olimlari K.A. Abdullaev, A.A. Anorboev, Sh.B. Shaydullaev, G.I. Bogomolov, A.A.
Gritsina, BD. Matbabaev, J.K. Mirzaaxmedov, Sh.R. Pidaev, M.D. Isamiddinov, kabilar ayniqsa
samarali faoliyat ko’rsatdilar.
Bunday xalqaro hamkorliklar yosh o’zbek arxeolog olimlarining ilmiy faoliyatlari uchun
ham juda katta ahamiyatga ega bo’lmoqda. Shu kungacha institutning 3 ta yosh olimi
Germaniyaning nufuzli Gumbold fondi stipendiyasiga, 2 ta xodim Yaponiyaning Xirayama
stipendiyasiga, 6 ta xodim Germaniyaning DAAD fondi stipendiyasiga, 2 ta xodim Frantsiyaning
Didro fondi stipendiyasiga, 1 ta xodim Italiyaning Sharqiy Xristianlik instituti grantiga, 1 ta xodim
Gretsiyaning Aleksandr Onasis grantiga sazovor bo’ldilar.
Bugungi o’zbek arxeologiya maktabi muvaffaqiyatlarining asosiy tamal-toshini qo’ygan
O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutida mazkur maskan tashkil etilgandan buyon
shu kunlargacha yuqori darajada, sof ilmiy muhit hukmronlik qilib kelganligi va bu maskanda
zamonaviy ibora bilan aytganda “jahon standartlari” darajasida tadqiqot ishlari olib borayotgan
yuqori malakali mutaxassislarning jamlanganligi natijasidir.
O’zbek arxeologiyasining hozirgi kundagi bosh ilmiy yo’nalishi va maqsadi mamlakatimiz
hududida shakllangan ko’xna madaniyat, Qadimgi Sharq madaniyatining ajralmas tarkibiy qismi
ekanligini isbotlagan xolda, bu madaniyat tarixining o’nlab qirralarini tinimsiz tadqiq qilish,
O’zbekiston mustaqilligi bergan cheksiz imkoniyatlar sharofati bilan bu hududda yashayotgan
millatlar va elatlarning ota meros, ilmiy, madaniy boyligi bo’lgan qadimiy tarixning xaqqoniy
manzarasini qayta, xolis yaratish yo’lidagi tinimsiz izlanishlardan iboratdir.
O’zbekiston arxeologiyasi xozirgi paytda millat manfaati, uning madaniy-ma’naviy hayoti,
mustaqillik g’oyalari talab va istaklaridan kelib chiqqan xolda faoliyat yuritmokda, fanga xizmat
qilmoqda.
11-12. Ma’ruza: Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari
va yutuqlari
Reja:
1. 1917-1990 yillarda arxeologiya fanining ahvoli, kamchilik va yutuqlari. Kadrlar masalasi.
Arxeologiyaning fan sifatida oliygohlarda o’tilishi.
2. Ilmiy ekspeditsiyalar natijalari. Fandagi hamjihatlik – muvaffaqqiyat omili.
3. O’rta Osiyo xalqlarining jahon tsivilizatsiyasidagi munosib o’rni. Arxeologiyaning sifat
jihatidan rivojlanishi va ijtimoiy-gumanitar fanlar orasida mustaqil mavqeining tiklanishi –
mustaqillik mevasidir.
4. Arxeologiyada tomir otib kelgan asosiy kamchiliklar va muammolar. Istibdod davri mafkuraviy
tazyiqining tugallanishi. Arxeologiya umumxalq, millat manfaatini ifodalovchi fandir.
1917-1990 yillar davri fani mamlakatimiz tarixida o’z o’rni bor. Arxeologiya fanining
boshqa fanlar singari bir qator yutuqlarni qo’lga kiritganligini inkor qilib bo’lmaydi, albatta. O’rta
Osiyo arxeologiyasi sho’ro hukmronligi yillarida ma’lum muvoffaqiyatlarga erishdi, albatta.
Ammo, etmish yildan ortiq daar mobaynida biz yosh avlodga o’tmishimiz tarixini o’rganishda juda
ko’p chalkashlik va xatoliklarga yo’l qo’ydik. Jumladan, asrlar davomida ajdodlarimiz yaratgan
madaniyat tariximiz «buyuk og’alar», qolaversa turli bosqinchi va kelgindi xalqlarning bevosita
ta’siri ostida rivojlanganligini «e’tirof» qilib, tariximiz g’uborli va yuzaki bitildi. Xalqimiz yaratgan
asl tariximiz, madaniyatimiz ildizlari adolatli ochib berilmasdan kelindi. Shunga qaramasdan, 1919
yilda hamma uchun «umumiy» bo’lgan mamlakatda moddiy madaniyat tarixi Akademiyasining
ta’sis qilinishi bir qator ijobiy rol o’ynadi. Arxeologiya fani endilikda mehnatkash xalqqa xizmat
qilishi rejalashtirildi. Arxeologiya tadqiqotlarning yangi tekshirish tamoillari ishlab chiqildi.
Yuqorida nomi zikr etilgai akademiya barcha arxeologik ishlarni tashkil etish va rahbarlik
qilish vazifasini bajarishi lozim edi. Barcha arxeologik, san’at, madaniyat va me’morchilik qurilish
yodgordiklarini hisobga olish, ularni himoyalash borasida ma’lum ishlar bajarildi. Sobiq jo’rolar](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_108.png)
![hokimiyati yillarida arxeologik yodgorliklarni o’rganish va muhofaza qilish sohalarda ham aytarli
ishlar qilindi. Arxeologik ishlarni olib borish uchun olimlarga ma’lum imkoniyatlar yaratildi.
Shuningdek, barcha ilmiy muassasalar, tashabbuskor olimlar Akademiya atrofiga jipslashtirildi.
O’rta Osiyoda ham arxeologiyaga bo’lgan ishtiyoq tobora kuchaya bordi va uni o’rganishga bir
qadar imkoniyatlar vujudga keldi.
O’lkashunoslik harakati O’rta Osiyo arxeologiya fanining tashkil qilinishi va rivojlantirishda
o’z vaqtida ma’lum rol o’ynadi. Arxeologik tadqiqot ishlarga, muzeylar, oliy o’quv yurtlari va
yangi tashkil etilgan ilmiy jamiyatlar safarbar qilindi. Rossiya Akademiyasi bilan bir vaqtda
mahalliy o’lkalarda mustaqil yangi ilmiy muassasalar tashkil qilina boshlandi, ular ham o’z
navbatida bir qator tashkiliy va ilmiy ishlarni bajarishga kirishdilar. Jumladan, 1920 yilning 27
noyabrida Toshkentda muzeylar, qadimgi yodgorliklarni asrash, san’at va tabiatni muhofaza qilish
Turkiston Komitetining tashkil qilinishi (Turkkomstaris) O’rta Osiyo arxeologiyasining shakllanishi
va rivojlanishida muhim omillardan bo’ldi. Bu komitetga yodgordiklarni saqlash, muqofaza qilish
va ta’mirlash vazifalari yuklangan edi.
Keyinchalik uning tarkibida fanning turli sohalari bo’yicha shu’balar, jumladan, arxeologiya
shu’basi ham tashkil qilindi. Kelajakda bajarilinadigan ilmiy ishlarning ko’lami belgilandi.
Yodgorliklarni qazish ishlari yangi usullari ishlab chiqildi. Bu usullar tarix sahifalarini odilona
o’rganishga qaratilgan bo’lib, aslda bu sohadagi ishlarda jiddiy kamchiliklar bor edi. 1917 yilga
qadargi bajarilgan arxeologik ishlarning ko’lami va ahamiyati ko’rsatilib, uning O’rta Osiyo
arxeologiyasining shakllanishidagi o’rni ta’kidlanishi kerak edi. Ammo, bu ilmiy uslubiy
kamchiliklarning o’z davriga xos xususiyatlaridan edi. O’rta Osiyo arxeologiya fanining
shakllanishida progressiv rus sharqshunoslarining tajriba va ilmiy faoliyatlari o’z zamonida ma’lum
ijobiy rol o’ynadi.
Arxeologik yodgorliklarni o’rganishning yangi uslublari ishlab chiqildi. Bu uslublar avvalgi
havaskor o’lkashunoslarning uslublaridan tubdan farq qilib, qazish tekshirni ishlarini keng
ko’lamda, rejali asosda olib borish, har bir topilmaga ilmiy yondashish, asoslash kabi usullar
kiritilindi. Xullas, faqat yaxshi, chiroyli buyumlarni yig’ib olish, ya’ni buyumshunoslik singari eski
uslubiyatlardan voz kechish, har bir topilmani esa tarixni «so’zlab» berishga xizmat qildirish kabi
tamoillar ishlab chiqildi.
Ma’lumki, O’rta Osiyoda tarixchiligimiz rivoj topganga qadar, birinchidan, tarixni ishlab
chiqarish usullariga ko’ra davrlarga bo’lish yo’q edi. Ikkinchidan, aholi O’rta Osiyoga Eron va
Shimoliy Hindiston hududlaridan kirib kelgan, deb taxmin qilinar edi. O’rta Osiyoda quldorlik davri
ham guyo bo’lmagan, umuman «Eng qadimgi zamonlardan tortib, so’nggi Buxoro amirlari
zamonigacha» O’rta Osiyo xalqlarining hayotida o’zgarish bo’lmagani kabi tuhmat fikrlar aytilinib
kelinar edi. Ammo, bu kabi tarixni xaspo’shlovchi ta’limotlarga katta arxeologik manbalar asosida
xotima berildi.
Asrimizning 30-yillariga kelib, tarixni haqqoniy davrlashtirish masalasi arxeologlar oldidagi
muhim vazifalardan biri bo’lib turar edi. Shu maqsadda keng ko’lamda arxeologik tekshiruv
ishlarini olib borish taqoza qilinar edi. Bu borada O’rta Osiyo arxeolog olimlari, xususan,
A.Yu.Yakubovskiy, G.V.Grigorev, S.P.Tolstov, M.E.Masson, Ya.G’.G’ulomov, V.A.Shishkinlar
katta tadqiqot ishlarli amalga oshirdilar. Ular, dastlab O’rta Osiyoning bir necha tumanlarida jiddiy
arxeologik qidiruv ishlari olib bordilar. Aytish o’rinliki, o’sha yillari Sankt-Peterburg, Moskva
olimlarining maxalliy arxeologlar bilan hamkorlikda bajargan ishlari yaxshi ilmiy samara berdi. Bu
ilmiy ishlarning hammasi O’rta Osiyo xalqlarining boshqa xalqlar singari ibtidoiy davrlardan buyon
mustaqil tarix yaratib kelayotgan va mustaqil ma’naviy, madaniy an’analarga ega bo’lgan xalqlar
ekanini asoslab berishga qaratilgan ishlar edi.
20-30 yillarda O’rta Osiyoning katta xududlarida qator muhim arxeologik tadqiqot ishlari
olib borildi. Jumladan, Turkmaniston madaniyat instituti qoshida tashkil qilingan arxeologik
sektsiya tomonidan uyushtirilgan ekspeditsiya Janubiy Turkmanistonda, Katta Balxan tumanlarida
dastlabki qidiruv ishlarini boshlab yubordi. Xususan, A.A.Marushenko va S.E.Ershovlar Kaspiy
bo’ylaridan to Amudaryogacha bo’lgan hududlarda tekshiruv ishlari olib bordilar va ko’ngina
ibtidoiy davr yodgorliklarini hisobga oldilar. E.M.Masson raqbarligidagi Termez arxeologiya
ekspeditsiyasi Surxondaryo viloyatining bir necha joylaridan turli davrlarga, ayniqsa, tosh asri](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_109.png)
![makonlarini topishga erishdilar. A.N.Bernshtam rahbarligida uyushtirilgan Ettisuv eksneditsiyasi
ham ko’pgina arxeologik yangiliklarni qo’lga kiritdi.
O’rta Osiyo qadimgi tarixini, xususan, ibtidoiy davr arxeologiyasini o’rganishda S.P.Tolstov
va keyinchalik uning shogirdlari Ya.G’.G’ulomov, A.V.Vinogradov singari olimlarning bajargan
tadqiqotlari samarali bo’ldi. Jumladan, Xorazm arxeologik, etnografik kompleks eksleditsiyasi katta
kashfiyotlar qilib, O’rta Osiyo xalqlarining jahon tsivilizatsiyasi taraqqiyotidagi munosib o’rnini
oydinlashtirib berdi.
Katta Farg’ona kanali qurilishi munosabati bilan tashkil qilingan E.M.Masson rahbarligidagi
zkspeditsiya, hamda V.A.Shishkin rahbariligidagi Quyi Zarafshon ekspeditsiyalarining ish
samaralari aytarli edi. Bu ekspeditsiyalar ibtidoiy, qadimgi va O’rta asrlar tarixini ifodalab beruvchi
boy manbalarni qo’lga kiritishga erishildi.
1939 yildan boshlab arxeolog ilmiy kadrlarni aspirantura orqali tayyorlash boshlandi. Shu
yilning o’zida 26 ta ilmiy tadqiqot institutlari tashkil qilingan edi. 1940 yilda O’zbekistonda Fanlar
Akademiyasining bo’limi ochildi. Bunday bo’limlar boshqa qardosh respublikalarida ham tashkil
qilingan edi. Keyinchalik, shu asosda O’rta Osiyo respublikalari fanlar akademiyalari vujudga keldi.
Fanlar akademiyalari qoshida ochilgan tarix institutlari tarkibida arxeologiya bo’limlari tashkil
topdilar. 1940 yilda O’zbekiston Milliy Universiteti tarix fakulteti qoshida arxeologiya kafedrasi
tashkil qilinib, kadrlar tayyorlash borasida bu markaz muhim rol o’ynadi. Ko’pgina muzeylar
arxeologiya ishlariga jalb qilindi. Turli ilmiy markazlarda ishlovchi olimlarning hamkorlik ishlari
yo’lga qo’yildi. Jumladan, Moskva, Sankt-Peterburg, Novosibirsk, Kiev singari ilmiy markazlardan
olimlar O’rta Osiyoga kelib ishlab ketadigan bo’ldilar. Arxeolog olimlarning o’zaro hamkorligi
yaxshi samara beraboshladi. Taklif qilingan olimlar yirik ekspeditsiyalar tarkiblarida ishtirok
qilishib, fan yutuqlaridan bahramand bo’lish ishlari yo’lga qo’yildi. Bu kabi tadbirlar arxeologik
dala qidiruv ishlarini ancha jonlantirdi, ilmiy, uslubiy tajribalar orta bordi. Masalan, 40-yillarning
boshlariga kelib, yangi qurilish joylarda 8 ta arxeologik kuzatuv eksneditsiyalari faoliyat ko’rsatdi.
Xullas, bu eksneditsiyalar ishlari yaxshi natijalar berdi. Xususan, O’rta Osiyo xalqlarining ilk davr
tarixidan O’rta asrlargacha bo’lgan tarixiy jarayonni ifodalab beruvchi boy manbalar qo’lga
kiritilindi. Bu vaqtga kelib, ilmiy ekspeditsiyalarning diqqat e’tibori ibtidoiy tarixni o’rganish, O’rta
Osiyo xalqlarining madaniyat tarixini davrlashtirish, xronologiyasini belgilash va etnogenez kabi
muammolarga qaratildi.
Ikkinchi jahon urushi yillarida garchi yirik arxeologik ekspeditsiyalar deyarli to’xtab qolgan
bo’lsada, ammo, Urush ortida faoliyat ko’rsattan olimlar ma’lum tadqiqot ishlarini bajardilar.
Aslida, Urushdan keyingi davrda o’z dala tadqiqot ishlari bilan O’rta Osiyoning deyarli barcha
vohalarini qamrab olgan bir necha yirik ekspeditsiyalar tashkil qilindi. Masalan, 1945 yildan
boshlab Xorazm arxeologik - etnotrafik kompleks eksneditsiyasi yana qayta ishga tushdi. Shu
yildan e’tiboran Janubiy Turkmaniston arxeologik ekspeditsiyasi va uning A.P.Okladnikov
rahbarligidagi IX-otryadi muhim tadqiqot ishlarni bajardi, qidiruv ishlarining ko’lami bir muncha
kengaytirildi.
1946 yilda so’g’d-tojik ekspeditsiyasi keng ko’lamda ish boshladi. 1946-1949 va 1950-1952
yillarda A.N.Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy va Pomir-Farg’ona ekspeditsiyalari Farg’ona
vohasi arxeologiyasini o’rgandi. Bu ekspeditsiya ishlarida O’zbekiston va Qirg’iziston olimlari faol
ishtirok etishdilar va xalqlar tarixiga doir serob yangi manbalarni qo’lga kiritishga erishildi.
1947 yildan boshlab Samarqand Davlat Universiteti arxeologiya otryadi ish boshladi va
Omonquton, Takalisoy, kabi Paleolit makonlarini o’rgandi.
Ya.G’.G’ulomov va V.A.Shishkinlar rahbarligida O’zbekiston Fanlar Akademiyasining
eksneditsiyasi faol ish olib bordi. Bu eksneditsiyaning ko’p sonli otryadlari Surxondaryo,
Samarqand, Buxoro va Toshkent vohalarida hamda Farg’ona vodiysida katta arxeologik
tadqiqotlazr o’tkazdi.
Xullas, keng ko’lamda bajarilgan arxeologik tekshirishlar tufayli O’rta Osiyoning qadimgi
madaniyat markazlaridan biri ekanligi isbotlandi. O’rta Osiyo xalqlari tarixining turli bosqichlariga,
jumladan, ibtidoiy davrga oid juda nodir moddiy madaniyat yodgorliklari topilib, tekshirildi.
Arxeologik yodgorliklarni muntazam ravishda o’rganish, ularning davrini aniqlab olish imkonini
beribgina qolmay, balki O’rta Osiyo xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy tarixi bilan bog’liq](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_110.png)
![bo’lgan juda ko’p masalalarni echib berdi. Bu fakt va ma’lumotlar O’rta Osiyo arxeologiyasining
mustaqil fan darajasida shakllanishini ko’rsatuvchi omillar edi.
Takroran bo’lsa ham aytish zarurki, bu borada A.P.Okladnikov, S.P.Tolstov, V.A.Shishkin,
Ya.G’.G’ulomov, M.E.Masson, V.M.Masson, D.N.Lev, V.A.Ranov, A.Asqarov, U.N.Islomov,
R.X.Sulaymonov, M.Qosimov singari mahalliy arxeolog olimlarning ilmiy va tashkilotchilik ishlari
o’z ijobiy samarasini berdi. Jumladan, O’rta Osiyoning ibtidoiy, qadimgi va ilk O’rta asrlar
tarixining uzliksiz rivojlanishda bo’lganligini ifodalovchi boy manbalar qo’lga kiritildi. Bu
masalalarni biz atroflicha yoritishni O’rta Osiyo arxeologiya fani yutuqlarini zikr qilganda batafsil
tuxtalish ko’zda tutilgan.
Arxeologik tadqiqot ishlarining miqyosi birmuncha osha bordi. Ayniqsa, 1970 yilda
O’zbekiston Fanlar Akademiyasi qoshida maxsus arxeologiya institutining tashkil qilinishi muhim
ahamiyatga ega bo’ldi. Institut Samarqand shahrida faoliyat ko’satadigan bo’ldi. 1971 yilda esa
Samarqand Davlat Universiteti tarix fakulteti qoshida arxeologiya kafedrasi tashkil qilinib, milliy
kadrlar tayyorlashga kirishildi. Ayni vaqtda bu kafedra Markaziy Osiyo hududidagi yirik ilmiy
markazlardan biriga aylandi. Keng miqyosdagi ilmiy tadqiqot ishlari yo’lga qo’yildi, boy manbalar
qo’lga kiritildi. Arxeologiya kafedrasi qoshida tashkil qilingan arxeologiya muzeyi ilmiy ishlarni
bajarish, o’quv tarbiyaviy jarayonni rivojlantirish va keng ko’lamda ma’rifat ishlarini amalga
oshirishning markazi sifatida faoliyat ko’rsatib kelmoqda.
Arxeologik yodgorliklarni har tomonlama chuqur va muntazam o’rganish sohasida O’rta
Osiyo arxeologiyasi ma’lum yutuqlarga erishdi. Jumladan, radiokarbon analizi yo’li bilan
yodgorliklar ma’dan qatlamlaridan topilgan buyumlarning yoshini va tarkibini aniqlash,
kuchaytirilgan mikroskoplar yordamida ibtidoiy qurol-aslohalarning turmushda qo’llanish
funktsiyalarini aniqlash kabi ilmiy usdublar ishlab chiqildi va bu sohada Markaziy Osiyo
arxeologlari ma’lum yutuqlarga erishdilar.
Shunday qilib, O’rta Osiyo arxeologiyasi mamlakatimiz taraqqiyoti bilan bir jarayonda
pog’onama-pog’ona kamol topib bordi va jahon arxeologiya fanining etakchi sohasiga aylandi.
To’g’ri, arxeologik tadqiqotlar borasida, fanning shakllanib borishi jarayonida qator kamchiliklar
ham mavjud edi. Bu haqda alohida so’z yuritish lozim deb o’ylayman.
Tadqiqot ishlari uchun ma’lum mablag’ ham ajratilinadigan bo’ldi. Ammo, bu sarf xarajatlar
Markazdan emas, respublikalar byudjetlaridan belgilanar edi. Shu asosda xalq xo’jaligining boshqa
sohalari singari arxeologik tadqiqot ishlari ham davlat rejasiga kiritildi. Yangi qurilish ishlari
bajarilishi lozim bo’lgan hududlarda arxeologik tekshirish ishlari yo’lga qo’yildi, yodgorliklarni
izlab topish, o’rganish, targ’ibot qilish va asrash yuzasidan qonun-qoidalar tadbiq qilindi. Kadrlar
tayyorlash borasida ham aytarli ishlar bajarildi. Shuningdek, ilmiy tadqiqot institutlari ta’sis qilindi,
o’lka muzeylarining ilmiy qamrovi kengaytirildi. Universitetlarda arxeologiya fanining o’tilishi
ta’minlandi, kafedralar ochildi, aspirantura orqali kadrlar tayyorlash yo’lga qo’yildi, qator
arxeologik otryadlar, kompleks eksneditsiyalar tashkillashtirildi, ilmiy tadqiqot natijalarini hisobga
olish bo’yicha mavzuli to’plamlar hamda jurnallar tashkil qilindi. Arxeologiya yo’nalishida ish olib
borgan olimlar eng qadimgi, qadimgi va O’rta asrlar tarixini o’rganish yuzasidan yirik kashfiyotlar
qilishdilar. Jumladan, O’rta Osiyo xududi ilk paleolit davridan (mil.avv.1 mln. yillar) boshlab inson
shakllangan mintaqaga kirishi haqidagi muommalar echimini topdi. O’rta Osiyoning turli
vohalarida bronza davriga, xususan, sug’orma dexqonchilikka doir madaniyat majmualari kashf
qilindi. Ayniqsa, bu borada Janubiy O’zbekiston, Turkmaniston erlarida bundan 4 ming yillar avval
dastlabki tsivilizatsiyaning vujudga kelganligi isbotlandi. Xullaski, Markaziy Osiyo erlarida
madaniyat ilk paleolit davridan boshlab barcha tarixiy taraqqiyot bosqichlarida o’zliksiz
rivojlanganligi, shuningdek, ajdodlarimiz o’z davrlariga nisbatan yuksak madaniyat yaratib,
insoniyat tsivilizatsiyasita munosib hissa qo’shganligi manbalar asosida isbotlandi. Bu tadqiqotlar
natijalariga bag’ishlangan yuzlab monografiyalar, minglab ilmiy maqolalar e’lon qilindi. Markaziy
Osiyo arxeologiyasi yutuqlari xalqaro, jahon miqyosida o’z nufuzini egalladi, xorijiy mamlakatlar
tadqiqotchilar bu erda hamkordikda ilmiy ish olib borishni taklif qilishlari ham bejiz emas edi,
albatta. Jahonning ko’pgina mamlakatlaridan kelgan progressiv dunyoqarashga ega bo’lgan olimlar
bilan ilmiy hamkorliklar yo’lga qo’yildi.
Agar eslaydigan bo’lsak, azim Samarqand shahrining tashkil bulgan sanasiga 3 ming yil](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_111.png)
![bo’lganligi haqidagi ma’lumotlar asosli tasdiqlanayotgan bir vaqtda Ovrupada bunday sanaga ega
shaxarlar yo’qligi va Rossiyaning eng qadimgi shaxarlaridan keksasining sanasi milodiy IX-XI
asrdan oshmasligi haqiqatdir. Ovrupada tosh asri hukm surib turgan bir vaqtda O’rta Osiyo,
jumladan O’zbekistonda urbonik, ya’ni shahar madaniyati shakllangan edi. Bu haqda istibdod davri
darslik va boshqa asrlarda aytishga «qo’rqishardi»lar. Xullas, ko’pgina nodir ilmiy kashfiyotlar
mamlakatimiz farzandlariga ataylab tanishtirilmadi, yoyinki, aniq fikrlar bildirilmadi.
Xullas, markaziy Osiyo arxeologiyasi nufuzli fan sifatida tarix fani qoshidan munosib o’rin
egallashga erishdi.
Ammo, tariximizni o’rganish yuzasidan yirik kamchililarga ham yo’l qo’yildi. Masalan,
1917 yilgacha faoliyat ko’rsatgan taniqli sharqshunos olimlar, mahalliy tarixchilarning o’lkani
o’rganishga bag’ishlangan asarlari,| xizmatlari unitildi, hatto kamsitildi, ham. O’lka tarixi, milliy
madaniyati bilan shug’ullangan olimlar millatchilik tamg’asiga duchor bo’ldi. Shuningdek,
Artsixovskiyning «Arxeologiya asoslari» (1970) darsligida Markaziy Osiyo arxeologiyasi haqida
qisqagina sharh berilishi so’ngra, Sobiq sho’rolar davrida oliy o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun
tavsiya etilgan «SSSR tarixi» (1-tom, eng qadimgi zamonlardan 1861 yilgacha, hajmn 70,71 bosma
toboq) darsligida «O’rta Osiyo va Qozog’iston» degan mavzu uchun atigi yarim varaq joy
berilganligi taajubli xolatdir.
Qadriyatimiz o’z o’lkamiz tarixini o’rganish va bilishdan boshlanishi hech kimga sir emas.
Ma’lumki, IX-XII asrlardayoq O’rta Osiyo, jumladan, O’zbekiston shahrining eng madaniyatli
o’lkalaridan biri bo’lgan. Bu davrda yashab, ijod qilgan, fanimiz va madaniyatimizni rivojiga katta
hissa qo’shgan buyuk allomalarimiz haqida yuqori satirlarda ham eslagan edik.
1917-1990 yillarda mamlakatimizda amalga oshirilgan qator aytarli ishlarni inkor
qilinmagan holda, zikr etish lozimki katta kamchiliklarga ham yo’l qo’yildi. Xususan, turli
fanlarning rivojiga hissa qo’shgan ko’pgina kishilarning nomlari mutloqa unitildi. Masalan: ular,
o’lkamizda asori-atiqalarni to’plash, o’rganish, qadimgi zamon yodgorliklarini asrash, targ’ibot
qilish, foydali qazilmalarni izlab topish kabi ibratli talaygina ishlarni bajarganlar. Shunday
odamlardan biri Xo’jandlik Mulla Sanin bo’lib, Chimkentda o’lkada dastlabki rus-tuzem maktabini
ochishda faollik ko’rsatgan. «Turkiston viloyatining gazetasi»da ma’sul muxarrir bo’lgan,
Turkiston muallimlar seminariyasida o’zbek va fors tillarida dars bergan. Shunday kishilardan yana
biri, Sattarxon Abdug’afforov bo’lib, u 1876 yilda Peterburgda orientalistlarning Sh-halqora
kongressida ma’ruza qilgan dastlabki Turkistonliklardan edi. Sattorxon, o’lkadagi tub joy aholisi
orasida birichilardan bo’lib, dunviy bilimlarni tarqalishiga katta hissa qo’shgan kishi edi. So’ngra,
o’zbek arxeologiyasi rivojiga katta hissa qo’shgan boy kollektsiyalar yiqqan va Davlat Ermitajiga
topshirib, nomlari unitilgan Samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdullolarning ham xizmatdari
qayta tilga olinmadi. Bulardan tashqari, boshqa fanimizga hissa qo’shgan insonlar ham yoddan
chiqarildi. Jumladan, ajoyib iste’dod egasi san’atkor – xattot Mirzo Barot Mullo Qosimov nomi
ham unitildi. Mirzo Barot Samarqand va uning atrofidagi qator qadimgi davr yodgorliklarining
suratini chizgan, Ulug’bek madrasining g’oyat aniq chizmasini tayyorlagan kishi edi. Mirzo
Abdullo Abduraxmon A.L.Kunnnng Iskandarko’l ilmiy safarida qatnashib, fanga qadimgi toshlarga
va daxma toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan juda qiziqarli kundalik qoldirgan. Bu inson haqida
so’nggi yillardagi darslik va boshqa asarlarda lom-mim deyilmadi. Yuqori satrlarda zikr
etilganidek, Akram polvon Asqarovning arxeologiya sohasidagi xizmatlari kattadir. Bu inson,
o’zbek arxeologiyasining dastlabki vakillaridan edi, katta kollektsiyalar to’plagan. Uning to’plagan
kollektsiyasi 15 ming nusxadan ziyod edi. Bu noyob kollektsiyalar Rossiya markazi shaharlari
muzey fondlarida saqlanmoqda va vaqt keldiki, ularni milliy muzeylarimizga qaytarish hamda,
yangi talab asosida o’rganib chiqish, joy-joyiga qo’yish lozim. Istebdod yillarida yig’ilgan ko’pgina
qadimiyot kollektsiyalari dunyoni ko’rmay ayrim havoskor kollektsionerlar qo’lida qolib
ketganligidan shubha yo’q.
Mamlakatimiz hududidan qadimgi va O’rta asrlarga doir tanga pullarni asrashning ahamiyati
kattadir. Bu topilmalar tufayli qadimgi shaharlar sanasini bilib olish mumkin.
Temuriylar va boshqa podsholiklarning iqtisodiy hamda siyosiy tarixini, xususan, bu
davlatlardagi pul hamda tashqi va ichki savdo munosabatlarni o’rganishda juda qimmatli manba
bo’lib xizmat qiladi. Yana shuni aytish nihoyatda o’rinliki, 1917 yildan to mustaqillikka](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_112.png)
![erishganimizga qadar fan mamlakatimiz tarixini davrma-davr o’rganishdan iborat o’z vazifasini
bajarmay, ko’proq Rossiyaning Ovrupa qismidagi o’lkalarni o’rganishga katta e’tibor berib, qaram
o’lkalar tarixi o’z holiga tashlab qo’yildi, yokim mensinilmadi. Xususan, paxta yakka hokimligi
tufayli qanchadan qancha qadimgi tariximnzni ifodalab beruvchi qishloqlar, saroylar, qal’alar, ilk
shaharlar payxon qilindi. Bizning mutasaddiy odimlarimiz esa bu haqda biron ochiq fikr bildirishga
jur’at qilisholmadilar. O’rta Osiyo xalqlaridan tashqari deyarli barcha xalqlar o’z tarixini ozmi-
ko’pmi biladilar. Bu davrda O’rta Osiyoda ijod qilgan olimlarimiz esa, ayniqsa rusiyzabon
tadqiqotchilar odatda rus podsholarini, knyazlarini, rus davlatini, uning madaniyatini oshkor
bo’rttirib yozishardilar. Ammo, o’z ona diyorimizda mil.avv.1 minginchi yillardayoq tashkil topgan
Xorazm, So’g’d, Baktriya davlatlari hamda milloddan avvalgi III asrda Grek-Baktriya davlatiga
asos solib, birinchi tanga puli zarb etgan Diodor va boshqalar haqida fikr ham yuritilgai emas. Xalq
qaxramonlarimiz ham deyarli unitilgan edi. Jumladan, ona diyoryamizni arab bosqichlaridai himoya
qilishda qahramonlik jasoratini ko’rsatgan Hoshim ibn Hakim (Muqanna), Xorazmda arablarga
qahshgatgich zarba bergan ajoyib qahramon Xorazm joxi, Samarqand hokimi Gurakning arab
bosqinchisi Qutayba ibn Muslimga qarshi olib borgan shiddatli janglari, hamda afsonaviy
qaxramonlarimiz haqidagi haqqoniy ma’lumotlar xalq zehniga etkazilmadi. Shuniigdek, IX-X
asrlarda jahonga mashhur bo’lgan ona diyorimizda etishib chiqqan va komol topgan ilm-fan
darg’alariyu, o’z she’riyati bilan jahonni lol qoldirgan Rudakiy, Firdavsiy, Sa’diy, Hofiz singari
zarbadast daholar haqida deyarli biron fikr bildirilmadi. O’sha davr ilm-fanini jahonga taratgan
Muhmmad ibn Muso Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Abu Ali ibn Sino va Abu Rayhon Beruniy
singari mutafakkir olimlar hayoti va ijodi taraqqiyparvar insoniyat tomonidan o’rganilgan bo’lsada,
ammo, darslik va o’quv vositalari tufayli yosh avlodga bu haqdagi ma’lumotlar deyarli etkazilmadi.
Shuningdek, mamlakatimizda o’zbek tiliga davlat tili maqomi berilganda o’zbek tilining qadimgi til
ekanligini isbotlab berishda asosiy manba Maxmud Qoshg’ariyning «Devonu lug’otit turk»
asarining nihoyatda katta ahamiyati borligi ozmi-ko’pmi ma’lum bo’lsada-da ammo, maktablarda
bu haqda ta’lim berilmadi. So’ngra, bu matafakkir olim erning dumoloqligini isbotlab, dunyo
xaritasini chizib qoldirganligi haqidagi ma’lumotlar ham o’rganilmadi. Mustaqilligimiz bergan
imkoniyatlardan foydalanib zikr etilgan boralarda tadqiqot ishlarini yo’lga qo’yishning imkoniyati
vujudga keldi.
Hozirga vaqtda arxeologiya fani oldida muhim vazifalarni bajarish ishlari turibdi. Shulardan,
eng muhimi va zaruri arxeologik tadqiqotlar tufayli mamlakatimiz tarixini yangi talab asosida
yaratishdir.
Xullaski, arxeologiya xalqimiz, millatimiz manfaatlarini beg’ubor ifodalovchi fan sifatida
istiqlol yo’lida xizmat qilishga chorlaydi.
13-14. Ma’ruza: Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor
arxeologlar faoliyati va m ahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari
O’rta Osiyo sharoitida ham dastlabki arxeologik qazishma ishlari deyarli Rossiyadagi kabi
XIX asrning ikkinchi yarmida faqat topilmalar topib kollektsiyalar yig’ish uchun qazishmalar
o’tkazishni boshlaganlar. O’sha davrning yirik sharqshunos olimlari, tabiatshunoslar va boshqa
ko’plab olimlarning Turkiston hududiga kelishi bilan bu erda ham, dastlabki o’lkashunoslik, tarixni
o’rganish uchun yozma va arxeologik materiallarni to’plash ishlari boshlandi. Rossiyalik yirik
sharqshunos olimlarning bu erda boshlagan ekspeditsiyalarida mahalliy ilmli-bilimli odamlar ichida
turk va fors tillarini biladigan, arab alifbosida yozilgan ko’lyozmalarni o’qiy oladigan odamlarni
olib yurib, birinchidan, qadimgi tariximiz bo’yicha juda ko’plab materiallar to’plagan bo’lsalar,
ikkinchidan, shu mahalliy aholi orasidan chiqqan yoshlarni arxeologik kazishmalar olib borib
tarixni o’rganish mumkinligini tushuntirishdi.
Xuddi shunday mahalliy havaskor o’lkashunoslardan biri Akram Askarov bo’lib, uning o’zi
savdogar, ipak tolalaridan gazlamalar to’qiydigan hunarmand bo’lsa ham, bularga ko’shimcha
ravishda qadimgi asori-atiqalardan kollektsiyalar ham to’plagan. N.I.Veselovskiy tashkil etgan
qazuv-qidiruv ishlarida bevosita qatnashgan, turli davrga oid tangalarni davri, zarb qildirgan](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_113.png)
![podshoning nomlarini juda yaxshi bilgan. Farg’ona, Sirdaryo, Samarkand va Buxorodagi
ekspeditsiyalarda qatnashgan. Akram Asqarovni bemalol birinchi uzbek arxeologlaridan edi deb
qo’rqmay aytsa bo’ladi. Rus sharqshunos olimi N.I.Veselovskiy Akram Asqarovga baho berib
" Agar, Akram Askarov bo’lmaganda, men, bunchalik muvaffaqiyatlarga erishmagan bo’lar edim "
deb juda yuqori baholagan. 1887 yili "Rus arxeologiya jamiyati" Akram Asqarovni "Arxeologiya
rivojiga qo’shgan hissasi uchun" kichik kumush medali bilan mukofotlaydi. Ko’p o’tmay u
Parijdagi "Ilmiy arxeologiya jamiyatining a’zosi" etib saylanganligi ma’lum bo’ldi.
Yana bir mahalliy aholi vakillaridan biri Mirza Abdulla Buxoriy bo’lib, u aslida savdogar-ziyoli
oiladan chiqqan edi. Ko’p yillar davomida arxeologik ashyolarni to’plash va ularni o’rganish bilan
shug’ullangan va natijada oddiy asori-atiqalarni to’plovchi odamdan mahalliy ulkashunos,
numizmat va havaskor arxeolog darajasaga ko’tarilgan.
Mahalliy havaskor - numizmat, Samarqandlik hattot Abu Sayd Maxsum bo’lib, uning Samarqand
shahrining obidalaridagi ko’chirmalaridan N.I.Veselovskiy, V.A.Krachkovskaya, A.A.Semyonov
kabi taniqli sharqshunoslar o’z ilmiy tadqiqotlarida foydalanishgan. Hatto, Samarqandlik
sharqshunos va arxeolog olim V.L.Vyatkinga Ulug’bek rasadxonasini o’rnini XVI asr
vaqfnomalarini o’rganib turib ko’rsatib bergan ham Abu Sayd Maxsum bo’ladi. Demak, "tarixiy
manbalarni o’qib turib, u yoki bu yodgorlikni topish usulini ham, birinchilardan bo’lib o’zbek
ziyolilari ixtiro qilgan", desak xato qilmagan bo’lamiz.
Abu Toxirxo’ja Samarqandiyning qalamiga mansub bo’lgan "Samariya" asarini 1899 yilda
N.I.Veselovskiy tomonidan fors tilida, 1904 yilda V.L.Vyatkin tomonidan rus tilida nashr
qilinishiga sababchi bo’lgan ham Abu Sayd Maxsum bo’ladi. Chunki, Abu Sayd Maxsum birinchi
marta bu qo’lyozmani topib, undan bir nusha ko’chirib, N.I.Veselovskiyga bergan edi. U umrining
oxiriga qadar V.L.Vyatkinning Afrosiyobdagi qazishmalariga borib turgan, ammo, og’ir xastalikka
uchragan Abu Sayd Maxsum rasadxona ochilgandan ko’p o’tmay 1910 yilda vafot etdi.
Turkistonning Ettisuv viloyatida yana bir havaskor arxeolog Turdi Mirg’iyosov faoliyat yuritgan
bo’lib, u 16 yil davomida asori atiqalarni to’plagan. Uni o’sha davrdagi arxeolog A.A.Divaevga
yozgan xati O’zbekiston Davlat Markaziy arxivida saklanib qolgan. Unda To’kmoq tumani atrofida
saqlanib qolgan irrigatsiya inshootlari, ko’hna shahar xarobalari, u erda qazishmalar o’tkazilganini,
u erda topilgan topilmalar to’g’risida yozgani holda, yodgorliklarni saqlash ishlari yaxshi
bo’lmayotgani, jumladan, mahalliy aholi tomonidan obidalarning g’ishtlari ko’chirib olib
ketilayotganligi to’g’risida xabar qilinadi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdi-ki, bizda boshlangan arxeologik qazishma ishlarini ibtidosida
mahalliy aholidan chiqqan ziyoli, havaskor
o’lkashunos, o’z xalqini tarixini o’rganishni orzu
qilgan havaskorlar turadi.
V.V.Bartoldning say harakati bilan 1895 yilda
Toshkentda
Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari
to’garagi tashkil etildi. Bu
to’garak ishlarida
o’z davrining yirik sharkshunos va
qadimshunoslari V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy,
M.S.Andreev, A.A.Divaev, N.S.Likoshin,
N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, V.L.Vyatkin, A.A.Semyonov kabi atoqli olimlar shug’ullanganlar.
O’rta Osiyoning qadimgi va o’rta asrlari bo’yicha yirik mutaxassis, arxeolog olim V.M.Massonning
fikricha, O’rta Osiyo arxeologiyasini shakllanishida Sankt-Peterburg sharqshunoslarining o’rni juda
katta bo’lgan edi. Ayniqsa, V.V.Bartold, N.I.Veselovskiy, A.Yu.Yakubovskiy kabi yirik
sharqshunoslar boshlagan va A.M.Belenitskiy oxiriga etkazgan arxeologik manbalardan tarixni
yoritishda foydalanish usuli "Sankt- Peterburg arxeologiya maktabiga" aylandi.
Ammo, XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida Turkiston hududining anchagina qismida
arxeologik izlanishlar olib borish bilan o’z zamonasining yirik bilimdon sharqshunos olimlari
shug’ullanishgan bo’lishsa ham, ularning hammasi oddiy "kollektsiya yig’uvchi mutaxassis"
darajasidan nariga o’tmadilar. Buning sababi asosan bitta edi. U ham bo’lsa bu "arxeolog"larni
O’rta Osiyo sharoitida oddiy tuproqdan yasalgan (paxsa, xom g’isht, guvalak, sinch, erto’la, yarim
erto’la va h.k.) arxitektura obidalarini nurashi, ularni ko’p qatlamligi sharoitida paydo bo’lgan
arxeologik qatlamlarni ajrata olmaganliklarida, yodgorliklarni tarixiy manba sifatida ishlatishni
bilmaganliklarida edi. Bu ishni bilish uchun o’sha qazilayotgan obidani yodgorlik shakliga kirgunga
qadar bo’lgan tarixini tasavvur qila oladigan odamgina bu yodgorlikni qaziy olishi, arxeologik](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_114.png)
![obidani yaxlit bino sifatida tasavvur kila olishi mumkin edi. Buning uchun albatta arxeolog-
mutaxassislar kerak edi.
Bizning hududlarimizga kelib kazishmalar olib borgan dastlabki sharkshunos-arxeologlar Evropa
xududlaridan kelganliklari uchun ular ko’proq Qoradengizbo’yi, Kavkaz, Evropaning janubiy
qismlaridagiday toshdan ko’tarilgan imoratlarni qazib o’rganishgan, yoki o’zlari bevosita
qatnashmagan bo’lsalar ham, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni chop etilgan adabiyotlardan bilishar
edi. Shuning uchun, ular, O’rta Osiyoga kelib dastlabki qazishmalarni o’tkazishgan davrda katta
muvaffaqiyatlarga erisha olmadilar, chunki, ular mahalliy sharoitdagi tuproqdan bo’lgan imoratlarni
qoldig’ini qazishni bilishmas edi.
