logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. PO’LAT SOLIYEVNING O’ZBEKISTON ILM-FANIGA QO’SHGAN HISSASI

PO’LAT SOLIYEVNING O’ZBEKISTON ILM-FANIGA QO’SHGAN HISSASI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

2960.90234375 KB
Скачать
PO’LAT SOLIYEVNING O’ZBEKISTON ILM -FANIGA QO’SHGAN HISSASI MUNDARIJA. KIRISH…………………………8-10-bet. I . BOB. Po’lat Soliyev hayoti va ijodining yoritili shi…………..10-13-bet 1.1. Po’lat Soliyevning tadqiqotlarida O’rta Osiyo tarixi masalalarining yoritilishi………….13-15-bet. 1.2. Po’lat Soliyev Buxoro tarixining tadqiqotchisi……16-22-bet. II. BOB. Po’lat Soliyev tomonidan yozilgan maqolalar va kitoblari haqida qisqacha fikrlar...22-25-bet. 2.1. Po’lat Soliyevning jadid sifatida tarix fani rivojiga qo’shgan hissasi……….26-31-bet. 2.2. Po’lat Soliyev va bir qancha o’zbek jadidlarining asarlarida ilm- fan ravnaqi, madaniyat va ma’naviyat masalasi…..31-33-bet. III. BOB. Po’lat Soliyev ilmiy me’rosining mustaqillik yillarida o’rganilishi….33-40-bet 3.1. Po’lat Soliyev tavalludiga bag’ishlab o’tkazilgan konferensiya va Po’lat Soliyevning ,,Tarixi Buxoro’’ asari va undan ilhomlanib shogirdlari tomonidan yozilgan asarlar sharhi….40-56-bet 3.2. Po’lat Soliyev haqida olim Germanov asarida yozib qoldirgan ma’lumotlar…..,56-64-bet XULOSA……….64-65-bet. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI….65-66-bet. KIRISH O’zbekiston tarixiga munosib hissa qo’shgan tarixchi olim bu bevosita Po’lat Soliyev hisoblanadi. Jadidchilikning yetuk va yorqin namoyondalaridan biri Po’lat Majidovich Soliyev Turkiston xalqlari tarixini o’rganishning zamonaviy maktabini yaratishga bel bog’lagan fidokor shaxsdir. U Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Hodi Fayziy kabi ma’rifatchilar bilan hamfikr va hammaslak edi. Asli kelib chiqishi Buxorolik jadidlardan hisoblangan. Men bu diplom ishimda olimning nafaqat tarix ilmi rivojiga qo’shgan hissasi hamda o’zbekiston ilm-fani, ta’limiga qo’shgan hissasini chuqur tadqiq etishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim. Bundan tashqari jadidchilik ya’ni yangi uslubdagi o’qitish yo’llari va uning taktikasini rivojlanishda o’z hissasini qo’shgan olim faoliyatini o’rganishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mavzuni to’liq o’rganish jarayonida Jadidchilik maktablari va ularning faoliyati xususan Rus=tuzem maktablari va chet davlatlarda yoshlarni ta’lim olishini qo’llab quvvatlagan tarixchi jadidlardan biri hisoblanib, milliy davlatchilik tarixida Po’lat Majidovich Soliyevning o’rni nihoyatda beqiyosdir. Ya’ni Po’lat Soliyev o’z asarlarida bevosita yurtimiz tarixi va madaniyatini namoyon eta oluvchi olim hisoblanadi. Tadqiqot faoliyati natijasida voha hududida tarixiy ilmlar rivojini shakllantirgan shaxs sifatida qaraladi. Mavzuning maqsad va vazifalari. ,,Po’lat Soliyevning O’zbekiston ilm- fani rivojiga qo’shgan hissasi’’ mavzusini har tomonlama o’rganish va tahlil qilish malakaviy ishning asosi hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilab beriladi. - O’zbekiston hududida rus tuzumi davrida mavjud bo’lgan ta’lim va tarbiyaga e’tibor. - Yangicha uslubdagi o’qitish uslubiyati va masalalari xususida olib boriladigan tadqiqotlar. - Milliy istiqlol ruhida vatanga sodiq farzandlarni tarbiyalash masalalari. - Rus istibdodi davrida tarix ilmi va fani qanday rivoj topganini chuqur tahlil qilgan holda o’rganish. - Fan va madaniyatga misilsiz homiylik natijasida, davlatimiz arbobi Po’lat Majidovich Soliyev tafakkuri kuchi bilan yurtimizni dunyoga eng qudratli davlatga aylanganligi asl manbalar asosida yaratish. - Ilm-fan maorif va madaniyatni rivojlantirishga hissa qo’shgan Jadid Po’lat Majidovich Soliyevning tariximiz rivoji va o’qtish tuzumiga ta’sirini o’rganish masalalari 1 - Mustaqillik yillarida Po’lat Soliyev va uning qoldirgan ilmiy me’rosini o’rganish, ilmiy tadqiqotlarini tasniflash. - Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Buxoro viloyati yetuk jadid, ma’rifatparvar davlat arbobini yetishtirgan maskandir. Turkistondagi davlatchilik tarixi. Boshqaruv tartiblari va tarix fani rivojiga munosib hissa qo’shgan olim siymosini kelajak avlodlarga bevosita yetkazish masalalari va mamlakatdagi mavqeyini bus butunligicha yetkazib berish kabi ahamiyatini o’zida mujassamlashtirgan olim xotirasi abadiyligini ta’minlash asosiy yangilik sifatida qaraladi. Yurtimizning olamshumulligi, ilm- fan madaniyat, badiiy ijodining yuksalishi masalalari haqida ma’lumotlar mavjud. Bundan tashqari mamlakat tarixini rivojlantirish masalalari haqida anjumanlar o’tkazilishi va xotira kechalari uyushtirish, ilmiy asarlarini saqlab qolish, uy-muzeyni tashkil etish asosiy o’rindagi masalalardan biri hisoblanadi. Keng qamrovga ega bo’lgan tarixiy voqealar, vatanimizning rus istibdodiga qar 2 shi kurashi, milliy mustaqillikka erishish yo’lidagi fikrlari va siyosiy inqiroz, boshboshdoqlik, va narx navo, bozor savdo-sotiq munosabatlari, aholining savodsiz qatlamini savodli qilishga intilish masalalari, rus-tuzem va yangicha turdagi maktablar sonini ikki barobarga oshirish, aholining yosh qatlamini Turkiya, Germaniya kabi davlatlarga o’qishga yuborish va xarajatlarini davlat tomonidan qoplash masalalarini ko’tarib chiqadi. 3 Ushbu mavzuni o’rganishda va jadidlar davrini tadqiq ertishda, universitetlarda ma’ruzalar o’qishda, va boshqa maxsus kurslarda, litsey va kollejlarda seminar-treninglar o’tkazishda, amaliy mashgulotlar va maqolalar yozishda keng ahamiyat kasb etadi. Ishning aprabatsiyasi. BMI Sharof Rashidov Nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Tarix fakulteti O’zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi ,,Yosh o’lkashunos’’ hamda ,, Yosh tarixchilar’’ to’garagida 2023-yil mayda hamda ,,O’zbekiston tarixi, madaniyati, jadidchiligi tarix kelajak va bugun yangi manbalarda ‘’ Respublika ilmiy- amaliy konferensiyasi materiallari to’plamida hamda ma’ruza qilingan, 1 I.Karimov. ,,Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch’’ ,,Ma’naviyat’’ T; 2009 2 . Po’lat Soliyev haqida shaxsiy fikrlarim . 3 Sh. Mirziyoyev asarlarida tarix masalasi Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv Malakaviy ish kirish, uch bob, olti qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, umumiy hajmi 63 betni tashkil etadi. I BOB. Po’lat Soliyev hayoti va uning yoritilishi! Tarix kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixiy yo’lni qonuniyatli bir jarayon tarzida atroflicha o’rganuvchi fan sifatida ijtimoiy fanlar ( adabiyot, huquqshunoslik, falsafa ) tizimida muhim o’rin tutadi va keng xalq ommasini ayniqsa yosh avlodni o’z vatani va xalqiga sadoqat ruhida tarbiyalash ishida xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasining 1-prezidenti Islom Karimov aytganlaridek ,,O’zlikni anglash avvalambor tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur. Tarixiy bilimlar rivojida ulkan hissa qo’shgan jadid Po’lat Majidovich Soliyev XX asrda O’zbekistonda tarix fani sohasida birinchi bo’lib professor unvoniga sazovor bo’lgan O’zbekiston va O’rta Osiyo xalqlarining tarixini ilmiy asosda o’rganish maktabini yaratgan fidokor insondir. Ibrohim Mo’minov, Yahyo G’ulomov, Abdurahmon Hamroyev, Rashid Nabiyev kabi mashhur tarixchi olimlar shu maktabda voyaga yetgan. Atoqli o’zbek shoiri Hamid Olimjon Samarqand Davlat Universitetida shu olimdan saboq olgan. Professor Po’lat Soliyev XX asrning dastlabki 30-yili davomida Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Hodi Fayziy, kabi yirik davlat va jamoat arboblari, fan va madaniyat namoyondalari bilan hamfikr hammaslak bo’lgan. Ular Po’lat Soliyevga yangi milliy tarixnavisligimizning qaldirg’och asarlarini yaratgan olim sifatida qaraydilar. Tarixchi olim Po’lat Soliyev O’zbekiston va O’rta Osiyo xalqlari tarixiga doir qimmatli manbalarni ham to’plagan. Ularning asosiy qismi Abu Rayhon Beruniy nomidagi O’zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. Zamondoshlaridan uning o’ta bosiq, kamgap, chuqur ichki madaniyatli, kamtar ilmiy bahslarida boshqalarning nuqtayi nazari va fikrlarini diqqat bilan o’rganib munozarali jihatlarini chuqur asosli dalillar bilan isbotlab beradigan inson va olim ekanligini o’z xotiralarida yozib qoldirganlar. Po’lat Soliyev ijodining asosini tashkil etadi. Po’lat Majidovich Soliyev 1927-yildan boshlab Samarqand Oliy pedagogika institutida ( Hozirgi Samarqand Davlat Universiteti ) ishlay boshladi. Bu yerda sharqshunos olim adib va davlat arbobi Abdurauf Fitrat, professor V.I. Vyatkin, adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov, tilshunos olim Professor G’ozi Olim Yunusovlar bilan hamkorlikda mehnat qiladi va qator do’stlar shogirdlar orttiradi. 1927-!930 yillarda ushbu institutning ijtimoiy va iqtisodiy bo’limi talabasi bo’lgan Yahyo G’ulomov ustozi Po’lat Soliyevni xotirlar ekan, uni arab, fors, rus va turkiy tillarda mukammal biladigan sharq huquqi, falsafasi, axloqi, tarixi, ayniqsa Turkiston xalqlari tarixining chuqur bilimdoni sifatida ta’riflaydi. Yahyo G’ulomovning xotirlashicha Po’lat Soliyev ,,Turkiston tarixi bo’yicha o’qigan ma’ruzalari xotimasida kishini avvalo o’z mamlakati, shahri va tug’ilib o’sgan qishlog’ining tarixini yaxshi bilishga da’vat etadi. Po’lat ( Bekbulat ) Majidovich Soliyev 1882-yil 22-martda Astraxan guberniyasining Zasoravskiy bo’lisidagi Bashmakovka qishlog’ida o’ziga to’q dehqon oilasida tug’iladi. Astraxan qadimdan O’rta Osiyodan Rosssiyaga olib boradigan Savdo yo’lining markazi bo’lib xizmat qiladi. Po’lat Soliyevning otasi uning avlodlari ma’lumotlariga qaraganda, Buxorodan bo’lgan. Bu oilaviy hikoyalar Po’lat Soliyevning e’tiborini yoshligidanoq jalb etgan edi va bu kelajakda albatta o’z tarixiy vataniga qaytib borishga ahd qiladi. Po’lat Soliyev onasidan erta ajralib qoladi. Otasi ham taxminan 1919-yilda vafot etadi. U Qozondagi Madrasayi Muhammadiyada va Ufadagi Madrasayi G’oliyani tugatadi. Madrasayi G’oliyada bitiruv imtihonlarini a’lo darajaga topshirgan Po’lat Soliyevga u yerda mudarrislik qilish taklif etiladi, biroq, u Turkistonga-ajdodlari Vataniga qaytib, o’z xalqi ma’rifati yo’lida mehnat qilish niyatida ekanligini bildiradi va bu taklifga rad javobini beradi. Bir oz muddat ona qishlog’ida imomlik qilgach, Po’lat Soliyev 1909-yilda Turkistonga keladi va avval qishloqlarda so’ngra Toshkent va Qo’qonda maktablarda tarix, arifmetika, ona tilidan dars beradi. Po’lat Soliyev hozirgi Toshkent viloyati Oqqo’rg’on tumanida birinchi bo’lib yangi usulda o’qitiladigan maktab ochadi. Yosh o’qituvchi o’z kasbini davom ettirish bilan birga rus hamda boshqa tillar- turk, fors, tojik tillarini o’rganadi va ular bilan muntazan shug’ullanadi. Po’lat Soliyev ish jarayonida gazeta va jurnallar, qo’lyozma tarixiy kitoblarni varaqlashdan charchmas, ayniqsa Turkiston tarixiga oid kitoblarni sevib o’qir ulardagi ilg’or g’oyalarni o’z yaqinlari o’rtasida targ’ib qilar edi. U Mirzacho’lda va Jalolobodda ham maktablar ochib, o’qituvchilik bilan shug’ullanadi. 1913-yilda Toshkentda birinchi rus-tatar maktabini ochadi. 1916-yilda u Bekobodga jo’naydi va bir yil davomida o’qituvchi bo’lib xizmat qiladi, keyin Qo’qonga kelib ikki yil mobaynida O’qituvchilar seminariyasi direktori lavozimida faoliyat yuritadi. Po’lat Soliyev faoliyatining bu davri bevosita alohida ahamiyatga molik hisoblanadi. Bu davrda Alohida xizmatlari uchun buyuk xizmatlari uchun ordeni bilan taqdirlanadi. Uning qobiliyatli shogirdi hisoblangan davlat Arbobi SSSR Xalq Komissarlari Soveti Raisi hisoblangan Sulton Segizboyevning 1937 yilda yozgan tarjimayi holida ham qayd etilgan. Unda yozilishicha, Sulton Segizboyev yashagan Jig’abayli qishlog’ida ( hozirgi Toshkent viloyati Oqqo’rg’on tumani ) qishloq maktabi bo’lganligi tufayli kata akasi Eski Toshkent qishlog’idan o’qtuvchi topib kelgan. ,,O’sha yillari podsho hukumati tatar o’qutuvchilarini taqib ostiga olganligi tufayli, - deb xotirlaydi Sulton Segizboyev u bizni yashirincha o’qitardi . Po’lat Soliyev o’qituvchilik faoliyatini Piskent volosti pristavi tomonidan hibsga olinadi va besh kun jandarmeriya boshqarmasida qo’riqlab turiladi. Bek Po’latni yaxshi bilgan zamonoshlari uni eski jadidlar vakili deb hisoblaydilar. Po’lat Soliyev 1914 yilda ilmiy safar bilan Toshkentga kelgan boshqird ahmad Zakiy Validiy To’g’on (1890 1970 ) tanishadi. Ikkinchi marta Po’lat Soliyev Ahmad Zakiy Validiy bilan 1917 yil Toshkendta bo’lib o’tgan Butun O’lka Turkiston musulmonlari qurultoyida uchrashadi. Validiy keyinchalik 1925 yil 9 martda Berlindan Samarqandga ikki maktub yuboradi. Mazkur maktublarning biri tarixchi olim Po’ lat Soliyev nomiga yuborilgan bo’lib hozirda bu ikki maktubni qo’lyozma nusxalari O’zbekiston Resbulikasi Markaziy Davlat Arxivi hisobida saqlanib kelinmoqda. Ushbu maktab asli Eski O’zbek adabiy tilida arab imlosi bitilgan. Bu maktub O’zbekistonlik R.Shigabdinov va A. Zohidiy tomonidan 2001 yili Tokioda faksimile nusxasi bilan birgalikda rus tilida elon qilinadi. 4 Po’lat Soliyev 1917-yil noyabrda Qo’qonda Turkiston Muxtoriyatini tashkil etishda faol ishtirok etadi. U Turkiston Milliy Majlisi A’zolaridan biri bo’lib, ulardan yangi hokimiyat shakllanmog’i lozim edi. Shuningdek, u Qo’qon shahrida chop etiladigan ,,El bayrog’i’’ gazetasining bosh muharriri bo’lib, bu gazetani Turkiston Muxtoriyati hukumati organiga aylantirishga katta hissa qo’shgan. Po’lat Soliyiyev hokimiyati tarkibiga yirik etnik guruhlar vakillarini kiritish haqidagi g’oyalarni ilgari surgan demokratik ruhdagi ziyolilardan biri edi. Po’lat Soliyev boshqargan ,, El bayrog’I’’ gazetasida chop etilgan Turkiston Muxtoriyati hukumatining Murojaatnomasida shunday deyiladi. ,,Inson qoni bilan sug’orilgan yer osmonga nido qilib tinchlik so’ramoqda, holdan toygan insoniyat xolsizlik bilan qilichini tushirmoqda, insoniy bemanilik, ilohiy oqillikka yo’l bermoqda. Turkiston Muxtoriyati tor-mor etilgach, Po’lat Soliyev siyosiy faoliyatdan chetlanib, Sovet muassasalarida ish olib boradi. 1918=yilda u Nodir To’raqulov va boshqalar bilan hamkorlikda Skobelev shahrida qishloq maktablari uchun o’qituvchilar tayyorlash kurslari tashkil etadi. 1919- yil boshida u Skobelevda chiqayotgan ,,Yangi Sharq’’ gazetasida tahrir hay’ati a’zosi sifatida ish olib boradi. 5 1919- yilning ikkinchi yarmidan boshlab esa Po’lat Soliyev Toshkentda birinchi turk-tatar maorif kurslarini tashkil etib, uning direktori sifatida ish olib boradi. 1921-yildan bu dargoh o’zbek erlar bilim yurti ( instituti ) deb atalgan. Bu yerda u o’qituvchilik bilan bir qatorda O’rta Osiyo tarixi bo’yicha ilmiy maqolalar yoza boshlaydi. Bundan tashqari turli xil kurslar, ishchi fakultetlarida dars beradi. 1922-yildan Turkiston Kompartiyasi Markaziy Komitetining organi- ,,Inqilob’’ jurnali muharriri 4 XX asrning dastlabki o’ttiz yilligida O’zbekistonda tarix fani ( tarixshunoslik ocherklari ). 1-qism. Mas’ul muharrir. D.A.Alimova . T; Fan, 1994. 5 Germanov. V.A. ,,O’zbek tarixchilarining ustozi’’ // Turon tarixi’’ ilmiy to’plam,- T.1993,- B-22-24 o’rinbosari, ,,Tong’’ jurnali muharriri bo’lib ishlaydi. 6 ,,Agitprom’’ jurnalida o’z maqolalari bilan tez-tez chiqib turardi. Ayni shu yillarda Po’lat Soliyev O’rta Osiyo aholisining ijtimoiy etnografiyasini o’rganish uchun ko’plab ilmiy safarlarga chiqadi. 