2. O’ZBEKISTONDA ARXEOLOGIYa FANINING ShAKLLANIShI Ikkinchi davr – (1917-1938
yillar)
Bu davrda Sho’rolar xokimiyati moddiy yodgorliklarni saqlash va ximoya qilish ishlari yuzasidan
bir qator tadbirlarni amalga oshirdi.
1918 yilda Moddiy madaniyat tarixi Rossiya Akademiyasi tashkil etildi. Unga barcha arxeologik,
san’at, madaniyat va me’morchilik yodgorliklarini xisobga olib, davlat ximoyasiga o’tqazish
qo’yilgan.
1920 yil 27 noyabrda Toshkentda muzeylar, qadimgi yodgorliklarni asrash, san’at va tabiatni
muhofaza qilish Turkiston Komiteti tashkil qilindi.
O’zbekistonda arxeologiya fani hatto o’tgan asrning 30 – yillarini oxirlarigacha o’zining shakllanish
bosqichida edi. Bu davrda V.L.Vyatkin Afrosiyob yodgorligida, B.P.Denike qadimiy Termizda,
M.E.Masson Ohangaron vodiysida va Amudaryo bo’yidagi Ayritomda, Termizda,
A.Yu.Yakubovskiy Zarafshon vodiysi yodgorliklarida, V.A.Shishkin Varaxshada, S.P.Tolstov va
Ya.G’.G’ulomov Xorazm vohasida, A.P.Okladnikov Teshiktosh va Machay g’orlarida,
V.V.Grigorev va A.I.Terenojkin Toshkent viloyati va Samarkand shahrida qazishmalar olib
bordilar.
Bu olimlarning aksariyat qismi o’z sohasining etuk darg’alari bo’lishsa ham, ularning ichida O’rta
Osiyo iqlimiy sharoitidagi tuproqdan bo’lgan arxitektura obidalarini qazish, yodgorlikni qatlamma-
qatlam o’rganishning eng dastlabki namunalarini hayotga joriy etgan dastlabki arxeologlar bu
G.V.Grigorev , hamda A.I.Terenojkin bo’ladilar. G.V.Grigorev Samarkand shahridagi Tali-Barzu
yodgorligida olib borgan qazishmalaridan topilgan juda ham yaxshi, qatlamma-katlam olingan
kulolchilik komplekslari hozirgi payitgacha "tozza komplekslar" sifatida o’z ahamiyatini yo’qotgani
yo’q. Bunday ish O’rta Osiyo sharoitida birinchi marotaba o’tkazilganligi tufayli va olingan
stratigrafik ma’lumotlar juda aniq davrni ko’rsatsa ham, o’sha davrning arxeologiyasiga katta
xizmat ko’rsatgan. G.V.Grigorev bu ma’lumotlarni aniq davrini aniqlashda katta xatolarga yo’l
ko’ydi. Albatta, bu uning aybi emas, balki arxeologiya fanining ilk rivojlanish bosqichlaridagi
to’g’ri yo’lni qidirish edi.
Xuddi shunday fikrni urushdan keyingi qiyinchilik yillarida Samarqandning Afrosiyob
xarobalaridagi jarliklar, eski qazishmalarni kesmalari, mudofaa devorlarini tozalash va ularni
tushunish ishlarini muvaffaqiyatli bajargan, hamda bu sohada yirik tajriba to’plagan olim
A.I.Terenojkin to’g’risida ham aytsa bo’ladi. Bu olimning o’sha turli kesmalarni, jarlik va mudofaa
devorlarini tozalash usullari bilan Samarkand shahri tarixini davrlashtirishi va ayniqsa uning olgan
komplekslarini tozaligi o’z kuchini hozirga qadar yo’qotgani yo’q.
O’zbekistonda arxeologik bilimlarni to’planishida, mamlakatimiz uchun ko’plab arxeolog kadrlar
etkazib berishda hozirgi Milliy universitetning M.E.Masson boshchiligidagi arxeologiya
kafedrasini ochilishi (1940 y.), O’z.FA qoshida dastlab Arxeologiya bo’limini, sal o’tib Tarix va
arxeologiya institutini tashkil etilishi (1943 y.), yurtimizda qadimshunos mutaxassislarni ko’plab
paydo bo’lishida o’zining munosib hissasini qo’shdi. Bu kafedrani bitirib chiqqan olimlar ichida
O’rta Osiyo tarixi va arxeologiyasi bo’yicha eng yirik ishlarni qilgan qadimshunoslar –
B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Yu.F.Buryakov, E.V.Rtveladze, R.H.Sulaymonov,
G.V.Shishkina, B.D.Kochnev, A.S.Sagdullaev, Z.Usmonova, I.Axrorov, Sh.Pidaev kabi olimlarni](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_115.png)
![misol qilib keltirish mumkin. Aynan shu kafedrani bitirib chiqqan olimlarni alohida qazish usullari,
arxeologik materiallarni talqin kilish usullarini birligi uchun ham, bu olimlarni O’rta Osiyo
arxeologiyasining " Toshkent maktabi " deb atash rasm bo’lgan. O’zbekistonda arxeologiya fanini
vujudga kslishida Ya.G’.G’ulomovning roli katta.
Ikkinchi davr (1938-1945 yillar)
Bu davrda O’rta Osiyoning ijtimoiy tuzumi masalasi muhokama etildi. Tarixchilar orasidagi “O’rta
Osiyoning abadiy feodalizm hukmron bo’lgan” degan g’oya rad etilib O’rta Osiyoda quldorlik
tuzumi mavjud bo’lganligi isbotlandi.
Arxeologik tadqiqotlarni kengaytirish maqsadida O’rta Osiyo hududida 5 ta ekspeditsiya tashkil
qilinda
1. 1933 yilda M.E. Masson Boschiligidagi Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi. (TAKE)
2. 1937 yilda A.N. Bernshtam rahbarligida Ettisuv arxeologik ekspeditsiyasi.
3. 1937 yilda S.P.Tolstov rahbarligida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi. (XAEE)
4. 1934 yilda B.A. Latinin rahbarligida Farg’ona arxeologik ekpeditsiyasi
5. 1937 yilda V.A. Shishkin rahbarligida Quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi
O’tgan asrning 30-40 yillaridan arxeologiyaga mahalliy kadrlar kirib kela boshladilar. Bu
kadrlarning eng dastlabki kaldirg’ochi, o’zbek xalqining taniqli arxeologi, tarixchisi va
sharqshunos olimi, O’zbekistonning qadimgi va o’rta asrlar tarixi bo’yicha yirik olimi, tarix fanlari
doktori, O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan fan arbobi, akademik Yahyo G’ulomovich
G’ulomov ning butun hayoti vatanimizning tarix fanini paydo bo’lishi va taraqqiyoti bilan bevosita
bog’likdir.
Yahyo G’ulomovich G’ulomov 1908 yilning 1 mayida Toshkent shahridagi Madrasa mudarrisi
oilasida tavallud topdi. Otasidan juda erta qolib, boshlang’ich qizlar maktabida dars beradigan onasi
qo’lida tarbiyalanadi. 1921 yildan esa, bolalar maktab internatida, boshlang’ich ta’limning 6 sinfini
tugatgandan keyin esa, xalq ta’limi yo’nalishidagi erkaklar instituti (1921-1926 yy.)ni
tugallagandan keyin, Toshkent shahridagi boshlangich maktabda dars beradi.
1921-1930 yillarda Yahyo G’ulomovich o’sha davrlardagi O’zbekistonning birinchi poytaxti
Samarqandda tashkil etilgan O’zbek Davlat pedagogika akademiyasiga o’qishga kirgan. 1921
yildan – 1931 yilgacha Ya.G’ulomov Xalq Komissarlari huzuridagi tarix kabinetini asistenti va
aspiranti, 1933- 1940 yillarda esa qadimgi yodgorliklar va san’atni saqlash qumitasini
(Uzkomstaris) ilmiy xodimi va ilmiy kotibi lavozimlarida ishladi. Aynan shu davrlardan Yahyo
G’ulomov arxeologik razvedkalarda va arxeologik qazishmalarda ishtirok etadi, hamda arxeologiya
bilan yaqindan tanishadi.
O’sha davrning eng yirik tarixchi, sharqshunos va arxeologlari bilan birga ekspeditsiyalarda bo’lib,
ularning tajribalarini o’rganadi. 1933 yilda u M.E.Masson boshchiligidagi Termiz ekspeditsiyasida,
sharqshunos olim A.Yu.Yakubovskiy tashkil etgan Zarafshon ekspeditsiyasida, 1936-1938 yillarda
esa, S.P.Tolstov boshchiligidagi Xorazm ekspeditsiyasida bevosita ishtirok etadi.
1940 yildan boshlab, Ya.G’.G’ulomov Ittifoq Akademiyasi O’zbekiston filialining bo’lim boshlig’i
bo’ldi. 1943 yildan boshlab esa, yangi tashkil etilgan Uzbekistan FA Tarix instituta filialining
qadimgi va o’rta asrlar tarixi bo’limining boshligi lavozimlarida ishladi.
Ya.G’.G’ulomov 1943 yilda "Xiva va uning yodgorliklari” mavzusida nomzodlik, va 1950 yilda
esa, “Xorazmni kadimgi davrlardan bugungi kungacha sugorilishi tarixi" mavzuida doktorlik
dissertatsiyasini himoya qiladi. 1955 yilda professor unvonini oladi, 1956 yilda O’zFA muxbir
a’zosi, 1966 yilda esa, O’zFA akademigi etib saydandi. Ya.G’.G’ulomov haqiqiy olim sifatida
biron-bir lavozimga o’tirishni orzu qilmadi, shunga qaramay 1956-1959 yillarda O’zFA Tarix va
arxeologiya institutini direktori lavozimida ishladi.
Ya.G’.G’ulomov talantli inson sifatida, o’zining yurtini tarixini o’rganishga jon-dilidan intilganligi
tufayli, studentligi yillaridanoq uni o’rganishni boshladi. Shuning uchun u, Davlat pedagogika
akademiyasining studenta bo’lib o’qib yurgan paytidanoq yirik domlalarining ma’ruzalarini maroq](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_116.png)
![bilan tingladi. Bu davrdagi uning domlalari qatoriga taniqli tarixchilar, sharqshunoslar va
ma’rifatchilar Bulat Soliev, Musa Saidjonov, Abdurauf Fitrat kabilar edilar.
Ya.G’.G’ulomovga juda ko’p narsani o’rgatgan olimlardan yana biri V.L.Vyatkin edi. V.L.Vyatkin
aslida O’rta Osiyo sharoitida o’sganligi sababli mahalliy o’zbek, tojik tillaridan tashqari arab va fors
tallarini ham biladigan, shu bilan birga arab alifbosida yozilgan tarixiy manbalarni o’qiy oladigan
sharqshunos olim edi. Bundan tashqari V.L.Vyatkin taniqli arxeolog ham edi. Shuning uchun
Ya.G’.G’ulomov V.L.Vyatkindan juda ko’p narsani o’rganishga harakat kildi. Ayniqsa, Samarqand
sharoitida arxeologiya bo’yicha o’rganishi mumkin bo’lgan yagona ustoz ham o’sha payitda faqat
V.L.Vyatkin edi. Keyinchalik, domla Ya.G’ulomovda sharqshunoslik fani manbalarini arxeologik
manbalar bilan ko’shgan holda ishlaganligining sabablaridan biri ham ustozi V.L.Vyatkinning
ta’siridan bo’lishi ham mumkin.
Ya.G’.G’ulomovning rus sharqshunos, tarixchi va arxeolog olimlari bilan doimiy muloqotlari,
yoshligidan boshlab yirik olimlarning ma’ruzalarini tinglaganliklari natijasida, hayotda ham shu
ustozlarning yo’lidan borishiga, tarix, arxeologiya, sharqshunoslik va etnografiya fanlarini
xulosalarini qo’shgan holda maqola va monografiyalar yozishiga imkon yaratdi. Shuning uchun
domla Ya.G’.G’ulomovni O’rta Osiyoning eng yirik arxeologlari va sharqshunoslari S.P.Tolstov,
M.E.Masson, A.Yu.Yakubovskiy, A.M.Belenitskiy, A.N.Bernshtam, V.A.Shishkin,
M.M.Dyakonov kabi yirik olimlari qatoriga qo’shish mumkin.
Ya.G’.G’ulomov O’rta Osiyo xalklari tarixini o’ylar ekan, doimo eng dolzarb masala sifatida,
xalqimiz tarixida irrigatsiyani o’rni va rolini juda yaxshi tushunganligi tufayli hayotining juda katta
qismini aynan irrigatsiya tarixini o’rganishga sarfladi. Shuning uchun ham, o’zining doktorlik
dissertatsiyasiniig mavzusini ham aynan irrigatsiya tarixidan oldi. Keyinchalik, irrigatsiya sohasi
bo’yicha juda ko’plab shogirdlariga nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalariga mavzuni aynan
irrigatsiya tarixidan berdi.
Domla qiziqqan yana boshqa bir yirik yo’nalish bu ibtidoiy davr-tosh, bronza davri jamoalarini
o’rganish mavzusi eng dolzarb mavzular qatoridan o’rin olgan edi. Shuning uchun domla
Ya.G’ulomov o’zining shogirdlarini olib quyi Zarafshon vohasida Mohandaryo ekspeditsiyasini
tashkil etdi va natijada bu vohada neolit davriga oid kaltaminor madaniyati va bronza davriga oid
zamonbobo madaniyati va juda ko’plab yodgorliklar topib o’rganildi.
Domlaning ilmiy faoliyatida tosh davri yodgorliklarini o’rganish alohida. o’rinni egalladi. Shuning
uchun Toshkent vohasi va Farg’ona vodiysidagi bir qator tosh davri yodgorliklarini - Obirahmat,
Ko’lbuloq, Selung’ur, Obishir mukammal o’rganildi. O’zbekiston hududi bir necha yuz ming yillar
muqaddam ilk odamlar tomonidan o’zlashtirilganligi aytib o’tildi.
Ya.G’.G’ulomov o’zining jo’shqin faoliyati davomida eng asosiy e’tiborni O’zbekistonning juda
ko’plab hududlarida arxeologik qazishma ishlarini tashkil etib xalqimiz tarixi va qadimgi
madaniyatini mukammal o’rganishga harakat qildi. Jumladan, Samarqanddagi Afrosiyob
yodgorligi, Farg’ona vodiysidagi Quva shahrining xarobasi, Axsikent yodgorligida, Surxondaryo
vodiysi yodgorliklarida, Samarkand, Buxoro, Jizzaxdagi voha yodgorliklarini o’rab turgan mudofaa
devorlarini o’rganish bo’yicha olib borilgan tadqiqotlarga bosh-qosh bo’ldi.
Zarafshon vohasining ibtidoiy davr tarixi va madaniyatini o’rganish, bu joylarda kompleks
ekspeditsiyalarni tashkil kilish, ekspeditsiyalarda qatnashayotgan aspirantlar, ilmiy xodimlarning
ilmiy ishlariga rahbarlik qildi. Natijada quyi Zarafshon vohasining tosh davridan temir davrigacha
bo’lgan tarixi va madaniyatini to’liq qamrab olgan mukammal monografik asarlar paydo
bo’ldi. Bu erda olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijasi sifatida domlaning bir nechta
shogirdlari nomzoddik dissertatsiyalarini yokdadilar.
Ya.G’.G’ulomov o’zining doktorlik dissertatsiyasining mavzusini sug’orilish tarixi bo’yicha qildi,
chunki sug’orilish tarixi O’rta Osiyo sharoitida eng muhim yo’nalish bo’lib, bu erdagi dehqonchilik
sug’orilish bilan bog’liqdir. Demak, O’rta Osiyo sharoitida vujudga kelgan xo’jalik- iqtisodiy va
madaniy jarayonlar ham sug’orilish tarixi bilan bog’liqdir. Sug’orilish tarixini juda qadimgi
davrlardan eng keyingi davrlargacha qamrab oldi. Sug’orilish tarixini o’rganish uchun arxeologik
materiallardan tashqari juda ko’plab qo’lyozmalardan, saqlangan toponimik atamalardan va shu
jumladan etnografik ma’lumotlardan mukammal foydalandi. Sug’orilish tarixining tariximizni
o’rganishdagi ahamiyatini yaxshi tushungan Ya.G’.G’ulomov o’zining shogirdlariga dissertatsiya](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_117.png)
![mavzularini ham sug’orilish tarixidan berdi. Shuning uchun Yahyo G’ulomovning juda ko’plab
shogirdlari - A.R.Muhammadjonov, S.Jalilov, A.Abdulxamidov, S.Anorboev, M.Tagiev, R.
Ravshanov kabilar o’z mavzularini aynan sug’orilish tarixidan olishdi.
Domlaning yana bir katta ishi bu mahalliy kadrlarni ko’paytirishga asosiy e’tiborini qaratdi. U juda
ko’plab mahalliy yoshlarni o’z davrining eng yirik arxeologiya markazlari – Moskva, Leningrad,
Novosibirsk kabi shaharlardagi ilmiy tadqiqot institutlarida ishlaydigan olimlarga stajirovka,
aspirantura va doktoranturaga yubordi. Uning o’zi yirik tarixchi, ko’plab qo’lyozmalarni o’qiy
oladigan sharqshunos va arxeolog sifatida juda ko’plab tarixchi, etnograf va arxeologlarning
dissertatsiyalariga rahbarlik qildi, bu borada unumli va barakali mehnat qildi.
Akademik Yahyo G’ulomov to’g’risida o’z zamonasining juda yirik olimlari katta baho berganlar.
Jumladan, o’z davrining juda yirik olimi, Leningrad (hozirgi Sankt-Peterburg) Davlat Ermitajining
direktori, professor B.Piotrovskiy Ya.G’ulomov to’g’risida shunday degan edi: " Yahyo
G’ulomovich yirik arxeolog va tarixchi sifatida mamlakatimizda hamda chet ellarda shuhrat
qozondi. Uning O’rta Osiyo xo’jaligining negizi bo’lmish sug’orishga oid ilmiy tadqiqot ishlari
fanda katta yutuq hisoblanadi ".
Yana boshqa bir mashhur olim V.A.Shishkin "Ya .G’ulomov oddiy ilmiy xodimlikdan
arxeologiyaga doyr yirik ilmiy ishlari bilan keng tanilgan etuk olim darajasiga ko’tarildi " - deydi.
Akademik A.P.Okladnikov Yahyo G’ulomovni doimo hurmat bilan tilga olar, va u bilan aloqasini
uzmas edi. Uning fikricha, Yahyo G’ulomov O’rta Osiyoning sug’orish va dehqonchilik tarixini
yaratib, Sharqning muhim tarixiy masalalarini o’rganishga o’lkan hissa qo’shdi.
Haqiqatdan ham Yahyo G’ulomovich G’ulomov tariximizni arxeologik usullar bilan o’rganishga
doimo intilib kelgan va bu yo’lda turli usullarni ko’llash ishlariga doimo bosh-qosh bo’lgan.
Jumladan Yahyo G’ulomov arxeologik topilmalarni ta’mirlash va ularni muzeylarga qo’yish,
arxeologik obidalarni o’rganish davrida topilgan paxsa, xom g’isht va guvalalardan ko’tarilgan
uylarning xarobalarini, Qazishmalardan topilgan loydan yasalgan san’at asarlarini (haykallarni)
kimyoviy usullar bilan restavratsiya va konservatsiya qilish taklifini beradi. Shu taklif asosida
O’zbekiston Fanlar akademiyasining Tarix va arxeologiya instituta qoshida arxeologik topilmalarni
restavratsiya qilish bo’limi ochildi. Bu taklif asosida tashkil etilgan kimyo laboratoriyalari dastlab
Tarix va arxeologiya instituta qoshida ishlagan bo’lsa, 1970 yildan boshlab alohida Arxeologiya
instituta tashkil topganligi munosabati bilan uning "Kimyo-texnologik tadqiqotlar va
konservatsiyalash bo’limi ochildi. Mazkur bo’lim ishlab chiqqan tadqiqotlar tufayli ko’pgina san’at
obidalari, mudofaa inshootlari, Sopollitepa, Qoratepa, ayniqsa Afrosiyobdan topilgan va butun
jahonni lol qoldirgan devoriy suratlari, Erqo’rg’ondan topilgan loydan yasalgan haykallarning
parchalari, Arxeologik obidalarni va topilmalarni kimyoviy usullar bilan restavratsiya kilish bo’limi
ochildi.
Yahyo G’ulomovich G’ulomovning ilmiy faoliyatini juda katta kismini tashkiliy ishlar tashkil
etgan. Uni 1967 yilda Respublika tarixiy obidalarni saqlash bo’yicha tuzilgan jamiyatning ta’sis
s’ezdi bo’lib o’tadi va unda Yahyo G’ulomov hay’at a’zoligiga saylanadi. 1971 yildan esa, Yahyo
G’ulomov shu jamiyatning arxeologiya sektsiyasining raisi etib tayinlanadi. Bu ishni Yahyo
G’ulomov mazkur sektsiya ishining asosiy vazifasi kilib respublika hududidagi arxeologik
obidalarini xaritasini tuzishni asosiy vazifa qilib belgilaydi. Bu o’ta muhim va zarur ishga barcha
ilmiy muassasalar, viloyat va o’lka muzeylari jalb qilinadi. Arxeologiyani jon- dilidan sevgan
Yahyo G’ulomov respublika arxeologik obidalarini xaritasini tuzishda shoshma-shosharlikka yo’l
qo’ymaslikni qayta-qayta takrorlar edi. Ushbu say-harakatlarning natijasi o’laroq, 1950-70 yillarda
tarixchi va arxeologlarning o’ziga xos " G’ulomov maktabi " dunyoga keldi va shu asosda " o’zbek
arxeologiya maktabi "ga asos solindi.
Ikkinchi davr (1945-1991 yillar)
Bu davrda arxeologik tadqiqot ishlarida ko’plab o’zgarishlar kuzatildi. Quyi Zarafshon
ekspeditsiyasi ishini 1944-1949 yillarida Tyan-Shan-Oloy ekspeditsiyasi. 1951-1955 yillari esa
Qirg’iziston arxeologik etnografik ekspeditsiyasi davom qildi. 1946 yildan 1952 yilgacha Farg’ona](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_118.png)
![ekspeditsiyasini A.N Bernshtam rahbarligida Pomir-Oloy va Pomir- Farg’ona ekspeditsiyalari
o’rgangan.
"G’ulomov maktabi"ning vakillaridan bo’lmish O’zR FA akademiklari - A.Askarov,
A.Muhammadjonov, O’.Islomov, Yu.F.Buryakov , professorlar M.Qosimov, T.Mirsoatov,
A.Abdurazzaqov, M.Jo’raqulov, R.Sulaymonov, A.Abdulxamidov, M.Ishoqov, M.Mambetullaev,
M.Isomiddinov, T.Shirinov, A.Sagdullaev, B.Matboboev, Sh.Shaydullaev , fan nomzodlaridan
I.Axrorov, O’.Alimov, M.I.Filanovich, N.B.Nemtseva, Sh.R.Pidaev, J.Mirzaahmedov,
K.Abdullaev, A.Anorboev kabi ko’plab olimlarni O’zbekistonda arxeologiya fanining ushbu davr
rivojlanishiga ko’shgan hissalari kattadir.
1970 yilda O’zbekiston Fanlar Akademiyasining Arxeologiya instituti ni Samarkand shahrida
ochilishi va shu institutning o’ziga O’zbekiston xududida olib borilayotgan kazishmalarga "Ochiq
varaqa" berish huquqini berilishi juda katta ahamiyat kasb etdi. Bu bilan butun O’zbekiston
hududida olib borilayotgan qazishmalarni mutaxassislar tomonidan tekshirib ko’rilishi,
arxeologlarni arxeologik obidalarni qazish davrida uslubiy jihatdan noto’g’ri qazishmalar o’tkazilib
xatolarga yo’l qo’ymaslikka undadi. Shu institutning o’zida arxeologlarning yillik hisobot
sessiyalari tashkil etilib, har qaysi voha va viloyatlarda ekspeditsiya uyushtirgan arxeologlar shu
sessiyalarda chiqishlar qilishdi va ma’ruzadan keyin har qaysi arxeolog olib borgan kazishmalar
ustidan baxs- munozaralar bo’ldi. Natijada, arxeologik kazishmalar olib borish usullari
takomillashdi.
Har qaysi viloyatda, vohada yirik, etalon yodgorliklarda doimiy ekspeditsiyalar, ko’p hollarda, shu
yodgorliklar qoshida arxeologik bazalar, yoki muzeylar tashkil etildi.
Mustaqillik yillarida arxeologiya faniga va ayniqsa uni qazish, fiksatsiya qilish, hozirgi zamon
texnologiyalari asosida kompyuterlar xotirasiga solish, hududlarda arxeologik yodgorliklarni
o’rganish, kosmosdan olingan suratlardan foydalanish, arxeologik obidalarda arxeologik
materiallarni, adabiyotlar to’g’risidagi ma’lumotlar bazasini yaratish bo’yicha juda katta ishlar
qilindi. Bu yillarda o’zbek arxeologiyasi jahonga chiqdi. O’zbekiston hududida dunyodagi eng
rivojlangan mamlakatlar arxeologlari bilan ko’p yillik shartnomalar tuzildi va shu shartnomalar
asosida o’zbek arxeologlari jahonning turli mamlakatlari markaziga borib, ularning tajribasini
o’rganish bilan birga, o’z tajribalarini ularga o’rgatdi. Xalqaro ekspeditsiyalar tuzilib,
O’zbekistonning barcha tarixiy-madaniy hududlaridagi asosiy yirik yodgorliklarda birgalikda
qazishmalar o’tkazish yo’lga qo’yildi. O’zbekistan hududida Avstraliya, AQSh, Germaniya, Italiya,
Ispaniya, Frantsiya, Polsha, Chexiya, Rossiya, Yaponiya va Turkiya kabi davlatlarining olimlari
bilan hamkorlikda arxeologik tadqiqot ishlari olib borilmokda. Arxeologik izlanishlarda yangi,
hozirgi zamon qazish usullarini joriy etishga, eng zamonaviy texnikalardan foydalanishga va uni
hayotda ko’llashga muvaffaq bo’ldilar.
Shu bilan birga O’zbekistonning ikkita Universitetida arxeologiya kafedralari bo’lib, ularning biri
Milliy universitet qoshida bo’lsa, ikkinchisi Samarkand Davlat universitetida faoliyat yuritadi. Bu
har ikki dargohdan har yili o’nlab arxeolog-mutaxassislar etishib chiqmokdalar. Ammo, bu o’quv
dargohlarida ham hali hozirgacha bo’lajak arxeologlar uchun arxeologik kazishmalar olib borish
uchun darslik, o’quv qo’llanma, yoki o’quv- uslubiy ko’rsatma chop etilgani yo’q. Yuqorida
eslatilgan ikkita oliy o’quv yurtidan tashqari yurtimizdagi juda ko’plab universitetlarda tarix
fakultetlari bo’lib, ularda ham arxeologiya kurslari, ayrimlarida esa arxeologiyadan dala ishlarini
olib borish uchun ma’lum soatlar ajratilgan.
O’zbekiston mustaqillikka chiqqandan keyin Yahyo G’ulomovich G’ulomovning xalqimiz tarixini,
o’tmish madaniyatimizni o’rganishga ko’shgan buyuk ishlarini inobatga olib Vazirlar
Mahkamasining qarori bilan "Yaxyo G’ulomov nomidagi O’zbek xalqi va uning davlatchiligi
tarixi" ilmiy seminari tashkil etildi. O’zbekiston Fanlar akademiyasining Arxeologiya institutiga
Yahyo G’ulomov nomi berildi. Vatanimizdagi ko’plab shaharlarining ko’chalari, kollej va
litseylariga ham Yahyo G’ulomov nomi berildi.
15. Ma’ruza: Turkiston arxeologiya havaskorlari to garagiʻ .
Turkiston o lkashunoslari tomonidan tuzilgan ilmiyjamoatchilik tashkiloti. 1895-yil
ʻ](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_119.png)
![Toshkent shahrida tashkil etilgan. Asosiy vazifasi o lkadagi qad. yodgorliyutar, sharqʻ
qo lyozmalari, numizmatika va etn.ga oid materiallarni qayd qilish va hisobga olishdan iborat
ʻ
bo lgan. To garak a zolari, shuningdek, qad. shahar xarobalarini tekshirib, dastlabki arxeologik
ʻ ʻ ʼ
qazish ishlarini olib borganlar. Turkiston o lkasining tarixi va ma muriy tuzumi bo yicha o rta asr
ʻ ʼ ʻ ʻ
sharq qo lyozma manbalari, xalq afsonalari, maqollari, matallari, urfodat, folklorga oid
ʻ
materiallarni to plagan. Shu bilan birga to garak a zolari xalqimizning nodir qo lyozma va
ʻ ʻ ʼ ʻ
madaniyat boyliklarini Rossiyaga jo natishga ham ko maklashganlar. V. V. Bartold to garak
ʻ ʻ ʻ
asoschilaridan bo lib, uning faollaridan hisoblangan. To garak a zolari qatorida, shuningdek,
ʻ ʻ ʼ
M.S.Andreyev, A.A.Divayev, N.S.Likoshin, N.G.Mallitskiy, N.P.Ostroumov, A.A. Semyonov va
boshqa bor. To garak 1917-yil tarqalib ketgan.
ʻ
Turkiston havoskor arxeologlar to’garagi faoliyati. To’garakning 108 a’zosi bo’lib, bular
orasida V.V.Bartold, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Ariston, V.F.Oshanin va boshqa mashxur
kishilar ham bor edi. To’garakda ilg’or kayfiyatdagi rus ziyolilarining ta’siri kuchli edi. Ular O’rta
Osiyo tarixi va qadimgi yodgorliklariga hurmat bilan qarab, ilmiy-tekshirish ishlarini jonlantirib
yuborgan edilar. To’garakning yig’ilishlarida arxeologik masalalar muhokama qilinib borgan. Yirik
vakillardan I.T.Smirnov to’garakning 1895-yil 11-dekabr kungi yig’ilishida asosiy masalalarni
o’rtaga tashlagan. Toshkent shahri atrofi va Chirchiq vohasidagi yodgorliklarni o’rganish masalalari
ilgari surildi. Oddiy aholi tomonidan topilgan kolleksiyalar olinib, ro’yhatga kiritildi. Ushbu
topilmalar ham katta ko’rsatkichni tashkil etgan. O’rta Osiyo arxeologiyasini o’rganishdagi asosiy
yo’nalishlarni ko’rsatishga harakat qilgan. Xo’jand tarixi topografiyasini o’rganishda
M.S.Andreyev etakchilik qilgan. Xo’jakentga qarama-qarshi joylashgan Mo’g’ul tog’dan ko’plab
arxeologik ashyolar topilgan. 1896-yil 15-dekabr kuni Toshkentdan Turkiston havoskor arxeologlar
to’garagining telegrammasi Rus Arxeologlar jamiyatiga yuborildi. Kelgusidagi rejalar taklif
qilingan.1896-yil Toshkentda Rus Geografik Jamiyatining Turkiston bo’limi tashkil etilishiga
ruxsat berildi. Bo’lim o’z faoliyatini 1897-yil 29-noyabr kuni boshlangan. Turkiston havoskor
arxeologlar to’garagi bu vaqtda o’z funksional vazifalarini belgilab olgan edi. 1901-yilga kelib
Sharqshunoslar Jamiyatining bo’limi ochildi. Ularning barchasi ilmiy-tadqiqot yo’nalishida faoliyat
olib borishdi. Turkiston Arxeologlar Jamiyatining filiallari ham ochildi. Bulardan biri Samarqandda
edi. To’g’ri, to’garak a’zolarining o’rtaga qo’ygan masalalari va mulohazalari, dastlab topgan
materiallari, undan keyingi tadqiqotchilar uchun yordamchi ma’lumot bo’lib xizmat qildi. O’tmish
yodgorliklari haqida tafsilotlar yuritish, arxeologik va yozma manbalarni solishtirib o’rganishga
imkon berdi. Ayni vaqtda, hali to’garak a’zolarining xulosalari munozarali va zamon sinoviga
bardosh bera-olmagan bo’lsada, har holda butun davr uchun, shubhasiz katta ahamiyatga ega edi.
Ularning bu boshlagan ishlari fikrlarining rivojlanishiga turtki bo’ldi, unga ilmiy jamoat diqqatini
tortdi. Mashxur rus sharqshunosi V.V.Bartold to’garak ishlariga katta yordam ko’rsatdi. Hammasi
bo’lib o’lkada 15 ga yaqin ilmiy jamiyat ish olib borgan bo’lib, shulardan tarix va arxeologiya
jamiyati ham bor edi. Ammo, shuni aytish zarurki mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy
jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi o’rtasida yoyilmadi. Ilmiy tibbiyot jamiyatlari bundan bir
qadar mustasnodir. To’g’ri, ilmiy jamiyatlar huzurida faol o’lkashunoslar, mahalliy muxbirlar
paydo bo’ldi. Bu borada rus tadqiqotchilari, kolleksionerlari va ilmiy jamiyatlarning ta’siri ostida
osori-atiqa havaskorlari qadimgi yodgorliklarni to’playdigan havaskorlar etishib chiqdi. Bular
orasida samarqandlik Mirzo Buxoriy, Mirzo Abdulloning nomlari alohida ajralib turadi. Mirzo
Buxoriy boy arxeologik-numizmatik kolleksiyalar to’plashga erishgan va bularning bir qismi
Ermitaj kolleksiyalariga kirgan. Ajoyib san’atkor - xattot Mirzo Barot Mullo Qosimov Samarqand
va uning atroflaridagi ko’pdan-ko’p qadimgi zamon yodgorliklari suratini chizgan va to’plagan. U,
Ulug’bek madrasasining ham g’oyat aniq eskizini tayyorlagan edi. Mirzo Abdullo Abduraxmon,](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_120.png)
![A.L.Kunning Iskandarko’l ilmiy safarida qatnashib, qadimgi toshlarga yozilgan xatlar qayd qilingan
ma’lumotlarni to’plagan va uning yuritgan kundaligi muhim arxeologik manba sanaladi. Turkiston
o’lkasida tug’ilib o’sgan kishilardan bir qanchasi foydali qazilmalar topish va ularni tavsiflash,
qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish kabi ishlarda ishtirok etganlar. XX asr boshlarida ham
Turkistondagi ilmiy jamiyatlar, shu jumladan tarix arxeologiya havaskorlari ham aytarli ishlarni
bajarishdilar. XIX asr 80-yillarida Rossiyadagi siyosiy reaksiya O’rta Osiyoda ilmiy-qidiruv ishlari
rivojiga yo’l qo’ymas edi. Hukumat yangi ilmiy jamiyatlar tashkil topishiga shubha bilan qarar
edilar. Ilmiy-o’lkashunoslik to’garaklari, kutubxonalar ham shular jumlasidandir.Bu faqatgina
ziyolilar tarkibining kengayishi bilan amalga oshishi mumkin edi. Farg’onadagi taniqli tadqiqotchi
Akademik A.Middendorfga qarshi, Farg’ona harbiy uyezd polisiya boshlig’i shubha bilan qarab,
doimo qandaydir izlanishda ekanligini ko’rsatib o’tgan. V.V.Bartold 1893-1894-yillar O’rta
Osiyoga kelgan vaqtidagi xolatni quydagicha yozib qoldirgan; «Tadqiqot olib borish juda qiyin
kechadi. Haqiqiy holatni anglash uchun qandaydir ilmiy maqsadni ko’zlash lozim bo’ladi.
Ma’muriyatning loyihasi ham noqulaylik keltirib chiqaradi».Turkiston o’lkasining Chor Rossiyasi
bilan bog’liqlik tomoni kuchayib, umum rus iqtisodiyoti uchun ahamiyati oshib borardi. Bunday
sharoitda Turkiston iqtisodiyoti va madaniyatiga qiziqish ortib bordi. Markaziy ilmiy-tadqiqot
muassasalari va tashkilotlarining mutaxassis olimlari Turkistonga kelib, o’z faoliyat, izlanishlarini
olib bordi. Rus arxeologlari, sharqshunoslari oldida bir qancha masalalar mavjud edi. Akademik
S.A.Jebeyev (1867-1941) ning guvohlik berishicha, imperator arxeologik komissiyasi tarkibida
bo’lgan rus arxeologiyasi katta yutuqlardan foydalanmagan. Peterburg arxeologlari numizmatik
izlanishlar olib borib, qadimiy joylarni o’rganish va tadqiqot bilan shug’ullandilar. Rus
arxeologiyasining ko’zga ko’ringan vakillaridan biri N.I.Veselovskiy va A.A.Spisin 1899-yil
arxeologiyaning umumiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tgan. Shunday yozadi: «Rus arxeologiyasining
yutuqlari sezilarli darajada emas. Rus arxeologiyasining biror-bir sohasi tizimli ko’rinishda olib
borilmagan. «XIX asr ikkinchi yarmiga kelib, ilmiy arxeologik muassasalar soni oshib bordi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi o’z faoliyatini katta kenglik, «bo’sh joy»dan boshlagan
emas. Turkiston o’lkasi Rossiyaga qo’shib olingach, ilmiy qidiruv ishlari olib borilishi yo’lga
qo’yildi. N. S. Likoshin va P. I. Lerx(1867) ning ishlarini, 1872-yil A. Xoroshxin tomonidan
Samarqand qadimiy manzilgohining o’rganilganligini yozib qoldirgan. Kushakevich Xo’jakent
uyezdida izlanish olib borib, o’z ma’lumotlarini yozib qoldirgan Turkistonga keladigan
kuzatuvchilarning soni oshib borbdi. 1893-yil Akademik V. V. Bartold O’rta Osiyoga birinchi bor
ilmiy tashrif buyurdi. U bilan birga rassom-etnograf S.M.Dudin ham borgan Bartoldning oldidagi
vazifa:Turkistonning o’tmishdagi tarixini yozma manbalar asosida tekshirish, ma’lumotlar yig’ish,
imkon qadar shaharlar, markaz qal’alarning ro’yxatini tuzish kabilarni o’z ichiga olgan. Demak,
Bartoldning tashrifi birinchi navbatda arxeologik xususiyatga ega bo’lgan. Bartold bu kabi vazifalar
bilan cheklanib qolmasdan, turli xil qo’lyozmalarni yig’ish ishlarini ham olib borgan.
N.I.Veselovskiyning so’zlariga qaraganda, Bartold sharqdagi ko’chmanchi xalqlarning O’rta
Osiyoga kirib kelishi, ularning mahalliy aholi bilan aralashib ketishiga ham alohida e’tibor
qaratgan. Toshkentga kelgan V.V.Bartold Chimkent-Avliyoota marshruti bo’ylab, Talas daryosiga
qadar borgan. Bu yerdagi bir qator qishloq va qadimgi yodgorliklarni ro’yxatga olgan. Katta
qiyinchiliklarga qaramasdan, V.V.Bartold o’z ilmiy izlanishlarni davom ettiradi. Tasodifiy holat
tufayli V.V.Bartold otdan yiqilib oyog’i singach, Avliyootada qolgan. Toshkentga qaytgach, harbiy
gospitalda davolangan. 1893-1894-yillar qishida V.V.Bartold Toshkentda bo’lib, ko’p sonli
mahalliy o’lkashunoslar bilan tanishgan. V.V.Bartold bilan Ostraumovlar oilasi o’rtasida
mustahkam aloqalar o’rnatildi. Ostraumov vositachiligida V.V.Bartold boshqa o’lkashunoslarga
murojat qilish imkoniyatiga ega bo’ldi. Toshkentda ilmiy o’lkashunoslar yig’ilishlarini boshlab](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_121.png)
![berdi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi A.F.Gubarevich tosh qurollari haqida
Yu.Talko-Grinsevich bilan birgalikda Selengi, Chikoy, Xilog, Jidi (Boykal bo’yi )da ham
uchrashini aytib o’tadi. Shunday qilib ko’rinib turganidek Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi
a’zolari O’rta Osiyo qadimiy tarixi bilan jiddiy qiziqishganini ko’rsatib turibdi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zolari uning dastlabki tashkil topgan kunlaridan
boshlab qadimgi yodgorliklarga qiziqish bildira boshlagan. 1896-yil 22-yanvardagi majlisidayoq
qadimgi qo’rg’on va shaharlarning qayerda qanday vujudga kelganligi to’g’risida ma’lumotlar
to’plashga harakat qilishgan.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi A.D.Kalmikov 1910-yilda tepalarning vujudga
kelishi to’g’risida gapirib o’tgan. U Buxoro va Samarqand qo’rg’onlaridan butunlay farq qilishini
aytib o’tadi. V.P.Nalivkin Oqtepaning vujudga kelishi to’g’risida gapirib, Toshkentdan Chimkentga
qarab ketadigan 4 kmda joylashganligini va uning asosiy xususiyatlarini ko’rsatib o’tadi. 1907-yilda
qo’pol cho’yan idish, chiroq va boshqa topilmalarni Xonaboddan topilgan topilmalarni sotuvda
ko’radi. Bu Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi a’zosi I.T.Poslavskiyning Xonabodtepani
tekshirib ko’rishga chorladi. 1893-yil iyunida N.T.Astroumov Chimkent uyezdi Mamayevka
qishlog’iga borishga va u yerdagi Qoravultepadan sopol idishdagi 1850 ta kumush va 4000 dan
ziyod mis tanga va bir qancha qimmat baho toshlar ikkita kumush bilak uzuk va boshqalarni
topishadi. 1896-yil togarak a’zosi N. F. Sitnyakovskiy birinchi marta Dobusiya qal’asi xarobalari
to’g’risida xabar beradi. Keyinchalik bu haqda I.A.Kastane qisqacha ma’lumotlar beradi va bir
muncha batafsil ma’lumotlarni L.A.Zimin ko’rsatib o’tadi. Dobusiya qal’asi to’g’risida arab
yozuvchilarini IX-X asrlardagi ma’lumotlari saqlanib qolgan edi. Turkiston havaskor arxeologlar
to’garagi katta e’tiborni qadimiy Poykand xarobalariga Qadimiy Buxoro shaharlaridan biri, ko’p
martalab yozma manbalarda tilga olingan. Buxorodan 35 km Janubiy-G’arbda joylashgan Poykand
xarobasi haqida N.Xannikov qayt etib o’tadi. 1887-yil I.T.Poslavskiy o’zining navbatdagi
tashriflaridan birida Yakkatut va Qoravul stansiyalari orolig’idagi Temir yo’l stansiyasidagi Ko’hna
Poykand nomidagi yodgorlikka o’z e’tiborini qaratadi.