1.1. Po’lat Soliyev asarlarida O’rta Osiyo tarixi masalalarining yoritilishi. Po’lat Soliyevning tarix sohasiga qo’shgan hissasi alohida tahsinga sazovor. Po’lat Soliyev o’sha yillari keng tus olgan savdo kapitalining hal etuvchi roli haqidagi M.N.Pokrovskiy aqidalarini tan olib, savdo kapitali O’rta Osiyoda XII_XIII- asrlarda paydo bo’lgan, Temur davrida esa ,,Kapital jamg’arish’’ boshlangach, deb uqtiriladi. O’rta Asr darvishlarini ,, savdo kapitali mafkurachilari’’ deb ataydi. Po’lat Soliyev qadimgi tarixiy manbalar asosida o’lka tarixiy manbalar asosida O’lka tarixini o’rganadi. Sharqshunos olim sifatida Sharq qo’lyozmalarini to’plash maqsadida O’zbekistonning turli viloyatlariga uyushtirilgan ilmiy ekspeditsiyalar masalan Buxoro, Farg’ona shuningdek, Qozog’iston va Qirg’iziston tarkibida safar qiladi. Po’lat Soliyev sharqshunos olim sifatida ko’pgina yirik tarixiy asarlar yaratish bilan bir qatorda muqaddas va bebaho xazina bo’lgan ,,Qur’oni Karim kitobini ham o’zbek tiliga ilmiy sharhlar bilan tarjima qilgan edi. Ammo bu ishning samarasi ham dunyo yuzini ko’rmay NKVD xodimlari yig’ishtirib olib ketiladi. Bu qo’lyozma hozirgacha topilgani yo’q. ,,Sobiq ‘’ laqabli josusning xabariga ko’ra, Po’lat Soliyevning Moskvadagi hayotiga oid ma’lumotlar bor. Unda Po’lat Soliyevning Moskvada bo’lishi, unga moddiy jihatdan qo’l kelgani, O’zbekiston davlat nashriyoti va Moskvadagi Sharq xalqlari nashriyotlaridan ilmiy- adabiy asarlar tarjimalariga buyurtmalar tushib, ajratilgan, nafaqa bilan qo’shib hisoblaganda, 300 rubl atrofida mablag’ olayotgani haqida uning o’zi qayd etilgan ma’lumotlarida keltiradi. 7 1927-yilda Po’lat Soliyevga dotsent, 1930-yilda esa professor unvoni beriladi. Moskvada u davlat arboblari, T. Risqulov va N.To’raqulovlar tomonidan qo’llab-quvvatlanadi. Po’lat Soliyev O’zbekiston XKS huzuridagi Ilmiy markaz bilan tuzgan shartnoma asosida 1927-yilning 7-senytabriga qadar 10 bosma qog’oz hajmida o’zbeklarning iqtisodiy va madaniy taraqqiyoti aks ettirilgan ma’lumotni ,,O’zbeklar tarixi’’ kitobi uchun topshirish majburiyatini oladi. 8 Muallif bu asar ilmiy jamoatchilikka ma’lum bo’lgach, rus tarixchilarining o’zbeklarni qoloqlikda ayblashi quruq gap bo’ladi deb umid qiladi. !926-yilda Po’lat Soliyev O’rta 6 Germanov V.A. ,,Pulat Soliyev I ego vremya’’ - T, 2002. 7 Rajabov Q. ,,Soliyev Po’lat’’ // O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. T.7. – T-O’zME nashriyoti, 2004. 698-bet. 8 Axrorova X. Birinchi tarix fanlari doktori // ,,Ma’rifat’’ 2002-yil, 5-oktabr. Osiyo yozma yodgorliklari fondini tashkil etish va qadimiy qo’lyozmalarni to’plash uchun Moskvadan O’zbekistonga chaqirib olinadi. Po’lat Soliyev Moskvadan O’zbekistonga butunlay qaytadi va poytaxt Samarqandga qaytadi. 1927-yilga qadar maktab o’quvchilarini tayyorlovchi oliy o’quv yurti faqat bitta bo’lib, bu O’rta Osiyoda yagona va bittagina hisoblangan O’rta Osiyo Davlat Universiteti edi. 1927-yil yanvarda Samarqand Oliy Pedagogika Instituti tashkil etiladi. V. Vyatkin va Po’lat Soliyev say’- harakatlari bilan institutda Sharq tarixi kafedrasi tashkil etiladi va Po’lat Soliyev uning mudiri etib tayinladi. 1930-yilda Samarqand Oliy Pedagogika Instituti O’zbekiston Pedagogika Akademiyasiga aylantiriladi va 1930-yil 28- sentabrda Po’lat Soliyev ana shu akademiyaning professoriga aylanadi, Oliy maktabga kadrlar tayyorlash va ilmiy-tadqiqot ishlarini yo’lga qo’yish maqsadida 1931-yil yanvarda ushbu akademiya qoshida aspirantura tashkil etiladi. 1930-yil fevralda Samarqandda Sharq qo’lyozmalari saqlanadigan baza negizida O’z SSR XKS qoshida O’zbekiston davlat ilmiy-tadqiqot instituti (O’zDITI ) tashkil etiladi. O’zDITI kutubxonasida sharq qo’lyozmalari saqlanardi. 1933-yildan boshlab sharq qo’lyozmalari kataloglarini tuzish bo’yicha markazlashgan ilmiy ishlar boshlab yuboriladi. Natijada O’zDITI dagi qo’lyozma fondlari yangi poytaxt-Toshkentdagi davlat kutubxonasiga olib ketiladi. 1933-yilda respublika hukumatining qarori asosida O’zbekiston Pedagogika Akademiyasi O’zbekiston Davlat Universiteti ( O”zDU) ga aylantiriladi. !935-yilda Tarix fakulteti O’zDU ning 7 ta fakulteti orasida eng to’laqonli ilmiy-pedagogik kadrlar bilan ta’minlash edi. Uning kafedralarida Po’lat Soliyev bilan birga professorlardan A.M.Krasnousov, S.A.Leskovskiy, S.V.Yushkov, M.Ya. Fenomenov, A.Makiyev, Fitrat kabi olimlar va O.Hoshimovlar dars berar edilar. 1935-yil sentabrda esa O’zDUda O’rta Osiyo respublikalari ichida birinchi bo’lib, ,,O’rta Osiyo tarixi’’ kafedrasi tashkil etiladi. Po’lat Soliyev ushbu kafedraning dastlabki mudiri etib tayinlanadi. 1932-1933-yillarda u Toshkentga Revolyutsiya tarixi ilmiy- tadqiqot institutiga jo’natiladi. Respublika hukumati O’zbekistonning eng qadimgi davridan to o’sha kunlargacha bo’lgan tarixini markscha-lenincha nuqrtayi-nazaridan yozishga qaror qiladi va Po’lat soliyevga bu ishda bosh vazifa yuklatib qo’yiladi. 1936-yilda Po’lat Soliyev Toshkentga butunlay kelib, O’zSSR MIK qoshida tashkil etilgan fan komitetida ish faoliyatini olib borgan. Bu komitet keyinchalik O’z SSR XKS tasarrufiga berilgan bo’lib, Po’lat Soliyev unda O’zbekiston tarixi bo’limini boshqargan. Ayni paytda 1937-yil hibsga olinganiga qadar Toshkent oliy o’quv yurtlarida, Samarqand, Farg’ona va Buxoroda ham bo’lib, ma’ruzalar o’qib turgan. 1937-yil 25- mayda Samarqandda O’zbek olimlarining 1-syezdi ochiladi va ,,Pravda Vostoka’’ gazetasida 27-may kuni O’zSSR XKS raisi hisoblangan Fayzulla Xo’jayevning syezdda tabrik so’zi chop etildi. U respublika olimlari hamda Moskva, Leningraddan kelgan, mehmonlarni ( syezd ishtirokchilari, orasida Toshmuhammad Qori-Niyozov, Sadriddin Ayniy, Ibrohim Mo’minov, Pavel Ivanovlar ham bo’lgan ) qutladi. Po’lat Soliyevning ilmiy-faoliyatidagi muhim hodisalardan biri umumlashgan asar ,,O’zbekiston tarixi’’ ni yaratish bo’ldi. Bu o’zbek xalqining ko’p asrlik tarixidagi birinchi urinish bo’lib qadimgi, o’rta asr va zamonaviy tarixchilarning turli xil asarlaridan va boshqa manbalardan olingan ma’lumotlarni jamlash, umumlashtirishni taqozo etar edi. Po’lat Soliyev bu asarni taxminan 1935-yilda yozib tugatadi va qo’lyozma O’zbekiston Kompartiyasi MIK birinchi kotibi Akmal Ikromov raisligidagi komissiya tomonidan muhokama etiladi. 9 Afsuski, bu qo’lyozma nusxasi 1937- yilda Po’lat Soliyev hibsga olingach, yo’qoladi. Po’lat Soliyev ,,O’zbekiston tarixi’’ ni yaratish ustida 30-yillarning birinchi yarmida ish olib borgan edi. Tarixchi olim O’rta Osiyo tarixi masalalariga murojjat etar ekan, 1926-yilda o’zining yirik asarlaridan biri ,,O’zbekiston ham Tojikiston’’ nomli bosh asarni yaratadi. Po’lat Soliyevning ush , dehqonchiligi, ulardagi yer va suv masalalari, shuningdek, Rossiya imperiyasining Turkistonni tayyor xomashyo bazasiga aylantirishga urinishlarini tasvirlaydi. 1.2. Po’lat Soliyev Buxoro tarixining tadqiqotchisi! Po’lat Solievng Buxorodagi ijodi asosan O’rta osiyodagi eng qiziqarli va kam o’rganilgan davrlardan birini o’rganishga bag’ishlanib, ana shu davrda uning ,,Buxoro tarixi’’ (Toshkent 1923), hamda ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ (Toshkent 1925) nomli asarlari chop etiladi. Bu yerda taqdir unga har qanday tarixchi orzu qilishi mumkin bo’lgan ulkan sovg’a in’om etadi- Po’lat Soliyev Buxoro amirlarining boy kutubxonasi va arxivida birinchilar qatorida ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Keyinchalik unga Abdurauf Fitrat va Lutfulla Alaviy bilan birgalikda bu arxiv va kutubxonani saralab ilmiy-tadqiqot institutiga topshirish uchun tayyorlash vazifasi yuklatiladi. ,,Inqilob ‘’ jurnalining bir sonida bu qadimiy arxiv va kutubxonadagi saralash ishlari haqida hisobot ham chop etilgan. 1921-1922- yillarda Po’lat Soliyev arab, fors-tojik tillarida yozilgan, Buxoroda saqlangan asarlar ustida tadqiqotlar olib boradi. 1924-yil avgustda Buxoro Xalq Maorif xalq nozirligi Po’lat Soliyevni Moskvaga, Buxoro Maorif uyiga o’qituvchi sifatida jo’natadi. 1924-yil oxiridan boshlab, u SSSR xalqlari markaziy nashriyotida ilmiy xodim, ayni paytda qizil professorlar instituti va Sverdlov nomli kommunistik universitetda tinglovchi ham edi. 1920-yil 2-sentabrda Buxoroda amirlik tuzumi ag’darib tashlandi, 1920-yil 8-oktabrda xalq vakillarining I Umumbuxoro qurultoyi Buxoro Xalq Respublikasi (BXSR ) tuzilganligini e’lon qiladi. 1920-yil 11-noyabrda BXSR Maorif nozirligi Buxoroda inqilob tarixini nashr etish va uning mualliflarini tasdiqlash haqida 9 Farrux Temirov . ,,Po’lat Soliyev’’ risola. Toshkent. ,,Abu Matbuot Konsalt’’ 2012. qaror qabul qiladi. Po’lat Soliyev va Sadriddin Ayniy ham shu mualliflar qatoridan joy olgan. 1922-yildan boshlab Po’lat Soliyev BXSR Maorif nozirligining Ilmiy Kengashi Raisi, ayni paytda o’qituvchilar institutida arab adabiyoti tarixi, arab tili nazariyasi va amaliyotidan dars berib, ,,Maorif’’ jurnalining muharriri sifatida ham ish olib boradi. Buxorodagi ilmiy muhit va turli safarlar unga katta imkoniyatlar beradi. Olim Buxoro amirligining boy kutubxonasida ishlash imkoniyatiga ega bo’ladi va bu kutubxona xazinasidan joy olgan nodir tarixiy manbalar bilan tanishadi. Bu yerdagi minglab, sharq qo’lyozmalari va nusxalarini ko’rib hayratda qoladi. Mana shu imkoniyat olimga tarixiy ma’lumotlarni to’plashiga katta yordam beradi. Tarixchi olim, keyinchalik yozgan Buxoro tarixiga oid asarlarida ushbu qo’lyozmalardan foydalanadi. Po’lat Soliyev Buxoro tarixiga oid qo’lyozma asarlar fondini tuzish ham rejalashtirilgan edi, lekin bu amalga oshmadi. Po’lat Soliyev Buxoro amirlarining qarorgohi bo’lgan Ark va boshqa joylarda bo’lib, Buxoroning o’tmishini Bu yerda umrguzaronlik qilgan xonlar, amirlarning shaxsiy hayotini o’rganib, qimmatli tarixiy ma’lumotlarni to’playdi va yuqorida ko’rsatib o’tganimizdek, ,,Buxoro tarixi’’ ( 1923 ) va ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ (1925 ) kabi asarlarni yaratadi. Bu asarlarning ilmiy qiymati shundaki, asarda Buxoro amirlarining ichki va tashqi siyosati, amirlik tarkibiga kirgan bekiliklar va hududlar, shuningdek xalqning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bayon etiladi. Olimning ,,Buxoro tarixi’’ nomli birinchi asari o’zining ilmiy qiymatga ega ekanligi bilan ajralib turadi. Asarning Xronologik chegarasi Buxoroning miloddan avvalgi VI-IV- asrlaridan to Somoniylar davlati boshqaruvigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Tarixchi olim ushbu tarixiy tadqiqotini yozishda bir qancha sharq qo’lyozma manbalariga murojjat qilgan. Masalan, olim o’z davrida ma’lum va mashhur bo’lgan muarrixlar- Narshaxiy, Mirxond, Xondamir, arab tarixchisi Ibn al-Asir, shuningdek, German Vamberi, taniqli rus sharqshunoslari V.V .Bartold, va V.A. Jukovskiy va boshqalarning asarlaridan ham foydalangan. Po’lat Soliyev ,,Mang’itlar Saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ asari ayniqsa diqqatga sazovor bo’lib, tarixchi ushbu asarini Buxoroda hukmronlik qilgan so’nggi mang’itlar sulolasi davri tarixiga bag’ishlanadi. Olim o’z asarida asosan mang’it amirlarining ichki va tashqi siyosatini yuritish bilan birga, Buxoro amirligining Hindiston, Afg’oniston va Rossiya bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlarini ham aks ettirgan. Asarda Amir Nasrullaxon (1827-1860 ), Amir Muzaffarxon ( 1860-1885), yoki amir Abdulaxadxon (1885-1910 ) lar davri qisqacha bayon etilgan. Shuningdek Asarda Angliya va Rossiyaning O’rta Osiyo masalasida ziddiyatlari, elchilik aloqalari, Rossiya imperiyasi Tomonidan O’rta Osiyoning istilo qilinishi, savdo-sotiq, munosabatlari va boshqa masalalar haqida ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Po’lat Soliyev 1937-yilda sovet hokimiyati tomonidan qamoqqa olinib, o’sha yili 13-oktabrda Toshkent shahrida otib tashlangan edi. Po’lat Soliyev millatchilikda ayblangan edi. U vafotidan so’ng 1956-yildagina oqlangan. Samarqand shahridagi ko’chalardan biri bugungi kunda uning nomi bilan ataladi. Mustaqillik bizga Vatanga bo’lgan mehr-muhabbatni qaytadan uyg’otdi. Shuningdek, o’zbek xalqining tarixini, ota-bobolarimizning boy ilmiy me’rosini qayta o’rganish va o’rgatishga imkoniyat yaratdi. Mohir muarrix, sharq qo’lyozmalarining mohir bilimdoni Po’lat Soliyevning nomi va ilmiy me’rosi mustaqilligimiz sharofati tufayli qayta hayot yuzini ko’radi. Mustabid tuzum sharoitida azob-uqubatlarga duchor etilgan va qurbon bo’lgan jabrdiyda insonlarning nomini xotirlash, ularning pok nomi va xalq oldidagi xizmatlarini qayta tiklash bugungi zamondoshlarning ma’naviy burchidir. 2002-yili Toshkent va Samarqandda Professor Po’lat Soliyev tavalludining 120 yilligi munosabati bilan tadbirlar bo’lib o’tdi. Qatag’on yillari qurboni bo’lgan Po’lat Soliyevning lmiy-ijodiy faoliyatiga bag’ishlab ilmiy konferensiya o’tkazildi. Konferensiyada professor Po’lat Soliyev bosib o’tgan ilmiy hayot yo’li, olimning O’zbekiston tarixi faniga qo’shgan hissasi haqida fikrlar aytildi. Tarixchi olim V.Germanov rus tilida ,,Po’lat Soliyev va u yashagan davr’’ nomli tarixiy risolasini 2002 yilda nashr ettiradi. Po’lat Soliyevdek Vatanparvar va rostgo’y tarixchi olimlarning hayoti va ular tomonidan yaratilgan ilmiy maktablarning faoliyati bizga ibrat maktabi bo’lmog’I lozimdir. Po’lat Soliyening ,,Buxoro tarixi’’ asarida yozilishicha Turkiston o’lkasida qay vaqtda va qaysi asrda insonlarning zuhuri haqida ma’lumot yo’qdir. Bu to’g’ri tarix, bizga qat’iy hatto, taxminiy bo’lsa ham bir narsani aytmaydilar. Turkistonda turg’un burungi xalqlarning qayu jinsga, qayu irqqa mansub bo’lg’onliklarini bilish imkon xorijida bir ishdir. Faqat taxminiy suratda ba’zi bir mulohazalar yurg’izishadi. Turkiston o’lkasining yiroq moziylari haqida bizlar grek ( yunon), va Xitoy manbalariga murojaat etishga majburmiz. Eski davrimizni juda zaif sifatida bo’lsa ham mazkur xalqlarning muarrixlari bir qadar maydonga qo’ygandir, tarix zabt etgan vaqtlardan beri Turkistonda fors va turk qavmlarining aralashib yashab kelganlari ko’rinadilar. Turk xalqlarining avval vaqtlarda Yettisuv, Sirdaryo, Buxoro viloyatlarida ko’chmanchi holda yurg’onliklari ko’rinadilar. Narshaxiyning aytishicha hozirgi kunda Buxoroning shimolida qirq chaqirim yiroqlikda bo’lg’on Vardana shahridan, Turkiston hududi boshlanadilar. Milodi Isodan muqaddam Turkistonda ko’chmanchi xalqlarning katta bir qo’zg’alishi boshlanadilar. Bu qo’zg’alish O’rta Osiyoda ulug’ o’zgarishlar tug’diradi. Shuning sababi xun (gun) turklardir. 10 Xitoyning shimolida o’tirg’on gunnlar o’zlarining g’arbida Tongutda o’tirish yuechji degan xalqqa hujumga yetib keyingilarni g’arb sari yetkali majbur etkanlar. Yuechjilarning G’arb tarafida bo’lgon Enasoy Xalqi ham yuechjilarning tazyiqiga uchrab g’arbga qarab hijrat etganlar. Yuechjilar soylarning orqasiga kelib Baqtriyaga 10 ,,Qatag’onga uchragan tarixchi olim’’ Sharof Rashidov nomidagi Samarqand avlat universiteti professori, tarix fanlari doktori Shokir G’afforov maqolasi. o’enashganlar. Gangdan Furotga, Sirdaryodan Baxri Muhiti Hindiyga qadar cho’zilg’on katta bir davlat tuzg’onlar. Arablarning Turkiston, Buxoro, o’lkalariga tajovuzlari Hazrat Umar vaqtida boshlanib, Amudaryo bo’ylariga qadar kelganlar. Lekin Amudan o’tganlari yo’qdir. 86-hijriyda Qutaybaning Xuroson voliyligiga tayin etilganiga qadar Xuroson va Movarounnahrga arab sardorlari, Ubaydulloh ibn Ziyod, Sa’yid bin Usmon, Xorisa bin an-No’mon, Robi’ bin al-Xoris kabi sarkardalar kelib chiqadilar. Qutaybaga qadar mazkur sarkardalar Xuroson va Movarounnahrning Buxoro, Boykand, Nasaf, Kesh kabi shaharlarini istilo qilg’onlar edi. Arablarning tajovuzi va taxribotlariga yo’l qo’ymaslik uchun burun o’zaro nizolanib talashib, yotqon hokimlar, ijtimoi’ yasab ittifoq qildilar. Hammasi Birlik ila arablarga qarshi turishga qaror qiladilar. Yorliqlarning bu ittifoqlari-da uzoqqa bormadi. Foyda etmadi, mamlakat olish, islomiyat tarqatish yo’li bilan, qurollangan arablar qoshida ojiz qoldilar. Arablar Movarounnahrga oyoq bosgan sayin har vaqt Movarounnahr yordamiga turk xoqoni kelib turadi. Xoqon Shosh, Farg’ona, So’g’d, xalqlarini birlashtirib, arablar istilosiga qarshi qo’yishga, muvaffaq bo’lmadi. Shahar boshliqlari bo’lg’on dehqonlar orasida munosabatlarning yo’qligi bularni birga yig’ib bir manfaat, atrofiga to’plagan quvvatli bir robitaning bo’lmasligi arablarga qarshi kurashda turishga ojiz etdi. Ummaviya xalifalaridan Volid ibn-Abdulmalik zamonida Hajjoj bin Yusuf as-Sakifiy Turkistonni tamom fath etarni o’yladi. Bu vaqtga qadar bo’lg’on muxorabalardan hech bir natija chiqmaganligini angladi. Movarounnahrni Xilofatga qo’sharg’a qaror berdi. 