1896-yil 11-dekabrda N.F.Sitnyakovskiy o’zining qisqa xabarida Poykand xarobalari haqida
chiqish qiladi. 1903-yilda R.Pompelli boshchiligidagi Amerika ekspedisiyasi qadimiy shahar
to’g’risidagi fikrlarini e’lon qiladi. Faqat 1912-yilda bu yodgorlik xarobalarini o’rganishga amaliy
jihatdan yondashila boshladi. 1912-yil noyabrda Poykand xarobalarini o’rganish uchun to’garak
a’zosi L.A.Ziminni jo’natadi. L.A.Zimin o’zining hisabotida Poykandning qisqacha tarixiy
ocherkini ko’rsatib manbalar va turli amalga oshirgan ishlar ( Markvart, Tomashek, Bartold va
boshqalarning) ishlari haqida gapirib o’tadiM. Ye. Masson Nasaf shahrining yonidagi yodgorlik
Shulliktepani nomini kelib chiqishini XVIII asr bilan bog’ladi.
Unda Eron shohi Nodirshohning Rizoqulimirzo boshchilik qilgan qo’shinlarini 1737-yilda Qarshi
shahrining atrofida qilgan harakatlarini yozgan tarixchilarning ishida bu yerdagi qadimgi qal’ani
«Shulduk» deb atalgani to’g’risidagi xabarni beradi. Shuningdek M. Ye. Masson Shulliktepa
to’g’risidagi ilk xabarlar O’rta Osiyoni Rossiya tomonidan bosib olingandan keyin bir qator tarixchi
olimlar, sharqshunoslar, harbiylar Qarshi atrofidagi tarixiy obidalar qatori Shulliktepa yodgorligi
to’g’risida ma’lumotlar berishgani to’g’risidagi xabarlar bor..
Ular orasida yozuvchi V.V.Krestovskiy (1883 y), ofiser rassom B.N.Litvinov (1895-1910
yy), harbiy D.N.Lagofet Qarshi vohasida bo’lishdi va qisman Shulliktepa yodgorligi to’g’risida ham
xabar berishdi. 1916-yilda sharqshunos olim L.A.Zimin ham Qarshi va uning atroflarida bo’lib,
birinchi marta o’zining Nasaf to’g’risidagi ilmiy xulosasini berdi. Ammo yuqoridagi sayohatchilar
ichida birortasi ham Shulliktepa yodgorligi va uning o’rnida qaysi shahar bo’lganligi to’g’risida](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_122.png)
![yoki yodgorlik hududida arxeologik ishlarni olib borib, uni o’rganish bilan shug’ullanishmadi.
Navtak-Yerqo’rg’on Qashqa vohasidagi eng qadimiy kishilik manzillaridan biri sifatida
qadimshunos olimlar diqqatini faqatgina urushdan keyin 40-yillar so’ngida jalb eta boshladi. Chor
Rossiyani qadimshunoslik ilmi bu vohada o’tmish obidalari nihoyatda ko’p bo’lishiga qaramay
uzoq-yillarda vohada uni e’tibordan soqit qilib keldi.
O’lka bosib olinganidan qarib yarim asr keyin, 1916-yilda Qarshi vohasiga Turkiston
havaskor arxeologlar to’garagining a’zolari L.A.Zimin va I.Kastane qadam qo’ydi. Qadimshunoslik
havasmandlaridan I.Kastanening Zahoki Maron qal’asi va yirik qadimiy shahar xarobasi xususidagi
axborati hali juda yuzaki kuzatuvlar natijasi edi. Biroq L.A.Zimin mulohazalarida yozma
manbalarga murojat qilish Yerqo’rg’onga tutash bo’lgan Naxshab tarixini yoritishda ularga tayanish
ko’zga tashlanib turadi. 1916-yilgi tashrif fan olamiga Navtak-Yerqo’rg’on haqida birinchi axborot
berishi bilan ahamiyat kasb etadi.
Samarqandda 1896-yil 21-iyunda ochilgan shahar muzeyi muhum voqyea bo’ldi. Ana shu
muzeyini ochish to’g’risidagi masala mahalliy o’lkashunoslar tomonidan bir necha marta
ko’tarilgan edi. 1893-yili Turkiston general-gubirnatori mahkamasining amaldori D.I.Yevarniskiy
«Ukraina» degan gazeta sahifasida ana shu mavzuda bag’ishlangan maqola bilan chiqdi. 1894-yil
24-mayda esa u Moskva Arxeologiya jamiyatining majlisida axborot berdi. Bu axborotda «17-
Turkiston batalonnining kapitani L.S.Barshchevskiyning qadimiy mahalliy yodgorliklarning eng
yaxshi namunalarini to’plaganligi, bunda ko’pgina qadimiy narsalar va tangalar borligini aytib,
so’ngra esa, Samarqandda tarixiy obidalar markazi sifatida muzey tashkil etish uchun zarurligi
to’g’risidagi fikrni rivojlantirdi». Yevarniskiy jamiyatga Turkiston ma’murlari oldiga muzey tashkil
etish uchun mablag’ topish va ana shu muzeyga asos qilib Barshchevskiy to’plagan kolleksiyalarni
asos qilib olish to’g’risida taklif kiritdi.Shu narsani qayt qilib o’tish kerakki, Samarqand tarixini
o’rganishga rus olimlari katta hissa qo’shdi. Rossiyaning territoriya jihatidan O’rta Osiyoga
yaqinligi, ayniqsa, o’tgan asrning ikkinchi yarmida O’rta Osiyoning, shu jumladan, Samarqandning
Rossiyaga qo’shib olinishi bu ishga ko’p jihatdan yordam berdi.
XIX asrning oxirgi choragida hozirgi Samarqandning shimoliy qismida joylashgan, qadimiy
va o’rta asr Samarqandning territoriyasidan iborat bo’lgan Afrosiyob xarobasida ilmiy maqsadda
arxeologik qazishma ishlari boshlab yuborildi.
Turkiston havaskor arxeologlar to’garagi (1895-1917) Samarqandni tarixiy-arxeologik
jihatdan o’rganishga katta e’tibor berdi. 1905-yildan keyin havoskor arxeologlar, tarixchilar,
Etnograflar Samarqand to’garagini tashkil etishga harakat qilib ko’rishdi, biroq to’garakning amaliy
faoliyati keng quloch yozmadi.1893-yil 15-sentyabr kuni V. V. Bartold N.I.Veselovskiyga: «har
qanday holatda men bu yerda izlanish ishlarini olib borishga harakat qilaman. Bundan unimli
foydalanish zarurdir.Ushbu maqsadda: 1) o’zbekcha, qirg’izcha gapirishni o’rganish; 2) o’lka
tarixini biladigan arbob, vakillar bilan yaqindan tanishish, imkon qadar bu yerda ilmiy jamiyatlarni
tuzish. Oxirgi vaqtda yana quyidagilarni aniqladim: 1) bu yerda xorijiy tillarini bilish keng
yoyilmagan; boshqa tildagi katta to’plamlarni keltirish asosiy zaruriyat hisoblanadi; 2) tarixiy
bilimlar ham juda kam darajada; O’rta Osiyo tarixiga oid qisqa o’quv qo’llanmalarni chiqarish:
qo’llanma albatta Universitet xususiyatida bo’lishi lozim. Bibleografik ko’rsatgichlar zarur.
Ishonamanki, bu qachondir amalga oshadi» so’zlarini yozib yuborgan.Turkistondagi gazetalarda
Bartoldning bir qancha chiqishlari berib borilgan. V.V.Bartold Toshkentga kelgach, o’lkadagi
aholining turmush-tarzi, ijtimoiy ahvol bilan qiziqa boshlagan. Turkiston o’lkasiga ilmiy qiziqishi
kuchli bo’lganligi bir qancha faktlar bilan isbotlanadi. 1893-1896-yillar mahalliy nashriyotlarda
uning maqolalari chop etilgan: «Turkistonda arxeologik izlanishlarga oid masalalar», «XIII asr
Turkiston o’lkasi», «O’rta Osiyodagi xristianlar to’g’risida» kabilar hisoblanadi. Keyingi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_123.png)
![maqolalari: «Toshkentda yangi ilmiyi jamiyat», «Zamonaviy islom va uning vazifalari», «Turkiston
o’lkasida fanning ahvoli» nomi ostida chiqarib borilgan. 1893-yil 11-dekabr kuni Tabiatshunos,
antropologiya va etnografiya Havaskorlar Jamiyati Turkiston bo’limining yig’ilishi bo’lib,
N.P.Ostroumov va V.V.Bartoldlar unda chiqish qildilar. Yig’ilish ishtirokchilariga arxeologik
qidiruv haqida ma’lumot beri bo’tildi. Toshkentdagi ilmiy to’garaklarning nizomlari tasdiqlandi.
Buloyiha, nizom, 1895-yil 31-oktabr kuni xalq ta’limi vaziri tomonidan tasdiqlangan.
O’rta Osiyoning tarixiy o’tmishini o’rganishda mahalliy o’lkashunoslar ham faol ishtirok eta
boshladi. I.Yu.Krachkovskiy va V.R.Rozen fikriga ko’ra, mahalliy o’lkashunoslarning yutuqlari
ham asta-sekin ko’zga tashlanib bordi. 1894-yil V.V.Bartold O’rta Osiyodagi ilmiy izlanishlarini
yana davom ettirdi. U Xo’jakent, Oqtepa, Nov, O’ratepa manzilgohlariga borgan. Hozirgi
Tojikiston hududidagi Shahriston va boshqa qadimiy yodgorliklarni tekshirgan. V.V.Bartold
dastlabki ekspedisiyalar ishidan ko’ngli to’lmaganligini yozib qoldirgan. V.V.Bartold arxeolog-
mutaxassis bo’lmasada, butun hayoti davomida arxeologik qidiruv ishlari, arxeologik adabiyotlarga
yuqori baho bergan. Arxeologik ma’lumotlardan doimiy foydalanib kelgan.Shuni ta’kidlab o’tish
lozimki, V.V.Bartold hyech qachon tarixchi va arxeologlarni bir-biriga qarshi qo’ymagan. 1894-yil
aprel oyida u Peterburgga qaytib, Peterburg Unversitetida o’z faoliyatini 1901-yilga qadar davom
ettirdi.
Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarini o’rganishni Buxoroning O’ninchi asrdagi tarixini
bilishda ahamiyat kasb etadi. «Buxoro tarixi» asari fors tilida yozilgan V.V.Bartold Narshahiyning
qo’lyozma to’plamlarini olib Toshkentda tahlil qilgan. Ushbu to’plamni rus tiliga tarjima qilib, o’rta
asr Buxoro tapografiyasi va tarixi uchun qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Likoshin
Bartoldning yordamida tarjimani o’z muallifligi ostida nashr qildirgan. Sharqshunos Avtodidakt
N.S.Likoshin (1860-1927) boshqa bir qator manbaalarini ham tahrir qila boshladi. «Buxoro
tarixi»ni tarjima qilishda o’z bilimi, kuchi favqulotda qobiliyati intiluvchanligini namoish qila
olgan. Murrakab bo’lgan tarjima ishlari mana shu tariqa amalga oshirilgan 1885-yil taniqli
sharqshunos N.N.Pantusov (1849-1909) Mulla Niyioz Muhammad bin Ashur-Muhammad
Quqandiyning (tahallusi Niyoziy) «Shoxruhiylar qo’lyozmalari» nomli to’plamni o’rganib,
nashrdan chiqardi. N.N.Pantusov Turkistonshunos bo’lib, Peterburg universitetida ta’lim olgan.
Nashriyot «Tarixi Shoxruhiy» nomi ostida chiqdi («Shoxruh tarixi») Unda Qo’qon xonligidagi
Shoxruhxondan- Hudoyorxongacha tarixiy davr yoritilgan.
V. V. Bartold ham ular bilan hamkorlikda qo’lyozmalarni o’rginish ishlarini davom ettirdi
«Tarixi Shohruhiy»da 1845-1865-yillardagi voqyealar chorizmning O’rta Osiyo xonliklarni bosib
olish voqyealari aks ettirilgan. Bartold dissertasiya himoyasini amalga oshirgunga qadar ham O’rta
Osiyoda ko’plab ilmiy izlanishlarni olib bordi. O’rta Osiyoning turli viloyatlarini ilmiy tomondan
o’rganib chiqishga harakat qildi. Ingliz sharqshunosi Stenli Len Pulning «Musulmon sulolalari»
to’plamini rus tiliga tarjima qildi. 1899-yil uni nashrga berdi. G’arb tadqiqotchilarining ishlarini
oddiy tarjima qilish emas balki original izlanish ishlarini amalga oshira olgan. To’plamga
qo’shimchalar kiritib musulmon sulolarining shajaralari ularning xronologiyasini aniqlab ko’plab
tuzatishlar kiritgan. P.A.Greznovich va I.I.Unyakovlar ushbu to’plam borasida Bartoldning olib
borgan ishlarini yuksak baholagan. V.V.Bartold boshqa to’plamlarida Turkiston tarixiga oid
ko’pgina manbaalarini tahlil qildi. Arab tarixchi geograflarining bergan ko’rsatma guvohliklarini
tahlil qilib ko’rgan. Tarixshunoslikdagi ko’plab materiallarga tanqidiy sharxlar berib o’tgan.
Amudaryo,Zarafshon, Qashqadaryo va Sirdaryo atrofidagi yerlarni o’rganib, tarixiy ma’lumotlarni
keltirib o’tgan. Tohiriylar, Somoniylar, Safforiylar, Qorahoniylar, G’aznaviylar, Saljuqiylar,
Qoraxitoylar, Xorazmshohlar tarixiga tegishli ko’plab materiallarni tahlil qilib chiqqan. Bundan
tashqari V.V.Bartold Chingizxon imperiyasi tarixi va Turkiston yerlarining bosib olinishi davrini](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_124.png)
![ham o’rgangan. V.V.Bartold o’zining «Ulug’bek va uning davri» nomli kitobida mug’ullar
imperiyasi uning yemirilishi Ulus amirlari, Temur hukmronligi siyosiy voqyealarni yoritib o’tgan.
«Mir Alisher» nomli ishida siyosiy munosabatlarni batafsil yoritishga harakat qilgan.
V.V.Bartoldning «Turkiston Mug’ullar bosqinchiligi davrida» nomli mavzudagi dissertasiyasi
yaxshi natija va ijobiy tugallangan. Magistrlik darajasidan Doktorlik darajasi berilgan opponentlari
N.I.Veselovskiy V.A.Jukovskiy, V.R. Rozenlar uning ilmiy ishini yuksak
baholashgan.Birinchi rasmiy opponent N.I.Veselovskiy bo’lib «Turkiston tarixi bo’yicha hyech bir
tadqiqotchi V.V.Bartold kabi ishlarni amalga oshira olmagan» so’zlarni himoya davrida takidlab
o’tgan.V.R.Rozenning guvohlik berishicha fakultet kengashi V.V.Bartoldning to’plamiga yuksak
baho berib «Sharq tarixi doktori» unvoni berishga qaror qilgan.I.P.Petrushevskiy «Turkiston mug’ul
bosqinchiligi davrida» nomli to’plamni V.V.Bartoldning klassik ishi deb atagan V.V.Bartold unda
O’rta Osiyoning VII-XII asrlardagi tarixini atroflicha yoritib o’tgan. Arab bosqinchiligidan so’ng,
O’rta Osiyodagi ijtimoiy munosabatlar tizimining o’zgarishi Arab bosqinchilariga qarshi kurash,
dehqonlarning noroziligi, Toxiriylar, Safforiylar, Somoniylar davridagi
tizimlarga tarixiy sharx berib o’tgan.
V.V.Bartoldning O’rta Osiyo tarixiga oid manbalariga bergan sharxlari hozirga qadar o’z
ahamiyatini yo’qotgan emas. A.Yu.Yakubovskiy esa, V.V.Bartoldning asarlariga baho berib o’tgan.
1902-yil V.V.Bartold ikkinchi marta O’rta Osiyoga tashrif buyurdi. Bu safar foydalanilmagan
ko’plab qo’lyozma, materiallarni tahlil qilib o’tgan. Aynan qo’lyozma to’plamlar bilan tanishish
asosiy mashg’uloti bo’lib hisoblangan. Shayboniyxon tamonidan Samarqandning ikkinchi bor
egallanishi Boburning tog’ga (1501) qochishi bilan bog’liq materiallarni yiqqan. Ularning 34 ta
nom bilan atalishini V.L.Vyatkin aytib o’tgan. Toshkentdagi Turkiston ammobop kutubxonasida
saqlanayotgan qo’lyozmalar orasidan V.V.Bartold G’iyosidin Ali tomonidan yozilgan, Temur tarixi
va «Chingiznomaga» alohida e’tibor qaratgan. Bu XVI asr o’rtalaridagi voqyealarni ham o’z ichiga
olgan. Toshkent, Marg’ilon, Qo’qon tarixiga oid bir qator qimmatli ma’lumotlarni ham taxlil qilib
o’tgan. N.A Mayev, N.V Dmitrovskiy, N.G Maliskiylar ham ko’plab ilmiy maqolalarni chop etgan.
V.V.Bartold «O’rta asr Turkiston sheriyatidan» nomli maqolasini ham chiqargan. O’rta asr shoiri
A.L. Shatrunjiy she’rlari tarjima qilingan. 1902-yil «Qadimgi davrdan XVII asrga qadar Orol
dengizi va Amudaryo etaklari haqidagi ma’lumotlar» nomli yirik to’plam chop etildi. Rus geografik
jamiyatining Turkiston bo’limi tomonidan bildirilgan iltimosga ko’ra bajarilgan. Bu Orol dengizini
kompleks tadqiq qilish bilan bog’liq edi. Tarixiy geografik tadqiqotlarda rus sharqshunoslarining
hizmatlari katta edi.
Musulmon mualliflarining Orol dengizi Amudaryoning quyi oqimi haqida bergan
ma’lumotlari tanqidiy tahlil qilib chiqilgan. Geografik irrigasiya ishlari ko’plab ma’lumotlar berib
o’tadi. (Xorazm viloyati va uning atroflari gidrogeografiya irrigasiya va boshqa sohalarga oid
ma’lumotlar qo’lga kiritilgan). V.V.Bartold o’z vazifasini katta yutuqlar bilan bajardi. «Amudaryo
qayerga quyiladi» degan masala yuzasidan ko’plab bahslarni o’rtaga tashlagan V.V.Bartoldning
izlanish ishlari katta ahamiyat kasb etadi. Tarixiy guvohliklar, ma’lumotlarni o’rganib chiqqan.
V.V.Bartold Amudaryoning XIII va XIV asrlar Kaspiy dengiziga quyilganligi haqidagi qarashlarga
shubha bilan qaramagan. (naturalist) larorasidagi bunday fikrlarni qo’llab quvvatladi. Xorazm
vohasida keyingi tadqiqotlar amalga oshirilgach, ko’plab hulosalar o’z tasdig’ini topmoqda N.V.
Xannikov olib borgan sharqshunoslik ishlari diqqat e’tibordan chetda qolmagan. P.ILerx ham
tadqiqot ishlarini amalga oshirgan. Ko’plab tarixiy geografik savollarga ushbu sharqshunoslarning
asarlari maqola to’plamlari orqali javob olishimiz mumkin. V.V.Bartold ushbu tahliliy ish bilan
chegaralanib qolmasdan arxeologik qazuv ishlarini ham kuzatib borgan. Samarqanddagi Afrosiyob
shahri o’rnida qazuv ishlari o’tkazilganligi unga misol bo’la oladi. 1904-yil V.V.Bartold uchinchi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_125.png)
![bor O’rta Osiyoga keldi. Afrosiyob shahri o’rni batafsil o’rganib chiqilgan. Samarqandga kelishidan
avval V.V.Bartold Toshkentda 1904-yil 16-mart kuni kelgusi tadqiqotlar xususida ko’plab fikrlarni
bildirib o’tgan. Samarqanddagi suv tizimi haqida V.V.Bartold maxsus maqola chop etgan qazuv
ishlarida arxeolog o’lkashunos V.L Vyatkin ham ishtirok etgan. X asr arab geograflarining
Afrasiyob Samarqand haqida bergan ma’lumotlarini tadqiqot bilan bog’lashga harakat qilgan.
V.V.Bartoldning tasdiqlashicha Afrosiyob shahar o’rni Samarqand shahristoni o’rnida joylashgan.
Mo’g’ullar davriga qadar Afrosiyobning maydoni qancha joyni egallaganligi, binolarning
joylashuvi masalalarning aniqlash muhim edi. V.V.Bartold muzey ishlarida ham faol ishttirok etib
keldi. Arxeologik qidiruv ishlari natijasida O’rta Osiyoda muzey sohasi tashkil topib bordi. Rus
sharqshunos olimlari O’rta Osiyoda takomillashib borishiga qiziqish bildirganlar.
A.Yu.Yakubovskiy ham arxeologiya sohasida ko’plab yutuqlarni qo’lga kiritgan. V.V.Bartold Amir
Temurning dafn qilinishi bilan bog’liq «Samarqand masjidi» nomli albomini chiqardi. Amir
Temurning dafn qilinishi bilan bog’liq yozma manbalarini to’plagan musulmon ruhoniylar va Amir
Temur o’rtasidagi munosabatlarga alohida qiziqish bildirgan. Mozor, supa, dahma, madrasa,
honaqo kabi atamalarni tahlil qilgan, tarixiy etnografik ma’lumotlar yig’ilgan. Mug’ullar
qipchoqlardagi dafn marosimi, dafn qilish usullarini solishtirib ko’rgan. Toshkentda sharqshunoslik
institutini ochish masalasini hal bo’lishida V.V.Bartold faol ishtirok etgan.V.A. Krachkovskiy ham
o’z ko’rsatmalarini berib o’tgan. O’sh shahridagi «Sulaymon masjidi» ham N.I.Veselovskiy
tomonidan o’rganib chiqilgan. Arab yozuvlari yaxshi saqlanib qolgan edi. 1895-1896-yillar va
1898-1899-yillardagi tarixiy arxeologik ekspedisiyasida N.I.Veselovskiy Go’ri Amirdagi
yozuvlarni tadbiq qilib chiqdi. Go’ri Amir maqbarasining qurilishi, maqbaradagi ichki va tashqi
yozuvlar, ustalarning ishlari, uning o’ziga hos san’atini tahlil qilgan. N.I.Vaselovskiyning ushbu
ishni butunlay tugatmaganligini V.A.Krachkovskiy yozib qoldirgan. 1895-yil N.I.Veselovskiy
Ho’ja Ahror maqbarasini o’rganib, o’z maqolasini chiqargan. Bu maqbara Samarqanddagi Qarshi
yo’liga chiqish yaqinida joylashgan uning ta’kidlashicha Xoja Nasr ad-Din Ubaydulla (Xoja Ahror)
ko’zga ko’ringan yirik islom vakillaridan biri bo’lganligi shubxasiz ekanligini tasdiqlab o’tgan.
N.I.Veselovskiy ushbu allomaning qisqacha biografiyasi katta marmartoshlardan qurilganligini,
keyingi qurilgan madrasalarga yaqin ekanligini yozib qoldirgan. Maqbara aynan Xoja Ahror nomi
bilan atalgan. Qabr toshdagi yozuvlarning matnini rus tiliga tarjima qilgan. Ushbu yozuvlarni fors
tilidan V.A.Jukovskiy, arab tilidan N.A. Mednikov tarjima qilgan Xoha Ahrorning vafot etgan-
yilini 1490-yil fevral (hijriy 895-yil) deb ko’rsatishadi. Shayboniyxon qabr toshidagi yozuvlarni
ham N.I.Veselovskiy o’rgangan. Tarjima ishini V.A.Jukovskiy qayta ko’rib chiqish ishlarini
V.R.Rozen amalga oshirgan.1903-yil 1-may kuni N.I.Veselovskiy Temur qabri haqidagi
ma’lumotlarni to’plab chiqish qildi. N.V Xannikovning ayni ma’lumotlari keltirib o’tilgan.
Ularning ta’kidlashicha, Nodirshoh Samarqandni egallagandan so’ng, Temur qabrida ayrim
o’zgarishlarni amalga oshirgan. N.I.Veselovskiyning aytishicha qabr doimo yarim shaklidagi ikkita
toshdan iborat bo’lib bir-biri bilan mustahkam joylashgan.N.I.Veselovskiy shu bilan birgalikda
Turkistondagi Ahmad Yassaviy qabrini, qabr toshidagi yozuvlarga e’tibor qaratgan.
N.I.Veselovskiyning epigrafik ishlari kengayib bordi 1877-yil qadimgi manzilgohlardan birini
aniqladi. Bu Amudaryo bo’yida joylashgan bo’lib qadimgi qabilalar yashagan bo’lishi mumkin.
N.I.Veselovskiy o’zining ilmiy faoliyati davomida O’rta Osiyodagi tarixiy arxitektura inshootlarini
ham tadqiq qilgan. N.I.Veselovskiy Samarqandga kelgan vaqtida Afrosiyob va uning tevarak-
atrofiga oid bo’lgan qadimiy topilmalarni ham tasodifan qo’lga kiritdi. Samarqanddagi Shohi Zinda
me’moriy ansambili haqida ham ko’plab ma’lumotlarni keltirib o’tgan. Sharqiy bo’lim
yig’ilishlarida o’z tadqiqotini ma’ruza qilgan. Ushbu binoning me’moriy hususiyatiga alohida
e’tibor qaratilgan. Inshoat murakkab tuzulishga ega. Tarixiy me’moriy yodgorliklarni o’rganishda](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_126.png)
![ko’plab ishlarni amalga oshirgan. Samarqanddagi tarixiy arxitektura ekspedisiyasiga
N.I.Veselovskiy boshchilik qilgan. Arxeologik kommisiya rejalari, loyihalari ishlab chiqilgan.
V.P.Vasiliyev, V.V.Radlov, K.G.Zeleman, B.R.Rozen, V.A.Jukovskiy, M.P.Botkinlar o’z fikrlarini
bildirib o’tgan. 1895-yil iyun oyida Samarqandga me’mor akademik Pyotr Petrovich Pokrishkin va
rassom Samuil Martinovich Dudinlar kelishgan. 18-avgust kuni Samarqandga N.I.Vaselovskiy ham
kelgan edi. 1899-yil fevral oyida hukumat Samarqand masjidlarini ro’yhatga olish uchun 13 ming
rubl mablag’ ajratgan. 1899-yil 3-mart kuni A.A.Babrinskiy, N.I.Vaselovskiy, A.A.Spisin,
D.A.Braun, M.P.Botkin, K.G.Zaleman, V.V.Radlov, V.A.Jukovskiy, akademik-arxitektor
N.P.Pokrishkin, N.I.Veselovskiylar ishtirokida kengash o’tkazilib, keyingi tadqiqot rejalari belgilab
olindi.
«Samarqand masjid» larining al’bomlari chiqarildi. Arxeolog V.L.Vyatkin bergan
ma’lumotlar asosida izlanishlar olib borilgan. 1896-yil 14-mart kuni Sharqiy bo’lim yig’ilishida
N.I.Veselovskiy Qutbi-Chaardegum mozori haqidagi ma’lumotlarni ishtirokchilarga yetkazdi.
Nurad-Din Bosir mozori fotografiyalar, mozorlarning buzilishi bilan bog’liq informasiyalar alohida
o’rin egallaydi. N.I.Veselovskiy «Samarqand» kitobi asosida izlanishlari doirasini yanada
kengaytirgan. 1897-yil 5 oktyabrda N.I.Veselovskiy yer qimmirlashidan so’ng Bibixonim masjidini
qayta ko’rinishga keltirish loyihasini tasdiqlash uchunmahalliy hukumatlarga talabnoma bilan
chiqqan. 1905-yil 29-yanvar kuni N.I.Veselovskiy O’rta Osiyoni o’rganish rus qo’mitasi bilan
hamkorlik qilish masalalarini ilgari surgan. Axmad Yassaviy, Amir Temur qabrlarining chizmalari
tasviriga tushurilib olingan. Temuriylar davrida qurilgan ko’plab inshoatlar o’z o’rnida bo’lsada,
emirilish holatida ekanligini aniqlagan. 1897-yilgi yer qimirlashi natijasida Bibixonim masjidining
darvozasi yemirilgan edi. 1903-yil Go’ri Amir maqbarasining minoralari suratga olingan.
Chizmalari ishlab chiqilgan.
Turkistonda rassom-arxitektorlar A.I.Goroxov va boshqalar faol tadqiqot olib bordilar.
1905-yil Turkistonga N.I.Veselovskiy yana kelib, masjidlarni o’rganib chiqa boshladi. 1905-yil 30-
noyabr kuni rus qo’mitasida yig’ilish o’tkazilib N.I.Veselovskiy Ahmad Yassaviy masjidini tadqiq
qilganligi to’g’risida hisobot berdi. Samarqanddagi me’moriy yodgorliklarning saqlanishi
masalalarini o’rganishni ham ilgari surdi. Rasm, chizma, fotografiyalarni suratga olish ishlari
boshlab yuborildi.
Xulosa
Xulosa o`rnida shuni aytmoqchimanki, arxeologiya kafedrasi oliygohimizning, fakultetimizning
yetakchi kafedralaridan biri hisoblanadi. Bu yo`nalishda tahsil olayotgan talaba-yoshlarga
aytmoqchimanki bizning tariximiz qadim o`tmishlarga borib taqaladi. Bu o`tmishni tiklash bizning
burchimiz. Buning uchun bizlar ustozlarimizning berayotgan ta’lim-tarbiyalarini chuqurroq
o`rganish talab etiladi. Taklif sifatida bildirishim mumkinki, talaba – arxeologlarning yanada o`z
sohasining yutuk mataxasissi bo`lib yetishi uchun o`z ma’ruzalari bilan eng nufuzli professor
olimlar, o`qituvchilar, shu qatori xorijlik o`qituvchilarni ham kafedraga taklif qilinsa, turli xil
ekspeditsiyalar uyushtirilsa nur ustiga a’lo nur bo`lar edi.
16. Mavzu: O zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologik tadqiqotlar instituti.ʻ O zbekiston ʻ
hududidagi moddiy madaniyat yodgorliklarini o rganuvchi ilmiy muassasa. O zbekiston Fanlar
ʻ ʻ
Akademiyasining Tarix va arxeologiya instituti negizida (1970-yil) Samarqandda tashkil etilgan.
Arxeologiya instituti O zbekistonda olib boriladigan arxeologik tadqikotlarga ilmiy-meto-dik
ʻ
rahbarlik kiluvchi markaz bo lib, respublika hududidagi barcha moddiy madaniyat yedgorliklarida
ʻ](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_127.png)
![qazish ishlari olib borish uchun ruxsatnoma beradi. Uz tadqiqotlarini UzMU, Samarqand Davlat
Universiteti, O zbekiston Badiiyot akadimyasi San atshunoslik instituti, O zbekiston Fanlarʻ ʼ ʻ
Akademiyasining Tarix instituti va boshqa il-miy muassa-salar bilan muvofiqlashtirib olib boradi.
Arxeologiya instituti xalqaro ilmiy dasturga binoan respublikaning kator vilo-yatlarida Fransiya,
Germaniya, Polsha, Italiya, Rossiya kabi mamlakatlar ilmiy markazlari bilan hamkorlikda
arxeologik kazishmalar olib boradi (1984-yildan). Institutda tosh davri arxeologiyasi, Turon
arxeologiyasi, Movarounnahr arxeolo-giyasi, ilmiy ishlab chiqarish bo limlari; tarixiy
ʻ
yodgorliklarning kimyoviy va texnolo-gik tadqiqoti hamda konservatsiya qilish laboratoriya.,
kutubxona (55 mingdan ortiq asar) bor; Toshkent, Xiva va Termiz arxeologiya bo limlari tuzilgan.
ʻ
7 fan doktori (3 akademik), 35 fan nomzodi, jami 90 ilmiy xodim ishlaydi. Institut „O zbekiston
ʻ
mod-diy madaniyati tarixi“ nomli yillik to plam nashr etadi (1959-yildan). U o z faoliyatida
ʻ ʻ
arxeologik tadqiqotlarga bag ishlangan 120 ta ilmiy monografiya (5 tasi ajnabiy tillarda) va turli
ʻ
jurnal va to plamlarda mingdan ortiq maqolalar chop etdi. Arxeologiya institutida arxeologiyaning
ʻ
dolzarb masalalari buyi-cha bir necha xalqaro ilmiy anjumanlar o tkazildi (1973, 1986, 1988, 1991,
ʻ
1994, 1997). Institut xodimlaridan A. Asqarov, Yu. F. Buryakov, R. Sulaymonov, M. Isomiddinov,
M. Filanovich, T. Xo jayov va 665G. Shish-kinalar O zbekiston hududida ilk shahar
ʻ ʻ
madaniyatining shakllanishi hamda uning taraqqiyot bosqichlari tarixiga bag ishlangan 14
ʻ
monografiya uchun Beruniy nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlandilar (1985). Institut qoshida
aspirantura va doktorantura, arxeologiya mutaxassisligi bo yicha maxsus doktorlik ilmiy kengashi
ʻ
mavjud.
Institut 1970 yil 19 avgustda O‘zbekiston Vazirlar Maxkamasining № 426 qarori asosida
O‘zR FA Tarix va arxeologiya instituti bazasida tashkil etilgan. Arxeologiya instituti 1970 yil 30
sentyabrdan Samarqand shahrida o‘z faoliyatini boshladi va 1988 yilda institutga uning tashkil
etilishida katta hissa qo‘shgan olim, O‘zRFA akademigi Yahyo G‘ulomov nomi berildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi PQ-2789-son «Fanlar
akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish,boshqarish va moliyalashtirish
niyatida takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» qarori asosida YA. G‘ulomov nomidagi
Arxeologik tadqiqotlari nstituti sifatida qayta tashkil etildi. Shu vaqtdan boshlab moddiy va
ma’naviy madaniyat tarixini tiklash uchun qadimgi yodgorliklarni tadqiq qilish, O‘zbekistonning
qadimgi davri yodgorliklarini davrlashtirish, mintaqaning sug‘orilishi tarixi, arxeologik
yodgorliklarni restavratsiya va konservatsiya qilishning ilmiy uslublarni ishlab chiqish institutning
asosiy tadqiqot sohalariga aylandi. Shu bilan bir qatorda O‘zbekiston xalq xo‘jaligi qurilish
hududlaridagi tarixiy madaniy yodgorliklar ro‘yxatini tuzish ishlarini tashkil etish kabi amaliy ishlar
ham olib borila boshlandi.
Institut ilmiy xodimlarining tadqiqotlari tufayli tosh davriga oid o‘nlab: Paltou va Obiraxmat
g‘or manzilgohlari, Ko‘lbuloq, Qo‘tirbuloq, Xo‘jamazgil kabi ochiq turdagi manzilgohlar, Uchtut,
Ko‘lbuloq, Qopchig‘ay, Vaush singari tosh davri kremniy sanoati ustaxonalari, Qo‘shilish, Obishir
g‘ori, Machay g‘ori kabi mezolit manzilgohlari; Amudaryo va Zarafshon havzalaridagi yuzlab
neolit davriga oid manzilgohlar o‘rganilib, O‘zbekiston halqlarining qadimgi davrdagi madaniyati
Yevropa va Janubiy – Sharqiy Osiyo madaniyatlari o‘rtasidagi ko‘prik vazifasini bajarganligi
aniqlandi.
Bronza davri xususida yangi tadqiqotlar olib borildi. Shimoliy va Markaziy mintaqalardagi
chorvador va dehqonchilik madaniyaiga oid Tozabog‘yob, Suyorgan, Zamonbobo
madaniyatlarining Farg‘ona vodiysi hududidagi Chust madaniyatiga xo‘jalik-iqtisodiy jixatdan
yaqin ekanligi isbotlandi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_128.png)
![O‘zbekiston janubida ilk marotaba fan uchun yangilik bo‘lgan, ilk dehqonchilik
madaniyatiga oid aniq rejali turar joylar qurilishi, mustahkam mudofaa, murakkab me’moriy
an’analar, maxsus hunarmandchilik sohalari – kulolchilik, metallurgiya, suyak va yog‘ochga ishlov
berish, to‘qimachilik va zargarlik sohalariga ega bo‘lgan Sopolli madaniyati qashf qilindi. Bronza
davriga oid bo‘lgan Jarqo‘ton yodgorligining tadqiq qilinishi natijasida, qadimgi Baqtriya
tamaddunining bosh qarorgohga va yirik jamoat sajdagohi – ibodatxonaga ega bo‘lgan ilk shahar
madaniyati ko‘z oldimizda namoyon bo‘ldi.
Ushbu tadqiqotlar O‘zbekiston ilk dexqonchilik madaniyati tarixini bir necha ming yilliklar
qadim ekanligini isbotlab qolmasdan, balki bronza davri aholisining iqtisodiy, moddiy va ma’naviy
madaniyatini hamda shahar hayoti vujudga kelishi yo‘llarini ochib berdi.
Respublikamizning Samarqand, Buxoro, Toshkent, Termiz kabi qadim shaharlari tarixini
o‘rganishga doir maxsus tadqiqotlar olib borildi. Afrosiyob shahar yodgorligida o‘tkazilgan
sistematik qazuv ishlari natijasida uning vujudga kelishi bosqichlari, rivojlanishi dinamikasi
xususidagi yangi ma’lumotlar olindi.
Buxoro, Termiz shaharlarining paydo bo‘lishi va iqtisodiy taraqqiyoti davri aniqlandi,
G‘arbiy Sug‘d va Tohariston antik davri madaniyati, e’tiqodiy komplekslari va buddaviylik
yodgorliklari ochib o‘rganildi.
17. Mavzu: SamDU arxeologiya kafedrasi faoliyati.
Kafedra 1971-yil dekabrda O’zbeksiton Respublikasi Oliy va O’rta maxsus ta’lim
vazirligining 448-farmoni bilan Afrosiyob shaharchasini tarixiy-arxeologik jihatdan
o’rganuvchi muammoviy labaratoriya asosida tashkil qilingan. Hozirda kafedrada 18 nafar
professor-o’qituvchilar faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Shulardan 1 nafari fan doktori, professor
M.D. Djuraqulov, 1 nafari tarix fanlari nomzodi, professor N.Avanesova, dosentlar,
N.Xolmatov, B.Sayfullayev, J.Mirzaahmedov, D.Djurakulovalar va B. PhD Abriyev R.B,
PhD- Ergashev O.T, o’qituvchilar . Sharipov S.I., Berdiyev R.B, Qurbonboyev, U.Umarov,
A.Aslanov, A.Sandiboyev, A.Umarov, Nazarov A.A, Kasparov A.R, Berdiqulov M.T.
kafedrada mehnat qiladi hamda o’zlarinig ilmiy-pedagogik kasbiy malakalarini O’zFA
qoshidagi Arxeologiya instuti va O’zMU etnografiya kafedrasi kabi markazlarda oshirishadi.
Ular tarix va arxeologiya yunalishi bakalavr hamda magistrlarga arxeologiya, ibtidoiy jamiyat
tarixi, qadimgi dunyo tarixi, etnologiya, tarixiy Geografiya, arxeologik dala tadqiqot usullari
singari bir qator fanlardan ta`lim berishadi.
Kafedra 1944-yildan boshlab Respublikamiz hududida arxeolgik, etnografik tadqiqotlar
olib boruvchi ilmiy markazlardan hisoblanadi. Kafedra dala kuzatuv tadqiqotlar, yodgorliklarni
qazib o’rganish, etnografik hamda qadimgi tarixga doir yozma manbalarni to’plash va tadqiq
qilish ishlarini bajaradi. Kafedra ,, ikki daryo oralig’i havzasi ilk sivilizatsiyasi va uning
bosqichlari ‘‘ mavzusi ustida tadqiqot ishlari olib boradi, xalqoro va boshqa ilmiy
anjumanlarda faol ishtirok etadi. Kafedra bir necha yillar davomida MDH mamlakatlarining
yetakchi ilmiy markazlari bilan aloqa o’rnatib keladi. Moskva, Sankt-Peterburg, Kiyev,
Markaziy Osiyo respublikalari oliy o’quv yurtlari FA, O’zFA, Arxeologiya va Tarix
institutlari kabilar bilan ilmiy hamkorlikda bo’lib keladi, anjumanlarda qatnashadi, fikr
almashish va ilmiy maslahatlar amalga oshiriladi.
Kafedra Arxeologiya, qadimgi dunyo va etnografiya masalalariga doir davriiy to’plam
nash qilindi. Professor-o’qituvchilar tomonidan 300 bosma toboqdan ortiq monografiya,
darslik o’quv va uslubiy qo’llanmalar, o’quv-uslubiy hamda elektron darsliklar tayorlangan.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_129.png)
![Kafedra qoshida Arxeologiya muzey-laboratoriyasi faoliyat ko’rsatadi. Ushbu muzey-
laboratoriya 1963-yil D.N.Lev tomonidan tarix fakultetining arxeologiya kafedrasi ba`zasida
tashkil etilgan. Muzey-laboratoriya fondida muste davridan (yer.avv 90-70ming yillik) milodiy
XIII asrgacha bo’lgan faqatgina o’lka to’g’risida emas, balki butun O’rta Osiy bo’yicha tarixiy,
ilmiy va badiiy ahamiyatga ega 40 mingdan ziyod qimmatli topilmalar saqlanadi. Muzey-
laboratoriyasining barcha topilmalari har yilgi birinchi bosqich talabalarning dala amaliyotida
to’plangan.
Kafedraning ilmiy mavzusi: «O’zbekiston xududidagi ilk sivilizasiyalar: moddiy va ma’naviy
madaniyat»
Kafedraning bakalavriat ta’lim yo’nalishi: 5120400 “Arxeologiya” 104 nafar talaba tahsil
oladi.
Kafedraning magistratura mutaxassisligi: 5A120401 “Arxeologiya” 12 nafar magistr tahsil
olmoqda.
Kafedrada o’tiladigan fanlar: kafedra tarix va arxeologiya ta’lim yo’nalishi talabalariga dars
o’tadi.
Bakalavriat: Arxeologiya va etnologiya asoslari, ibtidoiy jamiyat tarixi, qadimgi dunyo
tarixi, tarixiy o’lkashunoslik, tarixiy gayeografiya, jaxon sivilizasiyasi, O’rta Osiyo
arxeologiyasi, Yevropa arxeologiyasi, Jaxon arxeologiyasi, Jaxon xalqlari etnologiyasi,
to’rtlamchi geologiya, arxeologik dala tadqiqot usullari, O’rta Osiyo mezoliti va neoliti, O’rta
Osiyo yeneoloti va bronzasi, O’rta Osiyo antik davr arxeologiyasi, O’rta Osiyo o’rta asrlar
arxeologiyasi, tarixiiy davlatchilik va shaxarsozlik, tog’-kon metallurgiyasi, Arxeologiyada
GIS, arxeologiyada zamonoviy axborot texnologiyalari kabi fanlardan bakalavriat talablarga
dars o’tiladi.