755-yilda Qutayba ibn Muslimni Xuroson viloyatiga voliy qilib tayin qiladi. Movarounnahrni fathi xususida zo’r ta’limotlar bilan Xurosonga uzatdi. Qutayba Balx shahriga yurug’on vaqtida Tolliqonga kelgach, Balxning dehqonlari Qutaybani istiqbol qildilar. Chag’oniyonning podshosi ko’p xadyalar bilan qarshi chiqdi, Movarounnahrning markazi bo’lgan, Boykand urushida turklar yordamida kelsalar ham muvaffaqiyat qozona olmadilar. Qutayba Boykandda Qilich ko’taraturg’a qodir bo’lg’on zotni hammasinida o’ldirtirdi. Boykandliklar boshqa sulhga majbur bo’lg’on edi. Qutayba ketgach uning qoldurg’on voliysini o’ldirdilar. Shuning uchun ko’p Boykandni talab taxrib etdi. Boykandda bir so’qir odam qo’lga tushgan edi. O’zini o’ldirmasalar ozod qilsalar g’oyat ko’p qiymatli narsalar berarini va’da qilg’on edi. Lekin Qutayba bu kishining ig’vosindan, turklarga ta’siridan qo’rqadi ko’nmadi. ,,Turklarni arablar alayxiga quturguvchi bu kishini o’ldirmak kerak’’ dedi. Shunda uni o’ldirdilar. Boykand g’oyat boy shaxarlardan edi Arablardan munda olg’an g’animatlari juda ko’pdir Arablar Xurosonda uning kabi g’animatga hech bir o’rinda molik bo’lmaganlardir. Chet mamlakatlarda yurg’on Boykand savdogarlari Boykandga qaytgach, bola- chaqalarin arab asoratidan ko’p baho barobariga sotib olganlar. Boykanddagi bir butxonaning butlarindan olingan oltinning og’irligi qirq ming dirham bo’g’onligini so’zlaydirlar. Naxshab, Kesh, Faryob shaxri quydirildi. Shuning uchun arablar bu shaharni ,,Faryob-ul-harik’’ deb yurutadilar edi. Nasr ibn Sayyor Xuroson voliysi vaqtida Faryobning voliysi Yusuf hokim bin Sayyorni azl etgan. Bu haqida Xurosondan borg’on kishilardan xalifa so’ragan…Masjidlarda ibodatlar qildirdi. Qurbonlar kestirdi. Mamlakatning har bir joyidi Qutaybaning g’olibiyati uchun duolar qildirdi. Buxoro yordamiga turklar, sug’diylar, farg’onaliklar kelgan edilar. Bu safar g’olibiyat arablar tarafida bo’ldi. So’g’d xonining Qutaybaning hiylasiga aldanib urush safin tashlashi sababli mag’lubiyatga uchradilar. Buxoro arablar tomonidan taklif etilgan shartlarg’a rozi bo’lurg’a majbur bo’ldi: Buxoroning yarmin bo’shatib arablarga berurga, Buxoroda turuvchi arablarga Buxoro xonlarining yillik Vardotini yarmini berurg’a, Buxoro arab askarlarining otlari va ham o’zlari uchun lozim bo’lg’on, oziq yetkazib tururga xalifaga yil sayin ikki yuz ming (200.000 ) dirxam, Xuroson voliysiga, o’n ming dirham (10.000) berurga, buxoroliklar uylarinda urush asboblari saqlamasligi shart qilindi. Buxoro xoni bo’lib turg’on xotun ixtiyorsiz ko’nishga majbur bo’ldi. Arablar Buxoroni olishi bilan Buxoroning istiqboli o’z xolindan qoldirilib, Xotunni hokimiyat boshida qo’ydilar. Shuning bilan barobar Buxoroga bir arab voliysi tayin etiladi. Voqeada Xotun hokimdek, ko’runsa ham butun ish arab voliysining qo’linda, uning ixtiyorida edi. Qutayba Sog’d, Farg’onani olib, ( Terak Dovonni ) o’tub Qosh’argacha borib chiqadi. Qutaybaga Juzya tururg’a rozi bo’g’oni uchun sug’diylar o’zlrining boshliqlari bo’lg’on Tarxonni xibs etadilar. Sharqiy Turkistondagi xonlarga Jung’oriyadan yordam kelsada foyda yetmadi. Qoshg’ar futuxoti vaqtida Volid ibn Abdumalik xalifaning vafoti xabari kelishi sababli Qutayba keyin qaytishga majbur bo’ldi. Abdumalik o’rniga o’tirg’on Sulaymon bin Abdumalikning Qutaybaga qarashi yaxshi emas edi. Qutayba shubhalandi o’zining Xurosonda qolishiga ishona olmadi. Xalifa tarafidan sezilurlik bir qarshilik ko’rilmasa isyon qilmaslikni ham o’yladi, lekin Qutaybaning askari orasida Sulaymon o’ziga tarafdorlar topqon, ko’pisin o’ziga qaratib ulgurgan edi. Sulaymonga qarshi turish, uni e’tirof etmaslik haqida askarlar orasida tashviqotda bo’lundi. Lekin tinglamadilar. Askar tarafidan 96-hijriyda o’ldirildi. Qutayba Xuroson va Turkistonga kelgan arab sarkardalari orasida eng tadbirlisi va qattiqo’llisidir. Buxoro, Turkiston, Xorazmni xilofotga boylangan arab muxojirlarin keltirib o’ynashdurg’on, bu o’lkaning boshliqlarin markazga tashig’on eng quvvatli yerlardandir. Qutayba 94-hijriyda Buxoroda 1-marotaba masjid bino qiladi. Butxonaning joyiga masjid soldiradi. Buxoro xalqining har juma kuni borib yig’ilurg’a, ibodat qilg’on kishiga ikki dirhamdan pul berishni va’da qiladi. Xalq anglasin uchun Qur’onni, namozning ruku’ sujud tasbexlarin, namozning niyatlarin forsiy tilda o’qittirdi. Yangi dinga kirib masjidda borg’uvchilarni buxorolilar tosh va kesak bilan to’g’ri kelsa ko’chadan ushlab urar edilar. Masjidga borg’uvchilarning ichida pul uchun yurg’uvchilar bo’lg’oni kabi qo’rqishidan ham borardilar. Mundaqa odamlar yashurin joylarda, yoqim kechalarda yig’ilishib, o’zlarining ibodatlarini qilur edilar. Buxoroning boylari va dehqonlari shaharning xorijida saroylarda turardilar, islomiyatga qarshi xalqni ig’vo qilurdilar. Qutayba qandoq qilib, bo’lsa ham mundaqa ishlarga yo’l qo’ymaslik uchun har bir buxoroliklarning uyida arab o’rinlahstiriladi. Somoniylar davlati Xususida Po’lat Soliyev Ummaviylarning voliysi Asad bin Abdulloh al-Kushariyning zamonida Balxli Somonxudot ko’chib, kelib, mazkur voliyning himoyasiga sig’ingan edi. Asad Somonga yordamlashdi. Somoniyning muxoliflarin yengib Balxni Somonga qaytarib beradi. Somonxudot Asadning huzurida islomiyatni qabul qiladi. Somon Balxni idora qilib, turg’on edi. Arablar Balxni olg’on vaqtlarda Somonni xolon o’z joyida qoldiradilar. Somon Zardusht dinida bo’lsa-da, arablar oni azl qilib, ikkinchi bir kishini kuyovini lozim ko’rmadilar. Balxda Somonga qarshi bo’lgan qiyom bu g’alayonlar Somonni Xuroson voliysiga iltijo qilurg’a majbur etg’on edi. Ushbu Somonning Asad isminda o’g’li bo’lib, Asadning esa Nuh, Ahmad, Yahyo, Ilyos, nomlarida o’g’illari bor edi. Samarqandda boshlangan Rofe’ning ixtilolida Asadning o’g’illari Ma’munga yordamlashdilar. Ma’mun o’zi bizzot mazkur birodarlarga murojaat etib yordam berurlarini iltimos qilgan edi. Ma’mun birlan Rofe’ning orasi kelishuvida Somonning nabiralarini yordami ko’p tegadi. Shundoq xizmatlari barobariga Ma’mun xalifa 819-milodiy yilda Turkiston o’lkasini idora qilishni topshirdi. Nuh ga Samarqandni, Ahmadga Farg’onani, Yahyoga Shoshni va Usturshonani, Ilyosga Hirotni berdi. Nuh bin Asad o’z vaqtida Isfijobga qadar bordi. Turklarning hujumidan saqlov uchun xalqning bog’lari va ekinlari, atrofiga qo’rg’on yasatdi. Nuh bin Asadning vafotidan keyin Samarqand ( Farg’onani) idora qilib turg’an Ahmadning idorasiga o’tdi. Ahmaddan keyin o’g’li Nasr mazkur viloyatni idora qilib turdi. Somoniylar Xurosonda hukumat qiluvchi Tohiriylarga tobe’ bo’lub, Nishopurdan kelgan buyruqlarga itoatda bo’lindi. Keyindan Seyistonda yashagan Safforiylar hukumati tarafidan toxiriylar hukumati bitirilgan. Somoniylar bularga itoat etmadilar. 875-yilda xalifa tarafidan Nsrni Movarounnahrga voliy qilib tasdiq qilg’onligi haqida buyruq keladi. Xurosonda toxiriylar ( sulolasi) Safforiylar tarafidan mag’lub bo’lgach, Buxoroda tinchliksizliklar boshlangan edi, birdan dohiliy rohatsizlangan, ikkinchidan Xorazmliklar tarafidan Husayn bin Toxiri Toiy 874-yilda ko’p ziyonlar keltirgan edi. Shaharni talab, Buxoroni kuydirgan edi. Bu voqeadan keyin Buxoroliklar Mashhur Abdulloh Kabir bin Xafs huzuriga yig’ildilar. Buxoroni bundoq rohatsizlikdan qutqaruv uchun maslahatlashdilar, Samarqandda Nasr ibn Ahmadga xat yozib Buxoroni idora qiluv uchun bir kishi yuboruvin so’rarg’a qaror berdilar. Abdulkabir mazkur qarorg’a binoan Nasrga xat yozib ahvolini bildirdi. Buxoroni o’zining idorasiga oluvin so’radi. Nasr o’zining akasi Ismoil bin Asadni 874-milodiy yilda Buxoroga tayin qiladi. Ismoil Karmanaga kelgach, Abdulloh Kabir istiqbol uchun qarshisiga chiqadi, Ismoil bu kishini ko’rgach, Buxoro xalqining sadoqatiga shubha qolmadi, chunki mazkur faqih Buxoroning nufuzli olimlaridan bo’lg’onlikdan Buxoro aholisining oning so’zidan chiquviga ishonar edi. Ismoilning keluvidan Buxoroliklar g’oyatda xursand edilar. Buxoroga kirgan vaqtida oldiga oltin-kumush sochdilar. Ismoilning kelar oldida Buxoro idora ishi Husayn bin Muhammad al-Hovarjiy ismli bir kishining qo’lida edi. Somoniylar Turkiston va Movarounnahrni 125 (874-999) yil mustqail suratda idora qilib turdilar. Somoniy Amirlar Bag’dod xalifasi yonida bir amir yoki bir voliy bo’lib ko’rinsalarda o’zlarining mamlakatlarida hokimi mutlaq edi. O’z idorasi ostida bo’lg’on o’runlarni xoxlag’onicha idora qilar edi. Bag’dodda o’lturg’on xalifa somoniylarning idorasiga mudoxala qilurg’a iqtidori yo’q edi. Bularning idorasi arablar idorasiga qaraganda ko’p daraja yuqori bo’lib, Turkiston madaniyat va imron jihatidan xeyli ko’tarilgan edi. Bular Buxoro shahrini poytaxt etdilar, o’limi maorif joyi qildilar, mashhur Ibn Sino janoblari Amir Nuhning kutubxonasi haqida: ,,G’oyat zurtom, ko’p hujralari bor, har bir hujra bir fanga tashxis etilgan, kitoblar sanduqlarga qo’yilg’on har bir fanning mustaqil Asmoi al- kutubi bor, men burungi muharrir va mualliflarning ismlarini qaradim, o’zimga kerakli kitoblarni so’radim, men shundoq kitoblar ko’rdimki, ko’p odamlarga ul-kitoblarning ismlarida eshitilmagandir. Mundan burun ham, keyin ham oning kabi kutubxonani hech bir ko’rganim yo’qdir’’- deb yozadir. Somoniylardan Mansur bin Nuh, Nuh bin Mansur she’r va adabiyotning taraqqiyotiga ko’p xizmat etdilar. Rudakiy, Daqiqiy, Shahid Balxiy, Ibn Sino, Abu Tohir Xurosoniy, Abu Ishoq Kisoiy ul davrda yetishgan ulug’ shoirlardandir. Somoniylar Bag’dod xalifalari kabi turklardan o’zlariga g’uvordiya ( otliq askar) tashkil etdilar. Bular taxtning sodiq soqchisi hisoblanganlar. Somoniylarda qopuchi, sharbatchi, sohib-al hirs ( soqchilar boshlig’i), sohib ash-shurta ( otliq askar boshlig’i), voliylik, sohib al-hijob, vazirlik kabi mansablar bor edi. Harbiy vazifalar orasida birinchi darajada Xuroson askar boshlig’i sanaladir. Buni sipohsolor, sohib al-jaysh deb ataydilar. Amir birinchi vazirni tayin etmoqchi bo’lsa, sipohsolorning fikrini so’rov odati bor edi. Saroyning xo’jalik ishini idora qiluvchi vakil deb aytaturg’onlar, Registon atrofinda o’rindashqon o’n hayl devon ( kanselyariya ) bor edi. Devon al-vuzaro, Devon ul-mustafo, devon amid-ul-mulk, devon sohib-ash shurta, devon sohib al-borid, devon al-mushrif, devon al-quzzot, hamda amirlarning xususiy, mulklarining devoni, nomlarida devonlar bor edi. Buxoro shahridan yumshoq mato joynamoz gilami, mehmonxonalrga to’shaydurg’on mato, chiroq, egar, sariloy chiqadir. Karmanadan dastro’mol, Termizdan sobun, Robinjondan qizil yungdan ishlangan chakmon, joynamoz gilami, bo’yolg’on sovutlar teri, kendir, gugurt, Samarqanddan kumush tusida mato, zo’r, jez qozon, chiroylik kosalar, chodir, zungu, ovuzluk qayish, turklarga olib beriladurg’on parcha, qizil mato, shohiy qog’oz, Jizzaxdan yunfgning eng a’losi, shul yungdan tikilgan chakmon, Banokentdan Turkiston matolari, Shoshdan ot terisidan ishlangan buyuk egar, o’q sovuti, chodirlar, turklardan olib kelub eylangan teri, chakmon, joynamoz, gilami, bug’doy, igna, paxtadan ishlangan qog’oz, qaychi. Soqutlar, Farg’onadan oq mato, urush asboblari, nayza, jez, temir, Isfaradan toshko’mir chiqadir edi. Talosdan echki yungi, Turkistondan ot, ho’kiz, Farg’ona ham Isfijobdan turk qullari kelar edi. Buxoroning qovuni go’shti, juda yuqori hisoblanar ed- deb ta’riflaydi, Po’lat Soliyev o’z asarida. Po’lat Soliyev asarlarida Vatanga bo’lgan muhabbat sadoqat ruhidagi tarbiyalash keng ommaga ma’lum qilingan. 11 . II.BOB. Po’lat Soliyev tomonidan yozilgan maqola va kitoblari haqida qisqacha fikrlar. Po’lat Soliyev tomonidan yozilgan bir qator maqola, monografiya va asarlari hammamizga ma’lum. Jumladan eng mashhur asarlaridan biri bu ,,Hindiston Angliya zulmi ostida’’ asari hisoblanib, bu asarda Po’lat Soliyev Hindiston xalqining Angliya mustamlakasiga qarshi ko’targan ozodlik harakatlarini ta’svirlaydi. Po’lat Soliyev tomonidan berilgan ma’lumotlarga qaraganda inglizlar istibdoddiga qarshi Hindistondagi ,,Sipohiylar qo’zg’oloni’’ xususida kitobda ancha mufassal ma’lumotlarni keltirib o’tadi. Bu milliy ozodlik harakati (1857-1859 ) yillarda bo’lib o’tgan, Qo’zg’olonning asosiy harbiy yadrosi armiya bo’lgani bois uni ,,sipohiylar qo’zg’oloni’’ deb nomlashgan. Unda mamlakatning turli tabaqalariga mansub aholi- dehqonlar, hunarmandlar va zodagonlar ishtirok etganlar. Ingliz mustamlakachilari Hindistonni zabt etgach, unda mahkam o’rnashib olish uchun armiyaga mahalliy aholini jalb qila boshlaganlar. Sipohiylar deb atalmish hind askarlari tarkibida hindular, musulmonlar va sikhlar mavjud edi. 12 Sipohiylar armiyasining asosiy vazifasi mustamlakachilarning manfaatlarini qo’riqlash, shuningdek, xalq harakatlari bostirishdan iborat edi. Ingizlar sipohlilardan qo’shni mamlakatlarga qarshi yurishlarda foydalanganlar, bu yurishlarda ko’p hind askarlari halok bo’lgan. Inglizlar sipohiylarni moddiy, ma’naviy jihatdan kamsitganlar. Ularning maoshi ingliz askarlarnikidan ancha kam bo’lgan, arzimagan bahona bilan ularni qattiq jazolaganlar. Shu sabablarga ko’ra, sipohiylarning sabr kosasi to’la boshlagan. Hindular sigirni muqaddas deb bilib, uning go’shtini iste’mol qilmas, musulmonlar uchun cho’chqa harom hisoblamgan. Spohiylar ishlatadigan miltiq o’qlari sigir va cho’chqa yog’I bilan moylangan, bu hol qo’zg’olon chiqishining asosiy bahonalaridan biri bo’lgan. Hind xalqining deyarli barcha tabaqalarida 19-asr o’rtalarida inglizlarga qarshi norozilik 11 Osipov A.M. ,, Velokoye vosstanniye v Iplii, 1857-1859, M, .. 1957. 12 ,,Ma’rifatparvar olim’’ T,2002. kuchaygan. Sipohiylarning dastlabki chiqishi 1857-yil 10-mayda Mirut shahrida boshlangan. Bengaliya va Panjob o’rtasidagi hudud qo’zg’olonning markazi bo’lgan. Ularning 3 polki aholi va mahalliy sipohiylar yordamida Dehli qal’asini egallagan. Qo’zg’olonchilar Boburiylar sulolasi hukmronligi tiklanganligini e’lon etgan va Bahodirshoh II ni Hindistonning hukmdori sifatida mamlakatni ozod qilish uchun kurash chaqirig’iga qo’l qo’yishga majbur qilgan. Ikki hafta ichida butun Shimoliy Hindiston qo’zg’olonchilar katta qo’shini yig’ilgan. Bu 3 qo’zg’olon markazida alohida-alohida mustaqil hukumatlar tuzilgan. Dehlida Bahodirshoh II hukumatidan tashqari sipohiylar va shaharliklardan iborat oliy ma’muriy kengash-sifatida namoyon eta boshlanadi. Kanpurdagi hukumat boshqaruv apparatini tuzgan, qo’shin va aholini oziq-ovqat bilan ta’minlash choralarini ko’rgan. Inglizlar Bengaliya va Panjobni o’z qo’llarida saqlab qolgan. Bu hududdagi qo’zg’olonlarni, Dekandagi sipohiylarning chiqishlarini tezda bostirgan. Madras va Bombeydagi sipohiylarning qo’shinlarini o’z qo’llarida saqlab qolgan. Kalkutta shahrida yirik qo’shin toplangan bosqinchilar 1857-yil may oyi oxirida Gang daryosi bo’ylab hujumga o’tgan, iyunda Banoras va Ol-lohobodni egallagan. Kanpurdagi Nana Sohib qo’shiniga 15-16-iyulda qattiq zarba bergan. 4 oylik qamaldan keyin 19-sentabrda Dehlini qo’lga kiritgan. Bahodirshoh II ni Rangunga surgan qilgan. Lakhnau ham 1858-yil 19-martsa taslim bo’lgan. Shundan so’ng partizanlik harakati boshlangan. Tantia Topi Jhansi hokimasi Lakshmi Bai bilan birga Kalpi, Kanpur va Gvalior atroflarida urush olib borgan. Angliya qirolichasi Viktoriyaning qo’zg’olonda ishtirok etgan barcha zodagonlarni avf etganligi to’g’risida manifesti e’lon etilgan. ( 1858.1.11 ). Natijada zodagonlar qo’zg’ondan chetlashgan. Partizanlar harakati 1859-yil aprelda bostirilgan. Qo’zg’onlar vahshiyona jazolangan. Hindiston xalq qo’zg’olonida ingliz mustamlakachilarining har tomonlama qo’li baland kelgan. Ular iqtisodiy, siyosiy-ijtimoiy va harbiy jihatdan hind qo’shinlaridan ustunligi sababli qo’zg’olonchilar mag’lubiyatga uchragan. Qo’zg’olon yengilsada, inglizlar Hindistondagi siyosatlarini o’zgartirishga majbur bo’lgan. Ost-Indiya kompaniyasi tugatilgan, Hindiston bevosita Angliya hukumatining nazoratiga o’tgan. Bu qimmatli ma’lumotlarni bizgacha yetib kelganligiga sababchi bu Po’lat Soliyev hisoblanadi. Keying asari bu ,,Hindiston Angliya zukmi ostida’’ hisoblanib, unda ham Hindistonning inglz mustamlakasiga aylanishi haqida qimmatli ma’lumotlar uchaydi. Bunda inglizlar tomonidan o’tkazilgan islohotlar xususida yana alohida to’xtalib o’tadi. Jumladan yana ingizlar tartiboti sifatida alohida shaklda namoyon bo’ladi. Hindistonning mutlaq inglizlar mustamlakasiga aylanib qolishi davlatdagi birlikni yo’qligi va mamlakatdagi aholining kambag’al qismini ko’taradigan qo’zg’oloni sabab bo’ladi. 1849-yilda inglizlar Panjobdagi sihlarni mag’lub qilib mamlkatni egallab olishdi. Lekin Hindiston ma’muriyati qanday tashkil etilgan?. Axir bunday katta koloniyalarda hech kim tajribaga ega emas. Hindistonni olib chiqish uchun Hindiston yana bir Sharqiy Hindiston kompaniyasi ish boshlanadi. 13 G’alabaga erishgandan keyin birinchi gubernator V. Xastings ( 1774-1785 ) bo’lib, savdogarlar savdogari edi. Uzoq vaqt davomida ular yangi koloniyalari o’z xohishiga ko’ra boshqarardilar va bunday xiralikdan chiqqan metropol juda kam tushmadi. Model-namoyish jarayonidan keyingi treydirlar qat’iy ravishda boshqaruvdan chiqariladi. Hindiston hukumati rahbariyati tomonidan uyushtirilganligi sababli bu voqealardan xursand bo’lmaganidan, ular hokimiyat tepasiga va parlamentga topshirish kerakligiga ishora qilib, bosim o’tkaza boshladilar. 1813-yilga qadar kompaniya faqat ma’muriy markaz maqomiga ega bo’lib, Buyuk Britaniyaga imkon qadar ko’proq boylik va mablag’ yuborish uchun hamma narsani qilgan. Barcha ma’muriy tuzilmalar boshqa inliz koloniyalaridan ,,olib tashlanadi’’. Shunga qaramay, Hindistonda 1857-yil may oyida boshlangan sepslar isyoni ko’rinishida zaif siyosatning natijalari namoyon bo’lmadi. Bundan tashqari inglizlarning imoni va fath etilgan yerlarning madaniyatiga e’tiborsizlik qilgani uchun ham tuzumi ag’darilib ketishiga olib keladi. Misol uchun hind madaniyatiga bo’lgan hurmatsizliklardan yana biri bu bevosita Mol go’shti bilan yuvilgan patronlar uchun paketlar kiritilganidan keyin yana bir narsa kutish g’alati edi. Va bu Hindistonda sigirning muqaddasligi va sigir yer yuzida Xudo sifatida ko’rganlar va bu hurmatsizlik sifatida qaralgan. Sipayev g’alayonining eng og’ir bosimidan keyin ( Vereshchaginda tegishli rasm mavjud ) aybdorlarni qidirish kerak edi. To’g’ri, ,,qochoqlar’’ Jinoyatchilarni darhol tarqatib yuborgan East India Company bo’ldi. Bu 1858- yilda yuz beradi. O’sha paytda Hindiston rasmiy ravishda fuqarolik huquqi bo’yicha Britaniya imperiyasiga qabul qilinadi. 14 Albatta, Qirolicha Viktoriya imperator deb e’lon qilingan, shu payt taxtda hukmronlik qilgan. Gubernatorning lavozimi bekor qilinadi, ammo Hindiston vitse-podshohi paydo bo’ldi. Koloniyani boshqarishda favqulodda vazifalarni hal etish yangi tashkil etilgan vazirlikning parlamentga topshirildi. Ko’plab muhim islohotlar amalga oshirildi. Inglizlar tomondan o’tkazilgan harbiy islohot korinishidan, Sipay polklari butunlay tarqalib ketishdi. Armiyadagi inglizlar soni sezilarli darajada oshdi, ular Sikxlar va Gurkslar orasida ishlaydigan askarlardan foydalana boshladilar. Shunday qilib, Angliya, Hindiston, o’z ixtiyorida kuchli qo’zg’olonni oladi, u hatto yangi g’alayonlarga aylanishidan oldin har qanday norozilikni ,,tashqariga chiqarib qo’yishi’’ mumkin edi. Bundan tashqari yana boshqa o’zgarishlar qirollik taxtining me’rosxo’rligiga aralashmaslikka, rozilik berib, mahalliy hukmdorlar orasida davomiylikni hurmat qilishga va’da qiladi. Britaniya nihoyat kasta tizimining xususiyatlarini inobatga olgan holda, tayinlagan menejerni yer ijarasi 13 Po’lat Soliyev ,, Hindiston Angliya zulmi ostida . Toshkent; 1925. 14 Rahmon habib ,,Professor Po’lat Soliyev’’ Ma’rifat; 2004. xarajatlarini o’zboshimchalik bilan oshirishni ta’qiqladi. 15 Shu yillarda Hindiston ma’muriyati shu tarzda tashkil etilgan. 1835-yilda esa Angliya hukumati Hindistonlik zodagonlarning farzandlarinini tarbiyalashga qaror qiladi. Hindistonda ingliz tilida ingliz tili o’qituvchilari tomonidan o’qitiladigan turli maktablar va kollejlar soni doimiy ravishda oshib borar edi. Ayniqsa boy oilalarning ko’pchiligini Oksfordda o’qitilgani haqida gapirilmaydi. Shunday qilib Hindistonda Angliya hukumati hukmron bo’lib, mahalliy o’zini o’zi boshqarish organlari ichida kam sonli muhim lavozimlarga hindlar jalb etilgan xolos. 2.1. Po’lat Soliyevning jadid sifatida tarix fani rivojiga qo’shgan hissasi. Po’lat Soliyev O’zbek jadidchiligi va tarixshunosligiga sezilarli darajada iz qoldirgan olim hisoblanadi. Po’lat Soliyevning jadidchilikka qo’shgan hissasini gapirishdan oldin Jadidchilik haqida to’xtalib o’tsam, Jadid umuman jadidchilik deganda avvalo ,,jadid’’- arabcha yangi degani XIX asrning oxiri XX asr boshlarida Turkiston, Kavkaz, Qrim, Tatariston hayotida muhim ahamiyat kasb etgan ijtimoy-siyosiy ma’rifiy harakatdir. Jadidchilik Dastlab XIX asrning 80-yillarida Qrimda vujudga keladi. XIX asrning 90-yillaridan O’rta Osiyoga keng tarqaladi. Jadidchilik avvaliga madaniyat sohasidagi harakat sifatida faoliyat yuritgan. Bu oqim vakillari taraqqiyot uchun kurashish, Turkiy tillarni rivojlantirish, Shu tillardagi adabiyotni boyitish, dunyoviy ilmlarni o’rganish, fan yutuqlaridan foydalanish hamda ayollar va erkaklar tengligi uchun kurashishga chaqirishgan. Keyinchalik Jadidchilar Panturkizm g’oyalarini ham targ’ib qilishgan. Sovet davrida yozilgan adabiyotlarda jadidchilikka ,,Burjua-liberal, millatchilik harakati’’ deb ta’rif berilgan. Bu davrda asosan tanqid qilingan jadidchilik namoyondalarining nomi SSSR parchalanib ketganidan keyin qayta tiklanadi. Jadidchilikni asoschisi sifatida bevosita Ismoil G’aspirali hisoblanadi. 16 Jadidchilik harakati namoyondalari ko’pincha o’zlarini taraqqiyvarlar, keyinchalik jadidlar deb atashgan. O’sha davrning ilg’or taraqqiyparvar kuchlari, birinchi navbatda, ziyolilar mahalliy aholining umumjahon taraqqiyotidan orqada qolayotganini his qilib, jamiyatni isloh qilish zaruriyatini tushunib yetgandilar. Jadidchilik mohiyati e’tibori bilan avvalo siyosiy harakat edi. Uning shakllanish va mag’lubiyatga uchrash davrlari bo’lib, ulaarni shartli ravishda to’rtga bo’lish mumkin. Ular: Turkiston, Buxoro, va Xiva hududida davrlar, 1895-1905; 15 Alimova D. ,,Djadidizm v sredney Azii. Puti obnovleniya, reformi, borba za nezavisimosti, Tashkent,2000. 16. Revolyutsiya v Sredney Azii glazami musulmanskix bolshevikov, Oksford; 1987. 16 1906-1916; 1917-1920; 1921-1929-yillarni o’z ichiga oladi. Jadidlar orasida yetuk olimlar, sanoat va ziroatchilik sohalarining zamonaviy bilimdon mutaxasislari, Madaniyat arboblari yetishib chiqib, yurtni obod va o’z Vatanlarini mustaqil ko’rishni orzu qildilar va shu yo’lda kurshdilar. Jadidlarning Turkiston mustaqilligi uchun kurashida asosan quyidagi yo’nalishlar ustuvor edi. 1. Yangi usul maktablari tarmog’ini kengaytirish. 2. Qobiliyatli yoshlarni chet elga o’qishga yuborish. 3. Turli ma’rifiy jamiyatlar va teatr truppalarini tuzish. 4. Gazeta va jurnallar chop etish. 5. Xalqning ijtimoiy-siyosiy ongini yuksaltirish bilan Turkistonda milliy- demokratik davlat qurish edi. Jadidlarning eng mashhurlaridan Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonov, Abdulhamid Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Abdurauf Fitrat, Ahmad Zakiy Validiy, Alixonto’ra Sog’uniy, Fayzulla Xo’jayev va albatta Po’lat Soliyevlardir. Po’lat Solyevning deyarli barcha yozgan asarlarida miliy mustaqillikka erishish muxtoriyat ruhi barq urib turganining o’zigina yetuk jadidligi namunasidir. Jadidchilik faoliyatida bevosita Po’lat Soliyev viloyat hamda rayon jadidlari bilan keng hamkorlikni yo’lga qo’ygan holda faoliyat yuritadi. Jumladan, eng yaqin maslakdoshlaridan biri bu Abdurauf Fitrat hisoblanadi. Jadidlardan yana biri bu Po’lat Soliyev qadrlagan, ayblov bilan qamalganidan keyin kutubxonasini asrab qolish masalasini ko’tarib chiqib, O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti rahbarlaridan ruxsat olishga 1 necha marotaba uringanining o’ziyoq katta ahamiyatga molik edi. Jadidlarning davriy, mahalliy nashrlari mavjud bo’lib, bu gazetalarda nafaqat aholining savodsiz qatlamini savodli qilishga qaratilgan chora- tadbirlar, balki undan tashqari milliy ozodligimiz, milliy mafkuramiz, o’zligimiz hisoblangan milliy mustaqilligimizga erishish uchun da’vatlar hamda milliy ozodlik harakatlari xususida ham fikrlar yuritilar edi. Har bir viloyatda, chekka- chekka olis, hududlarda ham jadidlar o’zlarining sho’balarini tuzib, maktablarini ochganlar va yevropa ta’lim standartlariga mos ravishda dars jarayonlari tashkil etilgan. Po’lat Soliyev yetuk jadid sifatida bir qancha asarlarni yozib tugatgan. Po’lat Soliyevni xalq dushmani sifatida qoralanishi va hayotiga nisbatdan XX asrning 30-yillaridan milliy ziyolilar va ularning asarlarini ta’qib qilish bo’yicha boshlangan tadbirlar Po’lat Soliyevni ham chetlab o’tmadi. 17 Endigina Professor unvonini olgan olimning 1926-yilda yozilgan ,,O’rta Osiyo tarixi ( XI-XV ) kitobi 1933-yil avgust oyida O’zbekiston Kommunistik partiyasining Samarqand shahar bo’limi va Shahar nazorat komissiyasining qo’shma yig’ilishida muhokama qilinib, Tarixni qo’msash hamda idealllashtirishda ayblangan. Jadidchilikning yana bir yorqin namoyondasi bu Hoji Muin edi. Po’lat Soliyev ko’plab jadidlar qatori bevosita o’ziga ustoz deb bilgan Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvarqori Abdurashidxonovlar ijodini nihoyatda sinchikovlik bilan kuzatadi, kitoblarini mutolaaa qilar ekan, ezilgan Turkiston aholisini savodli qilish yo’lidagi barcha say’ harakatlar, yevropa o’qitish uslubiyati, jahon ta’lim standartlariga mos yaratilgan darsliklaridan nihoyatda ta’sirlanadi. Jamiyat hayoti uchun Turkistondagi ta’limning keyingi rivojlanish bosqichlari uchun katta ahamiyatga molik bu asarlarga noyob bir durdonalar sifatida qaraydi. Tarixiy asarlar rivojlanishida umuman tarix fanidagi o’sishni professor Po’lat Soliyev ijodisiz hamda faoliyatisiz tasavvur etish nihoyatda qiyin. Po’lat Soliyev jadid sifatida bir qancha asarlar muallifidir. Po’latSoliy evnin g yozgan bu kitobidan oliy ta’lim muassasalarida darslik sifatida foydalanish ta’qiqlab qo’yilgan. Po’lat Soliyev va uning maslakdoshlariga mavjud tuzum manfaatlariga xizmat qilishlari lozimligi uqtirilgan. Ijtimoiy fanlar ayniqsa, tarix fanining jamiyat ongini tarbiyalshdagi tengsiz o’rnini yaxshi anglagan bolsheviklar O’zbekiston SSR ning qadimgi davridan to 1930-yilgacha bo’lgan tarixini kommunistik mafkura nuqtayi nazardan yozish ishiga kirishadilar.Bu borada respublika 17 ,, Jadidizm’’ O’zbek sovet ensiklopediyasi Toshkent, 1973. B-278-279. hukumatining maxsus qarorini ham chiqartirib, uni bajarishga boshchiligini Toshkentdagi Revolyusiya tarixi ilmiy-tadqiqot institute nazoratida Po’lat Solievga yuklaydilar. 1933-yili O’zbekiston pedagogika akademiyasi O’zbekiston SSR davla t universitetiga aylantirilgan va 1935-yil sentyabrida uning qoshida O’zDUda O’rta Osiyo respublikalari ichida birinchi bo’lib ,,O’rta Osiyo tarixi’’ kafedrasi tashkil etilgan. Po’lat Soliev ushbu kafedraning mudiri etib tayinlangan. Ushbu kafedrada o’z davrining yetuk olimlari Abdurauf Fitrat, O. Hoshimov, A.M. Krasgyusov, S.A Leskovskiy, S.V.Yushkov, M.Ya. Fenomenov va A. Makiev tayinlagan. Ushbu katedrada o’z davrining yetuk olimlari Abdurauf Fitrat, O. Hoshimov, A.M. Krasgyusov, S.A. Leskovskiy, S.V. Yushkov, M.Ya Fenovenov va A. Makiev kabi professorlar faoliyat ko’rsatgan. 1936-yili Po’lat Soliyev Toshkentga butunlay ko’chib o’tib , O’zbekiston SSR markaziy ijroiya qo’mitasi qoshida tashkil etilgan Fan qo’mitasida ish boshlaydi. Ushbu tuzilma keyinchalik O’zbekiston SSR xalq komissarlari soveti qaramog’iga berilgan va unda Po’lat Soliyev O’zbekiston tarixi bo’limini boshqargan. Ayni paytda Toshkent, Samarqand, Farg’ona va Buxoro oliy o’quv yurtlarida talabalarga ma’ruzalar o’qigan. Po’lat Soliyev sermahsul va serqirra olim sanaladi. 1920-yillarda uning Qur’oni Karim matnini ilmiy shahrlar bilan ilk bor o’zbek tiliga tarjima qilgani ma’lum. Shuningdek, ,,Buxoro tarixi’’ [1923] va ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ [1925] kabi asarlarini yaratgani bunga misoldir. Tarixchi olim O’rta Osiyo tarixi masalalariga murojaat etar ekan, 1926-yili o’zining yirik asarlaridan biri -,,O’zbekiston va Tojikiston’’ asarini yozgan. Unda o’zbek, qozoq, qirg’iz va turkmanlarning ijtimoiy, iqtisodiy hayoti, dehqonchiligi, ulardagi yer va suv masalalari, shuningdek, Rossiya imperiyasining Turkistonni tayyor xom ashyo bazasiga aylantirishga urinishlarini yoritib bergan. Uning ilmiy faoliyatidagi yana bir muhim asar- ,,O’zbekiston tarixi’’ ni yaratishi bo’ldi. Bu o’zbek xalqining ko’p asrlik tarixidagi birinchi urinish bo’lib, qadimgi, O’rta asr va boshqa manbalardan olingan ma’lumotlarni jamlash, umumlashtirishni taqozo qilgan. Po’lat Soliyev uni taxminan 1935-yili yozib tugatgan va qo’lyozmani O’zbekiston SSR Kompartiyasi markaziy qo’mitasi birinchi kotibi Akmal Ikromov raisligidagi guruhga muhokama qilish uchun topshirgan. Afsuski, ushbu qo’lyozma nusxasi 1937-yil Po’lat Soliyev qamoqqa tashlangach, yo’qotilgan. Uningn mustamlakachilar tomonidan qatag’on qilinishi va turgan gap edi. Negaki, kuchli bilan, iste’dod va o’z e’tiqodiga ega milliy oydinlar kommunistlar uchun eng katta xavf sanalganlar. Toshkent qamoqxonasida bir yil davomida saqlangan jafokash olim 1938-yil 13-oktabrda otuvga hukm qilingan. Angliya mustamlakasidan qutulib, mustaqillikni qo’lga kiritgan. Hindiston bosh vaziri Javoharlal Neru 1954-yil SSR da amalga oshirilgan ilk tashrifi chog’ida Toshkentda ham bo’lib, Fanlar Akademiyasiga kelganda, Po’lat Soliyev bilan uchrashmoqchi ekanligini bildirgan. Fanlar akademiyasi prezidenti Tesha Zohidov, ,,u kishi vafot etganiga ancha vaqt bo’lgan’’,deydi. Shunda Hindiston hukumati boshlig’i olimning qabrini ziyorat qilmoqchi ekanini aytganida, ,,u kishi yo’lda vafot etgan, shu sababli qabri noma’lum’’, deb javob beradilar. Javoharlal Neru Po’lat Solievning Hindistoning ozodlikni qo’ga kiritishidan 20-25 yil avval yozilgan ,,Angliya imperializmi Sharqda’’, ,,Sharqdagi hozirgi ahvol’’ , yuqorida aytib o’tganimizdek ,,Hindiston Angliya Zulmi ostida’’ kitoblari hind vatanparbarlariga juda kuchli ta’sir qilgani, ularga mustaqillik uchun kurashning asl mohiyatini chuqur anglash, idrok etishda qo’llanma bo’lganini ilmiy jamoatchilikka so’zlab marhum Po’lat Soliyevga minnatdorlik izhor etgan. Bu vaqatda O’z SSr da Po’lat Soliyevga ehtirom ko’rsatish u yoqda tursin, nomini ham eslashmagan. Yuqoridagi uchrashuv tafsilotlari, Javoharlal Neru ning olim haqida chuqur hrmat bilan bildirgan fikrlari xususida Po’lat Soliyevning qizi Farida Po’latovna Muhiddinova ( Soliyeva) ga ushbu suhbatda ishtirok etgan Tash Du Sharqshunoslik fakultetining O’sha paytdagi dekani A. Hamroyev va muloqotda bevosita tarjimonlik qilgan X. Xolmurodova Barnoxo’jayeva so’zlab berishgan ekan. 2.2. Po’lat Soliyev va bir qancha o’zbek jadidlarining asarlarida ilm- fan ravnaqi, madaniyat va ma’naviyat masalasi. Akademik Hoji Muin- Milliy uyg’onish davri Samarqand Adabiy muhitining samarali ijod etgan iste’dodli vakili journalist, shoir, dramaturg va tarjimon hisoblanadi. Hoji Muin 1883-yil 19-martda Samarqand shahrining Ruhobod mavzeyida tug’ilgan. Eski maaktabda savod chiqargan. Madrasada Saidahmad Vasliydan ta’lim olgan. Rus tilini, Yevropa madaniyatini mustaqil o’zlashtirilgan. 1901-yildan o’qituvchiik faoliyati boshlanadi. 1903-yili o’z mahallasida ,,usuli jadid’’ maktabi ochgan. Ushbu maktab uchun 1908- yili ,,Rahnomayi savod’’ nomli alifbo nashr etilgan. 1913-yildan Behbudiyning ,,Samarqan’’ gazetasida va ,,Oyna’’ jurnalida ishlay boshlaydi. 1914-yili ,,Tarbiyat’’ nomi bilan o’z uyida xususiy ,,usuli jadid’’ maktabi ochgan. Hoji Muin 10-yillardan boshlab o’zbek va tojik tilidagi she’r va maqolalari bilan matbuotda ko’rina boshlaydi. 1914- yili ,,Guldastai adabiyot’’ she’riy to’plami bosilib chiqadi. Hoji Muin 10- yillardan boshlab o’zbek va tojik tilidagi she’r va maqolalari bilan matbuotda ko’rina boshlaydi. 1918-yil 11-iyunda ,,Mehnatkashlar tovushi’’ gazetasini yo’lga qo’ydi. Unda mas’ul muharrir bo’lib ishladi. Uning tashabusi bilan ushbu gazetaga ilova sifatida 1920-yilning 1- yanvaridan ,,Tayoq’’ nomli kulguli jurnali ta’sis etiladi. 1922- yildan ,,Zarafshon’’ gazetasining tahrir hay’atida ishlaydi. 