Magistratura: Paleoekologiya va sivilizasiya dinamikasi, Zamonaviy arxeologik
tadqiqot usullari, O’rta Osiyo shaharlar tarixiy topografiyasi, O’rta Osiyo kulolchiligi,
Markaziy Osiyo tog’-kon metallurgiyasi va tog’ qoyatosh rasmlari, Samarqand madaniyat
tarixining ko’hna ildizlari, Sharq san’ati, Tarixiy arxeologik tadqiqot usullari kabi fanlardan
taxsil olmoqda.
Kafedra professor-o’qituvchilari:
Djurakulov M.D. tarix fanlari doktori, professor, tarix fanlari nomzodi, professor, Avanesova
N.A, tarix fanlari nomzodi, dosent, Xolmatov N.O’, tarix fanlari nomzodi, dosent, Djurakulova
D.M, tarix fanlari nomzodi, dosent, Mirzaaxmedov J.K, tarix fanlari nomzodi, dosent,
Sayfullayev B. PhD Abriyev R.B, PhD- Ergashev O.T, o’qituvchilar-Sharipov S.I., Berdiyev
R.B.Qurbonboyev I.M, Umarov U.A, Aslanov A.P, Sandiboyev A.N, Umarov A.Sh, Nazarov
A.A, Kasparov A.R, Berdiqulov M.T. kafedra tarkibida ish olib bormoqdalar.
Kafedrada olib borilayotgan ilmiy ishlar: «Arxeologiya, qadimgi dunyo tarixi va etnologiya
masalalari»,«Zarafshon vodiysi arxeologiyasi masalalari” nomli ilmiy to’plamlar har yili
nashrdan chiqarilmoqda. Bundan tashqari kafedrada 20 dan ziyod monografiya 40 dan ziyod
uslubiy qo’llanma va 2000 minga yaqin ilmiy, ilmiy ammobob maqolalar nashr etilgan.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_130.png)
![Kafedraning umumiy ilmiy-tadqiqot yo’nalishi: Kafedra a’zolari yilida «O’zbekiston
xududidagi ilk sivilizasiyalar: moddiy va ma’naviy madaniyat» mavzusi ustida ilmiy tadqiqot
ishlari olib bordilar. Har bir ilmiy xodim umumiy mavzuning muayyan bandi ustida tadqiqotlar
olib bordilar. Tadqiqot natijalari OTMning mahalliy, mintaqaviy, respublika hamda xorijiy
ilmiy markazlari to’plamlarida, jurnallarida nashr qilingan. Har bir professor-o’qituvchi ilmiy
konferensiyalarda ma’ruzalar bilan ishtirok etishganlar. Ilmiy tadqiqot natijalari o’quv-uslubiy 1 prof. Djurakulov M.D Zarafshon vohasi tosh asri arxeologiyasi
2 dos. Xolmatov N.O’. Sazog’an madaniyati va uning O’zbekiston neolit davrida
tutgan o’rni
3 dos.Djurakulova D.M O’rta Osiyo ikki daryo oralig’i qadimgi sivilizasiyasi tarixi
4 Dos.Avanesova N.A Markaziy Osiyo hududida hind-oriylar muammosi
5 dos.Mirzaaxmedov J.K IX-XIX asrlarda Movorounnaxr yirik shaxarlar markazlari
sirli sopollarining O’zbekiston ijtimoiy iqtisordiyotini
o’rganishda manba ekanligi
6 t.f.n.Sayfullayev B.K. O’zbekistonda so’nggi paleolit davri (texnik-tipologik
tadqiqot)
7 katt.o’qit. Ergashev O.T Zarafshon vohasi tosh davri ustaxonalari (texnik, tipologik
tadqiqotlar)
8 katt.o’qit. Abriyev R.B Mustaqillik yillarida O’zbekistonda tarixiy me’moriy
obidalarni ta’mirlash va qayta tiklash tarixi (Zarafshon vohasi
misolida)
9 ass.Qurbonboyev I.M O’zbekiston paleolit davri toshga ishlov berish ustaxonalari
10 ass.Saidov M.M. Markaziy so’g’d shaxar turar joylari qurilish madaniyati
11 ass.Umarov U.A O’rta Osiyoda tosh davri zeb-ziynatlarining jamoalar ma’naviy
xayotida tutgan o’rni
12 ass.Aslanov A.P. Markaziy So’g’d o’rta asr shaxarlarining tarixiy topografiyasi
13 ass.Sandiboyev A.N. Ilk o’rta asrlarda Maymurg’ning moddiy madaniyati
14 ass.Umarov A.Sh. 1991-2016 yillarda Samarqand yoshlarining madaniyati
(etnologik taxlil)
15 ass.Nazarov A.A Shimoliy Baqtriyaning bronza davri moddiy madaniyati
16 Ass.Berdiyev R.B. Naymanlar va ularning o’zbek davlatchiligi tarixida tutgan
o’rni
17 Sharipov S.I. O’rta asrlarda Samarqand shaxrining ijtimoiy-siyosiy va
madaniy hayoti
18 acc. Berdiqulov M.T. Janubiy O’zbekiston neolit davri jamoalari madaniyati
19 Ass.Kasparov A.R Buston yodgorligining o’rganilishi tarixi va muammolari](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_131.png)
![qo’llanmalar, o’quv qo’llanmalarining yangi avlodini tayyorlashda, shuningdek, fanlar
bo’yicha o’quv majmualari mazmunini boyitishda qo’llanilib kelinmoqda. Undan tashqari xar
bir professor-o’qituvchi ilmiy ish ustida izlanmoqdalar.
Aloqalar va uslubiy xamkorliklar: Kafedrada chet el bilan ilmiy aloqalar urnatilgan,
jumladan. Italiyaning Baloniya universiteti professori Maurisio Tozi kafedra bilan Zarafshon
vodiysi muammolarini urganish buyicha memorandum tuzilgan. Bundan tashqari, Fransiya
Milliy tadqiqotlar instituti Markaziy Osiyoni urganish buyicha bulim boshlig’i, fransuz-o’zbek
arxeologik ekspedisiyasi boshligi X.Bedezu-Sarmyento bilan xalqaro shartnoma tuzilgan.
Rossiya Federasiyasi madaniyat vazirligiga qarashli «Sharq xalqlari san’ati Davlat muzeyi»
xamda kafedra professori. N.A. Avanesova tomonidan imzolangan xalqaro ilmiy hamkorlik
grant-shartnomasi (2013-2015 yillarga mo’ljallangan) amalga oshirilgan. Past-Darg’om
tumanidagi oxirgi 20 yil davomida olib borilgan tadqiqotlar natijasi buyicha to’plam chiqarish
ko’zda tutilgan. Ass.Aslanov Abduvali 2017 yil dekabrida XXR ning Siyan viloyati Shimoliy-
g’arbiy universitetida bo’lib o’tgan “Butun Xitoy arxeologlari quriltoyi” xalqaro
konferensiyada o’z ma’ruzalari bilan qatnashdi. Samarqand davlat universiteti va Italiyaning
Bolonya universiteti arxeologiya departamenti bilan 2014-2019 yillarga mo’ljallangan
arxeologik tadqiqotlar borasida o’zaro shartnoma imzolangan (21.05.2014); Samarqand davlat
universiteti va Rossiyaning Samara davlat madaniyat Instituti universiteti arxeologiya
departamenti bilan 2014-2019 yillarga mo’ljallangan ilmiy,ta’lim va madaniy hamkorlik
borasida o’zaro shartnoma imzolangan (26.04.2016); Samarqand davlat universiteti va
Xitoyning Shimoliy-G’arbiy Universitet (Sian) bilan hamkorlik memarandum 2014 yil aprel’,
2018-2021 yillarga mo’ljallangan Germaniya arxeologiya Instituti va SamDU arxeologiya
kafedrasi o’rtasida ilmiy hamkorlik grant shartnomasi tuzilgan. O’zbekiston-Germaniya
xalqaro arxeologik ekspedisiyasi 2018 yil aprel,may oylarida Qo’shrabot tumanida ibtidoiy
davr arxeologik yodgorliklar ustida tadqiqot ishlarini amalga oshirishdi.
O’quv-ilmiy komplekslar tashkil etildi. Xususan, Samarqand davlat universiteti
O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Arxeologiya instituti bilan hamkorlikda tuzgan
Xalqaro va davlat grantlarida professor- o’qituvchilar, magistrlar, iqtidorli talabalarning
ishtirokini ta’minlash; Xalqaro arxeologik ekspedisiyalar tadqiqotlarida professor-
o’qituvchilar, magistrlar, iqtidorli talabalarning ishtirokini ta’minlash; Tarix bakalavr
yo’nalishi talabalari (1- kurs), Arxeologiya bakalavr yo’nalishi talabalari (1,2,3-kurs) dala
arxeologik amaliyotlari, “Arxeologiya” magistratura mutaxassisligi magistrlari ilmiy tadqiqot
ishlarini O’zR FA arxeologiya instituti qoshidagi xalqaro va respublika arxeologik
ekspedisiyalari, SamDU arxeologik ekspedisiyalari arxeologik yodgorliklari obyekti bazasida
o’tkazish, zamonaviy arxeologik tadqiqot uslublari bilan tanishtirish kabi maqsadlarni amalga
oshirish rejalari nazarda tutilgan.
O’zR FA arxeologiya institutining ilmiy tadqiqot ishlarida, xalqaro arxeologik
ekspedisiya (O’zbekiston-Fransiya,O’zbekiston-Italiya,O’zbekiston-Rossiya) tadqiqotlarida
faol qatnashmoqda. Masalan, N.U.Xolmatov, I.M.Qurbonboyevlar O’zbekiston-Fransiya
xalqaro arxeologik ekspedisiya tarkibida Qizilqumdagi Oyoqag’itma neolit yodgorligi
tadqiqotida, O.Ergashov O’zbekiston-Rossiya xalqaro arxeologik ekspedisiyasining Toshkent
vohasida tosh davri yodgorliklari tadqiqotida, A. Aslanov O’zbekiston-Italiya xalqaro
arxeologik ekspedisiyasining Kofirqala yodgorligidagi qazuv ishlarida, A.Sandiboyev,
I.M.Qurbonboyev O’zR FA Arxeologiya instituti xodimlari bilan hamkorlikda Qashqadaryo
viloyati tumanlari arxeologiya yodgorliklari umumiy jamlamasini tuzish i щ larida ishtirok
etishib, hamkorlik doirasida bajarilayotgan ilmiy ishlar namunasi hisoblanadi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_132.png)
![Kafedra assistenti A.P.Aslanov 2015 yil yanvar oyidan boshlab, UzFA Arxeologiya
institutidagi «Sug’d va Usturshonaning antik va o’rta asrlar davri urbanizasiya jarayoning
roli» (F1-FA-O-83775) grant loyixasining bajarilishida ishtirok etadi. Shuningdek ass. I.M.
Qurbonboyev UzFA Arxeologiya institutidagi « Qashqadaryo voxasi sug’orish inshoatlari
tarixi» (A1-FA-O-17607) deb nomlangan grant loyixasining ishtirokchisi sifati qatnashib
kelishmoqda.
Samarqand tumanidagi Kofirqal’a yodgorligida O’zbek-Yaponiya arxeologlari
tomonidan 2001 yildan buyon arxeologik-qazishma ishlarini amalga oshirib kelinmoqda
TASHKILIY USLUBIY ISHLAR:
Kafedrada “Yosh arxeolog” to’garagi faoliyat olib bormoqda. Kafeda a’zolari ikki
yo’nalishga dars soatlarini o’tib keladi.
Kafedra yo’nalishi bo’yicha taxsil olayotgan talabalar soni o’quv yilida 103 tani tashkil
qiladi. Jumladan 2017-2018 o’quv yilida bitiruvchi talabalar 26 tani tashkil etib, shulardan 8
tasi iqtidorli talabalar qatoriga kiridi. Xisobot yilida kafedra iqtidorli talabalar soni 18 tani
tashkil qiladi. Talabalarning barchasiga ilmiy raxbarlar va mavzulari ega. Kafedraning xar
yilda nashrdan chiqadigan “Zarafshon vodiysi arxeologiyasi masalalari” nomli to’plamda va
iqtidorli talabalar va magistrlarning an’anaviy konferensiya materiallarida o’z ma’ruzalari
bilan qatnashib keladi. Bu ma’ruzalar ilmiy maqola tarzida nashrdan chiqadi. Xisobot yilida
iqtidorli talabalar tomonidan nashr etilgan maqolalar soni 26 tani tashkil etadi. maqola chop
etilgan.
O’zbekiston respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi to’g’risidagi” qonunida
belgilangan vazifalardan kelib chiqqan xolda, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Maxkamasining 2008-yil 13-oktyabrdagi “O’zbekiston iqtidorli yoshlarni taqdirlash va
moddiy rag’batlantirish to’g’risida”gi 226-sonli qarorini amalga oshirish maqsadida 5 ta
talabani nomdor va prezident stependiyasi talabgorlari sifati ilmiy tadqiqot ishlari olib
bormoqdalar.
Kafedra 2015 yil Urgut tumani “Axadbobo” fermer xo’jaligi bilan 450 ming so’mlik xo’jalik
shartnomasi imzolanib, universitet xisob raqamiga kelib tushdi. SamDU qoshidagi 1-son
akdemik liseyda bo’lib o’tgan «Innovasion g’oyalar, texnologiyalar va loyihalar»
yarmarkasidagi ishtirok etdi. Bu yarmarkada Samarqand shaxar iqtisod va servis instituti
qoshidagi 2-son akademik lisey bilan shartnoma imzolandi. Shartnoma 500 ming so’mni
tashkil qilib, undan ko’zlangan maqsad sifatida “Tarixiy atamalar lug’ati” deb nomlangan
risolani taqdim etish. Kafedra o’qituvchilari tomonidan ushbu risolaning qoralama shakli
nixoyasiga yetkazildi.
MA’NAVIYA-MA’RIFIY ISHLAR: Kafedrada «“Fidoying bo’lgaymiz seni, O’zbekiston”, “Aziz
va yagonamsan, jonajon O’zbekistonim shiori ostida bosh g’oya mazmun-mohiyatini
tushintirish”. “«Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» Davlat dasturi » bo’yicha
kafedra reja ishlab chiqilgan.
«Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili» Davlat dasturi munosabati bilan kafedra
a’zolari har xaftada bir marta bir kurs talabalari bilan “Diniy vaziyatni sog’lomlashtirish”
mavzusida davra suhbatlari, tadbirlar o’tkazib bordi Bundan tashqari “diniy ekstrimizm
terrorizm insoniyat dushmani”, “Giyoxvanlik asr vabosi”, “Spidsiz dunyo sari ”, “Ogohlik
va xushyorlik davr talabi”, “Konstitusiya baxtimiz qomusi”, “Vatan sarhadlari ishonchli
qo’llarda”, “Ayol borki olam munavvar”, “Navro’z yangilanish bayrami” kabi tadbirlarda
kafedra a’zolari faol ishtirok etishdi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_133.png)
![ Kafedra a’zolaridan Umarov A.Sh (205-gurux raxbari), , A. Aslanov (304-gurux raxbari ),
U. Umarov (406-gurux rahbari) o’quv yili davomida har bir guruh talabalari bilan xar yili
yanvar va mart oylarida ota-onalar yig’ilishini o’tkazib turadi.
Talabalarni bo’sh vaqtida ommaviy-madaniy tadbirlar, to’garaklarga jalb etish maqsadida.
18 may kuni «Xalqaro muzeylar kuni» munosabati bilan fakultet talabalari, dekan
o’rinbosari . ass.Qurbonboyev I.M, guruh murabbiylari Umarov A.Sh (205-gurux raxbari),
A. Aslanov (304-gurux raxbari ), U. Umarov (406-gurux rahbari) Samarqand shahrida
joylashgan Bibixonim jomye masjidiga, Registon maydoni, Go’r Amir maqbarasiga, viloyat
o’lkashunoslik muzeyiga, Xazrati Xizr masjidi, Shoxizinda maqbarasiga sayyohat
uyushtirishdi. Shuningdek, ,,Konstitusiyamiz baxtimiz poydevori’’, “Siz Samarqandni
bilasizmi” mavzularida insholar tanlovi o’tkazildi. 10 fevralda A.Navoiy va Z.M.Bobur
tavallud kunlariga bag’ishlangan ,,Tafakkur sinovlari’’ tanlovi o’tkazildi. Unda kafedra
o’qituvchilari Umarov U va Aslanov A raxbarlik qilayotgan gurux talabalari ishtirok etishdi.
Kafedra o’qituvchisi Aslanov Abduvali “68-Spartakiada” musobaqolarida fakultet
jamoasiga raxbarlik qilib, fakultet talabalari umumjamoa xisobida faxrli 1-o’rinni egalladi.
Bunda kafedra talabalari xam faol ishtirok etishdi. Bu musobqalarda kafedra o’qituvchilari
xam ishtirok etib, faxrli 2- o’rinni egashga o’z xissalarini qo’shishdi.
O’quv yili davomida AL va KHK bilan hamkorlikda ma’naviy- ma’rifiy va tarbiyaviy
ishlarni olib borildi. Xususan, Oqdaryo agrosanoat va servis kasb-xunar kolleji bilan
«O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning asarlari», «Xalq bilan muloqot va
inson manfaatlari yili», «Faol tadbirkorlik innovasion goyalar va texnlogiyalarni kullab
kuvvatlash yili» Davlat dasturlariga bag’ishlangan davra suhbatlarida ma’ruzalar
o’tkaziladi. SamDU arxeologlari tadqiqotlari borasida ma’ruza qildik. O’quv, ilmiy,
madaniy, ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarida yilning har oylarida ishtirok etishib
kelishmoqda.
Arxeologiya kafedrasi jamoasi o’quv yili mobaynida KHK va AL ta’lim dargohlari uchun
ilmiy va o’quv-uslubiy ishlar bilan yordam ko’rsatib kelmoqda. Ushbu o’quv dargohlariga
Oqdaryo agrosanoat va servis kasb-hunar kolleji, Taylok mayishiy xizmat kollejlari kiradi.
Kolleji va liseylarda Abuturent shtablar tashkil etilgan, kafedra filiallari faoliyat
kursatmokda.
«Ustoz-shogird» tizimida kasb-xunar kollejlarida ishlaydigan, faol , bilimli, yosh
ukituvchilarga kafedra tomonidan raxbarlar tayinlandi. Kollejda «Yosh pedagog», Ziyo»
tugaraklari faoliyat olib bormokda.
Kafedrada o‘qitiladigan fan o`quv dasturlari
Bakalavr
• Tarixiy xronologiya va metrologiya
• Tarixiy antropologiya
• Arxeologiya va etnologiya
• Kadimgi dunyo tarixi
• Mutaxassislikka kirish
• Tarixiy o’lkashunoslik va turizm
• Arxeologiyaga kirish
• Jaxon arxeologiyasi
• O’rta Osiyo arxeologiyasi
• Tarixiy geografiya
• Tarixiy o’lkashunoslik va urbanizasiya tarixi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_134.png)
![• Inson evolusiyasi va old tarix
• Arxeologiyada zamonaviy qurilmalar
• Arxeologik dala tadqiqot usullari va topilmalarga ishlov berish
• O’rta Osiy ornamenti va tasviriy san’ati
• O’rta Osiyoning qadimgi diniy qarashlari
• Yodgorliklarni muxofaza qilish va restavrasiya asoslari
• Arxeolgiyada GAT texnologiyalari
• O’zbekiston arxeologiyasi va xalqaro ilmiy xamkorlik
• Toponimika
• Ishlab chiqarish xo’jaligining paydo bo’lishi
• Arxeologiya faniga muqaddima
• O’rta Osiyo tosh va jez davri arxeologiyasi
• O’rta Osiyo antik va o’rta asrlar davri arxeologiyasi
• Qadimgi va o’rta asrlarda shaxarlar urbanizasiyasi tarixi
• Insoniyat ilk jamiyati tarixida innovasiyalarning ijtimoiy ahamiyati va o’rni
• O’rta Osiyo xunarmandchiligi tarixi
• O’zbekistonning urbanik tarixi arxeologik manbalar asosida
• Tarix fanini o’qitishda yetnografik ma’lumotlardan foydalanish
• Ijtimoiy antropologiya
• Markaziy Osiyo ornamenti va tasviriy san’ati tarixi
• Etnogenez va o’zbek xalqining etnik tarixi
Magistratura
• O’zbek xalqining etnoginezi va etnik tarixi
• Jahon madaniyati tizimida O’zbekiston Arxeologiyasi
• Zamonaviy arxeologik tadqiqot usullari va GIS
• O’rta Osiyo shaharlar tarixiy topografiyasi
• Dala etnografik tadqiqotlar o’tkazish usullari
• Toponimika (etnotoponimiya va etnonimiya)
• Madaniy antropologiya
• O’zbeklarning an’anaviy moddiy madaniyati
• Marakaziy Osiyo tog’-kon metallurgiyasi ishlab chiqarish va tog’ qoyatosh petrogliflari
• O’rta Osiyo qadimgi jamoalarining iqtisodiy va madaniy aloqalari
• O’rta Osiyo shaxarlari tarixiy topografiyasi
• Jahon madaniyati tizimida O’zbekiston Arxeologiyasi yutuqlari
Лев Давид Натанович
(1905.2. V – 1969.10. X )
Лев Давид Натанович (1905.2.V – 1969.10.X) Исследователь
памятников первобытного общества эпохи палеолита на территории
Узбекистана Д . Н . Лев родился 2 мая 1905 в Могилеве.По окончании
средней.. ... Лев Давид Натанович. (1905.2.V – 1969.10.X).
Исследователь памятников первобытного общества эпохи палеолита на
территории Узбекистана Д . Н . Лев родился 2 мая 1905 в Могилеве.По
окончании средней школы и переезде в Ленинград поступил в](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_135.png)
![Российский институт истории искусств, а затем (с третьего курса) перевелся на историко-
филологический факультет Ленинградского государственного университета, который
закончил в 1931.
Ўзбекистонда хизмат кўрсатган халқ таълими ходими Мавлон Жўрақулов ҳақида
Одами эрсанг, демагил одами,
Оники йўқ халқ ғамидин ғами.
Улуғ шоир Алишер Навоийнинг ушбу сатрлари Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ёшлар
мураббийси, тарих фанлари доктори, профессор Мавлон Жўрақуловга нисбатан
айтилгандай.
Балки ҳаётнинг ўзи шундай яратилган бўлса керак. Самарқанд давлат университетида
узоқ йиллик фаолиятим давомида баъзи олимларни ўзи учун куйиб-ёнганига гувоҳ
бўлганман. Лекин Мавлон Жўрақулов фақат университет ҳақида қайғурар, СамДУ га оид
бирор бир масала йўқ эдики, у киши фикр билдирмаса.
СамДУ проректори лавозимида ишлаганимда Мавлон Жўрақуловдан жуда кўп
мактублар олардим. Домла ўз хатларида университетда юз бераётган ижобий, салбий
ишларга муносабат билдирар, таклифларини айтарди. Ўшанда ўйлаганман: Мавлон
Жўрақулов Самарқанд давлат университети учун худдики виждон қўнғироғи эди. У
кишининг университет ҳаётига оид теран фикр-мулоҳазаларидан ўз фаолиятимда
фойдаланардим. Жуда кўп марта кузатганман: Мавлон Жўрақулов берган маслаҳатлар,
таклифлар ёки баъзи одамлар тўғрисидаги қарашлари тўғри бўлиб чиққан. Мавлон
Жўрақулов адолат томонда бўларди. Кимнидир ҳақ-ҳуқуқи бузилишига томошабин
бўлиб туролмасди. Илмий кенгашларда домланинг чиқишлари барчани ҳушёрликка
чорларди.
Мавлон Жўрақулов том маънода Самарқанд давлат университетини яхши кўрарди.
Унинг шон-шуҳрати учун бутун умр ҳаракат қилди, курашди. Жуда кўп раҳбарлар
ҳақида ишдан бўшагандан сўнг, турли хил гап-сўзлар юради. Лекин Мавлон Жўрақулов
ҳақида бирор кимсадан ёмон фикр эшитмаганман. Домланинг бутун умр қалби уйғоқ,
юраги бедор эди. У киши бирор бир кун йўқки, университет ҳақида ўйламаса.
Суҳбатларимизда университет тарихида ўтган ректорлар ҳақида ҳам жуда кўп
маълумотлар айтарди. Иккинчи жаҳон уруши йилларида фаолияти тўхтатилган СамДУ
ни қайтадан ташкил қилишда Мусо Мўминов муҳим ўрин тутганини таъкидларди.
Шунингдек, мустақиллик йилларида Самарқанд давлат университети учун энг кўп
хизмат қилган раҳбар сифатида СамДУ ректори, профессор, Олий Мажлис Сенати аъзоси
Рустам Холмуродовни эътироф этарди.
Мавлон Жўрақулов мактубларини бугун ҳам тез-тез ўқийман ва улардан янги-янги
маъно-мазмун топаман. Домла Самарқанд давлат университетига ректорлик қилган
йиллари ҳатто оддий талабага ҳам яхшилик истагани, улар билан суҳбатлашиб, кўнглига
йўл топгани ҳақида жуда кўп эшитганман.
Олим Самарқанд вилоятининг забардаст оқсоқоли, маслаҳатгўйи, кайвониси эди.
Ҳамкор, ҳамфикр дўстлари Ҳасан Нормуродов, Нуриддин Шукуров, Мардонқул Умаров,
Мелиқул Нушаров, Ҳотам Тўраев, Леонард Собиров, Душан Файзий, Раҳмонқул
Орзибеков, Мақсуд Мўминов... кабилар билан она Самарқандимиз истиқболи, келажаги
тўғрисида фикрлашарди.
Олимнинг ҳаёт йўли кўпчилигимиз учун ибрат мактабидир. Умр йўлдоши вафот
этганда домланинг изтиробларига гувоҳ бўлганман. Улар узоқ йиллар бир-бирига суяниб
яшашган. Домла аспирантурада ўқиётган пайтда рафиқаси тийинлаб йиққан мабалағини](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_136.png)
![емай-ичмасдан юборганини, кўзида ёш билан ҳикоя қилиб берганди.
Мавлон Жўрақулов ўз оиласига садоқатли, дўстларига меҳрибон, шогирдларига
ғамхўр эди. Шундан бўлса керак, Жўрақуловлар сулоласи бугун ҳам эътиборда.
Домланинг фарзандлари таниқли тарихчи олим Дилфуза Жўраулова, СамДУ инсон
ресурсларини бошқариш факультети декани, доцент Шоҳрух Жўрақулов Мавлон
Жўрақулов номига лойиқ бўлиб, ота изидан бориб, халқимизга сидқидилдан хизмат
қилмоқда.
Мавлон Жўрақулов ҳаёт бўлганида 90 ёшга кирарди. СамДУ нинг бугунги
тараққиётидан қувонарди. Инсон ҳаёти жисман тугаши мумкин, лекин абадий давом
этади. Бунга таниқли олим археолог Мавлон Жўрақулов ҳаёти, илмий фаолияти яққол
мисол бўла олади. Бир кун келиб, Мавлон Жўрақуловнинг фарзандлари, шогирдлари у
кишининг илмий меросини тўлиқ нашр этса, мен ҳам ўз архивимда сақланаётган
домланинг мактубларини бажонидил тақдим этган бўлардим.
Мен Мавлон Жўрақулов билан устоз-шогирд каби ҳамкор бўлганимдан доимо
фахрланаман. Бу ажойиб, серқирра инсон хотираси олдида бош эгиб таъзим қиламан.
Домлани хотирасини абадийлаштиришни мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблайман.
М.Жўрақулов бутун ҳаётини илм-фанни ривожлантириш, ёш авлодни тарбиялашга
бағишлаган. Олим ўзининг 55 йиллик илмий фаолияти давомида археология соҳасида муҳим
тадқиқотларни амалга ошириб, Марказий Осиё халқлари тарихига оид муҳим илмий
хулосалар яратди. Унинг Ўзбекистоннинг дунё маданияти тамаддунидаги ўрни мавзусига
оид мақолалари, тадқиқотларидан ҳозирда кўплаб хорижий илмий марказлар ҳамда
олийгоҳларда фойдаланилади.
М.Жўрақулов 1960 йил Самарқанд давлат университетининг тарих факультетини битириб,
умумий тарих кафедраси ассистенти ва 1960-1963 йилларда Самарқанд давлат университети
аспиранти, 1968-1971 йилларда Самарқанд давлат университети умумий тарих кафедраси
доценти, кейинчалик археология кафедраси мудири бўлиб фаолият кўрсатди.
Олимнинг ташкилотчилик фаолияти тарих факультетига декан бўлган пайтларда аниқ
билинди. Мен домланинг олим, археолог сифатидаги фаолиятига эътибор қаратиб, у
кишининг илмий тадқиқотларига тўхталиб ўтмоқчиман. Домла 1967 йилда “Ўрта Осиёда
тош асрини ўрганилиши” мавзусида номзодлик, 1992 йилда “Зарафшон ҳавзаси тош асри
маданияти” мавзусида докторлик диссертациясини ҳимоя қилди.
Домла 550 дан зиёд илмий ва илмий-оммабоп ишлари, шу жумладан, 12 монография, 20 дан
зиёд ўқув қўлланма ва 2 та дарслик муаллифидир. М.Жўрақулов раҳбарлигида 6 нафар фан
номзоди, 1 нафар фан доктори ишлари ҳимоя қилинган.
Зарафшон водийсининг энг йирик археологик ёдгорликларида фундаментал тадқиқотлар
ўтказди ва ибтидоий давр маданиятига доир қатор илмий асарлар яратди. Тадқиқотларининг
умумий кўлами шундан иборатки, Зарафшон ҳавзасида қадимги инсон жамоалари томонидан
яратилган ва бизгача моддий маданий мерос сифатида етиб келган маданият цивилизация
сари интилиб яшаган қадимги ўтмишдошларимизнинг ақл-заковати билан туб, маҳаллий](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_137.png)
![асосда яратилган тарихий меросдан иборатдир, деган муҳим тарихий хулоса қилинди.
Аслида, цивилизациянинг кўҳна илдизлари одамзоднинг ўзлаштирувчи хўжаликдан
тирикчилик маҳсулотлари ишлаб чиқаришга, ўтроқ яшашга ўтиб, дастлабки
деҳқончиликнинг кашф қилиниш жараёни билан боғлиқ ҳолда кечган. Бундай дастлабки
ўтроқ деҳқончилик илгарилари Марказий Осиёда фақат Жанубий Туркманистонда Жойитун
қишлоғида яшаган уруғ жамоаларда вужудга келган, деган тасаввурлар ҳукм сурарди. Олим
Самарқанд давлат университети илмий экспедициясига раҳбарлик қилиб, олиб борилган
археологик тадқиқотлар туфайли Қоратепа тоғи массивлари таркибига кирувчи Сазағон
қишлоғи атрофларидаги дара сойлар қирғоқларида бундан IV-IV минг йиллар аввал яшаган
уруғ-жамоалари кулбалар қуриб, ўтроқ яшашга ўтганлигини илмий асосланишига бошчилик
қилди. Бу жой аҳолиси зироатчилик, уй чорвачилиги, кулолчилик, тўқимачилик
хўжаликларини кашф қилиб, маҳсулот ишлаб чиқариш маданиятини ўзлаштирган
жамоалардан бўлганлиги ҳақидаги илмий хулосани биринчилардан бўлиб Мавлон
Жўрақулов илмий жамоатчиликка етказган эди. Шунингдек, у кўп йиллар тадқиқотлар олиб
бориб, Самарқанд шаҳрида жойлашган сўнгги палеолит даврига оид “Самарқанд
макони”нинг Марказий Осиёдаги шу даврга оид эталон ёдгорлик эканлигини илмий асослаб
берди. Мазкур илмий тадқиқот натижалари соҳа мутахассислари томонидан жаҳон миқёсида
тан олинди ва ҳозирги кун тадқиқотчилари минтақа сўнгги палеолит даври археологиясини
ўрганишда бевосита Мавлон Жўрақулов томонидан яратилган илмий асарларга қайта-қайта
мурожаат қилишмоқда.
Домла ёш авлодга меҳрибон устоз ҳисобланарди. У киши ёш авлодни замон талаби асосида
тарбиялаш, уларнинг ватанимизга етук кадрлар бўлиб етишига алоҳида эътибор қаратган. У
киши билан қурилган суҳбатлар, домла томонидан берилган насиҳатлари ҳаётий
тажрибалари ёшлар учун ибрат мактаби бўлиб хизмат қилади. У тарбиялаб етиштирган
шогирдлари орасида қатор фан номзодлари, докторлари, доцент, профессорлар, Олий ва ўрта
махсус таълим фидойилари, фан, жамият, давлат арбоблари бор. Бу эса Мавлон
Жўрақуловнинг илм-фанга, олий таълим тараққиётига қўшган муносиб ҳиссасидан гувоҳлик
беради. Домла новатор педагог ва бетакрор нотиқ эди. Дарслари жуда қизиқарли, жонли,
кўргазмали бўлиши билан бир қаторда маърузалари ватанпарварлик, мустақиллик ғоялари
руҳияти билан суғорилган бўларди.
Домла бир неча йиллар университетда кафедра мудири, декан, проректор, ректор
вазифаларида фаолият кўрсатиб, университетнинг тараққиётига катта ҳисса қўшганди.
Профессор Мавлон Жўрақуловичнинг олий таълимни ривожлантириш, ёш авлодни
ватанпарварлик ғоялари руҳияти асосида тарбиялашдаги хизматлари давлатимиз томонидан
муносиб тақдирланди. Хусусан, «Ўзбекистонда хизмат кўрсатган халқ таълими ходими»,
«Ўзбекистон Республикасида хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси» фахрий унвони соҳиби
бўлди.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_138.png)
![O’ZBEKISTONDA ARXEOLOGIK VA XALQARO ARXEOLOGIK TADQIQOTLAR
O’TKAZISh TARTIBI
REJA;
1. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi
2. O’zbekistonda xalqaro arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi
TAYaNCh SO’ZLAR VA IBORALAR
Qonun, qoidalar, modda, arxeologik tadqiqotlar,. “Ruxsatnoma” (Otkro’to’y list) va h. k.
ANNOTATsIYa
O ’ zbekiston Respublikasi Oliy kengashi “ O ’ zbekistonda tarixiy - arxeologik yodgorliklarni
saqlash ” bo ’ yicha qonunning qabul qilinishi . Qonunning moddalari bilan talabalarni tanishtirish.
O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazish qoidalari. “Ruxsatnoma” (Otkro’to’y list) olish
tartibi. Arxeologik tadqiqot o’tkazish tartib va qoidalari.
O’ZBEKISTONDA ARXEOLOGIK TADQIQOTLAR O’TKAZISh TARTIBI
O’zbekiston hududida joylashgan arxeologik yodgorlikni o’rganish uchun birinchi navbatda
ilmiy muassasa O’zbekiston FA Arxeologiya instituti qoshidagi Arxeologik dala qo’mitasiga
murojaat qiladi. Arxeologik dala qo’mitasiga xat bilan birga arxeologik tadqiqot o’tkazishning ilmiy
asosnomasi ilova qilinadi. Asosnomada arxeologik tadqiqot o’tkazishning maqsadi, qazishma turi,
ish ko’lami, otryadning ilmiy tarkibi, finans masalalari, arxeologik tadqiqotning ish boshlash va
tugallash vaqti aniq ko’rsatilgan bo’lishi kerak.
Ijobiy xulosa (Ruxsatnoma) olingandan so’ng, professional arxeolog rahbarligida otryad
shakllantiriladi. Otryadga arxeologlardan tashqari paleobotanik, paleozoolog, antropolog,
numizmat, o’lkashunos kabi mutaxassislarning jalb etilishi maqsadga muofiqdir.
Tadqiqot boshlayotgan ilmiy muassasaning arxeologik sharoiti (instrumentlar bilan
taminlanganlik darajasi) quyidagicha bo’lishi kerak: otryad xo’jaligi bo’yicha - arxeologik baza,
avtomashina, otryad a’zolarining ovqatlanishi, dam olishi, ishlashi uchun sharoit (stol, stul),
arxeologik tadqiqot uchun - nivelir, teodolit, JPS, kompyuter jamlanmasi, fotoapparat, ruletkalar
(1m, 2m, 5m, 10m, 50m), kompaslar, millimetrovka qog’ozlari, arxeologik pichoqlar, teshalar,
reykalar, qoziqlar, bel, cho’t, chyotkalar, yozuv va chizuv jihozlari va boshqalar.
Arxeologik ekspeditsiya – Bir tarixiy hududda arxeologik ilmiy tadqiqot olib boradigan, bir
necha arxeologik otryadlarni o’z tarkibiga birlashtirgan ilmiy jamlanma. Masalan: Qadimgi Xorazm
Ekspeditsiyasi. Boshlig’i S.P. Tolstov bo’lgan. Ekspeditsiyaning tarkibida har xil davr
yodgorliklarini tadqiq etgan otryadlar bo’lgan.
Hozir ko’p xollarda otryad va ekspeditsiya an’anasiga amal qilinmaydi. Ikkita arxeolog ham
bir ekspeditsiya bo’lib ishlashmoqda. Bu ilmiy jihatdan noqulayliklarga olib kelmoqda.
Otryadlarning ilmiy tadqiqotlarini koordinatsiya qilish, mutaxassislarni tahsimlash, ilmiy hisobotlar](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_139.png)
![tayyorlash borasida kamchilliklar sezilmoqda. Masalan, ekspeditsiyada bir nafar antropolog yoki
paleozoolog mutaxassisi bo’lsa, uning ish tartibini ekspeditsiya rahbari tasdiqlamasi, qaysi vaqtda
qaysi otryadda ishlashini rejalashtirolmasligi mumkin.
Arxeologik tadqiqotlarga “Ruxsatnoma” masalasida ham anglashilmovchilik bo’lmaydi.
“Ruxsatnoma” ekspeditsiya rahbari nomiga olinsa tashkiliy ishlar kamaygan bo’ladi.
Ruxsatnoma na’muna](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_140.png)
![O’ZBEKISTONDA XALQARO ARXEOLOGIK TADQIQOTLAR O’TKAZISh TARTIBI
O’zbekistonda xalqaro arxeologik tadqiqotlar o’tkazish YuNESKO tomonidan ishlab
chiqilgan qoidalar asosida olib boriladi. O’zbekistonda arxeologiya xalqaro fanlar darajasiga
chiqqan. Bu erda jahonning eng rivojlangan arxeologiya markazlari ilmiy tadqiqotlar olib
borishadi. Buning asosiy sababi o’zbek arxeologlarining professionallik darajasining yuqoriligi
bo’lsa, ikkinchidan bu hududda nafaqat bir millat yoki xalq balki umuminsoniyat tarixini
o’rganish uchun manbalarning ko’pligidan. Insoniyatning shakllanish tarixini o’rganish uchun
paleolit davri yodgorliklari, ilk tsivilizatsiyalar tarixini o’rganish uchun bronza davri
yodgorliklari, Zardushtiylik diniy qarashlarning shakllanishi va rivojlanishi masalasini echish
uchun juda ko’plab manbalarning borligi, ellinizmning O’rta Osiyodagi ko’rinishi, buddizmning
Uzoq Sharq mamlakatlariga tarqalishida O’rta Osiyoning roli kabi masalalar O’zbekistonda
joylashgan yodgorliklarni o’rganish asosida o’z echimini topadi. Mazkur sabablar jahon
olimlarining e’tiborini tortib kelmoqda.
O’zbekistonda davlat ilmiy muassasalarida ishlaydigan, professional arxeolog xalqaro
ilmiy shartnoma tuzish va arxeologik tadqiqotlar olib borish huquqiga ega. Bu ilmiy muassasalar
qatoriga O’zR FA tarkibidagi tarixiy muammolar bilan shug’ullanuvchi ilmiy tadqiqot institutlari
(arxeologiya, san’atshunoslik), tarkibida arxeologiya kafedralari mavjud bo’lgan Oliy ta’lim
muassasalari (O’zMU, SamDU, NukusDU, TerDU), arxeologiya faniga mutaxassislashgan
muzeylar (Termiz arxeologiya muzeyi, Samarqanddagi Afrosiyob muzeyi, Buxoro
o’lkashunoslik muzeyi, Temuriylar Davlat muzeyi, O’zbekiston xalqlari tarixi muzeyi va
boshqalar).
Xalqaro arxeologik shartnoma tuzishning ilmiy asosi. Shartnoma tuzayotgan ikkita
muassasa echimini kutayotgan ilmiy muammoni asoslab berishlari va bu asosnomani
O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazish dala qo’mitasiga berishlari kerak. Dala qo’mitasi
ruxsatidan so’ng xalqaro shartnoma tuzishga ruxsat etiladi.
Xalqaro ilmiy shartnomaning asosiy bandlari.
- Xalqaro arxeologik ilmiy shartnoma bandlari YuNESKOning xalqaro ilmiy
shartnomalar talablariga to’liq javob berishi shart. Jumladan, arxeologik topilmalarning tadqiqot
o’tkazilayotgan mamlakat hududida qolishi, ilmiy maqolalarning uch tilda (shartnoma
tuzayotgan ikki davlat tili va ingliz tili) chop etilishi, ekspeditsiya so’nggida xalqaro
konferentsiya (seminar, kollokvium) o’tkazilishi va ekspeditsiyaning asosiy ilmiy yutuqlarini
jahon ommasiga etkazish.
- Xalqaro ilmiy shartnoma ikkita muassasa rahbarlari tomonidan tasdiqlanadi va ma’lum
muddatga tuziladi.
- Xalqaro ilmiy shartnomaning kirish qismi. Bu bandda shartnoma tuzishning maqsadi,
ilmiy asosi, ilmiy mavzusi, arxeologik tadqiqot turi, arxeologik yodgorlik haqida ma’lumot,
xalqaro arxeologik otryad (ekspeditsiya) boshliqlari, shartnomani to’xtatish shartlari, shartnoma
muddati kabi masalalar ko’rsatiladi.
- Shartnomaning asosiy qismida ikkita ilmiy muassasaning majburiyatlari belgilanadi.
– O’zbekiston ilmiy muassasasi chet ellik mutaxassislarni viza asosida taklif etish,
O’zbekistonga kelganda ularning pasportlarini mehmonxonalarda yoki OViRda qayd ettirish,
ekspeditsiya sharoitiga mos keladigan turar joy, avtomashini bilan ta’minlash.
- Chet ellik muassasa a’zolarining majburiyatlari O’zbekiston davlatining ichki tartib](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_141.png)
![qoidalariga bo’ysinish.
- Ikkita xalqaro ilmiy muassasalarning birgalikdagi majburiyatlari. Arxeologik tadqiqot
uchun zarur bo’ladigan anjomlarni olish (nivelir, teodolit, JPS, kompyuter jamlanmasi,
fotoapparat, ruletkalar (1m, 2m, 5m, 10m, 50m), kompaslar, millimetrovka qog’ozlari,
arxeologik pichoqlar, teshalar, reykalar, qoziqlar, bel, cho’t, chyotkalar, yozuv va chizuv
jihozlari va boshqalar). Ishchi kuchiga oylik maosh to’lash.