1924-yilning 1- uyinida Samarqandlik iste’dodli hajvchi yoshlarning butun bir avlodini tarbiyalab yetkazgan ,,Mashrab’’ kulguli jurnaliga asos soladi. 1926- yili ,,Ovoz tojik’’ gazetasiga adabiy xodim va musahhih bo’lib o’tadi, uning qoshida chiqa boshlagan ,,Mulla Mushfiqiy’’ hajviy jurnalida mas’ul kotib vazifasini bajaradi. Sevgan ishi o’qituvchilikni ham davom ettiradi. 1929-yil aksilsho’roviy faoliyatida ayblanib, olis Sibirning Karek okrug Pugachan rayoniga surgun qilinadi. Adib o’z Vataniga 1932-yilda qaytib keladi. O’zbekiston davlat nashriyotining tojik bo’limida adabiy xodim va tarjimon bo’lib ishlaydi. 1934-37-yillarda ,,Qizil yulduz’’ nomli harbiy gazetada xizmat qiladi. Yana Sho’ro hukumati tomonidan ayblanib, 10 yilga hukm qilinadi va 1942-yil 21-iyulda Perm oblastining Solikamsk shahrida vafot etadi. Adib 1963-yilda oqlanadi. 18 ,,Ijodiy tarjimayi holim’’ ( 1937) risolasida 1907-1937-yillar davomida 23 xil gazeta va jurnalda adabiy, ilmiy va ijtimoiy mavzularda 200 maqola, 400 turli xabarlar, 1500 ga yaqin o’zbekcha tojikcha she’rlari bosilganini xabar qiladi, asarlarining to’la ro’yxatini keltiradi. Asosiy asarlari ,,She’rlar to’plami’’ 1400 misra’’ ,,Eski va birmuncha yangi she’rlar to’plami’’ -1500 misra, ,,Alfozi mutarodifa’’ ( arabcha-foscha-turkcha-o’zbekcha lug’at), ,,O’zbekcha maqollar’’, ,,Tojikcha maqollar’’, ,,Tarjimayi ahvol’’ ( maqolalar to’plami), ,,Tanqidiy maktablar’’, ,,Alifbolar tarixchasi’’. Adibning ,,Behbudiyning tarjimayi holiga oid materiallar’’, ,,Taraddudoti 18 Siroojiddin Ahmedov, Qahramon Rajabov, ,, Jadidchilik’’ Toshkent; 2000 zavjot’’ ( ,,Ko’p xotin olish’’), ,,Xotiralarim’’ asarlari tugallanmay qolgan. Savodsizlikni tugatish uchun kurash yillarda ,,O’qituvchi’’ ( 1925), Tojikiston xalq maorifi komissarligining topshirig’iga ko’ra Ismatullazoda Rahmatullazoda bilan hamkorlikda tojikcha ,,Rahbari besavodxon’’ ( 1925) nomli alifbolar tuzadi. Hoji Muin dramaturg sifatida 7 drama yozdi. ,,Juvonbozlik qurbonlari’’, ,,Boy ila xizmatkor’’, ,,Qozi ila muallim’’, pyesalari saqlangan emas. Qolganlari: ,,To’y’’ ( Nusratulla Qudratulla o’g’li bilan hamkorlikda), ,,Eski maktab-yangi maktab’’, ,Mazluma xotin’’, ,,Ko’knon’’ o’z davrida nashr qilingan. Hoji Muin tarjimon hamdir. Turkchadan ,,Xulosai qavoidi forsiy’’ ni, forschadan ,,Buxoro sayohati’’ ( Fitrat ) ni o’zbek tiliga tarjima qilgan. ,,Chaqirilmagan qo’noq’’ hikoyasi chop etilmagan asarlari sirasiga kiradi. Bu asarlarning ayrimlari yo’qolgan. 19 1925-yili Hoji Muin boshlang’ich maktablarning 3-sinfi uchun zamondosh Turkiston shoirlari she’rlaridan ,,Yangi adabiyot’’ majmuasini tuzadi. U jurnalist sifatida yuzlab maqolalar qoldirdi. U jurnalist sifatida yuzlab maqolalar qoldirdi. Ularning qamrovi keng: oddiy xabardan adabiy-biografik ocherkkacha, luqmadan dolzarb ijtimoiy-siyosiy muammolarni ko’tarib chiqqan munozaragacha bor. Jaholatni qoralash, ilm-ma’rifatni ulug’lash, milliy ozodlik va mustaqillik g’oyalari Hoji Muin asarlarining leytmotivini tashkil etadi. Hoji Muin faoliyatini va uning asarlarini Po’lat Soliyevning ijodi va jadid sifatida olib borgan faoliyatida o’rni beqiyos hisoblanadi. Po’lat Soliyev ijodida Jadidlik faoliyati davomida bevosita Samarqand jadidlari bilan hamkorlikda hamfikrlikda faoliyat yuritadi. Po’lat Soliyev jadid sifatida faoliyatida bevosita Tarix ilmi rivojida hissasi judayam katta hisoblanadi. Po’lat Soliyev qoldirgan ilmiy me’rosini nafaqat mustaqillikka erishganimizdan keyin balki mustaqillikdan keying davrda ham o’rganish jadal o’rganish boshlanadi. Jumladan Samarqand Davlat Universiteti O’zbekiston tarixchilarining haqiqiy rahnamosi ustoz olim, professor Po’lat Soliyev tavalludining 140 yillik yubileyiga bag’ishlangan ilmiy seminar bo’lib o’tdi. Anjumanda Samarqand Davlat Universiteti Tarix fakulteti ilmiy jamoatchiligi va talabalar ishtirok etdi. Seminarni SamDu ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo’yicha prorektori Hakim Xushvaqtov kirish so’z bilan ochdi. Shundan so’ng fakultet professor o’qituvchilarining tarixchi olim Po’lat Soliyev qoldirgan ilmiy me’ros, olimning sharq xalqlari tarixini o’rganish bo’yicha olib borgan tadqiqotlari yozgan ilmiy risolalari, haqida fikr bildiradilar. III. BOB. Po’lat Soliyev Ilmiy me’rosining mustaqillik yillarida o’rganilishi. 19 Turor Risqulov, ,,Revolyusiya I korennoye naseleniye’’ Toshkent, 1926. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so’ng tarixchi olim professor Po’lat Soliyev ilmiy me’rosining o’rganilishiga katta e’tibor qaratiladi. Jumladan qatag’onga uchragan hamma jadidlar qatori Po’lat Soliyevning nomi ham oqlanadi va qilgan ishlari yuqori darajada baholanib, nomi abadiylashtirildi. Tug’ilgan yurtida uni sharafiga haykal o’rnatildi. Ko’chalarga nomi berildi, umuman nomi oqlanib chiqarikdi. Asarlari bir necha marotaba nashr etiladi. Quyida olim Germanov asarida Po’lat Soliyev hayoti va u olib borgan faoliyati haqida qisqacha to’xtalib o’tmoqchiman. Po’lat Soliyev haqida Germanov shunday deydi: Professor Soliyev siz kimsiz? Degan savolga ,,Men deydiki, o’z shogirdlarim shunday aytadi Yahyo G’ulomov va Rashidovlarni o’zimning eng yaxshi shogirdlarim deb bilaman, boshimga biror narsa tushsa, hech qachon meni tark etmaydilar, doimo moddiy yordaam qiladilar deydi. Men buni amalda tasdiqladim. Po’lat Soliyev Nafaqat O’zbek va rus tillarida, balki arab va fors tillaridagi yozilgan qadimiy o’rta asr qo’lyozmalari asosida yaratilgan bo’lib, o’z vaqtida kutubxonlardan olib qo’yilgan bo’lib, mafkuraviy asossizligi sababli yo’q qilingan. Po’lat Soliyev kitoblarining bizgacha bir nechta nusxasi yetib kelgan. Uzoq yillar davomida mamlakatning bir qancha yirik kutubxonalarida, omborlarda saqlangan. Professor Po’lat Soliyevning qizi Farida Po’latova Muhitdinovaga taqdim etilgan xotiralar, hujjatli materiallar va fotosuratlar uchun samimiy minnatdorchilik bildiradi. Po’lat Soliyevning eng yaqin shogirdlaridan biri hisoblangan Muslimjon xo’jayev bilan 1937- yilda bo’lib o’tgan shaxsiy suhbatidan olingan uning asarlari iqtiboslar va kichik tahririy ishlovdan o’tkaziladi. Turkiston Xalq Maorif Komissarligi San’ati jurnali tomonidan, hamda G’arbiy tatar tarixchilari, O’zbekiston Fanlar Akademiyasi tarix instituti, tomonidan e’lon qilingan ,,Iqtisodiy geografik ocherk’’ (1926), ,,Markaziy Osiyoda Savdo kapitali davri’’ 1-qism (1926), ,,O’rta Osiyoda Islomning Tarqalishi’’ (1928), Po’lat Soliyev xonliklar davridagi saroy yilnomachilarining tarixiy yilnomalariga tanqidiy munosabatda bo’lib, ayni paytda so’nggi o’rta asrlarni sharqiy qo’lyozmlaridan olingan bir qancha faktik ma’lumotlardan foydalangan holda o’zining asosiy nashr etilgan asarini yaratadi. Bu asar deyarli yo’qolib ketgan ,,O’zbekiston tarixi’’ asari edi. ( 1929) . Germanov bergan ma’lumotlarga qaraganda Po’lat Soliyev gimnaziyaga o’qishga kirishda Sulton Segizboyevga yordam ko’rsatgan. Musulmon dini tarqalishi bevosita alohida usubiyatga asoslanadi. Islom dinining Vatanimiz bo’ylab keng tarqalishi bevosita arablarning O’rta Osiyoga kirib kelishi bilan boshlanadi. O’rta Osiyoda islom dinining sunniylik oqimi keng ravishda tarqalgan. Po’lat Soliyev bu asarida bevosita dinimizning arablar, mo’g’ullar davrida , Amir Temur, xonliklar va rus istibdodi davrida ham bevosita dinimizga bog’liq bo’lgan qat’iy tazyiqlar o’tkazilayotgan edi. Turon hududida Pomir Platosi va g’arbiy Tyanshan tog’larida deyarli faqat ismoiliylar hamda shialik oqimidagi aholi vakillari istiqomat qilardi. Samarqanddan Buxorogacha bo’lgan zarafshon daryosi vodiysida ( deyarli faqat imomiylar ) ko’p sonli aholi bo’lgan. Islom dini O’rta Osiyoga 8-asr boshlarida musulmonlarning mintaqani bosib olishlari doirasida kirib kelgan. Ko’plab taniqli islom olimlari va faylasuflari O’rta Osiyodan chiqqan va bir qancha yirik musulmon imperiyalari, jumladan temuriylar va mo’g’ullar imperiyasi ham O’rta Osiyoda vujudga kelgan. XX asrda Sovet ittifoqi va Shinjonda Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan diniy amaliyotga qattiq cheklovlar qo’yiladi. Bundan tashqari Mintaqaning islomlashuvi mahalliy madaniyatlarga kuchli ta’sir ko’rsatadi va ularni islom sivilizatsiyasining bir qismi sifatida shakllantiriladi. Mintaqalardagi islomlashuv islomni mahalliy madaniyatlarga qorishtirish, Xalq islomi deb ataluvchi islomiy odatlarning yangi shakllarini yaratishga ham ta’sir ko’rsatadi. Ularning eng ko’zga ko’ringan tarafdori Xo’ja Ahmad Yassaviy bo’lib, uning so’fiy Yassaviya mazhabi mahalliy ko’chmanchilarga juda ham yoqadi. Ba’zilar yassaviyni Xo’jagon deb e’lon qilishsa, ba’zi olimlar uning shia alaviy va bektoshiylarga ta’siri borligini e’tiborsiz qoldirib bo’lmasligini ta’kidlaydilar. XIII asrda mo’g’ullarning O’rta Osiyogacha bostirib kirishigacha Samarqand, Buxoro va Urganch mintaqasida islom ilmi madaniyati, san’ati markazlari sifatida gullab-yashnagan. Mo’g’ullar istilosi bu jarayonni yarim asrga to’xtatib qo’yadi. Turkiston va shu kabi boshqa hududlarda hozirgacha topilishi mumkn bo’lgan shamanisttik unsurlar kuvchliroq ta’sir ko’rsatadi. Markaziy Osiyo mintaqasida islom olimlari va Faylasuflari, jumladan Al- Xorazmiy, Abu Rayhon Beruniy, Forobiy Avitsenna keying asrlarda Yevropa ilm-fani rivojiga muhim ta’sir o’tkazadilar. Turk-mo’g’ul qabilalari deyarli butunlay Islomning ba’zi qoidalarini, masalan spirtli ichimliklarni iste’mol qilishni yoki namozdan oldin cho’milishni rad etish jarayoni sekin kichadi. Biroq bu ularning Xudoga bo’lgan e’tiqodi va ularning intilishlari natijasida vujudga keladi. Ko’plab taniqli islom olimlari va faylasuflari O’rta Osiyodan chiqqan va bir qancha yirik musulmon imperiyalari, jumladan Temuriylar va Mo’g’ullar imperiyasi ham O’rta Osiyoda vujudga kelgan, Xudoga bo’lgan e’tiqod va islom qonunlari hamda matniga sodiqlikdan ko’ra ko’chmanchi turmush tarzi va mahalliy urf- odatlar bilan bevosita chambarchas bog’langan deb ishoniladi. XX asrda Sovet Ittifoqi va Shinjonda Xitoy Xalq Respublikasi tomonidan diniy amaliyotga qattiq cheklovlar kiritiladi. Islom dini haqida Po’lat Soliyev bu asarda bevosita sunniylik va Shialik o’rtasidagi munosabatlar xususida alohida to’xtalib o’tadi. Turkiston mintaqasi Islom dinida Rossiya imperiyasi mustamlakasi bo’lgan davrida ham birmuncha katta-kichik tazyiqlar o’tkaziladi. Musulmonlar orasida bevosita ,,Qur’oni Karim’’ va Diniy kitoblarga qiziqishlari ochiqchasiga qoralanib, Xalq dushmani sifatida ayblanib, qatag’onga ham uchraganlar. Islom olamida mashhur aqida va qoidalar ko’pincha qoralangan. 1860-1870-yillarda Rossiya imperiyasi tomonidan mintaqadagi istilolardan so’ng G’arbiy O’rta Osiyo Rossiya nazoratiga o’tadi va Konstantin Fon kaufman boshchiligidagi general- gubernatorlik sifatida Imperiya tarkibiga qo’shiladi. Rossiya hukumati yangi bosib olingan hududlarda islomga nisbatan qanday pozitsiyani egallash kerakligi borasida chuqur o’yladi. Ba’zilar diniy repressiya siyosatini yoqlab, qo’shni Sin imperiyasida davom etayotgan Dungan qo’zg’olonini islomning potensial ,,tahdidi’’ isboti sifatida keltiradilar. General Kaufman va uning boshlig’I Dimitriy Milyutin kabilar diniy bag’rikenglik siyosatini Afzal ko’radilar. Kaufman Rossiya Turkistoni musulmonlarini podshohdan hamda undagi behuda so’zlaridan doimo ta’sirlanadi. Kaufman tomonidan b erilgan maxfiy buyruqlar va diniy muassasalar faoliyatini tubdan nazoratga olish chora-tadbirlari to’g’risida qarorlar qabul qilinadi va bu qarorlarga amal qilish qat’iy nazoratga olinadi. Rus ma’murlari tomonidan qabul qilingan diniy tartibotlar va aholini ma’naviy jihatdan aholini deyarli manqurtga aylantirib qo’yishdan iborat edi. Kaufman tomonidan qabul qilingan qarorlar amalda to’laligicha bajarilgan. Rossiya imperatorlari va gubernatorlar farmoyishlari diniy muassasalar tomonidan so’zssiz bajarilgan. 20 Gubernatorlik tuzumi hamda Sovet davrida ham bevosita diniy tartibotlarga qarshilik hamda norozilik harakatlari bevosita namoyon edi. Kaufman Rossiya Turkistoni fuqarolariga bevosita podshohdan boshqasini o’z humkdori sifatida ko’rishiga sabab bo’ladigan panislom harakatlaridan xavotirda edi. 1860-yillarning o’rtalaridan 1917-yilgacha O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan Rossiya imperiyasi islom diniga keng yo’l ochgan bo’lsada, 1917-yilgi inqiloblar va undan keyingi fuqarolar urushi ortidan sovet hokimiyatining o’rnatilishi dinga marksistik qarshiliklarni keltirib chiqadi. 1920-yilda Sovet hukumati rahbariyati ya’ni bolsheviklar tomonidan qabul qilingan qonunlar siyosiy tuzumi davrida xalqni ma’rifat va madaniyatini tashqi muhitdan uzib qo’yadilar. Sovet rahbarlari Turkiston o’lkasini boshqarishning harbiylashgan muvaqqat nizomlarini qabul qilib, bu nizomga muvofiq diniy tashkilotlar, umumiy uyushmalari, faoliyatlariga cheklovlarni o’rnatgan edi. Hatto shunday vaziyat ham mavjud ediki, vafot etgan shaxs yoki marhumlarga janozalar o’qilmasdan tunda yashirin ravishda kimsasiz qabristonga dafn ham etilgan. Milliy mafkuramiz, qadriyatlarimiz ma’naviyatimiz rivoji bevosita qisman oyoqosti qilindi va hurmatsizlik bilan qaraldi. Sovet amaldorlari O’rta Osiyoda o’z o’rnini mustahkamlash uchun uchun boshqa maqsadlarni ( madaniyatni modernizatsiya qilishga 20 20. Naumkin, Vitaly V. ,,Radical in Central Asia: Between Pen and Rifle. Lanham, MD. Rowman and Littlefield Publishers, 2005 urinish, maktablar qurish, ayollar mavqeyini yaxshilash ) birinchi o’ringa qo’yilib, pragmatik yo’l tutadilar. Bu davrda bolsheviklar o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun jadidlar ( ma’rifatni yaxshilash kabi ijtimoiy va madaniy islohotlarga intilayotgan musulmonlar) bilan hamkorlik qiladilar. Bu jarayonda bolsheviklar 1920-1930-yillarda O’rta Osiyoning enik jihatdan alohida respublikalarga bo’linish jarayonida targ’ibot-tashviqot yo’li bilan va o’z siyosatiga mos mansabdor shaxslarni tayinlash orqali marksistik mafkuraga mos yangi siyosiy elitani yarata oldilar. 1926-yilda Sovet hukumati rasmiy siyosatini islomga bag’rikenglikdan qoralashga o’zgartirish uchun Markaziy Osiyo ustunidan yetarlicha nazorat mustahkamlandi, deb qaror qildi. Hukumat xususiy diniy maktablarni davlatga qarashli davlat maktablari foydasiga yopdi. 1927-1929-yillarda davlat Markaziy Osiyoda masjidlarni yopish kampaniyasini olib bordi. Bu operatsiya to’liq hujjatlashtirilmagan, ammo mavjud hisob-kitoblar shuni ko’rsatadiki, jarayon ko’pincha zo’ravonlik va qattiq nazorat ostida bo’lgan. Ko’pincha o’zini-o’zi tayinlagan amaldorlar tomonidan imomlarni hibsga olish va binolarni vayron qilish hollari kuzatilgan. Bu davrda Rus Ma’muriyati tomonidan e’lon qilingan barcha diniy tartibotlarni buzish go’yoki jinoyat hisoblangan va muntazam jazolangan. Milliy odatlarimizni va dinimizni bilmay xalqimiz boshiga og’ir kunlarni solishgan. Ruslar islom dinini kommunizm dushmani sifatida qoralaganlar. Ushbu hujumlarga qaramay, O’rta Osiyoda Islom Sovet hukmronligi davrida ham saqlanib qoladi. Biroq, bu jarayonda u o’zgaradi. Islom jamoat sohasining bir qismi sifatida oilaga yo’naltirilgan bo’lib, ,,mahalliylashtirildi’’, odat va an’analarning sinonimi bo’ladi. Bu amaliyotning bir xillashuviga olib kaladi. Diniy ma’murlar risolalarini nashr eta olmagani yoki ko’pincha bir- biri bilan muloqot qila olmaganligi sababli, mavjud diniy bilimlar zaxirasi sezilarli darajada kamayadi. Bundan tashqari islom dini ayniqsa axloq va axloqiy qadriyatlarga ta’siri nuqtayi nazaridan, ommaviy nutqlardan asosan olib tashlandi. Sovet hukumati tomonidan ruxsat etilgan har qanday diniy amallar Markaziy Osiyo va Qozog’iston musulmonlari diniy boshqarmasi tomonidan tartibga solingan hisoblanadi. !980-yillarning o’rtalarida Mixail Gorbachyov tomonidan amalga oshirilgan ochiqlik siyosati natijasida 1988- yilga kelib Sovet hukumati islom ustidan nazoratni yumshatdi. Bu davrda bevosita tez diniy jonlanish, jumladan yangi masjidlar, adabiyotlar va xususiy diniy maktablar tashkil etiladi. Ko’pchilik Markaziy Osiyoliklarni islomiy, axloqiy va ma’naviy qadriyatlar qiziqtirardi. 