- Shartnoma so’nggida xalqaro shartnomani bekor qilish yoki uzaytirish to’g’risidagi
band yoritiladi. Shartnoma muddatidan oldin ham to’xtatilishi mumkin. Bunda shartnoma
tuzuvchilaridan birining istagi kifoya qiladi.
Xalqaro arxeologik shartnoma quyidagi holatlarda O’zR FA yoki O’zR Madaniyat va
sport ishlari vazirligi tomonidan bekor qilinadi:
- Ekspeditsiya a’zolari arxeologik tadqiqotlar o’tkazish bo’yicha xalqaro normalarni
bajarmasa yoki buzsa;
- O’zbekistonning ichki qonunlarini bajarmasa;
- Dala qo’mitasi tomonidan arxeologik tadqiqot usullari noilmiy deb topilsa;
- Ilmiy hisobotlarning darajasi past bo’lsa;
- Ilmiy hisobotlar o’z vaqtida topshirilmasi;
- Ekspeditsiya a’zolari o’rtasida o’zaro tushunmovchiliklar va xurmatsizlik sodir etilganda.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_142.png)
![SEMINAR MUNDAREJASI
1. Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi …………………………………………… 142
2. Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi ………………………………… 142
3. Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi ………………………………. 142
4. Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni ……………………………………….. 143
5. Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar ……………………………………………………… 143
6. Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati ……………………….... 143
7. Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi. ……………… 143
8. O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish odimlari tarixidan. ………………………… 143
9. O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan ………………….. 144
10. Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va muammolari …… 144
11. Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va yutuqlari … 144
12. Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar faoliyati …… 144
13. Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari …………………………144
14. Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati …………………… 144
15. Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi ………………………………………….. 144
16. SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati ………………………… 145
17. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati ……………………………….. 145
18. D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ………………………… 145
19. M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ………………… 145
20. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro hamkorligi ….. 145
21. O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi ………………. 145
22. O’zbekistonda arxeologik yodgorliklarni saqlash bo’yicha mavjud qonun qoidalar ………… 146
23. SamDU tarix fakulteti Arxeologiya muzeyi fondi bilan tanishish …………………………… 146](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_143.png)
![SEMINAR MASHG’ULOTLARI MATERIALLARI
Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi
Reja:
1. Arxeologiya fanining Evropada paydo bo’lishi tarixi
2. Arxeologiyani XVIII asr oxiri XIX asrdagi rivoji
3. Rossiyada arxeologiya fanining paydo bo’lishi.
Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi
Reja:
1. XIX asr – yirik arxeologik kashfiyotlar davridir.
2. Arxeologiyaning hozirgi zamon ma’nosida tushunishning vujudga kelishi va uning ijtimoiy
fan darajasiga ko’tarilishi odimlari.
3. Montelius qarashlari va ahamiyati. V.A.Gorodtsov va uning xizmatlari. A.A.Spitsin va uning
uslublari.
4. Arxeologik madaniyat tushunchasining shakllaiishi.
5. Tarixiy haqiqatni tiklashda arxeologiyaning o’rni. Artur Evans va Krit arxeologiyasi.
6. Kashfiyotlar. Arxeologiyaning buyumlar fanidan tarix fani darajasiga ko’tarilishi.
B.V.Farmokovskiy. Stratigrafiya masalalari.
7. Arxeologiya – tarix fanining ajralmas qismi ekanligi va uning fan sifatida rasmiylashuvi.
Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi
Reja:
1. Arxeologiya va uning yordamchi tarmoq fanlari
2. Arxeologiya fanida tarixiy fanlarning o’rni
3. Arxeologiya va tarixiy fanlar
Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni
Reja:
1. Arxeologiya va aniq fanlar
2. Arxeologiya va tabiiy fanlar
Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar
Reja:
1. Arxeologik davrlashtirish
2. Paleolit davri texnologik kashfiyotlari
3. Mezolit, neolit va eneolit davri texnologik kashfiyotlari
4. Jez va temir davri texnologik kashfiyotlari
Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati
Reja:
1. Qadimgi tosh davri makonlari.
2. Qishloq, shahar, ibodatxona arxeologiya yodgorliklari
3. Qabr – qo’rg’onlar va ularning turlari](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_144.png)
![4. Harbiy istehkomlar
5. Yo’llar va boshqa turdadagi arxeologik yodgorliklar
Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi.
Reja:
1. Uyg’onish davrida bilimga nisbatan munosabat.
2. Sharq allomalarining fandagi o’rni. Antik davr arxeologiyasi. Dastlabki tekshirishlar.
3. Dindorlarning fanga munosabati. Arxeologik manbalarning to’plana borishi.
Kollektsionerlik, antikvarlik harakatlar.
4. Dastlabki qazishma ishlarning natijalari. Gerkulanum. Yodgorliklarga bo’lgan noilmiy
munosabatlar.
5. Arxeologik tekshiruvchilarning hukumat nazoratiga olinishi va ahamiyati. Dastlabki
arxeologik uslubiy qo’llanmalar. Petr I ko’rgazmalarining ahamiyati.
6. Ilmiy fikrlarning shakllana borishi. V.N.Tatishev. Lord Eldjinning noilmiy qilmishlari.
Parfinona taqdiri. Bu davr tadqiqotchilarining kamchiliklari va asoratlari. XVIII-XIX asrda
bajarilgai arxeologik tekshirishlarning foydali va zararali oqibatlari.
7. Fan taraqqiyotida Buyuk geografik kashfiyotlarning o’rni. Mixail Merkati. Bu davrda
Cherkov va fan. XIX asrda arxeologik tushunchalarning mukammallashuvi va dastlabki
ilmiy qadamlarning ahamiyati. Bushe de Pert va boshqalar.
O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish odimlari tarixidan.
Reja:
1. O’rta Osiyoda XIX asrning birinchi yarmida tarixni o’rganish yuzasidan erishilgan ayrim
yutuqlar tahlili.
2. Rus sharqshunosligining ta’siri. Chorizm siyosati - fan to’g’onog’i. Rus taraqqiyotparvar
ziyolilarining o’rni. Dastlabki ilmiy axborotlar. V.I.Mejov xizmati. Mahalliy o’lkashunoslar.
3. Turkiston havaskor arxeologlari to’garagi. V.V.Bartold xizmatlari. XIX asr oxiri, XX
asrning boshlarida Turkistondagi ilmiy jamiyatlar.
4. Rus sharqshunosligining mahalliy tarixchilikka ta’siri. Tub mahalliy arxeologlar. Bu
davrdagi arxeologiyaning zaif tomonlari va uning fan darajasiga ko’tarilmaganligi sabablari.
5. O’rta Osiyo arxeologiyasining 20-30 yillardagi erishgan yutuqlari va uning fan sifatida
taraqqiyoti hamda rasmiylashuvi.
9. O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan
Reja:
1. XIX asr oxirida Turkistonda Dastlabki arxeologik tadqiqotlarning boshlanishi
2. Turkistonda rus va mahalliy o’lkashunos arxeologlarning dastlabki izlanishlari
3. O’zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi
Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va muammolari
Reja:
1. Chor Rossiyasi davrida O’zbekistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar
2. Chor Rossiyasi davrida rus sharqshunos olimlarining dastlabki ilmiy izlanishlari
3. Chor Rossiyasi davrida mahalliy o’lkashunos olimlarning dastlabki ilmiy izlanishlari
Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va yutuqlari
Reja:
1. Sobiq sovet davlati davrida O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar
2. Sobiq sovet davlati davrida rus sharqshunos olimlarining ilmiy izlanishlari](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_145.png)
![3. Sobiq sovet davlati mahalliy o’lkashunos olimlarning ilmiy izlanishlari
Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar faoliyati
Reja:
1. 1917-1990 yillarda arxeologiya fanining ahvoli, kamchilik va yutuqlari. Kadrlar masalasi.
2. Arxeologiyaning fan sifatida oliygohlarda o’tilishi. Ilmiy ekspeditsiyalar natijalari.
3. Fandagi hamjihatlik – muvaffaqqiyat omili. O’rta Osiyo xalqlarining jahon
tsivilizatsiyasidagi munosib o’rni.
4. Arxeologiyaning sifat jihatidan rivojlanishi va ijtimoiy-gumanitar fanlar orasida mustaqil
mavqeining tiklanishi – mustaqillik mevasidir. Arxeologiyada tomir otib kelgan asosiy
kamchiliklar va muammolar.
5. Istibdod davri mafkuraviy tazyiqining tugallanishi. Arxeologiya umumxalq, millat
manfaatini ifodalovchi fandir.
Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari
Reja:
1. O’zbekistonda arxeologiya fani rivojlanishining birinchi davri
2. O’zbekistonda arxeologiya fani rivojlanishining ikkinchi davri
3. O’zbekistonda arxeologiya fani rivojlanishining uchinchi davri
Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati
Reja:
1. Arxeologiya havaskorlari to’garagi shakllanishining shart-sharoitlari
2. Arxeologiya havaskorlari to’garagining tashkil etilishi
3. Arxeologiya havaskorlari to’garagining faoliyati
4. Arxeologiya havaskorlari to’garagi faoliyatining natijalari
Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi
Reja:
1. O’zb ResFA Arxeologiya ilmiy tadqiqot institutining tashkil etilishi
2. O’zb ResFA Arxeologiya ilmiy tadqiqot institutining faoliyati
3. Ilmiy tadqiqot ishlar va ilmiy nashrlar
4. Mahalliy va Xalqaro ilmiy hamkorlik
SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati
Reja:
1. SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi
2. SamDU arxeologiya kafedrasining faoliyati
3. Ilmiy tadqiqot ishlar va ilmiy nashrlar
4. Mahalliy va Xalqaro ilmiy hamkorlik
Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati
Reja:
1. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi
2. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishida arxeolog olimlarning o’rni
3. D.N.Lev, M.M.Jo’raqulov, N.A.Avanesovalar faoliyati
4. Samarqand arxeologiya maktabining yosh olimlar faoliyati
D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni
Reja:](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_146.png)
![1. D.N.Lev biografiyasi
2. D.N.Lev ilmiy faoliyatining boshlanishi
3. D.N.Levning Samarqand arxeologiya maktabida tutgan o’rni
M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni
Reja:
1. M.M.Juraqulov biografiyasi
2. M.M.Juraqulov ilmiy faoliyatining boshlanishi
3. M.M.Juraqulovning Samarqand arxeologiya maktabida tutgan o’rni
4. M.M.Juraqulovning ilmiy nashrlari
5. M.M.Juraqulov xotirasi mangu yodimizda
Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro hamkorligi
Reja:
1. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasi o’zaro ilmiy
hamkorligining yo’lga qo’yilishi
2. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining hamkorlikdagi
arxeologik ekspeditsiyalari
3. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining kadrlar hamkorligi
4. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasi limiy hamkorligi hozirgi
davrda
O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi
Reja:
1. O’zbekiston hududida arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi
2. O’zbekistonda Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi
O’zbekistonda arxeologik yodgorliklarni saqlash va o’rganish bo’yicha mavjud qonun
qoidalar.
Reja:
1. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazuvchi muassasallar
2. “Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish” to’g’risida
O’zbekiston Respublikasining Qonuni.
SamDU tarix fakulteti Arxeologiya muzeyi fondi bilan tanishish
Reja:
1. SamDU tarix fakulteti arxeologiya muzeyining tashkil etilishi
2. SamDU tarix fakulteti arxeologiya muzeyi faoliyati
3. SamDU tarix fakulteti arxeologiya muzeyining fondi
MUSTAQIL TA’LIM TOPSHIRIQLARI
1. MT Mavzu: Arxeologik yodgorliklar.
2. MT Mavzu: Madaniy qatlam va stratigrafiya.
3. MT Mavzu: Arxeologik manbalar
4. MT Mavzu: Arxeologik qidiruvning vazifalari va turlari, ularni tashkil etish.
5. MT Mavzu: Joylashuvning geologik va fizik-geografik sharoitlari, arxeologik joylar.
6. MT Mavzu: Arxeologik joylarni aniqlashning asosiy usullari.
7. MT Mavzu: Topilgan arxeologik joyda dala ishlarini olib borish
8. MT Mavzu: Aerofotosuratlar va geofizik usullar
9. MT Mavzu: Qabristonlarning turlari va ularni o'rganishning asosiy tamoyillari.
10. MT Mavzu: Qazilmagan dafn etilgan joyni qazish
11. MT Mavzu: Qabristonlarning tashqi qismini belgilash va dafn marosimlarini o’rganish](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_147.png)
![12. MT Mavzu: Yong'indan oldingi tadqiqotlar, qazish joyini tanlash
13. MT Mavzu: Dala kundaligi va ishchi rasm haqida
14. MT Mavzu: Dala ilmiy fotosuratlari va ularning arxeologiyadagi ahamiyati
15. MT Mavzu: Qazish ishlari bo'yicha yakuniy hisobot
16. MT Mavzu: Dalani saqlash va dala laboratoriyasida dastlabki konservatsiya
17. MT Mavzu: Dala laboratoriyasi
18. MT Mavzu: Dalada keramikani tiklash
19. MT Mavzu: Arxeologiyada ilmiy qayta qurish
20. MT Mavzu: Tavsif va arxeologik ma'lumotlarni qayta ishlash
21. MT Mavzu: Arxeologiyada Tipologik usul
22. MT Mavzu: Vazifalar va faktlar, kuzatuvlarni statistik qayta ishlash arxeologiyasi
23. MT Mavzu: Mutlaq va nisbiy sanalar. Xronologiya yozma manbalarga ko'ra
24. MT Mavzu: Tangalar bilan tanishish va ularni arxeologiyadagi o’rni
25. MT Mavzu: Qadimgi narsalarning badiiy xususiyatlari bilan tanishish
26. MT Mavzu: Arxeologik Analogiya bilan tanishish
27. MT Mavzu: Mutlaq tanishishning radioizotop usullari
28. MT Mavzu: Arxeologik Dendroxronologiya
29. MT Mavzu: Qoldiq magnitlanish bilan tanishish
30. MT Mavzu: Arxeologiyada Sinxronizatsiya
31. MT Mavzu: Arxeologiyada moddalarni tahlil qilish
32. MT Mavzu: Arxeologiyada Strukturani tahlil qilish
33. MT Mavzu: Qadimgi texnologiyalarni eksperimental modellashtirish
34. MT Mavzu: Arxeologiyada faktlar va talqin
35. MT Mavzu: Arxeologiyada fakt va gipoteza
36. MT Mavzu: Arxeologiyada tarixiy talqinning noaniqligi
37. MT Mavzu: Arxeologiyada Etnografik parallelliklar
38. MT Mavzu: Arxeologiyada Antropologik ma'lumotlar
39. MT Mavzu: Arxeologiyada Tilshunoslik ma'lumotlari
40. MT Mavzu: Manbalarni arxeologik tahlillash va ularning xronologiyasini aniqlash
41. MT Mavzu: Arxeologik labaratoriya bilan ishlash
42. MT Mavzu: Arxeologik ekspeditsiyalar
43. MT Mavzu: Arxeologiyada Xalqaro hamkorlik
44. MT Mavzu: Arxeologiyada GIS ma’lumotlaridan foydalanish
45. MT Mavzu: Arxeologik tadqiqot olib borish usullari
FAN GLOSSARYSI
Antrokologiya (Anthracology) – toshko’mir qoldiqlari bilan shug’ullanuvchi arxeologiya.
Arxeobotanika yoki paleobotanika – yodgorliklarda madaniy o’simliklar qoldiqlarini tadqiq
etuvchi arxeologiya.
Arxeozoologiya – yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o’rganuvchi arxeologiya.
Arxeolog – arxeologiya fani bilan shug’ulluanuvchi olim, qadimshunos.
Arxeologik buyumshunosligi — arxeologiyaning har bir arxeologik davrga oid buyum va
jihozlarni o’rganadigan sohasi. Har bir buyumning o’ziga xos kelib chikish va taraqqiyot tarixi
bor. Hozirgi kunda ishlatilib turgan buyumlar (pichoq, kozon, piyola, kosa) ibtidoiy zamonlardan
boshlab necha bosqichlarni o’tib, so’nggi holatida bizga etib kelgan. Har bir tarixiy davr va
bosqichning buyumlar majmuasi arxeologiya fanida oydinlashadi. Shuning
uchun har bir davrning buyum va jihozlarini o’rganishda Arxeologik 6uyumshunosligining
ahamiyati katta.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_148.png)
![Arxeologik kuzatish – arxeologik jihatdan tekshirilmagan joylarda xo’jalik tashkilotlari ariq
chiqarish, bino qurish, er tekislash va h.k. paytlarida er tagidagi ba’zi moddiy madaniyat
yodgorliklari yo’q bo’lib ketmasligi uchun arxeologlarning o’sha joylarda nazorat qilib turishlari.
Arxeologik qazish – maxsus ruxsatnoma asosida yodgorliklar va madaniy qatlamni to’liq
o’rganish imkonini beruvchi uslubga (avvalambor stratigrafik uslubga) rioya qilingan hodda
arxeologik yodgorliklarni tadqiq etish. Arxeologik qazish turli arxeologik tekshirishning
yakunlovchi bosqichi bo’lib, unda sinab ko’rilgan yodgorlik boshdanoyoq batamom qazib
tekshiriladi, tugallangan tarixiy xulosalar chiqariladi.
Arxeologik madaniyat – o’ziga xos etn. xususiyatlari bilan ajralib turadigan muayyan davrga va
hududga doyr arxeologik yodgorliklar birligi. Ayrim yoki bir qancha belgilarga, xususan, sopol
buyumlarning shakli, naqshi, marhumlarni dafn etish tartibi, mehnat qurollari, uy-ro’zg’or
anjomlari va boshqalarga ko’ra belgilanadi. Yodgorliklar qaerdan topilsa, shu joyning nomi bilan
yuritiladi (masalan, Sopolli madaniyati).
Arxeologik sanalash – arxeologik yodgorliklarning yoshini aniqlash. Ularning sanasi yil, yuz
yillar, ming yillarda aniq ko’rsatilishi hamda boshqa yodgorliklarga nisbatan aniqlangan nisbiy
(ilgari, so’nggi) bo’lishi mumkin. Arxeologiyada arxeologik usullar (stratigrafik, tipologik) va
tabiiy fanlar usullari (radio-uglerod usuli bilan sanalash va b.) bilan aniqlanishi mumkin.
Arxeologik sinov – arxeologik yodgorliklarni qayd etish (arxeologik xaritalar tuzish) va qazilma
ishlari olib borish maqsadida o’tkaziladigan qidiruv ishlari. Arxeologik sinovda odatda har bir
yodgorlik sinov tariqasida qisman qazib ko’rilib, uning bunyod etilgan vakti, umri, xususiyati
kabi tomonlari aniqlanadi.
Arxeologiya – yunoncha “arxeo” – qadimgi, “logos” - fan, qadimshunoslik — qadimgi moddiy
madaniyat yodgorliklariga asoslanib kishilik jamiyati o’tmishini o’rganuvchi fan.
Arxeologiya yodgorliklari – arxeologik tadqikotlarning ob’ekti bo’lib xizmat qiluvchi, erning
usti va ostida saqlanib qolgan qadimgi inshootlar va buyumlar. Arxeologiya yodgorliklari
moddiy tarixiy manbalar bo’lib, ularni o’rganish bilan kishilik jamiyatining o’tmishi yoritiladi.
Arxeologiya yodgorliklari kishilik tarixining yozma tarixgacha bo’lgan eng qadimgi davrini
o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Arxeologik davrlar bo’yicha Arxeologiya yodgorliklari
quyidagi turlarga bo’linadi: 1) tosh davri yodgorliklari; 2) jez davri yodgorliklari; 3) antik davr
yodgorliklari; 4) qadimgi mudofaa inshootlari; 5) qadimgi suv inshootlari; 6) qadimgi mozor-
mo’la va o’ralar; 7) qadimgi me’morlik yodgorliklari; 8) qadimgi
hujjatlar; 9) o’rta asr shahar va rabotlarning xarobalari; 10) zargarlik buyumlari va qadimgi
pullarning xazinasi; 11) qadimgi va o’rta asr pullari, turli arxeologik topilmalar.
Arxeologiya xaritagrafiyasi – tarixiy xaritagrafiyaning maxsus tarmog’i; arxeologiya
ma’lumotlari asosida turli xildagi tarixiy voqea va hodisalarni grafika asosida xaritaga tushirish.
Arxeologiya xaritagrafiyani tuzishda: a) arxeologik madaniyatlarning joylashuvini ko’rsatish; b)
arxeologik madaniyatlarning va etnik guruhlarning o’zaro aloqasi, bir-biriga ta’siri va bir joydan
ikkinchi joyga ko’chishini o’rganib, xaritada belgilash; v) qishloq xo’jalik ekinlari joylashgan va
tarqalgan tumanlar, qadimgi sug’orilgan erlar va irrigatsiya inshootlari va boshqalarni aniqlab
berish; g) kadimgi savdo yo’llarini, mamlakat yoki xalqlar o’rtasidagi ijodiy aloqalarni o’rganib,
xaritaga tushirish; d) o’tmishdagi ijtimoiy hodisalarning geografik faktlar bilan aloqasini
o’rganish va xaritada ko’rsatish. Arxeologiya xaritagrafiya 19-asr o’rtalarida paydo bo’ldi. 20-
asrda esa Arxeologiya xaritagrafiya kengayib, qadimgi xalqlarning madaniyati, yashagan joylari
to’g’risida bayon etuvchi tematik va tipologik xaritalar, boshqa arxeologik, paleoetnografik
ma’lumotlarni o’z ichiga olgan xaritalar paydo bo’ddi. Arxeologiya xaritagrafiyada arxeologiya
yodgorliklarining geografik jihatdan joylanishini aniqlash va xaritaga tushirish bu ob’ektlarni
muhofaza etish va tadqiq qilish imkonini beradi.
Arxeologiya ekspeditsiyalari — moddiy madaniyat yodgorliklarini dala- tadqiqot yo’li bilan
o’rganish uchun tashkil qilinadigan ekspeditsiyalar. Ularni i.t. institutlari, oliy o’quv yurtlari,
muzeylar va ulkashunoslik to’garaklari tashkil etadi. Ko’pincha, kompleks ravishda tuzilib,
tarkibiga arxeologlardan tashqari etnograf,antropolog, geograf, tuproqshunos, biolog, botanik va
b. olimlar kiritiladi. Uzoq yillar ishlashga mo’ljallanib, mustaqil ishlaydigan otryad va](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_149.png)
![guruhlardan iborat qilib tuziladi. Har bir ekspeditsiyaning o’ziga xos nizomi, ilmiy kengashi,
maxsus bazasi buladi.
Arxeologiyaning ish uslubi — moddiy madaniyat yodgorliklari mavjud joyning tabiiy
geografik tuzilishiga va ulardagi tarixiy-maishiy holatga qarab tadqiqot ishlarini belgilash: 1)
arxeologik axtarish (rekognostsirovka)dan iborat bo’lib, unda ma’lum joyda qaysi turdagi
yodgorliklar: shahar xarobalari, qad. qabristonlar, maskanlar va h.k. borligini, ularning taxminiy
davrlarini belgilab chi kadi; 2) arxeologik sinov (razvedka)da har bir yodgorlikni sinov tariqasida
qisman qazib ko’rib, uning bunyodga kelgan zamoni, umri, xususiyati kabi tomonlarini aniqlab
oladi; 3) muqim (statsionar) arxeologik qazish turli arxeologik tekshirishning yakunlovchi
bosqichi bo’lib, unda sinab ko’rilgan yodgorlik boshdan-oyoq batamom qazib tekshiriladi,
tugallangan tarixiy xulosalar chiqariladi.
Arxeometriya ( Archaeometry) – ilmiy metodologik davrlashtirish yoki
arxeologik metodolokiya, masalan, radiokarbon davrlashtirish, statistika va masofaviy sanoq va
h.k.
Yozma manbalar – inson tomonidan yozib qoldirilgan barcha manbalar.
Jang maydoni arxeologiyasi ( Battlefield archaeology ) – qadimgi janglar o’tgan maydonlarni
tadqiq etuvchi arxeologiya.
Inson tomonidan yaratilgan manbalar : mehnat qurollari, qurol- aslahalar, kulolchilik
buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma manbalar va h.k. Yozma
manbalarni o’rganish bilan asosan tarixchilar shug’ullansalarda, arxeologlar kishilik o’tmishini
o’rganishda moddiy manbalar bilan birgalikda yozma manbalarga ham tayanib ish ko’radilar.
Kompyuter arxeologiyasi – arxeologik manbalarni kompterda qayta ishlash arxeologiyasi.
Asosan arxeologiyada GIS (Geografik informatsion sistemasi) ishlari bunga misol bo’ladi.
Landshaft arxeologiyasi – arxeologik yodgorliklar joylashgan hudud er tuzilishini o’rganadi.
Moddiy ashyoviy manbalar - o’tmishda inson qo’li bilan bunyod etilgan tarixiy jarayon izlarini
o’zida aks ettiruvchi va kishilik jamiyati tarixini o’rganish imkonini beruvchi, hozirgi kungacha
saqlangan har qanday osori atiqalar moddiy ashyoviy manbalardir.
Osteologiya – suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi.
Paleopotologiya – odamlar va hayvonlar orasidagi qadimgi kasalliklar ustida tadqiqot ishlarini
olib boradi.
Reksiologiya – jangchi va jang ashyolarini tiklash arxeologiyasi
Suv osti arxeologiyasi – erning geografik, geologik, iqlimiy o’zgarishlar natijasida suv tubida
qolib ketgan turar joy qoldiqlari(Qora dengiz, O’rta er dengizi) va suvga g’arq bo’lgan kemalar
qoldiqlarini o’zining ish uslubi orqali tadqid etadi.
Sud arxeologiyasi – arxeologik qazuv metodlarini qo’llagan holda jinoiy ishlarni ochish
arxeologiyasi. Asosan harbiy va jinoiy ishlarda qo’llaniladi.
Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari va o’simlik
qoldiqlari geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan antropologlar, zoologlar, botaniklar va
geologlar o’rganadilar.
Tarixiy arxeologiya – Tarixiy arxeologiya ( historical archaeology ) – yozuv sistemasining paydo
bo’lgandan keyingi davr arxeologiyasi, Yozuvgacha bo’lgan arxeologiya (prehistoric
archaeology) – yozuv sistemasi paydo bo’lgungacha bo’lgan arxeologiya, Prototarixiy
arxeologiya (protohistoric archaeology) – yozma manbalar cheklangan hududar arxeologiyasi.
Masalan Alyaska, Shimoliy Kaliforniya va h.k. hududlar.
Fazoviy arxeologiya – arxeologik yodgorliklarni fazodan turib tadqiq etish turi.
Xronologiyaga asoslangan arxeologiya – Sanoat arxeologiya – sanoat revolyutsiyasi davri
arxeologiyasi, Yaqin Sharq arxeologiyasi (ayrim adabiyotlarda O’rta Sharq arxeologiyasi,
Bibliya arxeologiyasi deb yuritiladi) yahudiy va xristian dini haqidagi arxeologiya, O’rta asrlar
arxeologiyasi – 4 asrdan – 16 asrgacha bo’lgan davrlarni qamrab oladi. So’ngi o’rta asrlar
arxeologiyasi – 16 asrdan 20 asrlarni qamrab olgan arxeologiya, Zamonaviy arxeologiya – 21 asr
arxeologiyasi.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_150.png)
![Tsivilizatsion arxeologiya – Ossurshunoslik (Mesopotamiya), Klassik arxeologiya (Yunoniston
va Rim), Etruskshunoslik (Etruriya), Misrshunoslik (Misr) va h. k.
Eksperemental arxeologiya – qadimgi davr moddiy madaniyat ashyolarini yasalish
texnologiyasini qayta o’zlashtirish arxeologiyasi. Masalan. Ibtidoiy jamiyat tosh qurollarini
yasash va h. k.
Etnografiya – (yunon. “etnos”-xalq, “grafiya”-chizaman) elat, xalq, millat urf-odati,
an’analarini o’rganuvchi fan.
Arxaika davri – bu kishilik jamiyatining ilk temir davri (mil. avv. VII- IV asrlar) ijtimoiy-
iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy hayotiga nisbatan arxeologlar tomonidan ishlatilgan atama
Tsivilizatsiya -tamaddun
" Rim arxeologiyasi " – Diodorning zamondoshi Diodor Galikarnasskiy Rimning Puni
urushlarigacha bo’lgan davrini "Rim arxeologiyasi" atamasi bilan atagan.
Antik – yunon. qadimgi
Mozor-qo’rg’on – chorvador qabilalarga dahldor bo’lib, ikki xil ko’rinishda, ya’ni tosh uyumli
va tuproq qo’rg’onli shaklda qad ko’targan. Ichki tuzilishiga ko’ra, yorma qabr, dromosli,
katakombali lahat shaklida bo’lib, skelet va qabr ashyolari joylashtirilgan lahat og’zi tosh plita,
tosh bloklari, ba’zida dev g’ishtlar bilan berqitilgan bo’ladi.
Ibodatxona – otashparast ajdodlarimizning islomga qadar topinish, cho’qinish, ibodat qilish
ilohiy maskani.
Rabod – tashqi shahar, u joyda shaharga keladigan savdo ahli va musofirlar uchun qarvon
saroylar, ulgurji savdo bozorlari, o’zga shahar fuqoralarining savdo karvonsaroylari joylashgan.
Shahriston – ichki shahar, u joyda shahar xunarmandlari, xunarmandchilikka doir ishlab
chiqarish ob’ektlari, do’konlar, shahar jomiy va kvartal masjidlari, ichki bozor, badavlat mulk
egalari va ahli xunarning turar-joylari, o’zga shahar fuqoralarining kvartallari joylashgan.
Shahriston atrofi mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar aholisining ko’payishi hisobiga
ikkinchi va uchinchi shahristonlarni vujudga kelishi mumkin. Odatda yangi bunyod etilgan har
bir shahriston atrofi mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar darvozasi unga keladigan
magistral yo’llar hisobga olinib, bir necha bo’lishi mumkin.
Kenotaf – (yunoncha. Kenotaphion – murda skeletisiz qabr) – murda qo’yilmagan bo’sh qabr,
ya’ni musofirlikda, ovda yoki yov bilan kurashda bedarak yo’qalib, vafot etgan shaxs ruhining
qabri). Qadimgi Misr, Yunoniston, Rim, bronza davrida O’rta Osiyoda kenotaf qabrga, uning
loydan yoki matodan yasalgan mitti haykalchasi, yoki uning chorva mulkidan bitta ko’zichoq
yoki taqachani marxum qanday holatda ko’milsa, aynan shunday holatda ko’mish dafn
marosimiga aylangan.
Arki a’lo – o’rta asr shaharlari tarixiy topografiyasini mukammal o’rgangan V.V. Bartold
o’zining “K istorii Merva” maqolasida (V.V.Bartold, soch., tom IV, c.173-174) o’rta asr
shaharlari uch qismdan, ya’ni Ark (kuxandiz), Shahriston (ichki shahar) va Rabod (tashqi
shahar)dan iborat ekanligini birinchi bor asoslagan. Ark shaharning eng baland, atrofi mudofaa
devorlari va suv to’ldirilgan maxsus xandak bilan o’rab olingan. Arkda shahar hukmdorining
mahobatli saroyi, masjid, zindon va shaxsiy qo’rikchilari hamda shahar mahkamasi joylashgan.
Ark bir darvazali, unga qo’riqchili keng pandus orqali ko’tarilgan (kirilgan).
Altar – o’troq dehqonchilik madaniyati ilk shaharlarida katta patriarxal oila, kvartal jamoasi va
shahar ibodatxonasi bo’lib, ular ichida albatta maxsus ibodat ob’ekti joylashgan. Bu joy
arxeologiya amaliyotida “Altar”, “Otashgoh”, “Otashkada” deb deb atalgan.
Arxeologik madaniyat – o’ziga xos etn. xususiyatlari bilan ajralib turadigan muayyan davrga va
hududga doyr arxeologik yodgorliklar birligi. Ayrim yoki bir qancha belgilarga, xususan, sopol
buyumlarning shakli, naqshi, marhumlarni dafn etish tartibi, mehnat qurollari, uy-ro’zg’or
anjomlari va boshqalarga ko’ra belgilanadi. Yodgorliklar qaerdan topilsa, shu joyning nomi bilan
yuritiladi (masalan, Sopolli madaniyati).
Arxeologik sanalash – arxeologik yodgorliklarning yoshini aniqlash. Ularning sanasi yil, yuz
yillar, ming yillarda aniq ko’rsatilishi hamda boshqa yodgorliklarga nisbatan aniqlangan nisbiy](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_151.png)
![(ilgari, so’nggi) bo’lishi mumkin. Arxeologiyada arxeologik usullar (stratigrafik, tipologik) va
tabiiy fanlar usullari (radio-uglerod usuli bilan sanalash va b.) bilan aniqlanishi mumkin.
Arxeologik sinov – arxeologik yodgorliklarni qayd etish (arxeologik xaritalar tuzish) va qazilma
ishlari olib borish maqsadida o’tkaziladigan qidiruv ishlari. Arxeologik sinovda odatda har bir
yodgorlik sinov tariqasida qisman qazib ko’rilib, uning bunyod etilgan vakti, umri, xususiyati
kabi tomonlari aniqlanadi.
Arxeologiya yodgorliklari – arxeologik tadqikotlarning ob’ekti bo’lib xizmat qiluvchi, erning
usti va ostida saqlanib qolgan qadimgi inshootlar va buyumlar. Arxeologiya yodgorliklari
moddiy tarixiy manbalar bo’lib, ularni o’rganish bilan kishilik jamiyatining o’tmishi yoritiladi.
Arxeologiya yodgorliklari kishilik tarixining yozma tarixgacha bo’lgan eng qadimgi davrini
o’rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Arxeologik davrlar bo’yicha Arxeologiya yodgorliklari
quyidagi turlarga bo’linadi: 1) tosh davri yodgorliklari; 2) jez davri yodgorliklari; 3) antik davr
yodgorliklari; 4) qadimgi mudofaa inshootlari; 5) qadimgi suv inshootlari; 6) qadimgi mozor-
mo’la va o’ralar; 7) qadimgi me’morlik yodgorliklari; 8) qadimgi hujjatlar; 9) o’rta asr shahar va
rabotlarning xarobalari; 10) zargarlik buyumlari va qadimgi pullarning xazinasi; 11) qadimgi va
o’rta asr pullari, turli arxeologik topilmalar.
Arxeologiya ekspeditsiyalari — moddiy madaniyat yodgorliklarini dala- tadqiqot yo’li bilan
o’rganish uchun tashkil qilinadigan ekspeditsiyalar. Ularni i.t. institutlari, oliy o’quv yurtlari,
muzeylar va ulkashunoslik to’garaklari tashkil etadi. Ko’pincha, kompleks ravishda tuzilib,
tarkibiga arxeologlardan tashqari etnograf,antropolog, geograf, tuproqshunos, biolog, botanik va
b. olimlar kiritiladi. Uzoq yillar ishlashga mo’ljallanib, mustaqil ishlaydigan otryad va
guruhlardan iborat qilib tuziladi. Har bir ekspeditsiyaning o’ziga xos nizomi, ilmiy kengashi,
maxsus bazasi buladi.
Yozma manbalar – inson tomonidan yozib qoldirilgan barcha manbalar.
Inson tomonidan yaratilgan manbalar : mehnat qurollari, qurol- aslahalar, kulolchilik
buyumlari, san’at va zeb-ziynat buyumlari, qoyatosh rasmlari, yozma manbalar va h.k. Yozma
manbalarni o’rganish bilan asosan tarixchilar shug’ullansalarda, arxeologlar kishilik o’tmishini
o’rganishda moddiy manbalar bilan birgalikda yozma manbalarga ham tayanib ish ko’radilar.
Moddiy ashyoviy manbalar - o’tmishda inson qo’li bilan bunyod etilgan tarixiy jarayon izlarini
o’zida aks ettiruvchi va kishilik jamiyati tarixini o’rganish imkonini beruvchi, hozirgi kungacha
saqlangan har qanday osori atiqalar moddiy ashyoviy manbalardir.
Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon suyaklari va o’simlik
qoldiqlari geologik qatlamlar bo’lib, ularni asosan antropologlar, zoologlar, botaniklar va
geologlar o’rganadilar.
Numizmatika – grekcha so’z bo’lib, tangashunoslik, yoki tangalar tarixi fanidir.
Antropologiya – grekcha so’z bo’lib, “antropos” – odam, “lo-gos” – fan demakdir.
Etnografiya – grekcha so’z bo’lib, “etnos” - xalq, “grafi-kos”- yozish demakdir. Elat, xalq,
millat urf-odati, an’analarini o’rganuvchi fan.
Etnologiya – grekcha so’z bo’lib, “etnos” - xalq, “lo-gos”- fan demakdir Xalqlarning kelib
chiqishi (etnogenezi) va etnik tarixi bilan shug’ullanadigan fan tarmog’i
Geraldika (gerbshunoslik, lotincha “heraldus” – glashatay) maxsus tarix fanlari doirasiga kiradi.
Gerblar va ularning tarixi bilan shug’ullanadi.
Gliptika – ( yun. qlypho – kesaman ) – qimmatbaho, yarim qimmatbaho toshlarga naqsh yoki
tasvir o’yish san’ati; amaliy bezak san’ati turi.
Gliptika asari gemma qadimdan muhr (egalik belgisi), tumor va taqinchoq vazifasini o’tagan.
Altar – o’troq dehqonchilik madaniyati ilk shaharlarida katta patriarxal oila, kvartal jamoasi va
shahar ibodatxonasi bo’lib, ular ichida albatta maxsus ibodat ob’ekti joylashgan. Bu joy
arxeologiya amaliyotida “Altar”, “Otashgoh”, “Otashkada” deb deb atalgan.
Toponimika (yun. topos — joy va onyma — ism, nom) — onomastika joy nomlari (geografik
atoqli nom-lar)ni o’rganuvchi fan.
Yarus – arxeologiyada stratigrafik qazishmaning tarxlari olish uchun belgilanadigan parallel
chiziqlar.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_152.png)
![Bronza – qo’rg’oshin (ruh) va misning qorishmasidan tayyorlanadigan metal turi.
Restavratsiya – qayta tiklash, ta’mirlash.
Radiokarbon (S-14) – yodgorliklar yoki moddiy ashyolar yoshini aniqlashning fizik
laboratoriya usuli.
GIS (rus-GIS, uzb-GAT) – Geografik axborot tizimi
Minerologiya – toshlar haqidagi fan bo’lib, toshlarning tarkibini aniqlaydi.
Gidrogeologiya – suv geologiyasi.
Paleobotanika – o’simliklar tarixi bilan shug’ullanuvchi botanika fanining tarmog’i.
Paleozoologiya - Hayvonat dunyosi tarixi bilan shug’ullanadigan fan sohasi
Chopper – bir tomondan urib-uchirish asosida yasalgan ibtidoiy tosh qurol.
Chopping – bir tomondan ikki tarafi urib-uchirilgan tosh kurol.
Nukleus – tosh qurol, tosh qurollar yasash uchun chaqmoqtosh yoki boshka tosh parchalaridan
uchirib olinadigan tosh bo’lagi.
Bifas – ibtidoiy qo’l bolta.
Makrolit – ibtidoiy katta sodda tosh qurollar.
Mikrolit – ibtidoiy kichik sodda tosh qurollar.
Arxaika davri – bu kishilik jamiyatining ilk temir davri (mil. avv. VII- IV asrlar)
ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va etnomadaniy hayotiga nisbatan arxeologlar tomonidan
ishlatilgan atama
Antik – yunon. qadimgi
Tsivilizatsiya -tamaddun
" Rim arxeologiyasi " – Diodorning zamondoshi Diodor Galikarnasskiy Rimning Puni
urushlarigacha bo’lgan davrini "Rim arxeologiyasi" atamasi bilan atagan.
Mozor-qo’rg’on – chorvador qabilalarga dahldor bo’lib, ikki xil ko’rinishda, ya’ni tosh uyumli
va tuproq qo’rg’onli shaklda qad ko’targan. Ichki tuzilishiga ko’ra, yorma qabr, dromosli,
katakombali lahat shaklida bo’lib, skelet va qabr ashyolari joylashtirilgan lahat og’zi tosh plita,
tosh bloklari, ba’zida dev g’ishtlar bilan berqitilgan bo’ladi.
Ibodatxona – otashparast ajdodlarimizning islomga qadar topinish, cho’qinish, ibodat qilish
ilohiy maskani.
Rabod – tashqi shahar, u joyda shaharga keladigan savdo ahli va musofirlar uchun qarvon
saroylar, ulgurji savdo bozorlari, o’zga shahar fuqoralarining savdo karvonsaroylari joylashgan.
Shahriston – ichki shahar, u joyda shahar xunarmandlari, xunarmandchilikka doir ishlab
chiqarish ob’ektlari, do’konlar, shahar jomiy va kvartal masjidlari, ichki bozor, badavlat mulk
egalari va ahli xunarning turar-joylari, o’zga shahar fuqoralarining kvartallari joylashgan.
Shahriston atrofi mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar aholisining ko’payishi hisobiga
ikkinchi va uchinchi shahristonlarni vujudga kelishi mumkin. Odatda yangi bunyod etilgan har
bir shahriston atrofi mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar darvozasi unga keladigan
magistral yo’llar hisobga olinib, bir necha bo’lishi mumkin.
Kenotaf – (yunoncha. Kenotaphion – murda skeletisiz qabr) – murda qo’yilmagan bo’sh qabr,
ya’ni musofirlikda, ovda yoki yov bilan kurashda bedarak yo’qalib, vafot etgan shaxs ruhining
qabri). Qadimgi Misr, Yunoniston, Rim, bronza davrida O’rta Osiyoda kenotaf qabrga, uning
loydan yoki matodan yasalgan mitti haykalchasi, yoki uning chorva mulkidan bitta ko’zichoq
yoki taqachani marxum qanday holatda ko’milsa, aynan shunday holatda ko’mish dafn
marosimiga aylangan.
Arki a’lo – o’rta asr shaharlari tarixiy topografiyasini mukammal o’rgangan V.V. Bartold
o’zining “K istorii Merva” maqolasida (V.V.Bartold, soch., tom IV, c.173-174) o’rta asr
shaharlari uch qismdan, ya’ni Ark (kuxandiz), Shahriston (ichki shahar) va Rabod (tashqi
shahar)dan iborat ekanligini birinchi bor asoslagan. Ark shaharning eng baland, atrofi mudofaa
devorlari va suv to’ldirilgan maxsus xandak bilan o’rab olingan. Arkda shahar hukmdorining
mahobatli saroyi, masjid, zindon va shaxsiy qo’rikchilari hamda shahar mahkamasi joylashgan.