1991- yilda Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin uyg’onish jarayoni yanada tezlashadi. Ko’pchilik uchun Islom Sovet davrida qatag’on qilingan milliy me’ros bo’lib qoladi. Bundan tashqari, Gorbachyov o’tkazgan islohotlar natijalari shundan dalolat beradiki, madaniy almashinuv yo’lga qo’yilgan. Buxorodagi diniy vaziyat jumladan ancha yaxshi vaziyatda edi. Mustaqillik yillarida islom dinini rivojlantirish xususida bir qancha chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bundan tashqari Islom dinini yosh avlodlarga o’qitish maqsadida O’zbekiston Islom Akademiyasi faoliyat yuritmoqda. Akademiyaga 2018-yil 16-aprelda tashkil topgan. Po’lat Soliyev asarlarini doimo ham dunyoviy ham tarbiyaviy, diniy qarashlarni mujassam etgan iliq fikrlar bilan boyitadi. Hozirgi kunda dunyo aholisining 10 foizi islom diniga e’tiqod qiladi. Bilamizki, islom dinining 5 ta asos yoki ,,ustuni’’ mavjuddir. 1. Kalimayi Shahodat. 2. Namoz o’qish. 3. Ro’za tutish. 4. Zakot berish 5. Imkoniyat topilsa haj qilish. Yuqorida keltirilgan amallar musulmonlar bajarishlari lozim bo’lgan amallar hisoblanadi. Imon 7 ta aqidani Allohga, uning farishtalariga, bag’ishlangan. Yuqorida keltirib o’tilgan ma’lumotlarni Po’lat Soliyev bevosita chuqur o’rganadi va o’z asarlarida bayon etadi. Sovet hukumati tomonidan qabul qilingan qarorlar bevosita to’laligicha amalga oshirilgan va so’zsiz bajarilishi lozim hisoblangan. Masalan, Saudiya Arabistoni 1980-yillar oxirida Sovet Ittifoqiga Qur’on nusxalarini yuborgan. O’rta Osiyo amalda bo’lgan islom shu qisqa vaqt ichida ancha xilma-xillashadi. Qolaversa, islom dini jozibador edi. Chunki, u Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin respublikalar duch kelgan son-sanoqsiz siyosiy va iqtisodiy muammolar uchun muqobil yechimlarni taklif qilgan. Biroq Markaziy Osiyo Respublikalari hukumatlari siyosiy sohada islomdan ehtiyotkor edilar. Ularning nomaqbul ta’siri haqidagi qo’rquvi 1992-yilda Tojikiston hukumati va Islom Uyg’onish Partiyasi deb nomlangan radikal oqim islomiy guruh boshchiligidagi muxoliflar koalitsiyasi o’rtasida boshlangan fuqarolar urushi bilan tasdiqlanadi. 1997-yilgacha davom etgan fuqarolar urushi boshqa sobiq sovet respublikalariga islomiy muxolifat guruhlari qanday xavf tug’dirayotganini ko’rsatib beradi. 1996-yilda Afg’onstonning Tolibon tomonidan egallab olinishi bu tahdidni yanada kuchaytiradi. Islom Uyg’onish Partiyasi (ISP) bir nechta o’xshash islomiy muxolif guruhlardan biri bo’lgan, jumladan O’zbekiston Islomiy harakati (O”IH) ham fuqarolar urushida Tojikiston hukumatiga qarshi kurashgan. IUP Sovet Ittifoqidagi yashirin islomiy guruhlardan kelib chiqqan. 21 Partiya 1990-yilda Astraxanda asosan tatar ziyolilaridan iborat guruh tomonidan tuzilgan va har biri sovet respublikasi uchun alohida bo’limlari mavjud bo’lgan. Partiyada aslida Rossiyada rasmiy siyosiy partiya sifatida ro’yxatga olingan, biroq Markaziy Osiyo hukumatlari tomonidan ta’qiqlangan edi. Tan olmaslik, natijasida siyosiy muxolifat Tojikistonda fuqarolar urushi zo’ravonligiga aylanadi, bu urushda 6 millionlik aholiga 50000 dan ortiq kishi halok bo’ldi va yana 250000 kishi mamlakatdan Afg’oniston, O’zbekiston yoki boshqa joylarga qochib ketdi. Fuqarolar urushi ortidan Tojikiston hukumati kelajakdagi keskinliklarning oldini olish maqsadida islomiy guruhlarni hukumat tarkibiga kiritdi. Biroq Markaziy Osiyoning boshqa respublikalari bu misolga ergashmadi. 22 Aksincha, islomiy guruhlarni siyosiy jarayonda ishtirok etishlariga ruxsat berish o’rniga ularni repressiya va ta’qib qilishni davom ettirdi. Barcha islomiy harakatlar IUP kabi zo’ravonlik qo’llab-quvvatlamasa ham, uning maqsadi barcha musulmon mamlakatlarini tinch yo’l bilan birlashtirish va ularning o’rniga qayta tiklangan xalifalik qurish hisoblanadi. Shu sabaabdan Markaziy Osiyoda 21 Foltz, Richard C. ,,Islamic communities in Central Asia. Oxford Handbooks Online. T, 2006.10.26. 22 I. A. Karimov. ,,Olloh qalbimizda yuragimizda’’ T, 1999. Husniddinov Z. ,,Islom yo’nalishlar mazhablar’’ T, 2000 eng mashhur radikal islom harakati zo’ravonliksiz ,,Hizb ul-Tahrir’’ edi. U IUP va O”IH kabi guruhlar kabi zo’ravonlik usulllarini qo’llab- quvvatlamasa ham, uning maqsadi barcha musulmon mamlakatlarini birlashtiradi. Shu sababdan Markaziy Osiyo hizb ul tahrir ni tahdid deb hisoblaydi. Markaziy Osiyo respublikalarida buzg’unchi guruh deb hisoblaydi va qonundan tashqariga chiqarishgan. 2001-yil 11-sentabrdagi terrorchilik xurujlaridan so’ng xorijiy davlatlar O’IH kabi radikal islomiy terrorchilik tashkilotlari tarqalishining oldini olishga ko’proq harakat qiladilar. Markaziy Osiyo Respublikalari Aqsh va uning ittifoqchilariga Afg’onistondagi Tolibonga qarshi operatsiyalarda foydalanish uchun o’z hududi va havo kengliklarini taklif qiladi. Xalqaro hamjamiyat terrorizmga qarshi kurashish uchun Markaziy Osiyoda barqarorlikni ta’minlash muhimligini tan oladi. Aqsh, Rossiya va Xitoy kabi davlatlar nafaqat terrorizmga qarshi balki, mintaqadagi siyosiy va iqtisodiy maqsadlarni ilgari surish haqida hamda diniy qo’mitalar faoliyatini yanada rivojlantiish haqida qaror qabul qilinadi. Po’lat Soliyev asariga qo’shimcha ravishda to’ldirildi yuqoridagi ma’lumotlar. 3.1. Po’lat Soliyev tavalludiga bag’ishlab o’tkazilgan konferensiya va Po’lat Soliyevning ,,Tarixi Buxoro’’ asari va undan ilhomlanib shogirdlari tomonidan yozilgan asarlar sharhi. Po’lat Soliyev tavalludiga bag’ishlab o’tkazilgan konferensiya bevosita katta ahamiyat kasb etadi. Po’lat Soliyev tavalludiga bag’ishlab o’tkazilgan konferensiya Samarqand Davlat Universite ti Tarix Fakultetida keng qamrovda nishonlandi. Bu konferensiya munosabati bilan tarix fakultetining Professor o’qituvchilari so’zga chiqdilar. Shu munosabat bilan Po’lat Soliyevning bir qancha asarlari dunyo yuzini ko’rdi. Ya’ni mustaqillikda keyin Po’lat Soliyevning nomi oqlanib, xalq dushmani degan tamg’adan butunlayga xalos bo’ladi. Professor Soliyev nomi abadiylashtirildi, unga tarixchilarning ustozi sifatida qaraladigan bo’ldi. Konferensiya munosabati bilan olimning asarlari bir necha marta turli tillarga tarjima ham qilinadi. Po’lat Soliyevning eng mashhur asarlaridan biri hisoblangan ,,Buxoro tarixi’’ asarida olimning Buxoroda olib borgan ilmiy izlanishlari va boshqa tadqiqotlari o’z ifodasini topgan. Jumladan quyidagilar ahamiyatga molik hisoblanadi. Po’lat Soliyev Buxoro shahrining tarixiy topografiyasi bilan jiddiy shug’ullanadi. Mahalliy va arab manbalarini jalb qilgan holda Buxoro shahrining ilk o’rta asrlardagi tarixiy ko’rinishini tiklashga muvaffaq bo’ladi. Qo’lga kiritilgan ma’lumotlar uning ,,Buxoroning o’rta asrlar tarixiy topografiyasi masalalariga doir’’ kitobida o’z aksini topadi. Mahalliy va arab geograflari ma’lumotlarini qiyosiy o’rganish natijasida Buxoro shahri tarixiy topografiyasini davrlar osha o’zgarib borganligini va hatto darvozalar nomi ham zamonga qarab o’z nomini o’zgartirib turgani xususida qimmatli ma’lumotlar taqdim etiladi. Buxoroda Sovet hokimiyati o’rnatilganidan keyin ham Buxoroni o’rganish ishlari bevosita davom ettiriladi. 1921- yilda tashkil topgan dastlabki ilmiy o’lkashunoslik jamiyati ,,Tarixi anjuman’’ o’z tarkibiga V.V.Bartold, Po’lat Soliyev kabi olimlarni tarkibiga olishdan tashqari bir guruh mahalliy ziyoli ma’rifatparvarlarni birlashtirgan ediki, ularning safida Sayyid Muhamamd Nosir ham bor edi. ,,Tarixi Anjuman’’ jamiyati vazifasi doirasida amalga oshirilgan yagona ish Sayyid Muhammad Nosir tomonidan tayyorlangan ,,Tadqiqoti arki Buxoro’’ asari hisoblanadi. O’z davri uchun yuqori intelektual asarlardan biri hisoblangan salohiyatga egaligi va eng asosiysi, Buxoro arkining tarixi, tarixiy topografiyasini yaxshi bilgani tufayli, ijtimoiy kelib chiqishidan qat’iy nazar, ,,Tarixi Anjumanga’’ qabul qilinadi va unga buxoro arkining tarixi, tarixiy topografiyasi bo’yicha risola tayyorlash vazifasi topshiriladi. Boshqa bir sabab amirlik davrida arkdan chiqmaslik majburiyati bilan cheklangan bu shahzodaning hayoti Buxoro arki ichida xalq tili bilan aytganda, ,,Shaharning ichidagi shaharda’’ o’tadi. Tabiiyki, u arkning tarixiy topografiyasini, me’moriy, ma’muriy xo’jalik binolari, tarixini yaxshi bilgan va bu masalada o’sha davrda yagona bilimdon sanalgan. To’rt gektarli ark ustida qad ko’tarib turgan barcha binolarni u o’z ko’zi bilan ko’rgan, hatto ayrimlarining ichiga kirgan, holatidan xabardor bo’lgan. Arkda olib borilgan tadqiqot va kuzatuvlarining natijasi, ,,Tadqiqoti arki Buxoro’’ asarida, o’z ifodasini topadi. O’tgan asrning 20-yilllarida Buxoro tarixi aniqrog’I shaharsozlik tarixi masalalari bilan bir guruh mahalliy o’lkashunos olimlar ham shug’ullandilar va e’tiborga sazovor bo’lgan ulkan natijalarga erishdilar. Taniqli tarixchi, o’lkashunos olim hisoblangan Muso Saidjonovning (1893-1936) bu boradagi faoliyati ibrat namunasi bo’lib xizmat qiladi. O’z navbatida Muso Saidjonov olim Po’lat Soliyevning eng yaqin do’stlaridan biri ham edi. Ikkalasi hamkorlikda Buxoroning tarixiy topografk rayonlarini tadqiq etishgan. Jumladan Po’lat Soliyevning eng yaqin do’sti Muso Saidjonovning ,,Buxoro Shahri va uning eng eski binolari’’ asarida ham bevosita Buxoroning qadimiy moziy tarixi batafsil bayon etilganini ko’rishimiz mumkin. Bu asarlar talqinida olim Po’lat Soliyev buxoroning qadimiy boy, madaniyatini tadqiq etadi desak adashmagan bo’lamiz. Soliyevning ,,Buxoro tarixi’’ asari bevosita Buxoroning tarixiy topografiyas, geografiyasi, tarixiy qadamjolari, va bevosita ark va undagi imoratlar shahriston, registon unga tutash hamda yaqin joylarda joylashgan binolar to’g’risida ma’lumot beradi. Bundan tashqari boy tarixiy manbalar, arxeologik ma’lumotlar mavjud hisoblanadi. Buxoro tarixi masalalari, O’rta asr vaqf hujjatlari, arxeologik ashyolar asosida yozilgan va hanuzgacha ilmiy xulosalar mahsuli hisoblanadi. Shuning uchun unga qayta-qayta murojaat qilish mumkin. Buxoro tarixi asari hanuzgacha ilmiy qimmatini saqlab kelmoqda Muallif V.V. Bartold, I.I.Umnyakov, kabi mashhur olimlar tadqiqotlari, shuningdek Fotih Karim tarjimalaridan ham keng foydalanilgan. Muallif Buxoro vohasida Urbanizatsiya jarayonlarining jadallashuv bosqichlarini o’z ichiga oladi. Buxoro tarixi asarida bevosita quyidagilarda namoyon bo’ladi. Asar Buxoro shahrining paydo bo’lishi tarixiga ilmiy yondashgan hisoblaniladi. Bu asar Sermashaqqat arxeologik kuzatuvlar, somoniylar, temuriylar, shayboniylar, ashtarxoniylar davri vaqf hujjatlarini o’rganish, ularni qiyoslash natijasida olingan, ilmiy xulosalar mahsuli hisoblanadi. Shuning uchun unga qayta-qayta murojaatt ham qilish mumkin. Po’lat Soliyevning Buxoro Shahristoni tarixiy topografiyasi bo’yicha amalga oshirilgan tadqiqoti boshqa olimlarning ilmiy tadqiqotidan o’zining aniqligi, ilmiy dalilllarga asoslanganligi bilan farq qiladi. 23 Olim Shahristonnning har bir tomoni uzunligini, shuningdek uni yetti darvozasi joylashgan yerni vaqf hujjatlarda aniq ko’rsatib bergan. Shahriston ichida va unga tutash yerlarda joylashgan binolar to’g’risida ham qimmatli ma’lumotlar berib, o’tilgan. Jumladan, ,,Darvozayi Kabiriya’’ deb atalgan darvoza vaqf hujjatlarida ,,Darbi islom’’ nomi bilan tilga olinib, u hozirgi Takbandbofon guzariga chiqiladigan ko’cha boshida joylashgan. Darvozayi nav shahristonning shimoli sharqida hozirgi Shox Axsi mozori va xonaqosining g’arbida joylashgan deb hisoblaydi. Muallifning qat’iy fikricha, Shahristonning atrofi xandaq shaklida bo’lgan. Bu xandaqning ba’zi qismlari Shayboniy Abdullaxon II ( 1557-1597) davrigacha mavjud edi. . Bu fikr boshqa olimlarda uchramaydi va Buxoro shahri tarixiy topografiyasini tadqiq qilish borasidagi yangilikdir. XX asrning 20-yillarida me’morchilik nazdida Ismoil Somoniy maqbarasi XII asrda qurilgan degan qarash mavjud edi. Bu fikrni ilgari suruvchilar Qoraxoniylar davrida O’zganda qurilgan minora va maqbaralar me’moriy uslubi bilan Somoniy maqbarasiga o’xshashligini asos qilib olgan edilar. 24 Po’lat Soliyev esa bevosita bunga muqobil fikrlarni ilgari suradi, ya’ni Somoniylar davridagi me’moriy uslub Qoraxoniylar davrida ham davom etganligini ta’kidlaydi. Po’lat Soliyev o’z tadqiqotlarida Ashatarxoniylar davrida Buxoro Registoni va u yerga yaqin yerda 23 Po’lat Soliyev ,,Buxoro tarixi’’ Toshkent, 1923. 24 Po’lat Soliyev ,,O’rta Osiyo tarixi’’ ( XI-XV- asrlar ) 1-qism. Samarqand-Toshkent, O’zbekiston davlat nashriyoti. 1926. qurilgan Masjidi Poyanda, madrasayi Bozori G’o’sfand, Madrasayi dor- ash shifo, Madrasayi Xo’ja Nihol, Boloyi Hovuz kabi binolar, to’g’risida ma’lumot beradi. Uning ma’lumotlari, vaqf hujjatlariga asoslangan bo’lib, bunday ma’lumotlar tarixiy asarlarda uchramaydi. Buxoro Registoni g’arbida joylashgan Bolohovuz masjidining qurilish tarixi to’g’risida muallif kam bo’lgan ma’lumotlarni keltirib o’tadi. Uning fikricha, Buxoro Registoni g’arbida joylashgan Bolohovuz masjidi ashtarxoniy Abulfayzxonning (1711-1747 ) onasi ,,Bibi podshoh’’ taxallusini olgan Sitorayi Mohi Xosa tarafidan qurilgan. Sitorayi Mohi Xosa nomli hozirgi amir saroyi o’rnida shu ayol tomonidan bog’ barpo etilgan. Tarixiy manbalarning ma’lumot berishlariga qaraganda bevosita Buxoro tarixiy topografiyasi, xususida alohida ma’lumotlar uchraydi. Buxoro arkining namunaviy manzarasi, Labihovuz, Nodirdevonbegi madrasasi, Mirarab madrasasi, kabi madrasalar va maqbaralar alohida ahamiyatga ega hisoblanadi. Nodirdevonbegi madrasasi bevosita shayboniylar davrining durdonalaridan hisoblanib, xuddi Xivadagidek butunjahon me’rosi ro’yxatiga kiritilgan. Buxoro shaharning ichki va tashqi hamda Shahriston qismi nihoyatda go’zal edi. Po’lat Soliyevning bergan ma’lumotlariga ko’ra Amir Abdulahad ( 1885-1910) zamoniga kelib bu bog’ xaroba xoliga tushib qolgan edi. Amir Abdulahad bog’ni obod qilib uning tarixiy nomini qayta tiklaydi va ,,Sitorayi Mohi Xosa’’ nomini beradi. Demak, Po’lat Soliyevning bergan ma’lumotlari Sitorayi Mohi Xosa saroyi va uni nomining paydo bo’lishi to’g’risidagi hozirgi mavjud ma’lumotlar va xalq og’zida yurgan rivoyatlar mazmunini butunlay o’zgartirib yuboradi. Olimning tilga olingan asari Buxoroning o’rta asrlardagi tarixiy topografiyasi, shahardagi ba’zi obidalar tarixini o’rganish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. XX asrning 20-30-yillarida sermahsul ijod qilgan atoqli muarrix Po’lat Soliyevning ilmiy me’rosi, uning ijodi to’g’risidagi ayrim biografik va publitsistik maqola va risolalarni istisno qilganda hali yetarli bahosini olmagan. Po’lat Soliyevning bevosita ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ nomli asari mang’itlar davri tarixini o’rganish uchun qo’shimcha ma’lumotlarni olish imkoniyatini beradi. Ushbu tadqiqotda muallif o’zidan oldingi tarixchilarning asarlaridan manba sifatida foydalangan bo’lsa-da, Ahmad Donish, Mirzo Somiy nuqtayi nazarini to’liq qabul qilmagan va o’zining mustaqil fikriga ega bo’lgan. Buxoro o’lkasining tanazzulga yuz tutishi sabablarini Po’lat Soliyev bevosita mang’itlar hukmronligi bilan bog’laydi. IX-XV asrlarni Buxoro tarixidagi porloq davrlar deb hisoblaydi. Negadir mo’g’ullar istilosi davridagi vayronagarchiliklar, iqtisodiy va siyosiy tanazzul muallif tomonidan chetlab o’tilgan. Buning o’rniga mang’it qabilalarining aynan mo’g’ullar istilosi davrida Chingizxon qo’shinlari tarkibida g’arbga tomon siljiganligi va Amudaryoning quyi oqimiga kelib o’rnashib olganligi va keying asrlarda, xususan Shayboniyxon hukmronlik qilgan paytlarida uning qo’shini tarkibida Xuroson yurishlarida ishtirok etishi, keyinchalik Qarshi atroflarida joylashib olishi kabi ma’lumotlar tavsiya etiladi. Ahmad Donish va Sadriddin Ayniydan farqli o’laroq Po’lat Soliyev mang’itlar davri tarixini qisqacha xronologiyada beradi. Asosan, Amir Shohmurod ya’ni Amir Ma’sumdan Amir Muzaffargacha bo’lgan davr qamrab olingan hisoblandi. Mang’itlarning tashqi siyosatiga tanqidiy munosabatlar bildirib o’tiladi. Yevropaning qudratli davlatlari tashqi siyosatida ustuvor bo’lgan ,, Sharq masalasi’’ ning musulmon mamalakatlarining qay darajada xavfli ekanligidan Buxoro hukmdorlari bexabarligini afsus bilan yozadi. Po’lat