Ark bir darvazali, unga qo’riqchili keng pandus orqali ko’tarilgan (kirilgan).](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_153.png)
![Altar – o’troq dehqonchilik madaniyati ilk shaharlarida katta patriarxal oila, kvartal jamoasi va
shahar ibodatxonasi bo’lib, ular ichida albatta maxsus ibodat ob’ekti joylashgan. Bu joy
arxeologiya amaliyotida “Altar”, “Otashgoh”, “Otashkada” deb deb atalgan.
Ibtidoiy san’at - Arxeologik davrlardan biri yuqori paleolit davrida vujudga kelgan.
Mikrolit tosh qurollar – ilk bora Fransiya xududidan topilgan.
Antropogen davri – Geologik davr xisoblanadi
Qo’shilish madaniyati – (davriy sanasi mil.avv. X- IX ming yilliklar) O’rta Osiyo xududida
tarqalgan mezolit davri madaniyati.
Machay g’or makoni – mezolit davriga oid makon bo’lib, O’zbekiston Respublikasining
Surxondaryo viloyati xududida joylashgan.
Xayvonlarni kulga urgatish – arxeologik davrlardan biri mezolit davrida vujudga kelgan.
Obishir madaniyati - (davriy sanasi mil.avv. IX-VIII ming yilliklar) O’rta Osiyo xududida
tarqalgan mezolit davri madaniyati.
Qoyatosh suratlari – qoyalarga tushirilgan tasvirlar, petrogliflar, g’or devorlariga tushirilgan
tasvirlar.
Teshiktosh – O’zbekiston xududida joylashgan g’or makon yodgorligi .
Obirahmat – O’zbekiston xududida joylashgan g’or makon yodgorligi
Diniy karashlar – arxeologik davrlardan biri yuqori paleolit davrida vujudga kelgan.
Ansambllar — tarixan tarkib topgan hududda aniq ko’zga tashlanadigan, atrof manzarasi bilan
umumiyligi yoki aloqadorligi tarixiy, arxeologik, me’moriy, estetik yoki ijtimoiy-madaniy
qimmatga ega bo’lgan, ijtimoiy, ma’muriy, diniy, ilmiy, o’quv-ta’lim, istehkom, saroy, turarjoy,
savdo, ishlab chiqarish va boshqa ahamiyatga molik hamda rassomlik, haykaltaroshlik, amaliy
bezak san’ati, me’morchilik asarlari bilan bog’liqlikda alohida yoki o’zaro birgalikda turgan
yodgorliklar, imoratlar va inshootlar guruhlari, shuningdek tarixiy tarhlarning hamda
manzilgohlar imoratlarining qoldiqlari, landshaft arxitekturasi va bog’-rog’ san’ati asarlari
(bog’lar, istirohat bog’lari, xiyobonlar, sayilgohlar).
Diqqatga sazovor joylar — inson va tabiat ijodining mushtarak mahsuli, shuningdek tarixiy,
arxeologik, shaharsozlik, estetik, etnologik yoki antropologik qimmatga ega bo’lgan hududlar,
shu jumladan xalq hunarmandchiligi maskanlari, tarixiy manzilgohlar yoki shaharsozlik tarhi
markazlari va tarixiy (shu jumladan harbiy) voqealar, yodgorliklar, atoqli tarixiy shaxslarning
hayoti bilan bog’liq bo’lgan imoratlar, xotira joylari, tabiiy landshaftlar, shuningdek ko’hna
shaharlar, shahristonlar, manzilgohlar, qarorgohlar imoratlarining madaniy qatlamlari, qoldiqlari,
marosimlar bajo etiladigan joylar.
Yodgorliklar — tarixiy, ilmiy, badiiy yoki o’zgacha madaniy qimmatga ega bo’lgan ayrim
imoratlar, binolar va inshootlar, ular bilan bog’liq bo’lgan rassomlik, haykaltaroshlik, amaliy
bezak san’ati asarlari hamda shu imoratlar, binolar va inshootlarning tarixan tarkib topgan
hududlari, shuningdek memorial uylar, kvartiralar, qabristonlar, maqbaralar va ayrim qabrlar,
monumental san’at asarlari, fan va texnika (shu jumladan harbiy texnika) ob’ektlari,
antropologiya, etnografiya, numizmatika, epigrafika, kartografiya, fotografiya materiallari,
kinofilmlar, audio-, video yozuvlar hamda boshqa jismlardagi yozuvlar, adabiyot va san’at
asarlari, arxiv, qo’lyozma va chizma hujjatlar, qadimgi qo’lyozma kitoblar, harf terish usulida
chiqarilgan dastlabki kitoblar, nodir va noyob nashrlar, notalar, muqaddas buyumlar va memorial
xususiyatga ega bo’lgan ashyolar, tosh haykallar, qoyaga o’yib solingan tasvirlar, arxeologiya
yodgorliklari.
Madaniy meros ob’ektlari — moddiy va nomoddiy madaniy meros ob’ektlari.
Moddiy madaniy meros ob’ektlari — tarixiy, ilmiy, badiiy yoki o’zgacha madaniy qimmatga
ega bo’lgan ansambllar, diqqatga sazovor joylar va yodgorliklar.
Nomoddiy madaniy meros ob’ektlari — tarixiy, ilmiy, badiiy yoki o’zgacha madaniy
qimmatga ega bo’lgan urf-odatlar, xalq ijodiyoti (so’z, raqs, musiqa, tomosha san’ati),
shuningdek ular hamda xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’ati bilan bog’liq bilimlar,
ko’nikmalar, asbob-anjomlar, artefaktlar, madaniy makonlar.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_154.png)
![Mozor-qo’rg’on – chorvador qabilalarga dahldor bo’lib, ikki xil ko’rinishda, ya’ni tosh uyumli
va tuproq qo’rg’onli shaklda qad ko’targan. Ichki tuzilishiga ko’ra, yorma qabr, dromosli,
katakombali lahat shaklida bo’lib, skelet va qabr ashyolari joylashtirilgan lahat og’zi tosh plita,
tosh bloklari, ba’zida dev g’ishtlar bilan berqitilgan bo’ladi.
Ibodatxona – otashparast ajdodlarimizning islomga qadar topinish, cho’qinish, ibodat qilish
ilohiy maskani.
Rabod – tashqi shahar, u joyda shaharga keladigan savdo ahli va musofirlar uchun qarvon
saroylar, ulgurji savdo bozorlari, o’zga shahar fuqoralarining savdo karvonsaroylari joylashgan.
Shahriston – ichki shahar, u joyda shahar xunarmandlari, xunarmandchilikka doir ishlab
chiqarish ob’ektlari, do’konlar, shahar jomiy va kvartal masjidlari, ichki bozor, badavlat mulk
egalari va ahli xunarning turar-joylari, o’zga shahar fuqoralarining kvartallari joylashgan.
Shahriston atrofi mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar aholisining ko’payishi hisobiga
ikkinchi va uchinchi shahristonlarni vujudga kelishi mumkin. Odatda yangi bunyod etilgan har
bir shahriston atrofi mudofaa devorlari bilan o’rab olingan. Shahar darvozasi unga keladigan
magistral yo’llar hisobga olinib, bir necha bo’lishi mumkin.
Kenotaf – (yunoncha. Kenotaphion – murda skeletisiz qabr) – murda qo’yilmagan bo’sh qabr,
ya’ni musofirlikda, ovda yoki yov bilan kurashda bedarak yo’qalib, vafot etgan shaxs ruhining
qabri). Qadimgi Misr, Yunoniston, Rim, bronza davrida O’rta Osiyoda kenotaf qabrga, uning
loydan yoki matodan yasalgan mitti haykalchasi, yoki uning chorva mulkidan bitta ko’zichoq
yoki taqachani marxum qanday holatda ko’milsa, aynan shunday holatda ko’mish dafn
marosimiga aylangan.
Arki a’lo – o’rta asr shaharlari tarixiy topografiyasini mukammal o’rgangan V.V. Bartold
o’zining “K istorii Merva” maqolasida (V.V.Bartold, soch., tom IV, c.173-174) o’rta asr
shaharlari uch qismdan, ya’ni Ark (kuxandiz), Shahriston (ichki shahar) va Rabod (tashqi
shahar)dan iborat ekanligini birinchi bor asoslagan. Ark shaharning eng baland, atrofi mudofaa
devorlari va suv to’ldirilgan maxsus xandak bilan o’rab olingan. Arkda shahar hukmdorining
mahobatli saroyi, masjid, zindon va shaxsiy qo’rikchilari hamda shahar mahkamasi joylashgan.
Ark bir darvazali, unga qo’riqchili keng pandus orqali ko’tarilgan (kirilgan).
FANNI O‘ZLASHTIRISH KO‘RSATKICHINI ANIQLASHGA QARATILGAN YOZMA
SAVOLLAR TO‘PLAMI
1. Arxeologiya fani tasnifi.
2. Arxeologiya fani maqsadi va vazifalari.
3. Arxeologiya fani ish uslubi va tadqiqot turlari.
4. Arxeologik qidiruv haqida ma’lumot bering
5. Arxeologik sinov haqida ma’lumot bering
6. Arxeologiya va tarix fanining o’zaro aloqadorligi
7. Arxeologiya manbalari
8. Arxeologiya tarixi
9. Arxeologik qazish ishlari
10. Suv osti arxeologiyasi
11. Arxeologiya - umuminsoniyat tarixiga xizmat qiladigan fan.
12. Arxeologiya - xalqaro fan.
13. Arxeologiya fani to’g’risidagi ilmiy bilimlarning shakllanishi.
14. Birinchi ilmiy arxeologik tadqiqotlar
15. Arxeologiya fani ish uslubi va tadqiqot turlari.
16. Zamonaviy arxeologiya fani
17. Arxeologik kuzatish
18. Arxeologik madaniyat
19. Arxeologiya xaritografiyasi
20. Arxeologiya yodgorliklari
21. Arxeologiya fanining Evropada paydo bo’lishi tarixi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_155.png)
![22. Arxeologiyani XVIII asr oxiri XIX asrdagi rivoji
23. Rossiyada arxeologiya fanining paydo bo’lishi.
24. Gerkulanum va Pompeyning arxeologik qazish uslublarini tushunishda manba ekanligi.
25. XIX asrning oxirida Turkistonda rus va mahalliy o’lkashunoslarining dastlabki
arxeologik izlanishlari
26. O’zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi
27. O’zbekiston mustaqilligi davrida arxeologiya fani
28. O’zbekistonda XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917 yilgacha bo’lgan davr arxeologiyasi
29. Turkiston Arxeologiyasi havaskorlari to’garagi
30. O’zbekistonda 1917-1938 yillar arxeologiyasi.
31. O’zbekistonda 1938-1945 yillar arxeologiyasi.
32. Yahyo G’ulomovich G’ulomov faoliyati
33. O’zbekistonda 1945-1991 yillar arxeologiyasi.
34. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining tashkil etilishi
35. O’zbekiston-Frantsiya-Sug’diyona arxeologik ekspeditsiyasi faliyati
36. O’zbekiston-Germaniya xalqaro ekspeditsiyasi faoliyati
37. O’zbekiston-Italiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati
38. O’zbekiston-Yaponiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati
39. O’zbekiston-AQSH xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati
40. O’zbekiston-Rossiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati
41. O’zbekiston-Polsha xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati
42. Arxeologiya fanida tarixiy fanlarning o’rni
43. Arxeologiya va tarixiy fanlar
44. Arxeologiya va numizmatika
45. Arxeologiya va antropologiya
46. Arxeologiya va etnografiya
47. Arxeologiya va etnologiya
48. Arxeologiya va geraldika
49. Arxeologiya va gliptika
50. Arxeologiya va dinlar tarixi
51. Arxeologiya va harbiy san’at tarixi
52. Arxeologiya va epigrafika
53. Arxeologiya va toponimika
54. Arxeologiya va sfragistika
55. Tosh asri (paleolit, mezolit, neolit)
56. Paleomatall davri (eneolit, bronza, temir)
57. Tarixiy manbalarni arxeologik jihatdan davrlash (xronologiya, davrlashtirish,
dendroxronologiya)
58. Insoniyat tarixining davrlarga bo’lishning asosiy tamoyillari (Ibtidoiy davr, qadimgi davr,
o’rta asrlar tarixi, yangi va eng yangi zamon tarixi)
59. Mustaqillik davrida arxeologiya fanining asosiy vazifalari (Arxeologik tadqiqotlar,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Xalqaro ilmiy konferensiyalar)
60. Arxeologik yodgorliklarning muhofazasi (“Arxeologik yodgroliklarni mhofaza qilish va
ulardan foydalanish to’g’risida”gi qaror)
61. Arxeologik dala tadqiqoti (shurf, ekspeditsiya, qidiruv, GIS, GAT)
62. Arxeologik qidiruv (GIS, GAT)
63. Arxeologik ekspeditsiya (Ruxsatnoma, ekspeditsiya tarkibi, uslubiy qo’llanmalar)
64. Arxeologiya va mineralogiya
65. Arxeologiya va topografiya
66. Arxeologiya va gidrogeologiya
67. Arxeologiya va paleobotanika
68. Arxeologiya va paleozoologiya](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_156.png)
![69. Arxeologiya va biologiya
70. GIS (GAT)ning arxeologiyada qo’llanilishi
71. Arxeologik davrlashtirish
72. Paleolit davri texnologik kashfiyotlari
73. Mezolit, neolit va eneolit davri texnologik kashfiyotlari
74. Jez va temir davri texnologik kashfiyotlari
75. Arxeologiya va xronologiya
76. Toshga ishlov berishning levallua texnikasi
77. Toshga ishlov berishning retushlash usuli
78. Muste davrining texnologik kashfiyotlari
79. So’ngi paleolit davri texnologik kashfiyotlari
80. Mezolit davri texnologik kashfiyotlari
81. Neolit davri texnologik kashfiyotlari
82. Eneolit davri texnologik kashfiyotlari
83. Bronza davri texnologik kashfiyotlari
84. Temir davri texnologik kashfiyotlari
85. Kishilik jamiyatining moddiy madaniyati davrlarida qilingan texnologik kashfiyotlar
(paleolit, mezolit, neolit, eneolit).
86. Kishilik jamiyatining moddiy madaniyati davrlarida qilingan texnologik kashfiyotlar
(bronza davri, ilk temir davri).
87. Kishilik jamiyatining moddiy madaniyati davrlarida qilingan texnologik kashfiyotlar
(antik davr, o’rta asrlar)
88. Jahonning eng yirik arxeologiya ilmiy markazlari
89. Qadimgi tosh davri makonlari.
90. Qishloq, shahar, ibodatxona arxeologiya yodgorliklari
91. Qabr – qo’rg’onlar va ularning turlari
92. Harbiy istehkomlar arxeologik manba sifatida
93. Yo’llar va boshqa turdadagi arxeologik yodgorliklar
94. Qoyatosh rasmlari – arxeologik manba sifatida
95. Qishloqlar arxeologik manba sifatida
96. Shaharlar arxeologik manba sifatida
97. Qadimgi ibodatxonalar arxeologik manba sifatida
98. Qal’a, qo’rg’on va mudofaa devorlari arxeologik manba sifatida
99. Karvonsaroylar arxeologik manba sifatida
100. Sardobalar arxeologik manba sifatida
101. Hammomlar arxeologik manba sifatida
102. Geologik, erning shakllanish davri bo’lgan uchlamchi va to’rtlamchi davr
qatlamlarida uchraydigan paleozoologik, paleobotanik topilmalar.
103. Paleolit davri yodgorliklari va ularning tarixni o’rganishdagi ahamiyati.
104. Qadimgi qabr va qo’rg’onlar va ularning tarixni o’rganishdagi ahamiyati.
105. Qadimgi qishloqlar, harbiy istehkom va ularning tarixni o’rganishdagi ahamiyati.
106. Qadimgi ibodatxonalar, mudofaa devorlar, shaharlar va ularning tarixni
o’rganishdagi ahamiyati.
107. Qadimgi yo’llar, karvonsaroylar va ularning tarixni o’rganishdagi ahamiyati.
108. Paleolit va mezolit davri O’rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan
moddiy madaniyat yangiliklari
109. Neolit va eniolit davri O’rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan moddiy
madaniyat yangiliklari
110. Bronza va ilk temir davri O’rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan
moddiy madaniyat yangiliklari
111. Antik va o’rta asrlar davri O’rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan
moddiy madaniyat yangiliklari](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_157.png)
![112. Paleolit va mezolit davri O’rta Osiyo hududida insoniyat tomonidan qilingan
moddiy madaniyat yangiliklari
113. Neolit inqilobi va uning mohiyati
114. O’rta Osiyo bronza va ilk temir davri dehqonchilik moddiy madaniyati
115. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi
116. O’zbekistonda xalqaro arxeologik tadqiqotlar o’tkazish tartibi
117. Xalqaro ilmiy shartnomaning asosiy bandlari.
118. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazish qoidalari.aytib bering
119. “Ruxsatnoma” (Otkro’to’y list) olish tartibi.
120. Xalqaro ilmiy shartnomaning asosiy bandlari qanday bo’ladi?
121. Xalqaro arxeologik hamkorlik va uning huquqiy asoslari
122. Xalqaro ilmiy shartnomaning asosiy qismlari ayting
123. Xalqaro arxeologik shartnomani bekor qilish tartiblari.
124. Qadimgi Baqtriya arxeologiyasi tarixshunosligi.
125. Qadimgi So’g’d arxeologiyasining o’rganilish tarixi.
126. Choch (Toshkent viloyati) arxeologiyasi.
127. Toshkent shahrining 2000 yilligining ilmiy-arxeologik asoslari.
128. Qadimgi Farg’onada arxeologik tadqiqotlar tarixi.
129. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar o’tkazuvchi muassasallar
130. “Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish” to’g’risida
O’zbekiston Respublikasining Qonuni.
131. Madaniy meros ob’ektlarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish sohasidagi
davlat boshqaruvi
132. Madaniy meros ob’ektlarini davlat tomonidan muhofaza qilish
133. Madaniy meros obyektlarini asrash va ulardan foydalanish
134. Moddiy madaniy meros ob’ektlariga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni
tasarruf etish
135. Alohida muhofaza qilinadigan tarixiy-madaniy hududlar
136. Ulug’bek observatoriyasining arxeologik o’rganilishi.
137. Qadimgi Xorazm sivilizatsiyasining ochilishi tarixi (S.P. Tolstov).
138. Eski Termizning o’rganilishi tarixi (M.E. Masson).
139. Yahyo G’ulomov - birinchi o’zbek arxeologi.
140. Moddiy arxeologik yodgorliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish
141. Arxeologiya fani predmeti, maqsadi va vazifasi, tadqiqot obyekti.
142. O’zbekistonda 1917-1938 yillar arxeologiyasi va uning ahamiyati
143. O’zbekistonda 1938-1945 yillar arxeologiyasi va uning ahamiyati
144. Yahyo G’ulomovich G’ulomovning o'zbek arxeologiyasidagi o'rni
145. O’zbekistonda 1945-1991 yillar arxeologiyasi va uning ahamiyati
146. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya institutining tashkil etilishi va
uning faoliyati
147. O’zbekiston-Fransiya-Sug’diyona arxeologik ekspeditsiyasi faoliyati va uning
natijasi
148. O’zbekiston-Germaniya xalqaro ekspeditsiyasi faoliyati va uning ahamiyati
149. O’zbekiston-Italiya-Yponiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati va uning
ahamiyati
150. O’zbekiston-Polsha- AQSH xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati va uning
ahamiyati
151. O’zbekiston-Rossiya xalqaro qo’shma ekspeditsiyasi faoliyati va uning ahamiyati
152. “Turkiston havaskor arxeologlari to’garagi” faoliyati va uning o’zbek
arxeologiyasidagi o’rni.
153. Arxeologik yodgorlik va undagi moddiy topilmalar xronologiyasi va arxeologik
davrlashtirish](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_158.png)
![154. Radiokarbon usuli va uni qo’llash shart-sharoitlari
155. Arxeologiya fanida nisbiy davrlashtirish
156. O’rta Osiyoning ashel davri yodgorliklari va ularning arxeologik o’rganilishi
157. Qo’tirbuloq yodgorligi moddiy manbalari
158. Ko’lbuloq makoni tosh qurollarining texnikasi va texnologiyasi
159. Arxeologik stratigrafiya
160. Mahalliy o’lkshunoslar faoliyati va ularning o’zbek arxeologiyasidagi o’rni
161. Turkiston to’plami
162. A.Kun faoliyati
163. O’rta Osiyoning so’ngi paleolit davriga oid yodgorliklari
164. Dastlabki arxeologik tadqiqotlar
165. Joytun madaniyatining arxeologik o’rganilishi
166. Qadimgi topilmalar haqidagi dastlabki tasavvurlar (yirik hayvonlarning suyak
qoldiqlari, “momaqaldiroq bolta”, “samoviy bolta”)
167. Arxeologiya atamasining paydo bo’lishi va dastlabki qadamlari (“arxeologiya”,
Platon, Nabonid, Gerodot, Lukretsiy Kar)
168. Eng dastlabki qazishma ishlari (Aleksey Komvin, “Momaqaldiroq poykonlar”,
mamont, maxayrot,)
169. Qadimiyatga nisbatan dastlabki munosabatlar (antic dunyo, o’rta asr, quldorlik
tuzumi, feodal tuzum)
170. Cherkov dindorlarining fanga nisbatan munosabatlari (cherkov dindorlari,
dogmatism, diniy qoidalar)
171. Uyg’onish davrida bilimga nisbatan munosabatlarning paydo bo’lishi (Uyg’onish
davri, Renessans, ilmiy adabiyotlar,)
172. Sharq allomalarining fandagi o’rni arxeologiya sohasiga qo’shgan hissalari (al-
Buxoriy, Farg’oniy, Beruniy, Farg’oniy, Xorazmiy, Marg’inoniy, Najmiddin Kubro)
173. Antik davr arxeologiyasi (Florensiya, Rim, Rim papalari, papa Yuliy II, 1503-
1513 yillar, 1534-1549 yillar, papa Pavl III)
174. Dastlabki arxeologik manbalarning to’plana borishi (1711-yil, Gerkulanum,
Pompey, Stabiya,)
175. Dastlabki arxeologik qazishma ishlarining natijalari (100 ga yaqin haykallar,
1632-yil, byustlar, devoriy jivopis)
176. Arxeologik tekshiruvchilarning hukumat nazoratiga olinishi va ahamiyati (XVIII
asr, ko’rgazmalar, ilmiy tadqiqot ishlari, hukumat aralashuvi)
177. Pyotr I ko’rgazmalarining ahamiyati (Pyotr I, V.N.Tatishev, 1718-yil)
178. Lord Eldjinning noilmiy qilmishlari (Shotlandiya, Konstantinopol, Napaleon,
Afina, Parfenona)
179. Uyg’onish davri arxeologik tadqiqotchilarining kamchiliklari va asoratlari
(“kolleksionerlar”, A.S.Uvarov, Vladimir-Suzdal, A.A.Spitsin)
180. Arxeologiya fani taraqqiyotida Buyuk geografik kashfiyotlarning o’rni
(X.Kolumb, A.Vispuchchi, Vasko da Gama, Kliment VIII)
181. Mixail Merkati faoliyati (1717-yil, Parij Fanlar Akademiyasi, Jyusse)
182. O’rta Osiyoning Kushonlar davri tarixiy geografiyasi.
183. Ilk o’rta asrlar davrida o’lkamiz tarixiy geografiyasi.
184. IX-XIII asrlar tarixiy geografiyasi.
185. Temur va temuriylar hamda shayboniylar davri tarixiy geografiyasi.
186. O’zbekiston Respublikasining ma’muriy-hududiy bo’linishi va relfi.
187. O’lkamiz tarixini o’rganishda arxeologiya fanining tutgan o’rni va ahamiyati.
188. Tosh davri xususiyatlari.
189. Bronza va temir davrlari xususiyatlari.
190. O’troq dehkonchilik va ko’chmanchi qabilalarning tarqalishi.
191. O’lkamizdagi qadimgi va O’rta asrlar davri shaharlari va me’moriy obidalari.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_159.png)
![192. O’zbekistonda olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari va ularning asosiy
natijalari.
193. Antropologiya va etnologiya fanlari va tadqiqot obe’ktlari.
194. Eng qadimgi odam (Seling’ur, Teshiktosh, Samarqand topilmalari).
195. O’zbekiston hududida zamonaviy odamlarning paydo bo’lishi va voha bo’ylab
tarqalishi.
196. Neolit, eneolit va bronza davrlari dehqonchilik va chorvador qabilalari.
197. O’rta Osiyodagi etnik guruhlar.
198. So’g’dlar, baqtriyaliklar, xorazmliklar, sak va massagetlar to’g’risidagi dastlabki
yozma ma’lumotlar.
199. Antik davri migratsiyalari va etnik jarayonlari (yuechjilar, usunlar, xioniylar,
toxarlar, eftalitlar va b.).
200. O’rta Osiyoning qadimgi aholisining antropologik shakllari va tipi.
201. O’rta asrlarda turkiy tilli xalqlarning kirib kelishi masalalari va uning bosqichlari
(qarluqlar, o’g’uzlar va qipchoqlar).
202. O’rta Osiyoning arablar tomonidan istilo qilinishi.
203. Toxiriy va Somoniy sulolalarining etnik asosi.
204. O’rta Osiyoning rivojlangan feodalizm davrida etnik tarixi.
205. O’rta Osiyo hududiga Qoraxitoylarning kirib kelishi.
206. O’rta Osiyoning mo’g’ullar tomonidan bosib olinishi.
207. O’rta Osiyo antropologik xaritasining shakillanishi.
208. Temur va Temuriylar davlati va uning inqirozga yuz tutishi.
209. Buxoro, Xiva va Qo’qond xonliklarining etnik tarkibi.
210. O’rta Osiyo hududida asosiy xalklarning va etnik guruhlarning tarqalishi va
tillari.
211. Yozma manbalarning axamiyati va ularning turlari.
212. O’lkamiz tarixi to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar: «Avesto», qadimgi fors
manbalari, yunon—rim mualliflarining asarlari, Xitoy manbalari. Qadimgi yozuv
yodgorliklari so’g’d, baqtriya va xorazm yozuvlari.
213. O’rta asrlar davri arab va mahalliy mualliflarining asarlari.
214. Bushe de Pertning arxeologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissasi (XIX asr,
Fransiya havaskorlari to’garagi)
215. Pompeyda o’tkazilgan qazishma ishlari (Pompey, 1799-1814 yillar, 1748-yil,
Gerkulanum, Neapol, Gretsiya, Napaleon Bonapart)
216. Misrda bajarilgan arxeologik ishlar (Napaleon Bonapart, Misr instituti, Denon,
Xeops, Aleksandriya, Siena, iyerogliflar)
217. Denonning Misrdagi faoliyati (ibodatxona, grobnits, sarkofag, Rozet bitiktoshi)
218. XIX asrda ibtidoiy tarix haqidagi tushunchalarning paydo bo’lishi (“samoviy
boltalar”, Xristian Tomsen, 1836-yil)
219. Xrisstian Tomsenning arxeologiya fani taraqqiyotiga qo’shgan hissasi (Cherkov
dindorlari, dogmalar, Daniya, xronologiya)
220. Vorsoning ilmiy qarashlari (1821-1855 yillar, qabrlar, bronza davri, dafnlar,
paleontologiya, antropologiya)
221. Arxeologiyaning fan darajasiga ko’tarilishi (Jorj Kyuve, E, Larte, Ch.Darvin)
222. Altamir g’orining topilishi va dastlabki tadqiqotlar (1868-yil, Savtuolo, oxra,
fakel)
223. Arxeologik manbalar inson tafakkurining mahsuli ekanligi (Gerodot, Prazias
ko’li, Tsyurik ko’li, Galba)
224. G. Mortilening arxeologiya taraqqiyotiga qo’shgan hissasi (1848-yil, tosh
qurollar, Amena, Sent-Ashell, Muste, Dardoni)
225. Arxeologiyaning ijtimoiy fan darajasiga ko’tarilishi odimlari (yangi arxeologik
kashfiyotlar, Vorso, Mortile)](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_160.png)
![226. Arxeologiyada Montelius qarashlari va uning ahamiyati (tip, evolyutsion nazariya,
Skandinaviya, Italiya, Gretsiya, Misr Ossuriya, Bobil)
227. Arxeologiya fanida V.A.Gorodsev va uning xizmatlari (1860-1945 yillar, bronza
davri, Sharqiy Yevropa, inientarlar, janubiy rus dashlari)
228. Arxeologiyada A.A.Spitsin va uning qarashlari (1858-1931 yillar, qadimgi
slavyanlar, yilnomalar, A.V.Arsixovskiy, B.A.Ribakov)
229. Arxeologik madaniyat tushunchasining shakllanishi (arxeologik madaniyat,
arxeologik yodgorliklar, mehnat qurollari)
230. Tarixiy haqiqatni tiklashda arxeologiyaning o’rni (arxeologik manba, yozma
manba, arxeologik yodgorliklar)
231. Artur Evans va Krit arxeologiyasi (1870-1928 yillar, Misr tarixi, Krit tarixi,
“Odisseya”, Minos, 1900-yil)
232. Arxeologiyaning buyumlar fanidan tarix fani darajasiga ko’tarilishi (Pompey va
Gerkulanumdagi qazishma ishlari, B.V.Farmakovskiy, Olviya)
233. B.V.Farmakovskiyning qazishma ishlari (Olviya, Nikolayev shahri, stratigrafiya)
234. Arxeologiya tarix fanining ajralmas qismi ekanligi va uning fan sifatida
rasmiylashuvi (stratigrafiya, klassik arxeologiya, ibtidoiy arxeologiya, umumiy
arxeologiya, Sharq arxeologiyasi)
235. O’rta Osiyoda XIX asr birinchi yarmida tarixni o’rganish yuzasidan erishilgan
yutuqlar (Narshaxiy, Tabariy, Rashididdin, Jomiy, Abulg’oziyxon)
236. O’rta Osiyo tarixini o’rganishda Rus sharqshunoslarining ta’siri (N.A.Seversov,
P.P.Semyonov-Tyanshanskiy, A.P.Fedchenko, I.V.Mushketov, V.V.Dukachev)
237. O’rta Osiyo hududida dastlabki ilmiy markazlarning tashkil etilishi (Toshkent
motrologik markazi, Toshkent falakiyotshunoslik rasadxonasi, Turkiston statistika
qo’mitasi)
238. XIX asr birinchi yarmida dastlabki ilmiy axborotlarning to’planishi (“Axborot”,
“Turkiston albomi”, P.I.Lerx, N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy, V.V.Bartold)
239. Arxeologiyada V.I.Mejovning xizmatlari (“Turkiston to’plami”, 1868-yil, 416,
“Turkiston albomi”)
240. Turkiston arxeologiya havaskorlari to’garagining tashkil etilishi (V.V.Bartold,
1895-yil, D.M.Levshin, N.S.Likoshin, K.V.Aristov, V.F.Oshanin)
241. XIX asr birinchi yarmida mahalliy o’lkashunoslarning faoliyati (A.L.Kun, 1872-
yil, O’rta Osiyo olimlar jamiyati, N.N.Muravyov, A.S.Uvarov)
242. O’rta Osiyo arxeologiyasida V.V.Bartoldning xizmatlari (Arxeologiya
havaskorlari to’garagi, 108, 1869-1930 yillar, O’rta Osiyo tarixi)
243. XIX asr oxiri – XX asr boshlaridagi Turkistondagi ilmiy jamiyatlar (O’rta Osiyo
olimlar jamiyati, Arxeologiya havaskorlari to’garagiArxeologiya, antropologiya,
etnografiya havaskorlari to’garagi)
244. O’rta Osiyoni arxelogik jihatdan o’rganish ishlarining boshlanishi
(V.V.Grigoryev, N.I.Veselovskiy, V.A.Jukovskiy, V.V.Bartold)
245. XX asrning 20-yillarigacha bo’lgan davrda O’rta Osiyonning arxeologik jihatdan
o’rganilishi (A.I.Pavlov, Qoratepa, Ayritom, Akmalinsk, Go’yarqal’a)
246. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida tub mahalliy arxeologlarning faoliyati (Akram
Polvon Asqarov, Musojn Saidjonov, Muhammadqulov, Sattorxon)
247. Akram Polvon Asqarovning faoliyati (N.I.Veselovskiy, 1884-yil, Farg’ona
vodiysi)
248. 1917-1990 yillarda arxeologiya fanining ahvoli: yutuq va kamchiliklari (O’rta
Osiyo arxeologiyasi, Turkiston Komiteti, Moddiy madaniyat tarixi akademiyasi)
249. Arxeologiyaning fan sifatida Oliy o’quv yurtlarida o’tilishi (Arxeologiya
bo’limlari, O’zbekiston Fanlar Akademiyasi, O’zbekiston milliy universiteti, Samarqand
davlat universiteti)](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_161.png)
![250. 53. XX asrning 20-30 yillarda O’rta Osiyoda olib borilgan arxeologik tadqiqot
ishlari (Turkmaniston madaniyat institute, Katta Balxan, A.A.Marushenko, S.E Ershov,
A.N.Bernshtam)
251. Arxeologik kadrlar tayyorlashning yo’lga qo’yilishi (1939-yil, 26 ta ilmiy
tadqiqoq instituti, O’zMU, SamDU)
252. O’rta Osiyoda dastlabki arxeologik ilmiy ekspeditsiyalarning boshlanishi va
ularning natijalari (S.P.Tolstov, Y.G’ulomov, A.V.Vinogradov, E.M.Masson,
V.A.Shishkin)
253. Arxeologiyaning sifat jihatidan rivojlanishi va ijtimoiy-gumanitar fanlar orasida
mustaqil mavqeyining tiklanishi (Arxeologiya kafedralari, Arxeologiya instituti)
254. 1917-1990 yillarda arxeologiya sohasidagi asosiy kamchiliklar va muammolar
(Mulla Sanin, Sattarxon Abdug’afforov, Mirzo Barot)
255. Tarixni o’rganishda arxeologiya fanining ahamiyati (arxeologiya, qadimshunoslik,
arxeologik manba, yozma manba)
256. Tarix va arxeologiya fanlarining o’zaro aloqasi va bog’liqligi (A.V.Arsixovskiy,
M.E.Masson, moddiy yodgorliklar)
257. Arxeologiya fani haqida ma’lumot bering (arxeologiya, moddiy manba, tadqiqot,
ekspeditsiya)
258. O’zbekistonda dastlabki arxeologik ilmiy ekspeditsiyalar faoliyati (Y.G’ulomov,
O’z Res FA, arxeologik otryadlar)
259. Arxeologik yodgorliklar haqida ma’lumot bering (makon, manzilgoh, shahar,
qal’a, qo’rg’on, qabr)
260. Madaniy qatlam haqida ma’lumot bering (shurf, madaniy qatlam, stratigrafiya,
arxeologik qazuv)
261. Shurf haqida ma’lumot bering (shurf, razvedka, madaniy qatlam, materik, sinov)
262. Markaziy Osiyo moddiy madaniyat yodgorliklari haqida ma’lumot bering
(Selung’ur, Ko’lbuloq, Qizilqum, Teshiktosh)
263. 66. O’rta Osiyodan topilgan va o’rganilgan manbalar haqida ma’lumot bering
(tabiiy manbalar, insonlar tomonidan yaratilgan manbalar)
264. XIX asr ikkinchi yarmida O’rta Osiyo arxeologiyasi (arxeologik ekspeditsiyalar,
arxeologik manbalar, arxeologik yodgorliklar)
265. Arxeologik labarotoriya haqida ma’lumot bering (labaratoriya, radiocarbon,
raadiouglerod, dendroxronologiya)
266. Arxeologik rekonstruktsiya va restavratsiya (rekonstruktsiya, restavratsiya, sopol,
konservatsiya)
267. SamDU arxeologiya kafedrasi labaratoriyasi (arxeologik manbalar, Sazag’on
madaniyati, ekspeditsiya natijalari)
268. Arxeologlar xonasidagi bajarilgan ishlar (labaratoriya, rekonstruktsiya,
restavratsiya, arxeologik hisobot)
269. Arxeologik tadqiqot (Arxeologik Dala qo’mitasi, xat, asosnoma, ruxsatnoma)
270. Arxeologiyaning tarmoq fanlari (gumanitar fanlar, tabiiy fanlar, aniq fanlar)
271. Arxeologiya va gumanitar fanlar (tarix, tarixiy geografiya, epigrafika,
numizmatika, etnografiya, toponimika)
272. Arxeologiya va aniq fanlar (geografiya, matematika, geometriya, axborot
texnologiyalari, arxitektura, fizika)
273. Arxeologiya va tabiiy fanlar (biologiya, paleobotanika, paleozoologiya, kimyo)
274. O’zbekistonda arxeologik tadqiqot o’tkazish tartibi (O’zb Res FA Arxeologiya
institute, Arxeologiya dala qo’mitasi, xat, asosnoma, ruxsatnoma)
275. O’zbekistonda xalqaro arxeologik tadqiqot o’tkazish tartibi (Yunosko, shartnoma,
majburiyatlar)
276. Arxeologiya va etnologiya fanlarining o’zaro aloqasi (Mekluxo Maklay,
arxeologiya, etnologiya)](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_162.png)
![277. Tozabog’iyob va Amirobod madaniyatlari.
278. Farg’ona vodiysida Chust madaniyati.
279. Murg’ob voxasining bronza davri moddiy madaniyati.
280. Sopolli madaniyati (umumiy tavsif).
281. Jarqo’ton yodgorligining ilk shahar sifatidagi ahamiyati.
282. O’rta Osiyoning bronza davri protoshahar xususiyatlari.
283. Shimoliy Baqtriyaning temir davri umumiy tavsifi.
284. Sug’dning temir davri umumiy tavsifi.
285. Ustrushonning temir davri umumiy tavsifi.
286. Farg’ona vodiysining temir davri umumiy tavsifi.
287. Marg’iyonaning antik davri moddiy madaniyati xususiyatlari.
288. Sug’diyona antik davrida (umumiy tavsif).
289. Kesh vohasi antik davrida.
290. Shimoliy So’g’d (Samarqand) antik davrida.
291. Toshkent vohasi antik davrida (umumiy tavsif).
292. Toshkent vohasi antik davri yodgorliklari.
293. Farg’ona vodiysi antik davrida.
294. Xorazmning antik davri yodgorliklari.
295. Sug’dning ilk o’rta asrlar yodgorliklari xususiyatlari.
296. Shimoliy Toxaristonning ilk o’rta asrlar yodgorliklari tavsifi.
297. Xorazmning ilk o’rta asrlar davri yodgorliklari.
298. O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davri tasviriy san’at.
299. O’zbekistonning IX-X asrlar davri me’moriy yodgorliklari
300. O’zbekistonning XI-XIII asrlar davri me’moriy yodgorliklari
FANNI O‘ZLASHTIRISH KO‘RSATKICHINI ANIQLASHGA QARATILGAN TEST
SAVOLLAR TO‘PLAMI
ARXEOLOGIYAGA KIRISH FANIDAN YAKUNIY TEST SAVOLLARI.
1. Madaniy qatlam nima?
+ insoniyat o’tmish faoliyati saqlangan qatlam
- qazish ishlari
- manzilgoh
- arxeologik topilmalar to’plami
2. Stratigrafiya nima?
+ Madaniy qatlam
- Qazish ishlari
- Arxeologik topilmalar
- Arxeologik yodgorlik
3. Moddiy madaniyat nima?
+ A, V javob to’g’ri
- topilmalar
- yozma yodgarlik
- yodgorlik
4. “Turkiston havaskor arxeologlari to’garagi” qachon tashkil topgan?
+ 1895
- 1894
- 1885](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_163.png)
![- 1884
5. Arxeologik yodgorlik va undagi moddiy topilmalarning aniq sanasi
qanday aniqlanadi? *
+ Tabiiyat fan yutuqlari natijalariga ko’ra
- Yodgorliklar shakliga ko’ra
- Yozma manbalar ma’lumotiga ko’ra
- Topilmalar yasash usuliga ko’ra
6. Radiokarbon usulida qancha qadimiylikka ega bo’lgan yodgorliklarning davrini
aniqlash mumkin?
+ 40 ming yil
- 10 ming yil
- 400 ming yil
- 100 ming yil
7. Arxeologiya fanida nisbiy davrlashtirish nimaga asoslanadi?
+ Moddiy topilmalar xususiyatlariga
- Yodgorliklarning turlariga
- Yozma manbalarga
- Tabiiy fan yutuqlariga
8. Pleystosen davri qachon tugagan?
+ 10-12 ming yil avval
- 8-10 ming yil avval
- 12-14 ming yil avval
- 16-14 ming yil avval
9. O’rta Osiyoning ashel davriga oid yodgorliklarni aniqlang?
+ Qoratov1, Lohutiy1, Selungur
- Selungur, Ko’lbuloq, Tassor
- Ko’lbuloq, Obrahmat, Teshiktosh,
- Selungur, Ko’lbuloq, Teshiktosh
10. Qo’tirbuloq yodgorligi qayerda joylashgan?
+ Zarafshon vohasi
- Qashqadaryo vohasi
- Toshkent vohasi
- Farg’ona vohasi
11. Ko’lbuloq,makoni tosh qurollari qanday texnika asosida tayyorlangan?
+ Tishli mustye
- Levaplua
- Prizma
- tog’li mustye
12. Qaysi davrda “prizma” texnikasiga asoslangan tosh qurollari keng tarqalgadi
+ ilk paleolit
- yuqori paleolit
- mustye
- ashel](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_164.png)
![13. Quyida keltirilgan yodgorliklardan qaysi biri hozirgi O’zbekiston hududida
joylashgan?
+ Qayroqum
- Xo’jakent
- Qo’tirbuloq
- Omonqo’ton
14. Yuqori paleolit davri kishilari ijtimoiy hayotidagi yutuq nimadan iborat?
+ sun’iy turar joylarning paydo bo’lishi
- mehnat qurollarining takomillashishi
- o’q-yoyning kashf etilishi
- muzlikning chekinishi
15. Tojikiston hududidan so’ngi paleolit davriga oid qanday yodgorlik joylashgan?
+ Xo’jag’or
- Lohitiy1
- Qorakamar
- Shugnou
16. O’rta Osiyoning qaysi makonida neoantroplarning qadimgi vakillari yashagan?
Samarqand
Mochay
Obisher
Teshiktosh
17. So’ngi paleolit ulkan muzliklarning qaysi bosqichiga to’g’ri keladi?
+ Vyurm
- Riss
- Mindel
- Gyuns
18. O’rta Osiyoning so’ngi paleolit davriga oid yodgorliklarni aniqlang?
+ Samarqand, Yangaja11, Xo’jag’or
- Ko’lbuloq, Teshiktosh,Shugnou
- Yangaja11, Shugnou, Obisher
- Ko’lbuloq, Bo’zsuv, Mochay
19. Paleolitning barcha davrlarida hayot davom etgan yodgorlikni aniqlang?
+ Ko’lbuloq,
- Obirahmat
- Omonqo’ton
- Teshiktosh
20. Joytun madaniyati qanday paydo bo’lgan?
+ Mezolit davri Sharqiy Kaspiybo’yi qabilalar o’troqlashuvi natijasida
- Qopetdog’ atrofida yashagan qabilalar o’troqlashuvi natijasida
- Erondan ko’chib kelgan xalqlar asos solgan
- Shimoldan kelgan qabilalar o’troqlashuvi natijasida
21. Neolit davri Sharqiy Kaspiybo’yi hududi qabilalari xo’jaligining asosini aniqlang?
+ chorvachilik
- dehqonchilik
- baliqchilik](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_165.png)
![- ovchilik
22. Kaltaminor madaniyati sohiblarida xo’jalikning qaysi turi ustin bo’lgan?
+ A va V
- terimchilik
- chorvachilik
- baliqchilik
23. Quyida keltirilgan yodgorliklardan qaysi biri ishlab chiqaruvchi xo’jalik bilan
shug’ullanuvchi qabilalarga kiradi?