Soliyev fikricha, mang’itlar hukmronligi Amir Ma’sumdan ya’ni Amir Shohmuroddan boshlangan. Muhammad Rahimxon esa umuman tilga olinmaydi. Lekin Amir Doniyolning Ashtarxoniylar davridagi obro’-e’tiborini adolat yuzasidan e’tirof etadi. Buxoroning so’nggi o’rta asrlar tarixnavisligida Amir Shohmurod Shaxsi ijobiy bo’yoqlarda tasvirlanadi. Ayniqsa Ahmad Donish Amir Shohmurodni ummaviylarning 8-xalifasi Umar ibn Abdulazizga qiyoslab, Po’lat Soliyev ushbu an’anadan chekingan holda Amir Shohmurod shaxsiga o’ta kuchli tanqidiy munosabatda bo’lgan va uning islohotchilik faoliyatiga panja ortidan qaragan. Amir Shohmurod davrida dinning maydalashib ketganini qoralaydi. Mazkur masalalarda Po’lat Soliyevning fikrlari katta ahamiyat kasb etadi. Po’lat Soliyevning ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ nomli risolasini tadqiq etish natijasida quyidagi xulosalarni ilgari surish mumkin. Ya’ni Buxorodagi siyosiy vaziyatni xolisona baholagan holda talqin etadi. Muallif Buxoro Amirligining Rossiyaning yarim mustamlakasiga aylanishini Buxoroning o’z mustaqilligidan to’la mahrum bo’lib qolishi deb hisoblab so’nggi Buxoro Amirlari - Amir Abdulahad va Amir Olimxon siyosiy faoliyatini izohlashni lozim topmagan. Asar oldindan rejalashtirilgan maqsad va vazifalar doirasida yozilganligi uchun unda, birtomonlamalikka yo’l qo’yilgan. Buxoro xonligi ijtimoiy- iqtisodiy hayotida muhim rolni o’ynagan Jo’ybor xo’jalari xonadoni tarixi bo’yicha o’tgan asrning 50-yillarida P.P. Ivanov tomonidan fundamaental tadqiqot amalga oshiriladi. Olimning qiziqish darajasi, Jo’ybor xo’jalari xo’jaligining tashkil topishi va rivojlanishi masalalarini qamrab oladi. U Xo’ja Islomning Buxoro xoni Abdullaxonga bo’lgan ta’sirining moddiy va ma’naviy sabablarini ochib berish jarayonida xonadonga tegishli yerlarning miqdori to’g’risida ma’lumotlar beradi. Umuman Xo’ja Islom tomonidan xonadon iqtisodiy poydevorining yaratilishi va mustahkamlanishini misollar bilan ko’rsatib o’tadi. Xonadonning boshqa bir vakili Xo’ja Sa’d xo’jalik faoliyati P.P. Ivanov diqqat markazidagi alohida masalalardan biri bo’lgan. Uning qaramog’idagi yerlar va ularning hajmi, joylashgan o’rni yirik mulklarini boshqarish maqsadida Xoja Sa’d tomonidan joriy etilgan tizim kabi qator masalalar olim tadqiqot obyektining asosini tashkil etadi. ,,Matlab at- Tolibin’’ asarida keltirilgan Xoja Sa’dning ko’plab ziyofatlar uyushtirishi to’g’risidagi ma’lumotlarni e’tirof etgan holda bu ziyofatlarga ketgan xarajatlar miqdoriga shubha bildiradi. Jo’ybor xo’jalarining keying vakillari faoliyatini ham asarda yaxshi ochib berilgan. Uuman olganda Po’lat Soliyevning bu ishini davriy va metodologik jihatdan eskirgan deb hisoblasak-da, uni Buxoroning XVI-XVII asrlar tarixidan bahs yurituvchi va faktik materiallarga boy asarlar sirasiga kiritish mumkin. Professor Po’lat Soliyevdan tashqari yana Atoqli tarixchi M.A. Abduraimov Buxoro xonligidagi agrar munosabatlari tarixiga bag’ishlangan ,,,Buxoro xonligida agrar munosabatlar ocherklari’’ asari bilan Buxoro tarixi sahifalarini yanada boyitadi. 25 Yer egaligi turlari, soliqlar miqdori va ularni yig’ish tartiblari, in’om etiladigan mulklar, suyurg’ol, tanhoh, qo’shimcha soliq va majburiyatlar, soliq siyosatiga qarshi xalq chiqishlari, kabi masalalar asarda keng ochib berilgan. O’tgan asrning 70-yillarda Buxoro tarixining akademik nashrini tayyorlash yuzasidan boshlangan ishlar 1976-yilda o’z nihoyasiga yetadi va akademik I. Mo’minov tahriri ostida rus tilida ,,Buxoro tarixi’’ asari nashr etildi. Kitob mualliflar jamoasi tomonidan tayyorlanib, har bir bobini davr bo’yicha mutaxassis muallif yozgan. To’qqiz bobdan iborat kitobda Buxoroning eng qadimgi zamonlardan XX asrning 70-yillarigacha bo’lgan tarixi yoritib berilgan. Kitob Sovet mafkurasi doirasida yozilganligini hisobga oladigan bo’lsak, uni mafkuraviy jihatdan eskirgan deb hisoblashga asos bor. 26 Lekin Buxoroning qadimgi davrlariga oid tarixiga bag’ishlangan qismidagi ma’lumotlaridan ayni paytda ham foydalanish mumkin. Mustaqillik yillarida Buxoro tarixining ayrim masalalari dissertatsion tadqiqot darajasiga ko’tarilib, ba’zi jihatlari monografiya, risola va maqolalarda, shuningdek darsliklarda o’z aksini topadi. Bunga bevosita akademik Ahmadali Asqarov tahriri ostida nashr etilgan ikki jildli ,, O’zbekiston xalqlari tarixi’’ Bo’riboy Ahmedovning ,,Tarixdan 25 Anke Fon Kyugelgen. ,,Legitimasiya sredniaziatskoy dinastiii mangitov v proizve=ideniyax ix istorikov ( XVIII_XIX vv.) - Almati; Dayk-Press, 2004. 26 Germanov V.A. ,, On Umer v puti’’ // ,,Zvezda Vostoka’’ 1993 N. 11=12 S. 137-141. saboqlar’’ A. Muhammadjonovning ,, O’zbekiston tarixi’’ , O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix instituti tomonidan rus tilida tayyorlangan ,,Istoriya Uzbekistana ( XVI- pervaya polovina XIX veka ) ‘’ B. Mirzaqulovning ,,Buxoro tarixi zarvaraqlarida ‘’, Rustam Shamsiddinov va boshqa bir guruh mualliflar ijod mahsuli hisoblangan ,, Vatan tarixi’’, Q. Rajabov va S. Inoyatovlarning ,, Buxoro tarixi’’ va boshqa bir qator darslik va kitoblarni misol qilib ko’rsatish mumkin. Ahmadali Asqarov tahriri ostida nashr etilgan ,, O’zbekiston xalqlari tarixi’’ nomli o’quv qo’llanmaning ikkinchi jildida o’lkamiz tarixining XV-XX asr boshlari davri qamrab olingan. O’quv qo’llanmada jumladan, Buxoro xonligining shu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy- madaniy hayoti va qisqacha faoliyati yanada keng ahamiyatga molik hisoblanadi. Mustaqillik yillaridagi dastlabki, o’quv nashrlaridan biri bo’lganligi sabab, unda illyustrativ materiallar, xarita va sxemalar mavjud emas. O’quv qo’llanmadan o’sha davr uchun muhim bo’lgan tarixiy ma’lumotlar joy olgan. Unda shayboniylarga nisbatan qo’llanilgan ,,ko’chmanchi o’zbeklar davlati’’, ,,ko’chmanchi o’zbeklar tomonidan Movarounnahrning zabt etilishi’’ kabi iboralar hozirgi o’quv adabiyotlarida qo’llanilmaydi va eskirgan hisoblanadi. B.A.Ahmedovning ,,Tarixdan saboqlar’’ kitobi O’zbekiston tarixidan darsliklar nashr etish boshlangan va Oliy ta’lim muasasalari o’qituvchi va talabalarini O’zbekiston tarixidan yangi bilimlar bilan qurollantirish dolzarb bo’lib turgan bir davrda nashr yuzini ko’radi. Tabiiyki, o’sha davrdagi bu mazmundagi o’quv adabiyotiga talab yuqori edi. Kitobda Buxoro tarixiga oid qo’lyozma manbalar, jumladan, ,,Ravzat ar-rizvon’’ buxoro xonligining XVI-XvII asrlardagi ijtimoiy-siyosiy hayotda muhim mavqega ega bo’lgan Jo’ybor xo’jalari tarixi, shayboniy hukmdorlardan Baroqxon ( Navro’z Ahmadxon ) to’g’risida qisqacha, lekin kerakli ma’lumotlar keltirib o’tadi. Ushbu kitob O’zbekiston tarixi va uning tarkibiy qismi hisoblangan Buxoro tarixi bo’yicha qo’shimcha o’quv adabiyoti bo’lib, xizmat qiladi. A. Muhammadjonov tomonidan yaratilgan ,,O’zbekiston tarixi ‘’ darsligi universitet bakalavrlari uchun mo’ljallangan bo’lib, xronologik chegarasi IV asrdan XVI asr boshlarigacha bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Aytish joizki, darslik tajribali arxeolog, olimlarning darsliklar, yaratish borasidagi salohiyatini to’la namoyon qiluvchi nashrdir. Darslik xronologik jihatdan cheklangan bo’lishiga qaramay, Buxoro tarixining arablar istilosi, somoniylar va qoraxoniylar davri undan keyingi davrlar ham atroflicha ochib berilgan. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti tomonidan rus tilida tayyorlangan ,,Istoriya Uzbekistan ( XVI- pervaya polovina XIX veka)’’ nomli ilmiy nashrida Buxoro xonligining XVI-XIX asrlar birinchi yarmidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayoti fundamental tadqiq qilingan. Davr bo’yicha amalga oshirilgan eng so’nggi dissertatsiya va tadqiqotlardan foydalanilgan holda yaratilgan bu kitob, Buxoro tarixiga doir yangi ma’lumotlarni o’zida mujassam qilganligi bilan O’zbekiston tarixi, shuningdek, buxoro tarixiga qiziquvchilar va shug’ullanuvchilar hamda talabalarga zaruriy bilim va ma’lumotlarni taqdim etadi. Po’lat Soliyevning bu kitobida Buxoroning qadimgi zamonlardan to mustaqillik yillarigacha bo’lgan ijtimoiy-iqtisodiy hayot, siyosiy-madaniy hayoti qadimgi va o’rta asrlar tarixining asosiy masalalalri Sovet davri, jumladan qishloq xo’jaligini jamoalashtirish uning oqibatlari uzoq o’lkalarga surgun qilinganlar nro’yxati, ikkinchi jahon urushi yillarida Buxoroning qishloq xo’jaligi, sanoati, maorifi, buxorolik urush qahramonlari, Sovet davrida Buxoro xalq xo’jaligining mustamlakachilik manfaaatlariga bo’ysundirilgan ,,Paxta ishi’’ ning Buxoro viloyatidagi salbiy oqibatlari kabi masalalar qamrab olingan. Po’lat Soliyev va bir qator mualliflar hamkorligida yo’lga qo’yilgan, nashr etilgan qo’llanmalar, bevosita Vatanimiz tarixining Shayboniylar davridagi faoliyati tashkil topishidan XX asr boshlarigacha bo’lib o’tgan muhim voqea-hodisalar bayon etilgan. Kitobda bevosita Shayboniylar, ashtarxoniylar, o’zbek xonliklaridan Turkistonning Chor Rossiyasi tomonidan bevosita mustamlakaga aylantirilganligi, o’lkadagi mustamlaka hukmronligi, mustamlakachilikka qarshi kurash, demokratik va milliy ozodlik jadidchilik harakatlari asosida aks ettirilgan. Buxoro xonligidagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar shayboniylar, mang’itlar, ashtarxoniylar hukmronlik davri misolida yoritib berilgan. Po’lat Soliyev ijodi mahsuli hisoblangan ,,Buxoro tarixi’’ kitobi Buxoro tarixiga o’ziga xos yondashuv bilan yuqoridagi kitobdan farq qiladi. Mazkur nashr keng ilmiy jamoatchilik, ziyolilar, o’qituvchi va o’quvchilar, talabalarga mo’ljallanganligi bois, undagi ma’lumotlar qomusiy, mazmunga ega. Kitobda Buxoro to’g’risidagi umumiy ma’lumotlardan tashqari, har bir soha tarixiga oid maxsus ma’lumotlar mavjud. Hunarmandchilik turlari, jumladan zardo’zlik, zargarlik, kandakorlik, yog’och va ganch o’ymakorligi, alohida ko’rib chiqilgan. Buxoro musiqasining Shoh asari bo’lmish Shashmaqom, Buxoro raqs san’ati tarixi maxsus tadqiq etilgan. Buxoroning o’rta asrlardagi me’moriy obidalari, aziz avliyolari, matbuoti, adabiyot va san’at namoyondalari, Mustaqillik yillaridagi sanoati, madaniyati, maorifi, ommmaviy axborot vositalari va hokazo to’g’risidagi masalalar xronologik izchillik bilan ochib berilgan. ,,Buxoro mavjlari’’ jurnali sahifalarida Po’lat Soliyev tomonidan Buxoro hukmdorlari faoliyatiga oid turkum maqolalarning e’lon qilinishi ziyolilar, keng ilmiy jamoatchilik, tadqiqotchilar va ayniqsa Buxorolik talabalarni Buxoro tarixiga yaqinlashtiradi, uning o’qilmagan sahifalaridan ogoh bo’lish imkonini yaratib beradi. Buxoro tarixining tarixiy o’lkashunoslik fani bilan chambarchas bog’liqligi ushbu o’quv qo’llanmani tayyorlash jarayonida tarixiy o’lkashunoslik fani yutuqlaridan va bu yo’nalishda Rossiyada va qisman qo’shni mamalakatlarda yaratilgan ,,Tarixiy o’lkashunoslik’’ o’quv qo’llanmalaridan metodologik asos sifatida foydalanish masalasini ko’ndalang qilib qo’yadi. Rossiyalik taniqli o’lkashunos G.N. Matyushin qalamiga mansub hisoblangan ,,Tarixiy o’lkashunoslik’’ darsligida tarixiy o’lkashunoslikning shakllanishida muhim rol o’ynagan arxeologiya, etnografiya, yozma va og’zaki manbalar, to’g’risida keng ma’lumot beriladi. O’lkashunoslik materialllarini tarix darslarida va darsdan tashqari mashg’ulotlarda qo’llash uslublari, ham ko’rsatib o’tiladii. Ushbu darslik Rossiya oliy o’quv yurtlari tarix istisosligi ta’lim yo’nalishida hozirgi kunda ham o’qitib kelinmoqda. I.V. Viborov va boshqalar hamkorligida chop etilgan ,,Irkutsk o’lkashunosligi’’ nomli o’quv qo’llanma tarixchi talabalar bilan birgalikda gidlarga mo’ljallangan bo’lib o’lkashunoslikka oid hisoblangan ma’lumotlar beradi va shahar bo’ylab obzor ekskursiyalar o’tkazish, ekskursiya yo’nalishlarini belgilash, tarixiy obyektlarni tanlashga ko’mak beradi. G.F. Komilovning ,, Ural tarixiy o’lkashunosligi’’ deb nomlangan o’quv qo’llanmasida talabalarni nafaqat o’lkashunoslikning predmeti, manbalari, usullari bilan tanishtirish balki uning muhim va ishonchli tajribasini amaliyotga qo’llash yo’llarini o’rgatish maqsad qilib olingan. Qo’llanmada XVIII-XX asr boshlarida Rossiyada tarixiy o’lkashunoslik masalalari, Rossiya va Uralda XX-XXI asr boshlarida Rossiyada tarixiy o’lkashunoslikning yozma, arxeologiya, etnografiya, san’atshunoslik, manbalari ko’rib chiqilgan. Bundan tashqari yana Po’lat Soliyevdan tashqari tarixchi olimlardan biri hisoblangan professor SH.S. Axmetova tarafidan nashr etilgan ,,Qozog;istonda o’lkashunoslik’’ nomli o’quv qo’llanmada Qozog’istonda tarixiy o’lkashunoslikka oid ishlar umumlashtirilgan va ularga ilmiy baho berilgan. Yuqoridagi fikrlarga ilova tariqasida shuni ta’kidlab o’tish lozimki, tarixiy o’lkashunoslikka mamlakatimizda ham katta e’tibor berib kelinmoqda. Tarixchi, o’lkashunos olim A. Nabiyevning hozirga qadar o’qitilib kelinayotgan ,,Tarixiy o’lkashunoslik’’ nomli o’quv qo’llanmasi fikrimizni tasdiqlaydi. Chet ellarda ham Buxoro tarixiga befarq emaslikning namunasi sifatida Amir Olimxonning farzandlaridan biri Sayyid Mansur Olimiy qalamiga mansub ,,Buxoro Turkiston beshigi’’ nomli kitobni eslatish foydadan holi emas. Misol tariqasida ushbu kitob 1996-yilda chop etilgan. Kitobda bevosita Turkistonning arablar tomonidan istilo qilinish davridan to XX asr 20-yillarigacha bo’lgan tarix o’z aksini topgan. Asosiy e’tibor mang’itlar xonadoni hukmronlik davrida qaratilgan. Bolsheviklar tomonidan Buxoroning bosib olinishi va uning oqibatlari, istiqlolchilik harakati, bu harakatning ko’zga ko’ringan vakili, Mullo Ibrohimbek tarjimayi holi, Amir Olimxonning Afg’onistondagi iztiroblarga to’la hayoti kitobdagi voqealar negizini tashkil etadi. Kitobning e’tiborga molik jihatidan biri shundan iboratki, Amir Olimxon nafaqat hukmdor balki shahx sifatida ham talqin qilingan. Kitob Buxoroda o’rnatilgan Sovet rejimiga qarshi ruhda yozilgan va unda ba’zi munozarali masalalar ko’zga tashlanadi. Muallif mang’itlar xonadoniga mansub bo’lganligi sabab ayrim masalalarga subyektiv yondashgan va unda ba’zi munozarali masalalar ko’zga tashlanadi. Muallif mang’it hukmdorlari va ular hukmronlik qilgan davrni ijobiy bo’yoqlarda ko’rsatish tendensiyasi ustuvor hisoblanadi. Xorijlik olimlar tarixchilar tomonidan bevosita talqin etilgan ilmiy me’rosi xususida so’nggi yigirma yilda Buxoro tarixining turli tomonlarini qamrab olish bilan yanada boyitadi. Yurgen Paul, Devin Devis, Florian Shvars, Anke fon Kyugelgen, Mariya Shuppe, Oleg Akimushkin, Aleksey Xismatulin, va boshqa xorijlik hamda Rossiyalik tadqiqotchilar ilmiy yo’nalishida Buxoro alohida ahamiyati kasb etib, maxsus tadqiqot obyektiga aylanadi. Bu tadqiqotchilarning aksariyati Buxoroda shakllangan. Naqshbandiya tariqatining ijtimoiy hayotidgi o’rni masalasini chuqur tahlil qilishni asosiy vazifa sifatida tanlab, shu yo’nalishda qator tadqiqotlarni amalga oshirdilar. Aynan shunday holatda birinchidan mualliflar ishlaridan faqat tor mavzular doirasida foydalanish mimkinligini taqozo etsa, ikkinchidan bu asarlar orqali Buxoro tarixining barcha masalalari yuzasidan ma’lumot olish imkonini cheklaydi. Shunga qaramasdan tilga olingan mualliflar tarafidan e’lon qilingan ishlardan xorijiy mamlakatlardagi Oliy ta’lim muassasalarida professor o’qituvchilar magistrlar va talabalardan foydalanib, o’z bilimlarini oshirib kelmoqdalar. Bular ichida Ahke Fon Kyugelgennning ,,Mang’it tarixchilari asarlarida O’rta Osiyo mang’itlar sulolasi legimitatsiyasi ( XVIII-XIX asrlar) ‘’ nomli kitob g’arb tarixshunosligi zamonaviy metodologiyasining prinsipial jihatlarini o’zida aks ettirgan fundamental tadqiqot sifatida jahon sharqshunoslari tomonidan iliq kutib olinadi va unga ko’plab taqrizlar yoziladi. Kitobda mang’it amirlaridan Muhammmad Rahimxon, Amir Shohmurod va Amir Haydar ijtimoiy-siyosiy faoliyati ularning toj-u taxtga nisbatan qonuniylik va vorisiylik huquqi tahlil qilinadi. Kitobda Naqshbandiya-mujaddidiya ta’limotining amaliy ko’rinishi va amirlik ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy hayotidagi o’rni nemis olimi Florian Shvars ilgari surgan ,,Shayxsiz imperiya yo’q’’ tezisi doirasida ochib beriladi. Shu