+ Qadimtepa
- Jonbos 4
- Darvozaqir
- Jebel
24. O’rta Osiyoning neolit davri asosiy xususiyatlarini aniqlang?
+ O’zlashtiruvchi va ishlab chiqaruvchi xo’jalik shakllaridagi madaniyatning rivojlanishi
- Xo’jalikning notekis rivojlanishi
- Barcha turdagi xo’jalik turlarining mavjudligi
- Barcha javoblar noto’g’ri
25. Ishlab chiqaruvchi xujalik shaklining ustunligi O’rta Osiyoda sug’orish kanallari
qachon paydo bo’lgan?
+ Mil. Avv. 4-ming yillikda ikkinchi yarmida
- Mil. Avv. 5-ming yillik boshlarida
- Mil. Avv. 5-ming yillikda birinchi yarmida
- Mil. Avv. 6-ming yillikda
26. Marg’iyonaning so’ngi bronza davriga oid ibodatxona vazifasini bajargan yodgorliknt
antqlang?
+ bJanubiy Gonur
- Yezdana
- Kelili 3
- Oltintepa
27. O’rta Osiyodaning bronza davri protoshahar tipidagi yodgorliklari qaysi javobda
to’qri ko’rsatilgan?
+ Oltindepa, Satazm
- Tug’aloq, Yozdepa
- Oltindepa, Geoksyurtepa
- Jarqo’rg’on, Yerqo’rg’on
28. Zarafshon vohasidagi Sarazm madaniyati qaysi davrga oid?
+ Eneolit, bronza
- Bronza, temir
- Neolit, eneolit
- Temir, antic
29. So’ngi bronza davrida qaysi hududlarda protoshahar madaniyati rivojlangan?
+ Marg’iyona va Baqtriyada
- So’g’diyona va Xorazmda
- Xorazmda va Marg’iyona](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_166.png)
![- Baqtriyada va Xorazmda
30. Ilk shahar tipidagi Jarqo’ton yodgorligining maydoni necha gektarni tashkil etadi?
+ 100 ga
- 50 ga
- 80 ga
- 110 ga
31. Qaysi yodgorlikdan ibodatxona kompleksi aniqlangan?
+ Jarqo’ton
- Sopolli
- Ko’zali
- Qiziltepa
32. Rivojlangan bronza davriga oid Janubiy Turkmanistondagi protoshahar madaniyati
nima sababdan inqirozga uchraydi?
+ Yerlarning sho’rlanishi sababli boshqa hududlarga ko’chishi natijasida
- Noma’lum sabablarga ko’ra
- Keskin ov-havo sharoitining vujudga kelishi natijasida
- Ko’chmanchilar hujumi natijasida
33. O’rta Osiyodaning janubiy o’lkalarida protoshahar madaniyati qachon inqirozga
uchragan?
+ Mil. avv. 2-ming yillik oxirida
- Mil. avv. 2-ming yillik o’rtalarida
- Mil. avv. 2-ming yillik boshlarida
- Mil. avv. 1-ming yillik oxirida
34. Zomonbobo madaniyati qayerda tarqalgan?
+ Zarafshonning quyi oqimida
- Zarafshonning o’rta oqimida
- Zarafshonning yuqori oqimida
- Surxon vohasida
35. Zomonboboliklar qanday uylarda yashashgan?
+ Yarim yerto’la
- Yerto’la
- Paxsa
- Chayla
36. Tozabog’yob madaniyati sohiblari xo’jalikning qaysi turlari bilan shug’ullanishgan?
+ ishlab chiqaruvchi xo’jalik
- o’zlashtiruvchi xo’jalik
- motiga dehqonchiligi
- uy chorvachiligi
37. Quyida keltirilgan o’troq dehqonchilik manzilgohlaridan qaysi biri nisbatan qadimiy
hisoblanadi?
+Sarazm
- Zomonbobo
- Sopollitepa
- Jonbos 4](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_167.png)
![38. Tozabog’yob madaniyati xususiyatlarini aniqlang?
+ barcha javob to’g’ri
- hunarmanchilik
- chorvachilik
- dehqonchilik
39. Tozabog’yob madaniyati rivojlangan davri sanasini ko’rsating?
+ Mil.avv.II ming yillikning ikkinchi yarmi
- Mil.avv.II ming yillik
- Mil.avv.III ming yillikning ikkinchi yarmi
- Mil.avv.III ming yillik
40. Quyi Amudaryo hududlarida mil.avv.II ming yillikning ikkinchi yarmida qanday
madaniyat tarqalgan?
+ Tozabog’yob
- Amirobod
- Kaltaminor
- Zomonbobo
41. Ilk temir davri yodgorliklaridan qaysi biri Marg’iyonada joylashgan?
+ Erkqal’a
- Afrosiyob
- Uzunqir
- Qiziltepa
42. Tozabog’yob madaniyati qayerda joylashgan?
+ Amudaryoning quyi oqimida
- Zarafshonning o’rta oqimida
- Amudaryoning o’rta oqimida
- Xorazm va Buxoro viloyatlarida
43. Ilk temir davri yodgorliklaridan qaysi biri hozirgi Shahrisabz shahrining dastlabki
negizi hisoblanadi?
+ Uzunqir
- Yerqo’rg’on
- Afrosiyob
- Qiziltepa
44. Ilk temir davriga oid Yoztepa yodgorligi qayerda joylashgan?
+ Turkmaniston
- O’zbekiston
- Tojikiston
- Qozag’iston
45. Xorazmning ilk temir davriga oid yodgorligini aniqlang?
+ Ko’zaliqir, Qa’laqir
- Qiziltepa, Kuchuktepa.
- Uzunqir, Yerqurg’on.
- Erkqa’la, Yelkantepa
46. Ilk temir davriga oid yoztepa yodgorligi necha bosqichdan iborat?
+ 3](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_168.png)
![- 2
- 1
- 4
47. Baqtriya xozirgi qaysi xududga to’g’ri keladi?
+ Surxondaryo viloyati
- Qashqadaryo viloyati
- Toshkent viloyati
- Qirg’iziston
48. Qaysi voxa tumani So’g’dda joylashmagan?
+ Sherabod
- Guldara
- Sho’robsoy
- Tanxozdaryo
49. Ilk temir davrida qurilishda qanday mentallardan foydalanilgan?
+ Xom g’isht, paxsa
- Pishiq g’isht, tosh, yog’och.
- yog’och. pishiq g’isht, xom g’isht,
- paxsa , yog’och, qamish
50. Bronza davrida keng tarqalgan san’at namunalaridan qaysi biri ilk temir davrida
yo’qoladi?
+ Kichik xaykallar
- monemental xaykallar.
- Tas’viriy san’at
- Sopol naqshlari
51. Ilk temir davrida sopol naqshlarining qaysi turi keng tarqalgan?
+ geometrik naqshlar.
- Epigrafik naqshlar.
- O’simlik tasvirlari
- odam tasviri
52. Qadimgi Nautaka va Ksenippa viloyatlari qayerda joylashgan ?
+ So’g’dda
- Xorazm
- Baqtriya
- Marg’iyonada.
53. To’g’aloq 21 yodgorligidagi ibodatxona sharafiga qaysi she’rlar madx qilingan?
+ olov
- xavo
- yer
- suv
54. Burgulik madaniyati yodgorliklari qaysi xududda o’rganilgan?
+ Toshkent
- Xorazm
- Baqtriya
- Farg’ona](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_169.png)
![55. Chust madaniyati yodgorliklari qaysi xududda o’rganilgan?
+ Farg’ona
- Baqtriya
- Toshkent
- Xorazm
56. O’rta Osiyoning qaysi xududlarida ilk temir davri dexqonchilik madaniyati yuqori
suratda rivojlangan?
+ Marg’iyona, So’g’d, Batriya.
- Choch, Farg’ona, Xorazm.
- Marg’iyona, Choch, Xorazm.
- So’g’d, Ustroshona, Choch.
57. Ilk temir davriga oid qaysi madaniyat maxalliy dasht qabilalari madaniyati aralashuvi
natijasida paydo bo’ladi?
+ Burgulik va Chust.
- Yoz va Kuchik.
- Kuchuk va Chust.
- Yoz va Burgulik
58. Qaysi mashhur arxeolog Marg’iyonaning qadimgi madaniyati bilan shug’ullangan?
+ V.M.Masson .
- S.P. Tolstov.
- A.A. Asqarov.
- R.X.Sulaymanov.
59. Qovunchi madaniyati qayerdan topilgan?
+Toshkent vohasida.
- So’g’dda.
- Farg’onada
- Baqtriya.
60. Kanxa yodgorligi qayerda joylashgan?
+ Toshkent vohasida.
- Baqtriya
- Farg’onada.
- So’g’dda.
61. Antik davrda mahalliy san’at an’analari qaysi hududning monumental
haykaltarashligida namoyon bo’lgan?
+ Niso
- Yerqo’rg’on.
- Dalvarzintepa
- Afrosiyob.
62. Antik davrida ellin san’at an’analari qaysi hududning monumental
haykaltarroshligida namoyo bo’lgan?
+ Tuproqqal’a
- Niso.
- Yerqo’rg’on.
- Dalvarzintepa.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_170.png)
![63. Haykoltaroshlik namunalari mavjud bo’lgan Xolchayon ibodatxonasi qayerda
joylashgan?
+ Baqtriya.
- So’g’dda.
- Toshkent vohasida.
- Farg’onada.
64. O’rta Osiyoda antik davri xronologik sanasini aniqlang?
+ Mil.avv.I ming yillik
- Mil.avv.I ming yillik o’rtalari- milodiy.I ming yillik o’rtalari
- Mil.avv.I ming yillik boshi- milodiy I ming yillik o’rtalari
- Milodiy I ming yillik
65. Setalaq, Qizilqir yodgorliklari qayerda joylashgan?
Buxoro viloyati
Surxondaryo viloyati
Qashqadaryo viloyati
Xorazm viloyati
66. Qaysi yodgorlik o’zida ibodatxona va observatoriyani mujassam etgan?
+ Qo’yqirilganqal’a
- Xolchayon
- Tuproqqal’a
- Niso
67. O’rta Osiyoning qaysi viloyatiga xitoy qo’shinlari ikki marta xarbiy yurish qilgan?
+Farg’onada
- Baqtriya
- Xorazmda
- So’g’dda
68. Marv shahrining qadimgi yadrosi qayer bo’lgan?
+ Erkqal’a
- Sultonqal’a
- Gyaurqal’a
- Abdullaxonqal’a
69. O’rta Osiyoning qaysi qadimgi shahri shahar atroqi bilan o’rab olingan?
+ Marv
- Termiz
- Toshkent
- Samarqand
70. Qadimgi Marv shahri qaysi zamonaviy shaharlar yaqinida joylashgan?
+ Bayramali
- Ashxabod
- Mari
- Omul
71. Afrosiyobning maydoni necha gektarni tashkil qilgan?
+ 219 ag](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_171.png)
![- 189 ga
- 155 ga
- 254 ga
72. Afrosiyobning akropoli qayerda joylashgan?
+ Shahar shimolida
- G’arbida
- Janubida
- Sharqida
73. Tarnimt shahrining hukmdorlar ibodatxonasi qayerda joylashgan?
+ Qoratepa
- Ayritom
- Fayozte6pa
- Malizo
74. Qarshi vohasining qadimgi shahri qaysi yodgorlik o’rnida bo’lgan?
+ Yerqo’rg’on
- Kasbi
- Shulluktepa
- Uzinqir
75. Marv shahri qadimgi o’rni o’zgarishining asosiy sabablari nimalardan iborat?
+ Madaniy qatlamlar to’planib qolishi
- Sulolalar almashinuvi
- Suv tanqisligi
- Harbiy to’qnashuv
76. O’rta Osiyoning qaysi tarixiy viloyati arxeologik va yozma manbalarga ko’ra ilk o’rta
asrlarda mintaqaning siyosiy va madaniy hayotida muhim o’rin tutgan?
+ So’g’d
- Tohiriston
- Parkana
- Choch
77. O’rta Osiyoning o’rta asrlarga oid qaysi shaxri arxeologik jihatdan yaxshi o’rganilgan?
+ Nasaf
- Samarqand
- Chag’oniyon
- Toshkent
78. Xorazmning V-VSh asrlar davri madaniyati qanday nomlanadi?
+ afrig’iylar
- kangyuylar
- kushon
- qiyot
79. Buxoro vohasidagi yirik savdo markazi va buxorxudodlar qarorgohi bo’lgan
manzilgohni aniqlang?
+ Varaxsha
- Romiton](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_172.png)
![- Poykand
- To’qqal’a
80. Toshkentning arablargachabo’lgan o’rni qaysi manzilgohda joylashgan?
+ Mingo’rik
- Oqtepa
- Chorsu
- Shoshtepa
81. Shimoliy Baqtriya – Toxaristonning ilk o’rta asrlar davrida yirik budda markazi
qayerda joylashgan?
+ Ajinatepa
- Qoratepa
- Fayoztepa
- Dalvarzintepa
82. Numizmatik ma’lumotlarga ko’ra, qaysi hududning ilk o’rta asrlardagi pul birligi
Xorazm va Buxoro tangalari bilan bog’liq bo’lgan?
+ Eron
- Xitoy
- Hindiston
- Kavkazorti
83. Qaysi yodgorlikda O’rta Osiyoning ilk o’rta asrlar davri siyosiy va iqtisodiy hayoti
to’g’risida muhim ma’lumotlar beruvchi qo’lyozmalar majmuasini aniqlang?
+ Mug’
- Varaxsha
- Afrosiyob
- To’qqal’a
84. O’zbekistondagi qaysi bir yodgorlikda ilk o’rta asrlar davri budda haykallari to’plami
topilgan?
+ Quva
- Afrosiyob
- Yerqo’rg’on
- Dalvarzintepa
85. O’rta Osiyoning ilk o’rta asrlar davri koroplastikasi rivojlanishining xususiyatlarini
aniqlang?
+ Silliq haykalchalarning kang tarqalishi
- Tasvirlarning soddalashishi
- Tasvirlarning yiriklashishi
- Haykalchalarga bezak berilishi
86. O’rta Osiyoning qayerida xiristianlar ibodatxonasi aniqlangan?
+ Marv
- Panjikent
- Buxoro
- Axsikat
87. O’rta Osiyoning qaysi hududidagi tasviriy san’at namunalarida fil ustida turgan
ovchining qoplonga hujumi tasvirlangan?
+ Varaxsha](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_173.png)
![- Panjikent
- Afrosiyob
- Bolaliktepa
88. Qaysi hududning ilk o’rta asrlar davri muomaladagi tangalar U-shu tangalariga taqlid
qilib ishlangan?
+ Farg’ona
- Xorazm
- Toxariston
- Murg’ob vohasi
89. O’rta Osiyoning qaysi viloyati asosiy metalletkazib beruvchi hudud hisoblangan?
+ Choch va Iloq
- So’g’d
- Toxariston
- Ustrushona
90. O’rta Osiyoning qaysi viloyati asosiy qimmatbaho va yarimqimmatbaho toshlar
yetkazib beruvchi hudud hisoblangan?
+ Badaxshon
- Ustrushona
- Tyan-Shan
- Xorazm
91. Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, ilk o’rta asrlar davrida amaliy hunarmandchilikning
qaysi turi yaxshi rivojlangan?
+ Torevtika
- Baddiy kulolchilik
- Shishasozlik
- Gilamdo’zlik
92. O’rta Osiyoning qaysi hududida Sharqda “Damashqiy” nomi bilan mashhur bo’lgan
po’lat qilichlar yasalgan?
+ Farg’onada
- Toxaristonda
- Markaziy So’g’dda
- Xorazmda
93. O’rta Osiyoning o’rta asrlar davriga oid qaysi shahrining shahristoni yonida
“surdikat” joylashgan?
+ Termiz
- Marv
- Samarqand
- Buxoro
94. O’rta Osiyoning X asr me’morchiligida qaysi xat turidan foydalanilgan?
+ Kufiy
- Nastaliq
- Girih
- Rayxoniy
95. Qaysi shaharda Sharqda mashhur bo’lgan Qoraxoniylar hukmdorlari maqbarasi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_174.png)
![joylashgan?
+ O’zgan
- Buxoro
- Samarqand
- Axsikat
96. “Balbal”nima?
+ Sxematik tosh haykal
- Ayvon ustunlari
- Yog’och haykal
- Toshli to’sinlar
97. O’rta Osiyoning qaysi shahri o’rta asrlarda epigrafik bezakka ega bo’lgan kulolchilik
idishlari bilan mashhur bo’lgan?
+ Samarqand
- Qiyot
- Buxoro
- Binkat
98. O’rta Osiyoning o’rta asrlar davri sopollarida qaysi daraxt va uning mevasi tasviri
keng tarqalgan?
+ Anor
- Gilos
- Olma
- Yong’oq
99. O’rta Osiyoning qaysi shahri o’rta asrlarda shtampli kulolchilik mahsulotlari Bilan
nom qozongan?
+ Marv
- Qiyot
- Samarqand
- Binkat
100. Hozirgi kunda qaysi yodgorlikni tadqiqotchilar tomonidan O’rta Osiyoda
moniylikning tarqalishi bilan bog’lagan?
+ Surxondaryodagi Bittepa qabristoni
- Qiyot (Xorazm)dagi inshoat
- Varaxshadan topilgan medalon
- Farg’onadan topilgan “stela”
101. Qachon va kimning boschiligidagi Termiz arxeologiya
ekspeditsiyasi (TAKE)ga asos solindi?
+ 1937 yilda A.N. Bernshtam
- 1937 yilda S.P.Tolstov
- 1933 yilda M.E. Masson
- 1934 yilda B.A. Latinin
102. Qachon va kimning rahbarligida Ettisuv arxeologik ekspeditsiyasi tashkil
etildi?.
+ 1933 yilda M.E. Masson
- 1937 yilda V.A. Shishkin
- 1934 yilda B.A. Latinin](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_175.png)
![- 1937 yilda A.N. Bernshtam
103. Qachon va kimning rahbarligida Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi (XAEE)
tashkil etildi?
+ 1937 yilda S.P.Tolstov
- 1933 yilda M.E. Masson
- 1937 yilda V.A. Shishkin
- 1934 yilda B.A. Latinin
104. Qachon va kimning rahbarligida Farg’ona arxeologik ekpeditsiyasi tashkil
etildi?
+ 1937 yilda V.A. Shishkin
- 1937 yilda S.P.Tolstov
- 1933 yilda M.E. Masson
- 1934 yilda B.A. Latinin
105. Qachon va kimning rahbarligida Quyi Zarafshon arxeologik ekspeditsiyasi tashkil
etildi?
+ 1934 yilda B.A. Latinin
- 1937 yilda S.P.Tolstov
- 1933 yilda M.E. Masson
- 1937 yilda V.A. Shishkin
106. O’zbekiston — Frantsiya Jarqo’ton ekspeditsiyasisining Frantsiya hukumati
tomonidan bo’lgan rahbarni aniqlang.
+ Pol Bernar
- Klod Rapen
- Xuleo Benduzo Sarmiento
- Frants Grene
107. O’zbekiston hududida Germaniya institut va universitetlari, muzeylari bilan
hamkorlikda neta xalqaro — O’zbekiston — Germaniya guruhlari arxeologik tadqiqotlar
olib bormoqda?
+ 2 ta
- 4 ta
- 5 ta
- 3 ta
108. O’zbekiston — Germaniya Jarqo’ton ekspeditsiyasi faoliyat
davrini aniqlang.
+ 1992-2014 yy.
- 1991-2001 yy.
- 1993-2003 yy.
- 1994-2007 yy.
109. O’rta Osiyo iqlimiy sharoitidagi tuproqdan bo’lgan arxitektura obidalarini qazish,
yodgorlikni qatlamma-qatlam o’rganishning eng dastlabki namunalarini hayotga joriy
etgan dastlabki arxeologlar kimlar?
+ B.P.Denike, M.E.Masson
- V.L.Vyatkin, A.Yu.Yakubovskiy
- G.V.Grigorev, A.I.Terenojkin
- S.P.Tolstov, Ya.G’.G’ulomov](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_176.png)
![110. Hozirgi O’zbekiston Milliy universitetida kimning boshchiligidagi qachon arxeologiya
kafedrasi ochiladi?
+ M.E.Masson (1940 y.)
- V.V.Bartold (1939 y.)
- B.A.Litvinskiy (1941 y.)
- G.V.Grigorev (1940 y.)
111. Qachon O’z.FA qoshida Tarix instituti tashkil etildi?
+ 1940 yil
- 1945 yil
- 1947 yil
- 1943 yil
112. Hozirgi O’zbekiston Milliy universiteti arxeologiya kafedrasini bitirgan arxeolog
olimlar qatorini aniqlang.
+ Barcha javoblar to’g’ri
- B.A.Litvinskiy, V.M.Masson, V.I.Sarianidi, Z.Usmonova
- Yu.F.Buryakov, E.V.Rtveladze, R.H.Sulaymonov, I.Axrorov
- G.V.Shishkina, B.D.Kochnev, A.S.Sagdullaev, Sh.Pidaev
113. O’zbekiston arxeologiyasi rivojlanishining qaysi davrda O’rta Osiyoning ijtimoiy
tuzumi masalasi muhokama etildi va Tarixchilar orasidagi “O’rta Osiyoning abadiy
feodalizm hukmron bo’lgan” degan g’oya rad etilib O’rta Osiyoda quldorlik tuzumi
mavjud bo’lganligi isbotlandi?
+ Birinchi davr
- Ikkinchi davr
- Uchinchi davr
- To’rtinchi davr
114. Hozirgi vaqtda O’zbekiston hududida Frantsiya universitetlari, muzeylari bilan
hamkorlikda nechta xalqaro — O’zbekiston — Frantsiya guruhlari arxeologik tadqiqotlar
olib bormoqda?
+ 2 ta
- 3 ta
- 4 ta
- 5 ta
115. O’zbekiston — Frantsiya Afrasiyob ekspeditsiyasi
faoliyat davrini aniqlang
+ 1992-2015 yy.
- 1990-2015 yy.
- 1991-2015 yy.
- 1989-2015 yy.
116. O’zbekiston — Frantsiya Afrasiyob
ekspeditsiyasi faoliyat davrida O’zbekiston
tomonidan rahbarlari keltirilgan qatorni aniqlang.
+ R. Sulaymonov, H. Oxunboboev, M. Isomiddinov, A. Otaxo’jaev
- A. Asqarov, U. Rahmonov, Sh. Rahmonov, Sh. Pidaev
- Sh. Rahmonov, Sh. Pidaev, T. Annaev, M. Isomiddinov](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_177.png)
![- A. Anarboev, H. Ohunboboev, T. Annaev, Sh. Pidaev
117. O’zbekiston — Frantsiya Baqtriya ekspeditsiyasining asosiy tadqiqot yodgorligini
aniqlang.
+ Eski Termiz
- Jondavlattepa
- Qiziltepa
- Afrasiyo
118. O’zbekiston tarixida ilk yozma manba qaysi davrga xos?
+ mil.av. VI asr
- mil.av. IV asr
- mil.av. V asr
- mil.av. VII asr
119. Yodgorlik madaniy qatlamning aniq xronologiyasinianiqlashtirib
beruvchi moddiy manbani toping.
+ tangalar
- sopol idishlar
- taqinchoq buyumlar
- devor qoldiqlari
120. Quyidagi qaysi tarmoq fan xalqlarning ko’chishi va buning natijasida
aholining irqiy o’zgarishi masalalarini o’rganadi?
+ etnologiya
- antropologiya
- arxeologiya
- numizmatika
121. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topiladigan taqinchoqlar, kiyim qoldiqlari,
idishlar, qabrlarning xilma xilligi va skletlarning har xil holatda joylashishi,
narsalar bilan qo’milishi kabi ma’lumotlar quyidagi qaysi fan uchun manba bo’lib
xizmat qiladi va qadimgi xalqlarning urf odatlari o’rganadi?
+ Tarixiy etnografiya
- Zamonaviy etnografiya
- etnologiya
- numizmatika
122. Xalqlarning kelib chiqishi va etnik tarixi bilan shug’ullanadigan tarixning fan
tarmog’ini aniqlang.
+ Zamonaviy etnografiya
- Tarixiy etnografiya
- etnologiya
- numizmatika
123. Gerblar va ularning tarixi bilan
shug’ullanadigan tarixiy fan tarmog’ini aniqlang.
+ geraldika
- numizmatika
- etnografiya
- gliptika](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_178.png)
![124. Qimmatbaho, yarim qimmatbaho toshlarga naqsh yoki tasvir
o’yish san’ati, amaliy bezak san’ati turi bilan shug’ullanuvchi tarixiy
fanni aniqlang.
+ gliptika
- numizmatika
- etnografiya
- geraldika
125. Epigrafik yodgorliklar deb nimalar aytiladi?
+ Qadimgi bitiklar
- Qadigi muhr, tamg’a
- Qadimgi nishon va bayroqlar
- Qadimgi tangalar
126. Joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo bo’lishi
yoki yaratilish qonuniyatlarini, rivojlanish va o’zgarishini, tarixiy-etimologik
manbalari va grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish
hududlari hamda atalish sabablarini o’rganuvchi bo’lim bu......
+ toponimika
- oronimika
- oykonimika
- urbonimika
127. Aholi yashash maskanlari va ularning qismlari: qishloq,
mahalla, guzar, ko’cha, ovul, qo’rg’on nomlarini o’rganuvchi soha bu.......
+ oykonimika
- oronimika
- toponimika
- urbonimik
128. Arxeologiya fanida ikki xil xronologiya mavjud ular qaysilar?
+ Nisbiy va mutloq
- Qat’iy va mutloq
- Nisbiy va qatiy
- Hamma javob to’g’ri
129. Ya.G’.G’ulomov qaysi viloyatning yodgorliklari to’g’risida nomzodlik,
doktorlik dissertatsiyalarini yoqlaydi?
+ Xorazm
- Samarqand
- Toshkent
- Jizzax
130. Mis konlarini o‘zlashtirish ishlari qachon boshlangan?
+ Eneolit davrida ma'lum issiqliq texnologiyasining o‘zlashtirilishi bilan
- Neolit davrida misning tarqalishi bilan
- Eneolit davrida mis konlari ommaviy o‘zlashtirilishi bilan
- Neolit davrida mis konlari ommaviy o‘zlashtirilishi bilan](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_179.png)
![131. Misdan qurol yarog‘lar yasash va uning sirtini bezash san'ati qaysi davrdan
boshlangan?
+ Mil.avv.V ming yillikda
- Mil.avv. IV ming yillikda
- Mil.avv. III ming yillikda
- Mil.avv.VI ming yillikda
132. O‘rta Osiyoning qaysi arxeologik yodgorligidan mis buyumlarining
dastlabki namunalari topilgan?
+ Anov
- Joytun
- Nomozgoh
- Oltintepa
133. Ma'lumki so‘nggi eneolit davridan boshlab misdan yasalgan turli buyumlar
ko‘payib boradi. Bu qanday jarayondan dalolat berardi?
+ Jamiyat a'zolari orasida ijtimoiy tengsizlik va mulkiy tabaqalanishning shakllanishidan
- Aholi orasida davlatmand kishilarining paydo bo‘layotganidan
- Jamiyat a'zolari orasida amaldorlar mavqyeining ishib borayotganligidan
- Muldor dehqonlarning paydo bo‘layotganidan
134. Marg’iyonaning poytaxti qaysi shahar bo’lgan?
+ Marv
- Balx
- Maroqanda
- Qoshg’ar
135. Birinchi navbatda arablar nimalar qurishga e’tibor qaratishdi?
+ Kichik masjidlar
- Maqbaralar
- Xonaqohlar
- Hammomlar
136. Samarqandda boshqaruv qanday nomlar bilan yuritilgan? (shohliklar)
+ IIxshidlar
- Xudodlar
- Jo’yborlar
- Afrig’lar
137. Sosoniylar davlati kimlarning hujumidan so’ng qulaydi?
+ Ko’chmanchi eftaliylar
- Xiyoniylar
- Kidariylar
- Toxiriylar
138. Janubiy Sibir hududlaridan G’arb va Janubiy g’arbga qarab turklarning
hujumi qachon boshlanadi?
+ VII asr oxirlaridan
- V asr oxirida
- VII asr o’rtalaridan](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_180.png)
![- VII asrdan
139. “Samarqand to’g’risida eshitganlarning hammasi haqiqat faqat bir istesno
bor, u mening tasavvurimdagidan ham go’zalroq” Ushbu fikrlar kimnikiga
tegishli?
+ Qoshg’ariy
- Maqdusiy
- Tabriziy
- Balxiy
140. Zarafshon tog’laridan qor qoplon tushib kelib Samarqandning qurilishiga
fotiha berganligi haqidagi qadimgi afsona kimning asarida keltirilgan?
+ Al-IIdrisiy “Samarqand tarixi”
- At-Tabariy “Payg’ambarlar va podsholar tarixi”
- Istahriy “Kitab fiqand at tarixi Samarqand”
- Mahmud Qoshg’ariy “Kichik Qandiya”
141. Bibixonim masjidi qachon qurilgan?
+ 1399-1404
- 1400-1405
- 1390-1394
- 1399-1406
142. Arxeologiya atamasi qachon va qaysi asrlarda kim tomonidan birinchi marotaba
qo’llanilgan?
+ mil. avv. IV asrlarda Aflotun tomonidan
- mil. avv. IV asrlarda Gerodot tomonidan
- mil. avv. II asrlarda Kvints Kurtsiy Ruf tomonidan
- XIX asrda Yuxan Andersin tomonidan
143. Eng qadimgi arxeologik qazishma ishlar dastlab qaysi mualliflar tomonidan e’tirof
qilingan?
+ Platon (Aflotun), Gerodot, Lukretsiy Kar
- Lord Eldjin, Mixail Marketi, Bushe de Pert
- V.N.Tatishev, Petr I, Xristian Tomsen
- Ionech Vorso, Vulem ser Leonard
144. Arxeologiya atamasini izoxlab bering .
+ Arxeologiya – «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan so’zlaridan tashkil topgan bo’lib, qadimgi
bilimlar xaqidagi fan
- Ibtidoiy davr xaqidagi fan
- Antik davr xaqidagi fan
- O’rta asrlar xaqidagi fan
145. Arxaik davr deb nimani tushunasiz?
+ Kishilik tarixining ilk bosqichi
- Sinfiy jamiyatning tashkil topish bosqichi
- Sinfiy jamiyatning inqirozi davri
- Antik davrning boshlang’ich davri
146. XIX asrda G’arbiy Ovropada arxeologiyani tashkil qilgan va rivojlanishiga xissa](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_181.png)
![qo’shgan olimlarni ko’rsating.
+ Breyl Anri, Bushe de Pert Jak
- V.A.Gorotsov, A.A.Spitsin
- B.V.Formakovskiy, A.A.Spitsin
- Artur Evans, Bushe de Pert Jak
147. Arxeologiya fan sifatida Rossiyada qaysi asrdan shakllandi?
+ XIX asr boshlari
- XVII asr ikkinchi yarmi
- XVIII asr o’rtalari
- XX asr o’rtalari
148. Arxeologiya fan sifatida O’rta Osiyoda qaysi asrdan boshlab rivojlana boshlandi?
+ XIX asr 2-yarmi
- XVIII asr 1-yarmi
- XVII asr oxiri
- XIX asr 1-yarmi
149. Arxeologiya fani tarix fanining tarkibiy qismi sifatida oliygoxlarda dastlab qachondan
boshlab o’qila boshlandi?
+ XX asr 30-yillaridan
- XIX asr 2-yarmi
- XVII asr boshlaridan
- XX asr 1-yarmidan
150. Bushe de Pert Jak kim edi va qaysi xizmatlari bilan mashxur bo’lgan?
+ Frantsuz arxeologi, ilk paleolit davri xaqida gapirib, odamzod tarixi juda qadimgi ekanligini
isbotlab berdi
- Nemis olimi Breyl Anri, Yaqin Sharq arxeologiyasini o’rgangan
- Artur Evans, ingliz olimi, Krit arxeologiyasini o’rgangan
- Rus olimi A.A.Spitsin, G’arbiy Ovropa arxeologiyasini o’rgangan
151. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar qachondan boshlab mustaqil yangi yondashuv
asosida olib boriladigan bo’ldi?
+ Mustaqillikka erishgandan so’ng
- Ikkinchi jaxon urushidan so’ng
- XX asr o’rtalaridan
- 1917 yil inqilobidan keyin
152. Rus arxeologiya fanining shakllanishida xizmati singgan olimlani aniqlang.
+ V.N.Tatishev, B.V.Formokovskiy
- G.Mortile, A.A.Spitsin
- V.A.Gorodtsov, V.N.Tantishev
- A.A.Spitsin, V.A.Gorodtsov
153. XIX asr 1-yarmida «G’arb arxeologiyasining otasi» martabasiga qaysi olim sazovor
bo’lgan edi?
+ Breyl Anri (1877-1961)
- Bushe de Pert Jak (1877-1868)
- Vankelman Ioxim (1717-1768)
- Vorso Iens Yakob (1821-1885)
154. Arxeolog Vorso Iens Yakob (1821-1885) xizmatlari nimadan iborat bo’lgan va qaysi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_182.png)
![mamlakat olimi edi?
+ Daniyalik, «Daniyaning qadimiyoti» asarini yaratdi
- Ibtidoiy odamlar tarixi tadqiqoti
- Antik davri tarixini yaratdi
- Ibtidoiy san’at tarixini yaratdi
155. Arxeolog Vulli ser Leonard (1880-1960) qaysi mamlakat arxeologiyasini o’rganib,
shuxrat topdi?
+ Mesopotomiya
- Misr
- Xitoy
- Xindiston
156. Ikki daryo oralig’i arxeologiyasini o’rgangan arxeolog kim edi va qanday asar
qoldirgan?
+ Vuli ser Leonard «Xoldeylar urushi» asari
- K.Yu.Tomsen, «Ibtidoiy tarix» asari
- Vorso Yakob, «Qadimgi shaxarlar» asari
- Vinkelman Ioxim, «Pompey san’ati» asari
157. O’zbeksiton milliy arxeologiya fanining otasi martabasiga qaysi olim sazovor bo’lgan?
+ akad. Ya.G’.G’ulomov
- akad. A.Asqarov
- akad. A.Muxammadjonov
- akad. U.Islamov
158. G’arbiy Ovropa arxeolog olimlaridan biri Deshellet Joxef (1802-1914) qaysi xizmatlari
bilan mashxur edi?
+ Ovropa arxeologiyasining sintezini yaratdi
- Arxeologiyaning xronologiyasini yaratdi
- Arxeologiya tadqiqot usullarini ishlab chiqdi
- Nekropollar qazish usulini yaratdi
159. Aslida ukrainalik mashxur paleolitshunos olim kim edi?
+ akad. P.P.Efimenko (1884-1969)
- akad. P.I.Boriskovskiy (1905-1978)
- akad. A.N.Ragochev (1902-1969)
- akad. B.V.Xidokovskiy (1890-1969)
160. Tojikistonlik arxeolog olim A.Isakovning buyuk kashfiyotlaridan asosiysi qaysi edi?
+ Sarazm madaniyatini kashf qilish
- Bronza (jez) asri xronologiyasini yaratish
- Ilk shaxarlashish madaniyatini tadqiq qilish
- Tojikiston sug’orish inshootlari tarixini yaratish
161. O’zbekistonlik arxeolog olim U.Islamovning muxim kashfiyotlaridan asosiysini
belgilang.
+ Selengur makonining kashf qilinishi
- O’rta Osiyo neoliti xronologiyasi
- O’rta Osiyo paleoliti stratigrafiyasi
- Kaltaminor madaniyatining tadqiqi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_183.png)
![162. Ingliz olimi Gorvar Karter (1873-1939) buyuk ixtirolaridan asosiysini belgilang.
+ Misrdagi Tutanxamon maqbarasi
- Nil voxasi tosh asrini o’rganish
- Fivadagi exromlarni o’rganish
- Xufu exromini tadqiq qilish
163. Birinchi bor jaxonda «Odamning tabiati tarixi» oynomasini nashr qilishni tashkil
qilgan olim kim edi?
+ Frantsuz olimi Kartalyak Emil
- Daniyalik Vorso
- Frantsuz Mortile
- Rus olimi Formakovskiy
164. Yangi dunyo arxeologiyasining asoschisi qaysi olim edi?
+ amerikalik Kreber Alfert Luis
- Ingliz arxeologi Kraufard O.G.S.
- Frantsuz Kristi Genri
- frantsuz Larte Eduard
165. Lebbek Djon, Lord Erberi (1834-1913) kim bo’lgan?
+ ingliz arxeolog olimi, ibtidoiy davr tadqiqotchisi
- frantsuz, antik davr arxeologiyasi
- daniyalik paleolitshunos
- nemis olimi xitoyshunos
166. Xozirgi zamon Sharqshunos arxeolog olimini belgilang?
+ V.M.Masson
- Z.I.Boriskovskiy
- U.Islamov
- A.Muxammadjonov
167. Mortile Gabriel kim bo’lgan, xizmatlari?
+ frantsuz arxeologiya, paleolit davri klassifikatsiyasini ishlab chiqqan
- nemis olimi, mezolit xronologiyasini yaratgan
- ingliz arxeologi, paleolit bosqichini ixtiro qilgan
- daniyalik olim, jez asri tarixini yozgan
168. Jez davri arxeologiyasi bo’yicha xizmati singgan qaysi olimni bilasiz va u asli qaerlik?
+ ingliz arxeologi Oberg Pils (1888-1957)
- ingliz, Lebbok Djon
- amerikalik, Kryober Alfert
- frantsuz Gabriel Mortile
169. Ovropaning tarixgacha bo’lgan davri xronologiyasini qaysi olim ishlab chiqqan?
+ Shved olimi, Mortelius Askar
- Frantsuz, Mortile Gabriel
- Ingliz, Lebbok Djonson
- Amerikalik, Kreber Alfert
170. Kishilik tarixining eng qadimgi davri qanday ataladi?
+paleolit, qadimgi tosh davri
- mezolit, o’rta dosh davri
- neolit, yangi tosh asri](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_184.png)
![- eneolit, mis-tosh asri
171. Ingliz olimi Pengelli Uilyam (1812-1894) xizmatlari nimadan iborat?
g’orshunos, paleolitshunos olim
paleontolog, dendrolog olim
geolog, paleobotanik
zoolog, paleozoolog
172. Frantsiyada Altamir g’or suratlarini o’rgangan olim kim edi?
+ P’ett Eduard
- G.Mortile
- Mortelius Oskar
- Pengelli Uilyam
173. Persopol, Bexustun mixxatlarini o’rgangan olim kim edi?
+ Roulison Genri
- Pengelli Ulyam
- G.Mortile
- Lebbok Djon
174. Peruan arxeologiyasining asoschisini belgilab bering.
+ Telo Xulio Sesar
- G.Mortile
- G.Roulson
- P’et Eduard
175. Arxeolog olim S.P.Tolstovning buyuk xizmatlari qaysi kashfiyotlar bilan bog’liq edi?
+ Xorazm tsivilizatsiyasi
- Xorazm shaxarsozligi
- Xorazm sug’orish tizimi
- Kaltaminor madaniyati
176. Urbonizatsiya deb nimani tushunasiz?
+ Jamiyatda shaxarlar rolini oshib borishi
- Shaxarlashishning sekin rivojlanishi
- Shaxarlashishning inqirozi
- Shaxar xunarmandchiligi
177. Tojikistonda, Afg’onistonda bronza davrini astoydil o’rgangan olim kim edi?
+ frantsuz Frankfor Anri Pol
- rus olimi E.Formakovskiy
- o’zbek olimi Ya.G’ulomov
- o’zbek olimi A.Asqarov
178. «Tarixgacha o’tgan davr» kitobini kim yozgan?
+ Evberi, Lord-Djon Lebbok (1934-1913)
- Chayld Vir Gordon (1892-1957)
- Fnorelli Djuzeppi (1823-1896)
- Xup Dmitriy
179. Rus sharqshunosligining O’rta Osiyoga kirib kelishi asosan qaysi vaqtdan e’tirof
qilinmoqda?](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_185.png)
![+ XIX asr 2-yarmi
- XVIII asr oxiri
- XIX asr 1-yarmi
- umuman kirib kelmagan
180. Arxeolog Chayld Vir Gordon (1892-1957) xizmatlari nimadan iborat edi?
+ ibtidoiy tarixning tirik mutaxassisi
- London universitetining professori
- Edinburg universiteti professori
- yirik sharqshunos
181. XIX asr oxirida Turkistonda tashkil topgan ilmiy jamiyatlardan qaysilarini bilasiz va
uning asoschisi qaysi olim edi?
+ TXAT, V.V.Bartold
- TKLA, L.Vyatkin
- Muzeylar uyushmasi, N.I.Voevodskiy
- Ilmiy to’garak, Akram polvon Asqarov
182. Arxeologiya ijtimoiy-gumanitar fanlari orasida mustaqil mavqeining tiklanishi qaysi
davrdan boshlandi?
+ mustaqillikka erishilgandan boshlab
- jaxon urushidan so’nggi yillarda
- 1917 yil inqilobidan keyin
- XX asr 50-yillaridan boshlab
183. 1917-1990 yillarda arxeologiya fanining taraqqiyotidagi asosiy g’ov nimadan iborat
edi?
+ Sho’rolar, mustabid tuzum mafkurasi
- Olim-mutaxassislarning etishmasligi
- Mablag’ etishmasligi
- Tashabbuskorlikning sustligi
184. XVIII-XIX asr birinchi yarmida arxeologiyada xukmron usullardan biri nimada edi?
+ buyumshunoslik, o’lkashunoslik
- eng chiroyli topilmalaga e’tibor
- ilmiy taxlildan yiroqlik
- mustaxassislar kamchilligi
185. Arxeologik yodgorliklarga avvallari jiddiy zarar etkazgan «xarakatlar»ni nimada deb
bilasiz?
+ «Xazina izlovchilar» xarakati
- Yodgorliklar muxofazasi sustligi
- O’zboshimchalik xukmronligi
- Arxeologik yodgorliklarni pisand qilmaslik
186. O’zbekiston arxeologiya fanining rivojlanishida buyuk xizmatlari bilan e’tirof
qilingan birinchi olim kim bo’ladi?
+ akad. Ya.G’.G’ulomov
- prof. V.A.Shishkin
- akad. U.Islamov
- akad. Yu.Buryakov](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_186.png)
![187. O’zbekiston tsivilizatsiyasining ro’yobga chiqargan arxeolog olimlani belgilang.
+ Ya.G’.g’ulomov, S.P.Tolstov, A.Asqarov
- D.Lev, N.Avanesova, U.Islamov
- Yu.Buryakov, A.Isaqov, A.Sagdullaev
- A.Muxammadjonov, M.Isamitdinov
188. O’zbekiston davlatchiligi arxeologiyasi asoschilarini belgilab bering.
+ Ya.G’ulomov, S.P.Tolstov, M.I.Dyakonov
- V.Masson, A.Asqarov, Yu.Buryakov
- D.Lev, M.Isamitdinov, U.Islamov
- Yu.A.Zadneprovskiy, N.Itina
189. O’zbekiston davlatchiligi tarixi qaysi ming yillarga borib taqaladi?
+ bundan avvalgi 3,5 ming yil
- bundan avvalgi 2,5 ming yil
- bundan avvalgi 2 ming yil
- bundan avvalgi VI asrlar
190. Markaziy Osiyodagi eng qadimgi shaxarlarni belgilang.
+ Samarqand, Qarshi, Buxoro
- Panjikent, Dushanbe, Shaxrisabz
- Toshkent, Namangan, Qo’qon
- Erqo’rg’on, Ko’ktepa, Afrosiyob
191. O’tmish tariximizni yangi yondashuv asosida mustaqil o’rganish ishlari qachon
boshlandi?
+ mustaqillik yillarida
- 1917 yildan so’ng
- jaxon urushidan so’nggi yillarda
- 1950-yillardan boshlab
192. O’zbekiston davlatchiligi tarixi qaysi ming yillaga borib taqaladi?
+ bundan avvalgi 3,5 ming yil
- bundan avvalgi 2,5 ming yil
- bundan avvalgi 2 ming yil
- bundan avvalgi VI asrlar
193. Markaziy Osiyodagi eng qadimgi shaxarlarni belgilang.
+ Samarqand, Qarshi, Buxoro
- Panjikent, Dushanbe, Shaxrisabz
- Toshkent, Namangan, Qo’qon
- Erqo’rg’on, Ko’ktepa, Afrosiyob
194. O’tmish tariximizni yangi yondashuv asosida mustaqil o’rganish ishlari qachon
boshlandi?
+ mustaqillik yillarida
- 1917 yildan so’ng
- jaxon urushidan so’nggi yillarda
- 1950-yillardan boshlab
195. Arxeologik yodgorliklarga avvallari jiddiy zarar etkazgan «xarakatlar»ni nimada deb
bilasiz?](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_187.png)
![+ «Xazina izlovchilar» xarakati
- Yodgorliklar muxofazasi sustligi
- O’zboshimchalik xukmronligi
- Arxeologik yodgorliklarni pisand qilmaslik
196. O’zbekiston arxeologiya fanining rivojlanishida buyuk xizmatlari bilan e’tirof
qilingan birinchi olim kim bo’ladi?
+ akad. Ya.G’.G’ulomov
- prof. V.A.Shishkin
- akad. U.Islamov
- akad. Yu.Buryakov
197. O’zbekiston tsivilizatsiyasining ro’yobga chiqargan arxeolog olimlani belgilang.
+ Ya.G’.g’ulomov, S.P.Tolstov, A.Asqarov
- D.Lev, N.Avanesova, U.Islamov
- Yu.Buryakov, A.Isaqov, A.Sagdullaev
- A.Muxammadjonov, M.Isamitdinov
198. O’zbekiston davlatchiligi arxeologiyasi asoschilarini belgilab bering.
+ Ya.G’ulomov, S.P.Tolstov, M.I.Dyakonov
- V.Masson, A.Asqarov, Yu.Buryakov
- D.Lev, M.Isamitdinov, U.Islamov
- Yu.A.Zadneprovskiy, N.Itina
199. XIX asr oxirida Turkistonda tashkil topgan ilmiy jamiyatlardan qaysilarini bilasiz va
uning asoschisi qaysi olim edi?
+ TXAT, V.V.Bartold
- TKLA, L.Vyatkin
- Muzeylar uyushmasi, N.I.Voevodskiy
- Ilmiy to’garak, Akram polvon Asqarov
200. Arxeologiya ijtimoiy-gumanitar fanlari orasida mustaqil mavqeining tiklanishi qaysi
davrdan boshlandi?
+ mustaqillikka erishilgandan boshlab
- jaxon urushidan so’nggi yillarda
- 1917 yil inqilobidan keyin
- XX asr 50-yillaridan boshlab
201. 1917-1990 yillarda arxeologiya fanining taraqqiyotidagi asosiy g’ov nimadan iborat
edi?
+ Sho’rolar, mustabid tuzum mafkurasi
- Olim-mutaxassislarning etishmasligi
- Mablag’ etishmasligi
- Tashabbuskorlikning sustligi
202. XVIII-XIX asr birinchi yarmida arxeologiyada xukmron usullardan biri nimada edi?
+ buyumshunoslik, o’lkashunoslik
- eng chiroyli topilmalaga e’tibor
- ilmiy taxlildan yiroqlik
- mustaxassislar kamchilligi](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_188.png)
![203. Tojikistonda, Afg’onistonda bronza davrini astoydil o’rgangan olim kim edi?
+ frantsuz Frankfor Anri Pol
- rus olimi E.Formakovskiy
- o’zbek olimi Ya.G’ulomov
- o’zbek olimi A.Asqarov
204. «Tarixgacha o’tgan davr» kitobini kim yozgan?
+ Evberi, Lord-Djon Lebbok (1934-1913)
- Chayld Vir Gordon (1892-1957)
- Fnorelli Djuzeppi (1823-1896)
- Xup Dmitriy
205. Chor Rossiyasi sharqshunosligining O’rta Osiyoga kirib kelishi asosan qaysi vaqtdan
e’tirof qilinmoqda?
+ XIX asr 2-yarmi
- XVIII asr oxiri
- XIX asr 1-yarmi
- umuman kirib kelmagan
206. Chayld Vir Gordon (1892-1957) xizmatlari nimadan iborat edi?
+ibtidoiy tarixning tirik mutaxassisi
- London universitetining professori
- Edinburg universiteti professori
- yirik sharqshunos
207. Persopol, Bexustun mixxatlarini o’rgangan olim kim edi?
+ Roulison Genri
- Pengelli Ulyam
- G.Mortile
- Lebbok Djon
208. Peruan arxeologiyasining asoschisini belgilab bering.
+ Telo Xulio Sesar
- G.Mortile
- G.Roulson
- P’et Eduard
209. Arxeolog olim S.P.Tolstovning buyuk xizmatlari qaysi kashfiyotlar bilan bog’liq edi?
+ Xorazm tsivilizatsiyasi
- Xorazm shaxarsozligi
- Xorazm sug’orish tizimi
- Kaltaminor madaniyati
210. Urbanizatsiya deganda nimani tushunasiz?
+ Jamiyatda shaxarlar rolini oshib borishi
- Shaxarlashishning sekin rivojlanishi
- Shaxarlashishning inqirozi
- Shaxar xunarmandchiligi
211. Jez davri arxeologiyasi bo’yicha xizmati singgan qaysi olimni bilasiz va u asli qaerlik?
+ ingliz arxeologi Oberg Pils (1888-1957)](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_189.png)
![- ingliz, Lebbok Djon
- amerikalik, Kryober Alfert
- frantsuz Gabriel Mortile
212. Ovropaning tarixgacha bo’lgan davri xronologiyasini qaysi olim ishlab chiqqan?
+ Shved olimi, Mortelius Askar
- Frantsuz, Mortile Gabriel
- Ingliz, Lebbok Djonson
- Amerikalik, Kreber Alfert
213. Kishilik tarixining eng qadimgi davri qanday ataladi?
+ paleolit, qadimgi tosh davri
- mezolit, o’rta dosh davri
- neolit, yangi tosh asri
- eneolit, mis-tosh asri
214. Pengelli Uilyam (1812-1894) xizmatlari nimadan iborat?
+g’orshunos, paleolitshunos olim
- paleontolog, dendrolog olim
- geolog, paleobotanik
- zoolog, paleozoolog
215. Altamir g’or suratlarini o’rgangan olimni toping.
+ P’ett Eduard
- G.Mortile
- Mortelius Oskar
- Pengelli Uilyam
216. Ilmiy maqsadlardagi dastlabki arxeologik qazishmalar qachondan
boshlangan?
+VII asr boshidan
- VIII asr boshidan
- IX asr boshidan
- X asr boshidan
217. Qachon yirik arxeologik kashfiyotlar davri bo’lib, arxeologiya fan
sifatida shakllanib bordi?
+ XIX asr
- XX asr boshlari
- XX asr oxiri
- XXI asr
218. Hozirgi zamon Arxeologiyasi qachon shakllandi?
+ XIX asr
- XX asr boshlari
- XX asr oxiri
- XXI asr
219. Tarixiy manbalar o’z navbatida nechi turga
bo’linadi?
+ 2 tur
- 4 tur](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_190.png)
![- 3 tur
- 5 tur
220. Arxeologik manbalar o’z navbatida nechi turga
bo’linadi?
+ 5 tur
- 4 tur
- 3 tur
- 2 tur
221. Arxeologiya fani taraqqiyoti davrida asosan nechta tadqiqot turi
shakllandi?
+ 5 tur
- 4 tur
- 3 tur
- 2 tur
222. Arxnologiya fani ish uslubi metodologik jihatdan nechta qismdan
iborat?
+ 5 tur
- 4 tur
- 3 tur
- 2 tur
223. Antrokologiya (Anthracology) bu......
+ suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi
- yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o’rganuvchi arxeologiya
- toshko’mir qoldiqlari bilan shug’ullanuvchi arxeologiya
- qadimgi janglar o’tgan maydonlarni tadqiq etuvchi arxeologiya
224. Osteologiya bu......
+ toshko’mir qoldiqlari bilan shug’ullanuvchi arxeologiya
- yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o’rganuvchi arxeologiya
- qadimgi janglar o’tgan maydonlarni tadqiq etuvchi arxeologiya
- suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi
225. Arxeozoologiya bu......
+ yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o’rganuvchi arxeologiya
- toshko’mir qoldiqlari bilan shug’ullanuvchi arxeologiya
- qadimgi janglar o’tgan maydonlarni tadqiq etuvchi arxeologiya
- suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi
226. Jang maydoni arxeologiyasi ( Battlefield archaeology ) bu......
+ qadimgi janglar o’tgan maydonlarni tadqiq etuvchi arxeologiya
- yodgorliklarda hayvon suyak qoldiqlarini o’rganuvchi arxeologiya
- toshko’mir qoldiqlari bilan shug’ullanuvchi arxeologiya
- suyaklar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib boradi
227. Arxeologiya atamasi qachon va qaysi asrlarda kim tomonidan birinchi
marotaba qo’llanilgan?
+ mil. avv. IV asrlarda Aflotun tomonidan
- mil. avv. IV asrlarda Gerodot tomonidan](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_191.png)
![- mil. avv. II asrlarda Kvints Kurtsiy Ruf tomonidan
- XIX asrda Yuxan Andersin tomonidan
228. Arxeologiya atamasini izoxlab bering.
+ Arxeologiya – «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan so’zlaridan tashkil - topgan
bo’lib, qadimgi bilimlar xaqidagi fan
- Ibtidoiy davr xaqidagi fan
- Antik davr xaqidagi fan
- O’rta asrlar xaqidagi fan
229. Arxaik davr deb nimani tushunasiz?
+ Kishilik tarixining ilk bosqichi
- Sinfiy jamiyatning tashkil topish bosqichi
- Sinfiy jamiyatning inqirozi davri
- Antik davrning boshlang’ich davri
230. Arxeologiya fan sifatida Rossiyada qaysi asrdan shakllandi?
+ XIX asr boshlari
- XVII asr ikkinchi yarmi
- XVIII asr o’rtalari
- XX asr o’rtalari
231. Arxeologiya fan sifatida O’rta Osiyoda qaysi asrdan boshlab rivojlana
boshlandi?
+ XIX asr 2-yarmi
- XVIII asr 1-yarmi
- XVII asr oxiri
- XIX asr 1-yarmi
232. Bushe de Pert kim va u qaysi xizmatlari bilan mashxur bo’lgan?
+ Frantsuz arxeologi, ilk paleolit davri xaqida gapirib, odamzod tarixi juda qadimgi
ekanligini isbotlab berdi
- Nemis olimi Breyl Anri, Yaqin Sharq arxeologiyasini o’rgangan
- Artur Evans, ingliz olimi, Krit arxeologiyasini o’rgangan
- Rus olimi A.A.Spitsin, G’arbiy Ovropa arxeologiyasini o’rgangan
233. O’zbekistonda arxeologik tadqiqotlar qachondan boshlab mustaqil yangi
yondashuv asosida olib boriladigan bo’ldi?
+ Mustaqillikka erishgandan so’ng
- Ikkinchi jaxon urushidan so’ng
- XX asr o’rtalaridan
- 1917 yil inqilobidan keyin
234. Tozabag‘yob madaniyati qachon va kim tomonidan ochilgan?
+ 1938 yil. S.P.Tolstov.
- 1950 yil. M.E.Voronets.
- 1962 yil. L.I.Albaum.
- 1904 yil. R.Pompelli, G.SHmidt.
235. Suvyorg‘on madaniyati qachon va kim tomonidan ochilgan.
+ 1945-1946 yillari S.P.Tolstov.
- 1940 yil. A.I.Terenojkin.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_192.png)
![- 1950 yil. M.E.Voronets.
- 1962 yil. L.I.Albaum.
236. O‘rta Osiyo hududiga qaysi shimol ko‘chmanchi charvodor qabilalarining bronza
davrida madaniy ta’siri kuchli bo‘lgan.
+ Andronova.
- Seraglazkovskaya,
- Kalinovka 4, Kureyka 3
- Pavlovka, Bien
237. Qirg‘izistonning Talas, Chu, Katmantepa kabi vohalaridagi bronza davri
yodgorliklarini kim urgangan.
+ E.E.Kuzmina.
- A.I.Terenojkin.
- B.A.Litvinskiy
- A.Askarov
238. Sarazm madaniyati qachon va kim tomonidan ochilgan.
+ 1976 yil. A.Ishaqov.
- 1950 yil. M.E.Voronets.
- 1962 yil. L.I.Albaum.
- 1954 yil. B.A.Litvinskiy.
239. Arxeologiya atamasi birinchi marta va qachon kim tomonidan qo‘llanilgan edi?
+ Aflotun (Platon) mil. avv. IV asr
- SHampalon, mil. avv. III asr
- Platon milodiy I asr
- Aristotel mil av IV asrda
240. Arxeologiya insoniyat tarixini o‘rganishda nimani asos qilib olgan?
+ Moddiy madaniyat majmualar
- Sopol ishlab chiqarish ќ olati
- Dehqonchilik xo‘jaligi
- CHorvachilik xo‘jaligi
241. Insoniyat tarixining eng qadimgi davri fanda hozir qanday ataladi?
+ Oldivoy davri
- Ashell davri
- Must’er davri
- Neolit davri
242. Arxeologiyada paleolit davri necha bosqichiga ajratilgan va qanday?
+ Uch bosqichga: ilk, o‘rta va so‘nggi bosqich
- Ajratilmasa ham bo‘ladi
- Orinyak, Madlen, somotri davrlari
- Ashell, shell, must’er bos љ ichlari
243. Hozirgi zamon aqlli odamlari – xoma sapins qaysi davrdan shakllangan?
+ So‘nggi paleolit, mil. avv. 40-12 ming yil
- O‘rta paleolit, mil. avv. 100-40 ming yil
- Ilk paleolit, mil. avv. 2 million
- Neolit davri, mil. avv. VII-IV ming yil](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_193.png)
![244. Eng qadimgi odamlarning asosiy universal quroli nimalar edi?
+ qo‘l cho‘qmori, nayza
- So‘yil, tayoq
- O‘q-yoy
- Tosh pichoq
245. Zarafshon vohasida Samarqand, Siyobcha, Omonqo‘ton, Sazag‘on, Tepaqul ibtidoiy
davr makonlari o‘rganilgan, shunday must’er davriga tegishlisini ko‘rsating?
+ Omonqo‘ton g‘or makoni
- Siyobcha makoni
- Sazag‘on makoni
- Tepaqul makoni
246. Insoniyat sun’iy olov olishni qaysi davrda kashf qilishdi?
+ must’er davrida
- mezolit davrida
- neolit davrida
- so‘nggi paleolit davrida
247. Ilk paleolit davri qaysi ming yilliklarni o‘z ichiga oladi?
+ bundan avvalgi 2,5 million yillardan 100 minginchi yillarga qadar
- 2-3 million yillar
- 500-300 ming yillar
- 100-50 ming yilla
248. Farg‘onaning qaysi g‘oridan ilk paleolit davri odam qoldiqlari topilgan va fanda u
qanday ataladi?
+ Selengur g‘ori, Farg‘ona odam
- Qo‘shilish makoni, paleanitrop
- Chaqmoqli makoni, sinantrop
- Ko‘lbuloq makoni, neantrop
249. O‘rta paleolit, ya’ni must’er davri insoniyat tarixining qaysi ming yilliklarini o‘z
ichiga oladi?
+ bundan 100-40 ming yillar
- 60-40 ming yillar
- 100-10 ming yillar
- 50-30 ming yillar
250. So‘nggi paleolit davri kishilik tarixining qaysi ming yilliklarini o‘z ichiga oladi?
+ mil. avv. 40-12 ming yillik
- mil. avv. 30-15 ming yillik
- mil. avv. 20-10 ming yillik
- milodiy I-IV asrlar
251. Zarafshon vohasidagi so‘nggi paleolit makonlarini aniqlang?
+ Xo‘jamazgil, Siyobcha
- Omonqo’ton, Gurdara
- Takalisoy, Zirabuloq
- Qo‘tirbuloq, Samarqand
252. Zarafshon vohasidagi must’er davri makonlarini aniqlab bering.](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_194.png)
![+ Omonqo‘ton, Zirabuloq
- Xo‘jamazgil, Gurdara
- Takalisoy, Siyobcha
- Qo‘tirbuloq, Samarqand makoni
253. Toshkent-CHirchiq vohasida joylashgan must’er davrining eng noyob yodgorligini
ko‘rsating ?
+ Obirahmat
- Qo‘tirbuloq
- CHashmasiyob
- Takalisoy
254. Teshiktosh must’er davri makoni qaerda va kim tomonidan qaysi yillari o‘rganilgan?
+ Boysun tog‘i, 1938-1939 yy., A.P.Okladnikov
- Zarafshon vo ќ asi, 1950-1960 yy, D.N.Lev
- CHirchiq vohasi, 1960-1964 yy., M.Qosimov
- Ohangaron vohasi, 1972-1975 yy., A.Rtveladze
255. Tojikistonning must’er davri yodgorliklarini belgilab bering.
+ Og‘zikichik, Oqjar, Qoraburi, Bo‘ritov
- Go‘rdara, Siyobcha, Og‘zikichik, Olmabuloq
- Siyobcha, Omonqo‘ton, Takalisoy, Go‘rdara
- Olmabuloq, Omonqo‘ton, Og‘zikichik, Oqjar
256. Tojikiston paleolit davri yodgorliklarini qunt bilan њ rgangan arxeologlarni belgilang.
+ V.A.Ranov, A.P.Okladnikov
- P.I.Boriskovskiy, D.Lev
- M. Љ osimov, R.Suleymanov
- U.Islamov, N.Negmatov
257. O’zbekiston tarixida ilk yozma manba qaysi davrga xos?
+ mil.av. IV asr
- mil.av. V asr
- mil.av. VI asr
- mil.av. VII asr
258. Yodgorlik madaniy qatlamning aniq xronologiyasinianiqlashtirib
beruvchi moddiy manbani toping
+ tangalar
- sopol idishlar
- taqinchoq buyumlar
devor qoldiqlari
259. Quyidagi qaysi tarmoq fan xalqlarning ko’chishi va buning natijasida
aholining irqiy o’zgarishi masalalarini o’rganadi?
+ etnologiya
- antropologiya
- arxeologiya
- numizmatika
260. Arxeologik tadqiqotlar natijasida topiladigan taqinchoqlar, kiyim qoldiqlari,
idishlar, qabrlarning xilma xilligi va skletlarning har xil holatda joylashishi,](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_195.png)
![narsalar bilan qo’milishi kabi ma’lumotlar quyidagi qaysi fan uchun manba bo’lib
xizmat qiladi va qadimgi xalqlarning urf odatlari o’rganadi?
+ Tarixiy etnografiya
- Zamonaviy etnografiya
- etnologiya
- numizmatika
261. Xalqlarning kelib chiqishi va etnik tarixi bilan shug’ullanadigan tarixning fan
tarmog’ini aniqlang
+ etnologiya
- Zamonaviy etnografiya
- Tarixiy etnografiya
- numizmatika
262. Gerblar va ularning tarixi bilan shug’ullanadigan
tarixiy fan tarmog’ini aniqlang
+ geraldika
- numizmatika
- etnografiya
- gliptika
263. Qimmatbaho, yarim qimmatbaho toshlarga naqsh yoki tasvir o’yish san’ati,
amaliy bezak san’ati turi bilan shug’ullanuvchi tarixiy fanni aniqlang.
+ gliptika
- numizmatika
- etnografiya
- geraldika
264. Epigrafik yodgorliklar deb nimalar aytiladi?
+ Qadimgi bitiklar
- Qadimgi muhr, tamg’a
- Qadimgi nishon va bayroqlar
- Qadimgi tangalar
265. Joy nomlari (geografik atoqli nomlar)ni, ularning paydo bo’lishi yoki
yaratilish qonuniyatlarini, rivojlanish va o’zgarishini, tarixiy-etimologik
manbalari va grammatik xususiyatlarini, ularning tuzilishini, tarqalish hududlari
hamda atalish sabablarini o’rganuvchi bo’lim bu......
+toponimika
-oronimika
-oykonimika
-urbonimika
266. Aholi yashash maskanlari va ularning qismlari: qishloq, mahalla, guzar,
ko’cha, ovul, qo’rg’on nomlarini o’rganuvchi soha bu.......
+oronimika
-toponimika
-oykonimika
-urbonimika](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_196.png)
![267. Arxeologik ekspeditsiya bu-…
+Bir tarixiy hududda arxeologik ilmiy tadqiqot olib boradigan, bir necha
arxeologik otryadlarni o’z tarkibiga birlashtirgan ilmiy jamlanma
-Bitta arxeologik otryadni o’z tarkibiga birlashtirgan ilmiy jamlanma
-Faqat arxeologik qidiruv ishlarini olib boruvchi ilmiy jamlanma
-Arxeologik qidiruv, sinov ishlarini olib boruvchi ilmiy jamlanma
268. Stratigrafik qazishmaning tarxlari esa qatiiy geometrik qoida - parallel
chiziqlar ko’magida olinadi. Arxeologiyada bu nima deb ataladi?
+shurf
-yarus
-kontir
-sondaj
269. Korruziyaga uchragan qadimgi metal buyumni
necha xil uslullarda restavratsiya ishlarini olib borish mumkin?
+2 xil
-1 xil
-3 xil
-4 xil
270. Arxeologik tadqiqotlar natijasida madaniy qatlamdan ko’mirga aylanib
ketgan daraxt qoldig’i yoki yongan yog’och qoldig’i topilsa shu yog’och asosida
madaniy qatlamning yoshi aniqlanadi. Bu qanday usul?
+Radiokarbon (S-14)
-Radiouglerod (S-14)
-Radioneyron (S-14)
-Radiouglerod (S-10)
271. Yodgorlik joylashgan hududning tabiiy sharoitlari, tabiiy boyliklari, iqtisodiy
resurslari tabiiy va iqtisodini qanday fani misolida echib beriladi?
+geometriya
-geologiya
-geomorfologiya
-geografiya
272. Minerologiya fani nimalarni o’rganadi?
+o’g’itlarni
-tuproqlarni
-toshlarni
-geologik qatlamlarni
273. O’simliklar tarixi bilan shug’ullanuvchi botanika fanining tarmog’i bu...
+paleozoologiya
-paleobotanika
-paleobiologiya
-paleogeologiya
274. Hayvonat dunyosi tarixi bilan shug’ullanadigan fan sohasi bu....
+paleozoologiya
-paleobotanika
-paleobiologiya](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_197.png)
![-paleogeologiya
275. Yodgorlikning ichimlik suvi va dehqonchilik uchun zarur bo’lgan irrigatsiya
(ariq, kanal, daryo) shahobchalari qaysi fan asosida o’z echimini topadi?
+gidrogeologiya
-geologiya
-geometriya
-geografiya
276. Radiocarbon 14-C analizi qachon va kim tomonidan kashf qilindi?
+Marten Devid Kamen
-Inglishmen Villiam Stukley
-Domeniko Fontan
-Juzeppe Fiorelli
277. Bir tomondan urib-uchirish asosida yasalgan bo’lib, kesish va chopish
maqsadlarida foydalanilgan ibtidoiy tosh quroli?
+Chopper
-Chopping
-Nukleus
-Bifas
278. Bir tomondan ikki tarafi urib-uchirilgan tosh kurol?
+Chopping
-Chopper
-Nukleus
-Bifas
279. Chopper ibtidoiy tosh qurollarining o’lchamlari qancha
bo’lgan?
+ 7,5-10 sm
- 10,5-15 sm
- 5-8 sm
- 5-8,5 sm
280. homo habilis ibtidoiy odamlarining ish qurolini aniqlang
+ Chopping, chopper
- Chopping, chopper va nukleus
- Chopping, chopper, nukleus va bifas
- Barcha javob to’g’ri
281. Nukleus bu-…
+ Toshning tabiiy qobig’i uchirilgan tosh qurol
- Bir tomondan ikki tarafi urib-uchirilgan tosh kurol
- Bir tomondan urib-uchirilgan tosh qurol
- Tosh bolta
282 Olduvay davri ibtidoiy odamlarining hayot tarzi to’g’ri ko’rsatilgan
qatorni aniqlang.
+ Kichik to’da shaklida, muddatli makonlar, termachilik, behosiy ovchilik
- Kichik to’da shaklida, g’orni makon tutilishi, termachilik, maqsadli ov
- Kichik to’da shaklida, doimiy makonlar, termachilik, behosiy ov](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_198.png)
![- Kichik to’da shaklida, doimiy va muddatli makonlar, termachilik,
maqsadli ov
283. Makrolit bu-…
+ Katta sodda tosh qurollari
- Kichik sodda tosh qurollari
- Toshning tabiiy qobig’i uchirilgan tosh qurol
- Chaqmoqtoshdan yasalgan tosh qurollari
284. Makrolit tosh qurollari keltirilgan qatorni aniqlang
+ Chopping, chopper
- Chopping, chopper va nukleus
- Chopping, chopper, nukleus va bifas
- Barcha javob to’g’ri
285. Ashel’ davri asosiy kashfiyoti bo’lmish ibtidoiy tosh qurolini aniqlang
+ Bifas
- Chopping
- Chopper
- Nukleus
286. Bifas bu-…
+ Toshdan yasalgan qo’l bolta
- Toshning tabiiy qobig’i uchirilgan tosh qurol
- Bir tomondan ikki tarafi urib-uchirilgan tosh kurol
- Bir tomondan urib-uchirilgan tosh qurol
287. Qo’rg’onlar necha xilda bo’ladi?+ 4
- 1
- 2
- 3
288. Yurtimizda qachondan boshlab harbiy istehkomlar(qal’alar) shakllangan?
+ Eneolit
- Bronza
- Ilk temir
- Ilk o’rta asrlar
289. Qachondan boshlab ibodatxonalar alohida bino sifatida qurilgan?
+ Eneolit
- Bronza
- Ilk temir
- Ilk o’rta asrlar
290. O’rta Osiyoda qachondan mudofaa devorlari qurila boshlanadi?
+ Eneolit
- Bronza
- Ilk temir
- Ilk o’rta asrlar
291. O’rta Osiyoda qachondan qishloq va shaharlarning mudofaa devorlar bilan](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_199.png)
![o’rab olina boshlanadi?
+ Eneolit
- Bronza
- Ilk temir
- Ilk o’rta asrlar
292. O’rta Osiyoda jamoalar o’rtasida ilk mintaqaviy aloqalarning
o’rnatilishi davri?
+ Mezolit
- Sungi paleolit
- O’rta paleolit
- Ilk paleolit
293. Dastlabki qishloq tipiga xos yodgorlikni ko’rsating.
+ Cho’pottepa
- Sopollitepa
- Kaltaminor
- Jaytun
294. Dastlabki dehqonchilikka asoslangan yodgorlikni ko’rsating.
+ Sopollitepa
- Cho’pottepa
- Kaltaminor
- Jaytun
295. Vatanimix hududida dastlabki ibodatxona qaysi yodgorlikda kuzatilgan?
+ Jarqo’ton
- Zomonbobo
- Kaltaminor
- Sarazm
296. Vatanimiz hududida dastlabki shahar-davlat ko’rinishidagi yodgorlikni
aniqlang.
+ Jarqo’ton
- Qiziltepa
- Jondavlattepa
- Afrasiyob
297. XIX asr oxirida Turkistonda tashkil topgan ilmiy jamiyatlardan
qaysilarini bilasiz va uning asoschisi qaysi olim edi?
+ TXAT, V.V.Bartold
- TKLA, L.Vyatkin
- Muzeylar uyushmasi, N.I.Voevodskiy
- Ilmiy to’garak, Akram polvon Asqarov
298. Arxeologik yodgorliklarga avvallari jiddiy zarar etkazgan «xarakatlar»ni
nimada deb bilasiz?
+ «Xazina izlovchilar» xarakati
- Yodgorliklar muxofazasi sustligi
- O’zboshimchalik xukmronligi
- Arxeologik yodgorliklarni pisand qilmaslik](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_200.png)
![299. O’zbekiston sivilizatsiyasining ro’yobga chiqargan arxeolog olimlani belgilang.
+ Ya.G’.g’ulomov, S.P.Tolstov, A.Asqarov
- D.Lev, N.Avanesova, U.Islamov
- Yu.Buryakov, A.Isaqov, A.Sagdullaev
- A.Muxammadjonov, M.Isamitdinov
300. O’zbekiston davlatchiligi tarixi qaysi ming yillarga borib taqaladi?
+ bundan avvalgi 3,5 ming yil
- bundan avvalgi 2,5 ming yil
- bundan avvalgi 2 ming yil
- bundan avvalgi VI asrlar
ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Д. С. Бунин Археология Методы археологического исследования. Классическая
археология Учебное пособие Владимир 2016
2. Мартынов, А. И. Археология: учебник /А.И. Мартынов — 4.изд., испр. и доп. — М.:
Высшая школа, 2005
3. Мартынов, А. И. Методы археологического исследования: учеб. пособие для студ.
вузов, обуч. по спец. «История» /А.И. Мартынов. — Изд. 2-е, испр. и доп. — М.:
Высшая школа, 2002
4. Петров, Н. И. Археология: учеб. пособие /Н.И. Петров. — СПб.: Изд-во СПбКО, 2008
5. Волков А. Археология: от «белых пятен» к точной науке//Знание сила. 2000
6. Керрам К. Боги, гробницы, ученые. М.: Республика, 1994
7. Малинова Р., Малина Я. Прыжок в прошлое: Эксперимент раскрывает тайны древних
эпох Источник:
8. Матюшин Г.Н. У истоков цивилизации. М.: Просвещение, 1992
9. Юшко А.А. Археология на уроках истории. М.: Чистые пруды, 2009
10. Tavsiya qilinadigan qo ʻ shimcha adabiyotlar
11. Лопатин В. А., Малов Н. М., Малышев А. Б., Четвериков С. И.. Основы археологии
(методика полевых исследований и археологическая практика). Учебно-методическое
пособие для студентов исторических факультетов. Саратов 2006
12. Мартынов А.И., Шер Я.А. Методы археологического исследования. М.,2011.
13. 1989. Кошелев И.Н. Магнитная разведка археологических памятников. Учебное
пособие. Киев. 2005.
14. Воробьева Г.А., Бердникова Н.Е. Картография для археологов. Учебное пособие.
Иркутск. 2007.
15. Басс Джордж. Подводная археология. Древние народы и страны. М.: ЗАО
Центрополиграф. 2003.
16. J . Kabirov , A . Sagdullayev O ’ rta Osiyo arxeologiyasi T ; 1990
17. N.Xolmatov O’rta Osiyo tosh, bronza va temir davri arxeologiyasi. Darslik
18. O.Ergashev Antik davr arxeologiyasi. O’quv qo’llanma](/data/documents/0a433c64-071b-4757-959a-ed3a94c6d944/page_201.png)
1"ARXEOLOGIYA FANIGA"ARXEOLOGIYA FANIGA MUQADDIMA"MUQADDIMA"
MUNDAREJA Kirish. Fan sillabusi ……………………………………… …………………………………. ……………. Ma’ruza qismi ……………………………...……………………………………………………… Seminar topshiriqlari ..…………………..……………………………………………………….. 1. Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi ………………………………………………… 2. Arxeologiya fanining tarix fanining tarkibiy qismi ekanligi ………………………………………. 3. Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi ……………………………………. 4. Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni …………………………………………….. 5. Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar ……………………………………………………………. 6. Arxeologik yodgorliklar va ularni tarixni o‘rganishdagi ahamiyati ………………………………. 7. Uyg‘onish davrida arxeologiya. Gumanistik tushunchalarning shakllanishi. ……………………. 8. O‘rta Osiyoda arxeologiya fanining shakllanish odimlari tarixidan. ……………………………… 9. O‘zbekistonda arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan ……………………….. 10. Chor Rossiyasi davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining yutuqlari va muammolari ………… 11. Sobiq sovet davlati davrida O‘zbekistonda arxeologiya fanining muammolari va yutuqlari ……… 12. Turkistonda dastlabki arxeologik tadqiqotlar va mahalliy havaskor arxeologlar faoliyati ………… 13. Mahalliy o‘kashunoslarning arxeologiya sohasiga qo‘shgan hissalari …………………………….. 14. Arxeologiya havaskorlari to‘garagining tashkil etilishi va uning faoliyati ………………………… 15. Samarqand arxeologiya institutining tashkil etilishi ……………………………………………….. 16. SamDU arxeologiya kafedrasining tashkil etilishi va uning faoliyati ……………………………… 17. Samarqand arxeologiya maktabining shakllanishi va faoliyati …………………………………….. 18. D.N.Lev faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ……………………………… 19. M.M.Juraqulov faoliyati va uning Samarqand arxeologiyasida tutgan o‘rni ……………………… 20. Samarqand arxeologiya instituti va SamDU arxeologiya kafedrasining o‘zaro hamkorligi ……….. 21. O‘zbekistonda arxeologik va Xalqaro arxeologik tadqiqotlar o‘tkazish tartibi …………………….. 22. O’zbekistonda arxeologik yodgorliklarni saqlash va o’rganish bo’yicha mavjud qonun qoidalar. … 23. SamDU tarix fakulteti Arxeologiya muzeyi fondi bilan tanishish ………………………………….. Mustaqil ta’lim topshiriqlari ………………….……………………………………………………. Glossariy (Lug’atlar) ..…………………………………………………………………………….. Yakuniy nazorat uchun sinov savollari ………................................................................................. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………………………………… KIRISH Insoniyat tarixining juda qadimgi davrlarida kishilar tirikchilik yuritish maqsadida y er maydonlariga qayta ishlov berish, suv keltirish uchun ariqlar qazish, uy-joy qurish ishlari davomida er qa’ridan turli buyumlarni, ayniqsa, yirik hayvonlarning suyak qoldiqlarini uchratganlar. Masalan, milodiy II asrlarda yashagan yunonistonlik Filostrat shunday yirik hayvonlarning suyak va bosh chanoqlarining bahaybat kattaligini xikoya qilib, ular birining bosh chanog’iga «ikki krit faqiri vinosini solganda xam yana bo’sh joy qolganligini» hayrat bilan xikoya qiladi. O’sha zamonlarda kishilar bunday topilmalar sirini bilishmasdan turli fikrlar va rivoyatlarni to’qishganlar. Masalan, yunonlarning rivoyatlariga qaraganda bunday bahaybat hayvonlar o’tmishda Olimpa xudosi bilan bo’lgan jangda mag’lubiyatga uchragan va er qa’riga kiritilib yuborib, ustiga tog’ni qulatib, ko’mib yuborishgan, degan tushunchalarga ega bo’lganlar. Bunday gigantlar qoldiq topilmalari o’z davrida nafaqat kishilarni hayratga solibgina qolmasdan, ularga nisbatan sig’inishganlar ham, hatto yodgorliklar xam qo’yishganlar. Masalan, qadimgi Troi atrofida Troyan urushi qahramoni Ayaksa qabridan topilgan suyak qoldig’ining uzunligi 5 metrdan (II tirsak uzunligida) iboratligi hikoya qilinib, Rim imperatori Adrian bu qabr ustiga hashamatli mavzoley qurishni buyurgan. Shuningdek, ko’p holatlarda qadimgi suyak qoldiqlari bilan bir qatorda sirli, ya’ni jumboqli toshlar, ham topilib, ular boltasimon shaklda, nayza tig’lari va boshqa qurollarga o’xshash bo’lib, ularning nimaligini ham kishilar bilmas edilar. Qadimgi odamlar bunday 2
buyumlarni «momoqaldiroq boltalar» bo’lsa kerak deb, momoqaldiroq va chaqmoq xudosi bu qurollar bilan kishilarni o’ldirganlar deb tasavvur qilganlar. «Momoqaldiroq bolta» yoki momoqaldiroq paykonlarga ega bo’lgan kishilarni baxtli odamlar deb bilishib, ularni sehrli va mo’jizakor kuchga ega, turli kasalliklarni tuzatishga yordam beradi, deb tushunganlar. Shu maqsadda Rim sarkardasi Galba «momoqaldiroq» boltalarni topish uchun chaqmoq urilgan ko’lni to’r bilan tekshirib chiqishni buyurgan va bu ish bajarilish davomida 12 ta tosh bolta to’rga ilinib, topilgan. Keyinchalik Gal’ba imperator unvoniga ega bo’lishini ushbu «baxtli» topilma siri yoki kuchi tufayli sodir bo’lgan, deb tushingan. Ayniqsa, momoqaldiroq boltalari va paykonlar o’rta asrlarda keng | shov-shuvlarga ega bo’lgan. Masalan, vizantiyalik imperator Aleksey Komvin 1081-yilda «samoviy bolta»ni eng muhim va qimmatbaho sovg’a sifatida German imperatori Genrix IV ga sovg’a sifatida in’om qilgan. Hatto, XVII asrda yashagan bir episkop turkiyalik sulton sovg’a qilgan tosh boltani bo’yniga taqib yurgan va buyrak kasalligidan tuzalishga yordam beradi, deb tushingan. «Momoqaldiroq paykonlar» o’rta asrlarda jodigarlarning otish quroli bo’lgan va har qanday falokatlardan saqlaydigan tumor sifatida ularni taqib yurishgan. Shunday qilib, kishilar bir necha asrlar davomida mo’’jizali kuchlarga, sirli toshlarga ishonishib kelganlar. Sababi, bu xildagi toshlar qanaqa yoki nimaligi, hamda qaerdan paydo bo’lganligi sirlarini kishilar hali bilishmas edilar. 3
4
Fanni o zlashtirish uchun zarur boshlang ich bilimlar ʻ ʻ 1. Arxeologiya faniga muqaddima fanining maqsadi, vazifalari, ilmiy va amaliy ahamiyati, arxeologiya fanining paydo bo’lishi, shakllanishi, taraqqiyoti va uning bosqichlari va jamiyat taraqqiyotidagi o’rni, insoniyat sivilizatsiyasida qanday ahaiyatga ega ekanligi, asosiy qonuniyatlari, hamda madaniy va siyosiy omillarini anglab, tushunib, ilmiy ma’lumotlarga tayangan xolda mazkur fanga tegishli turli masalalarni tahlil etish haqida tasavvurga ega bo‘lishi kerak; 2. Arxeologiya faniga muqaddima fanining tarixiy ma’lumotlarni ilmiylik, tarixiylik va xolislik asosida o‘rganish hamda arxeologik manbalarni mustaqil tahlil qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak; 3. “Arxeologiya faniga muqaddima” faniga oid moddiy manba namunalarini qiyosiy tahlil qilish, ularni solishtirish asosida lokal xususiyatlarini yarata olish malakalariga ega bo‘lish kerak Ta lim natijalari ʼ (Т N ) Bilimlar ji h atidan: Т N 1 Fanning tushuncha kategoriyalari tizimi va metodologiyasini bilish, bilimlarning asosiy yo‘nalishlarini siyosiy tahlil qilish. Т N 2 Arxeologiya faniga muqaddima fani bo‘yicha keng tasavvur va bilimlarga ega bo‘lish; Т N 3 T arix va arxeologiya fan lar idagi yangi nazariyalarni tahlil etish, tarixning harakatlantiruvchi omillarini bilish va anglash Т N 4 Tarix va arxeologiya fanlarining davlat va jamiyat taraqqiyoti natijasi ekanligi, jamiyat rivojlanishida davlatchilikning muhim voqea ekanligini bilish Ko‘nikmalar ji h atidan: Т N 5 Arxeologiya faniga muqaddima fani to‘g‘risida tegishli ta’lim – tarbiya dars jarayonlarini eng qulay variantlarini ishlab chiqish va amalga oshirish malakalariga ega bo‘lishi, me’moriy yodgorliklar va muzeylardagi ko‘chma darslarga qatnashish; Т N 6 Jamiyat taraqqiyotida o‘zining tutgan o‘rnini anglay bilish, his etish va faol ishtirok etish. Т N 7 Tarixiy voqealar va hodisalarga nisbatan o‘z nuqtai nazariga, mustaqil fikrga va munosabat bildira olish malakalariga ega bo‘lishi kerak. Fan mazmuni Mashg ulotlar shakli ʻ : ma ruza ʼ (М) М1 “ Arxeologiya faniga muqaddima ” fаnining predmeti, mаqsаdi vа vаzifаlаri М2 Arxeologiya fanining shakllanishi va rivojlanishi М3 Arxeologiya fani ning tarix fani ning tarkibiy qismi ekanligi М4 Arxeologiya va uning tarmoq fanlarining o’zaro aloqadorligi М5 Arxeologiya sohasida aniq va tabiiy fanlarning o‘rni М6 Arxeologiyada texnologik kashfiyotlar 5