munosabat bilan Amir Shohmurodga ma’naviy ta’sir ko’rsatib, uning piri maqomida turgan Shayx Safar ma’naviy me’rosiga maxsus e’tibor qaratilgan. Shayxlar me’rosiga munosabat masalasida g’arb metodologiyasining barcha jihatlarini qabul qilish va ulardan keng foydalanish e’tiborga olinadi. Shayxlar va ularning ma’naviy me’rosi biz uchun o’tmishda ham hozir ham ibrat namunasi bo’lgan ma’luotlarni taqdim etishi bilan e’tiborga sazovor hisoblanadi. Umuman Anke Fon Kyugelgen kitobi talabalarga Buxoroning ijtimoiy-siyosiy tarixiga doir yangi yoki kam ma’lum bo’lgan ma’lumotlarni taqdim etishi bilan e’tiborga sazovor. Venada Buxoro mavzusiga e’tiborning mavjudligi keying yillarda e’lon qilinayotgan ilmiy, ilmiy-ma’rifiy nashrlar orqali o’z tasdiqini topmoqda. Avstriyalik olim Paolo Sartore va o’zbekistonlik yosh tatqiqotchi Ulfat Abdurasulov o’tasidagi ilmiy hamkorlik o’zining ijoby samarasini namoyon etmoqda. Ular hamkorligining go’zal namunasi bo’lmish Mamed Yusupovning ,,Buxoroda sud ishlari’’ asarining 2016-yil Venada nashr etilishi buxoroshunoslikda haqiqiy ilmiy voqeylik bo’ldi. Mamed Yusupovning bu ishi 1941-yil nashrga tayyorlanib, qo’lyozma holda qolib ketib unut bo’lgan edi. Ushbu asar Buxoro tarixining o’rganilmagan sahifalarini ochishga ko’mak beradi. Unda Buxorodagi sud tuzumi, hamda jazo turlari, xususida muhim va mukammal ma’lumotlar berib o’tadi. Buxoro tarixiga qiziquvchilar, shuningdek, Buxoro tarixi ta’lim yo’nalishi, talablariga ushbu kitobdan foydalanishni tavsiya qilishadi. Ma’lumki, Buxoro tarixi O’zbekiston tarixining tarkibiy qismi hisoblanadi. Buxoro Davlat Universiteti Buxoro tarixi ta’lim yo’nalishi talabalariga mo’ljallangan ushbu qo’llanmada aynan shu holat inobatga olinadi va undagi mavzular shu aspektda yoritib berildi. Buxoro tarixi O’zbekistron arxeologiyasi, etnografiyasi, madaniyati, san’ati tarixi bilan uzviy bog’liq. Shu bilan birga jahon tarixi fanida amalda bo’lgan ,,mikro tarix’’, ya’ni kichik tarix, aniqrog’I tarix masalalarini muayyan mintaqa doirasida o’rganish va o’rgatish an’anasi mazkur o’quv qo’llanmaga nisbatan ham tadbiq etiladi. Keyingi 3 yilda Oliy ta’lim tizimida yuz berayotgan tub burilishlar, ijtimoiy- gumanitar sohalardagi zamonaviy talablariga javob beradigan hamda bir-birini umuman takrorlamaydigan o’quv-adabiyotlar yaratilganligi ahamiyatga molikdir. Mustaqillik yillarida bu asar Mustaqillik yillarida qaytadan nashr etildi. Ushbu asarning har bir bobi madaniyat tarixi masalalari, bilan nihoya topishi keyingi davr ilmiy nashrlari, va o’quv adabiyotlarida negadir chetdan qolib ketmoqda. Mazkur qo’llanmada shu kamchiliklar butunlay bartaraf etildi. Yana bir o’ziga xoslik ushbu o’quv qo’llanmada ilova va illyustratsiyalar salmoqli miqdorni tashkil qiladi va ular alohida-alohida berilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati an’anaviy uch qismdan emas, balki to’rt qismdan qilib belgilandi va unga mustaqil o’qish uchun tavsiya etilayotgan manba va adabiyotlar ro’yxati alohida tarzda qo’shiladi. Ushbu o’quv qo’llanma Buxoro tarixi bo’yicha kichik xrestomatiya jihati bilan ham boshqa o’quv adabiyotlari va yuqorida tilga olingan kitob va qo’llanmalardan katta farq qiladi. Ilovada Buxoro tarixiga doir asosiy qo’lyozma asarlar, toshbosma asarlar nashr etilgan manbalar hamda e’lon qilinmagan tarixiy hujjatlar tarjimasi, ayrimlarining fotonusxalari aynan beriladi. Amir Muzaffarning Rum ( Turkiya ) sultoniga yozgan maktubining tarjimasi ilk bora berilmoqda. Bu asarda keltirib o’tilgan ma’lumotlarga ko’ra bevosita Buxoro shahrining SSSR davridagi xaritasini Parfyonov-Fenin !910-yilda tuzadi. Po’lat Soliyev aytganidek, agar deydiki, 1910-yildagidek inqilob bo’lganida mamlakat allaqachon mustaqillikka erishgan bo’lardi deb aytadi. Buxoro tarixini yanada chuqur o’rgatish va o’rganish maqsadida bevosita O’zbekiston Fanlar Akademiyasi bilan hamkorlikda turli xildagi ma’ruzalar va seminar-treninglar tashkil etiladi. Diplom ishimda shuni qo’shimcha qilmoqchimanki, ,,Buxoro tarixi masalalari ( Eng qadimgi zamonlardan hozirgacha ) Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasida va bevosita 2019-yil 26-oktabr kuni Buxoro Davlat Universitetining bosh yig’ingohida ,,Buxoro tarixi masalalari ‘’ mavzusidagi ilmiy- amaliy konferensiya ochildi. Kanferensiyani Fakultet dekani Jamshid Jo’rayev olib bordi. Kanferensiyada so’zga chiqqan olimlar bevosita ,,Buxroning jahon sivilizatsiyasi va Islom madaniyati rivojiga qo’shgan hissasi beqiyos hisoblanadi. Bu zamindan ko’plab buyuk allomalar yetishib chiqqan. Ularning boy me’rosini chuqur o’rganish va keng targ’ib qilish kerak. Buxoroning ko’hna va boqiy shahar deb atalishida katta ma’no bor. Bu yerdagi qadimiy obidalar osori atiqalar, xalqimizning betakror qadriyatlari, o’lmas an’analari asrlar osha yashab kelmoqda. Chet elliklarning tarixchi va mutaxasislarning ularga qiziqishini doimo yuqori bo’lgan. Bundan samarali foydalanish kerak’’- deb aytadi muhtaram prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev. Ushbu konferensiyada Buxoro Davlat Universiteti rektori, iqtisod fanlari doktori Xamidov Obidjon Xafizovich kirish so’z o’rnida - ,,Buxoro - Islom madaniyatining poytaxti’’ mavzusida, O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Arxeologik tadqiqotlar instituti yetakchi ilmiy xodimi, tarix fanlari nomzodi Mirzaahmedov Jamol Kamolovich ,,Rezultati poslednix arxeologicheskix issledovaniy na territori Buxarskogo oazisa’’ mavzusida, Samarqand davlat universiteti professori, tarix fanlari doktori Saidov Ilhomjon Muhiddinovich ,,Buxoro inqilobi’’ ( Buxoro amirligining ag’darilishi ) tarixshunosligi, mavzusida, Buxoro davlat universiteti professori, tarix fanlari doktori To’rayev Halim Hojiyevich ,,Buxoro shahrining tarixiy xaritalari mavzusida, Buxoro davlat universiteti Buxoro tarixi kafedrasi mudiri Temirov Farrux Umedovich ,,Sadriddin Ayniy-fan tashkilotchi va jamoatchilik arbobi’’ kabi mavzularda chiqishlar qilishdi. 27 Konferensiya to’rt sho’ba asosida ish olib bordi. Konferensiya sho’balari: 1-sho’ba. Buxoro arxeologiyasi, etnografiyasi toponomikasi, 2-sho’ba: Buxoro vohasi davlatchilik asoslari, shaharsozlik, moddiy va ma’naviy madaniyat. 3-sho’ba: Buxoro tarixshunosligi va manbashunosligi. 4- sho’ba. Buxoro mustaqillik yilllarida ( turizmni rivojlantirish istiqbollari ) Konferensiyaga 50 dan ortiq mahalliy, 10 dan ortiq 27 Arxiv apparata Prezidenta Respubliki Uzbekistan ( dalee AAP. RU ). F. 58, 868, l 39 xorijiy mamlakat tarixchi olimlaridan maqolalar kelib tushgan. Shunindek, tarix fanlari nomzodi, tarix fanlari doktori Shodmon Hayitov hamda tarix fanlari doktori, dotsent G’olib Kurbanovlar ham so’zga chiqishdi. Arxeologik qazishma ishlarida tarix, arxeologiya va Buxoro tarixi talabalarini jalb etish va ishtirokini ta’minlash tashabbusi ilgari suriladi. Buxoro Davlat Universiteti Matbuot kotibi Otabek Jalolov ham chiqib kanferensiyada nutq so’zladi. Kanferensiyada yana Buxoroning diqqatga sazovor joylari tarixiy yodgorliklar, madrasa va maqbaralar ularni asrab-avaylash xususida fikrlar almashininildi. Buxorodagi Shayboniylar davri madaniy me’ros yodforliklaridan hisoblangan Nodirdevonbegi madrasasi hamda Yetti Pir ziyoratgohi eng mashhur yodgorliklardan hisoblanadi. Nodirdevonbegi madrasasida ta’lim tizimi Farjak hamda boshqa madrasalarnikiga juda ham o’xshash shaklda bo’lgan. Yetti Pir ziyorratgohi bevosita haftaning deyarli hamma kunlari ziyoratchilar bilan gavjum bo’ladi. Buxoroda tasavvuf ilmiga katta hissa qo’shgan yetti buyuk so’fiylar dafn eiilgan joy va atrofiga qurilgan maqbara va masjidlar majmuidir. Ular quyidagi pirlar hisoblangan. Ya’ni: Xo’ja Abduxoliq G’ijduvoniy, Bahouddin Naqshbandiy, Xo’ja Muhammad Orif ar-Revgariy, Xo’ja Mahmud Anjir Fag’naviy, Xo’ja Ahmad Yugnakiy, va boshqa pirlar ziyoratgohi edi. Yuqoridagi tasvirda Buxoro tarixi masalalari bo’yicha o’tkazilgan kanferensiyadan lavhalar keltirilgan. Lavhalarda Buxoro Davlat Universiteti Buxoro Tarixi fakulteti dekani hamda professor o’qituvchilar, dotsentlar hamda fan nomzodlari hamda talabalar faol ishtirok etadilar. Talabalar bilan o’tkazilgan tadbir natijasiga ko’ra Buxoroning xonlik va amirlik davridagi islohotlari hamda olib borgan siyosati haqida anchayin ma’lumotlar keltirib o’tilgan. Keyingi masala bevosita Bundan tashqari yana konferensiyada yana Buxoro amirligi tarixi tarixnavisligida Ahmad Donishning ,,Navodir ul-vaqoye’’ ( Nodir Voqealar ), ,,Buxoro mang’it amirlarining muxtasar tarixi’’ va boshqa tarixiy asarlarning ahamiyati haqida to’xtalib o’tilgan. Ahmad Donish asarlarining mazmuni, ularda keltirilgan ma’lumotlarining ob’yektivligi va yozilish tarixi bo’yicha ilmiy ma’lumotlar keltirilib o’tildi va seminar-trening o’tkazildi. Bugungi kunga kelib, millatimiz tarixining jabhalari va bosqichlarini manbalar asosida o’rganish muhimdir. 28 Qo’lyozma asarlar, tarixiy obidalar, turli etnografik va lingvistik yodgorliklar asosiy manba bo’lib xizmat qiladi. Buni Yurtboshimiz I.A. Karimov ,,Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi o’ziga xos urf-odat va an’analari va hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada tabiiyki ma’naviy me’ros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omilllaridan biri bo’lib xizmat qiladi’’ deb ta’kidlaganlar. Bugungi kunda O’rta Osiyo va xususan, Buxoro amirligining Chor hukumati tomonidan mustamlakaga aylantirilishi tarixini o’zida aks ettirgan mahalliy muarrixlar tomonidan yozilgan bir qator asarlar mavjud. Jumaldan, Mirza Abdulazim Somiyning ,,Mang’it hukmdorlari tarixi’’, Mirza Salimbekning ,,Tarixi Salimiy’’, S.M. Olimiyning ,,Buxoro-Turkiston beshigi’’, Ahmad Donishning ,,Navodir ul-vaqoye’’ ( Nodir voqealar ), va ,,Buxoro mang’it amirlarining muxtasar tarixi’’ va boshqa bir qator asarlari mavjuddir. 29 Mazkur manbalar ichida eng yirigi Ahmad Donishning ,,Navodir ul-vaqoye’’ asari hisoblanib, bu asar bevosita O’sha davr tarixini yoritib beruvchi eng nodir asarlardan biri hisoblanadi. Ahmad Donish nafaqat donishmand amir balki siyosat va ma’rifatparvar davlat arboblaridan biri ham edi. Asarning asaosiy mazmuni bevosita xalqni ma’rifatli bo’lishga chaqirish insonparvarlik g’oyalarini targ’ib etish kabi g’oyalarni tashkil etadi. ,,Navodir ul-vaqoye ‘’ asarini bevosita o’z davrining ensiklopediyasi deb atasak mubolag’a bo’lmaydi. 30 Konferensiyada professor o’qituvchilar bergan ma’lumotlariga qaraganda asar bevosita 13 bobdan iborat deyiladi. Andijon Davlat Universiteti tadqiqotchilaridan Arofat Abdullayeva, Xurshid Xolmirzayevlarning ,,Navodir ul-vaqoye’’ o’zbek tilida Ahmad Donish tavalludining 180 yilligi munosabati bilan o’tkazilgan anjumandagi ma’ruzalarida asar 22 bobdan iborat bo’lib asar 1885-1882-yillarda yozilgan deyiladi. Ushbu asar muqaddima, 3 fasl (qism ) va xotimadan iboratdir. Bu asarning 1-faslida amirlik va raislikning fazilati hamda podshohlar va davlat arboblarining xalq bilan qanday 28 Vospominaniya Faridi Pulatovni Saliyevoy docheri professor P.M.Saliyeva. Lichniy arxiv avtora L. I ( ob) Sm. Takje Muhitdinova F. P. Poselenne vixodsev iz sredney azii v Astraxani v XVIII b.// Materiali po Vostoku- Tashkent; Nauka, 1996. C-101-110. 29 Chebotaryova V.G. Radjapova R.Ya. ,,Istoriko-partiynaya nauka v Uzbekistane. T, Uzbekistan, 1982, - S- 44. 30 Po’lat Soliyev ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro O’lkasi ‘’ Toshkent, O’zbekiston davlat nashriyoti. 1925. muomala qilishlari haqida. 2-faslda amirlarning askarlar bilan hamda davlat arboblari hukumat xizmatkorlari qanday yo’l- yo’riq tutishlari haqida. 3-faslda podshohlarning elning idora qilishlari, xalqparvar bo’lishlari, o’z qo’l ostidagi fuqarolarning ehtiyojlarini qanoatlanarlik darajada chiqarib tutishlari haqida fikrlar yuritilgan. 31 Xulosa qismida esa Buxoro amirligidagi mavjud tuzum haqida fikr yuritilgan. Shuningdek, olimlarning bergan ma’lumotlariga ko’ra mazkur asarning boblari alohida- alohida masalalarini o’z ichiga olgan. Jumladan 7-bobi Ahmad Donishning 1869-yilgi Rossiyaga safariga bag’ishlangan va 1957- yilda chop etilgan. VIII bob podshoh Aleksandr II ning qizi Mariyaning 1874-yilda bo’lgan nikoh to’yiga yuborilgan elchi Abdulqodirbek safari haqida. Qolgan bobi esa xilma-xil mavzularga bag’ishlangan. Masalan, yana ota-ona va farzand munosabatlari, ( 1-bob ), mol-dunyo 2-bob), Tarix ( 3-bob ), hamda olim va johil taqdiri ( 4-bob ), vaqt qadri (5-bob), safar qilish foydalari ( 8-bob ), ilm-fan manfaati ( 9-bob ), haqiqiy va majoziy ishq hamda uning odobi (10-bob ), Ularning har biri ham muhim ham qiziqarlidir. 32 Ahmad Donishning ,,Mang’it amirlari tarixi’’ asarida bevosita quyidagilarni ta’riflaydi. Konferensiyaning asosiy hamda tugash qismida bu asar talqini xususida alohida to’xtalib o’tildi. Amir Shohmurodning Amir Muzaffar haqida berilgan ma’lumotlari kengligi va yorqinligi bilan farqlanadi. Jumladan, Amir Muzaffarning taxtga kelishi haqida quyidagi fikrlarni bildirib o’tadi. ,,Amir Muzaffar taxtga o’rnashib olgnidan keyin unga qarshilik ko’rsatishi mumkin bo’lgan har qanday shaxsga nisbatan shafqatsiz siyosat olib bordi. Hattoki, Nasrulloxonning nabirasi ham Buxorodan qochib yashirinishga majbur bo’ldi. Qo’shin va xalq amirning bu ishlaridan norozi edi’’. Konferensiyaga xulosa qiladigan bo’lsak Buxoro tarixini o’rganish nafaqat sovet davrida balki undan keying va oldingi davrlarda ham rivojlanadi. Ko’plab turdagi ilmiy tadqiqot va izlanishlar keng ko’lamda olib borilgan. Bir qator tarixiy ilmiy, adabiy, turdagi ma’naviyet va madaniyat manbalar keng ko’lamda o’tganildi va tadqiq etildi. 3.2. Po’lat Soliyev haqida olim Germanov asarida yozib qoldirilgan ma’lumotlar. 31 Ahmad Zakiy Validiy To’g’on ,, Professor Po’lat Soliyevga maktub’’ // ,,Fan va turmush’’ 2001, n> 1 32 Po’lat Soliyev. ,,O’zbekiston ham Tojikiston’’ Toshkent, O’zbekiston davlat nashriyoti . 1926. Germanov asarlarida Po’lat Soliyev haqida bir qncha iliq fikrlar va xotiralarni bayon etadi. Germanov ta’rificha bevosita Rus istibdodi davrida ham O’zbekiston madaniyati, san’ati va tarixiga bo’lgan e’tibor yanada kuchaydi. Natijada O’zbekiston tarixi fanini mafkuralashtirish kuchayadi. Bundan tashqari yana alohida O’zbekistonning madaniyati, san’atini butun jahonga tanitish asosiy vazifalardan biri sifatida qaraladi. Shu tariqa 1935- yil may oyid a O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti tarix fakultetini kadrlar bilan ta’minlash to’g’risidagi qaror loyihasini ko’rib chiqadi. Po’lat Soliyev fikrlariga qaraganda agar Rossiyadagi fevral inqilobi davom etganida edi biz millioner bo’lardik deb aytadi. Shu vaqt ichida men Turkiston tarixiga oid yuzlab jildlik ilmiy asarlar, qiziqarli narsalar va Turkiston tarixini yozishga muvaffaq bo’lardim, aslida kapitalistik mamlakatlarda tarixchi va yozuvchilar bizdagidek qul emas, asir emas balki o’sha xalqning o’z xalqini o’ziga jalb etuvchi xalqdir. Bundan tashqari yana aytadiki, Turkiston haqiqiy jannatga aylangan bo’lardi, ,,Oktyabr inqilobining ayni paytda og’zaki bayonet va va’dalarning birortasi ham amalga oshmadi. Odamlarning shaxsiy hayoti, shaxsiy mulki va shaxsiy egoizmi bo’lmasa nima bo’lishi mumkin. Agar istibdod davrida aholidan arzimagan pul ham undirilardi. Po’lat Soliyevning Hindiston haqida yozgan asarida aytilishiga qaraganida, Po’lat Soliyevning so’zlariga ko’ra Buyuk Britaniya musulmonlarga to’liq erkinlik beradi. Bundan tashqari Hindistonda oliy ma’lumotli 2 million aholi yashaydi. Ular mustaqil hayotdan mamnun, shuning uchun hech qanday janjal va norozilik yo’q. Endi hindlar va inglizlar o’rtasidagi munosabatlar haqida mavhum mulohazalar, ularni aniq idealizatsiya qilish mavjudligi aytiladi. Po’lat Soliyev va uning do’stlari o’rtasida o’tgan asrning 30-yillarida bo’lib, o’tgan suhbatlarda bugun va kelajakka turli baholab, fikrlar bildiriladi. Gohida fevral inqilobi davom etmaganidan afsuslanardi. Chunki, bu sodir bo’lganida Turkiston, anchagina yuksalgan bo’lardi. Ayniqsa 1930-yilda Markaziy Osiyo xalqlari ochlikdan azob chekayotgan edi. Ayni shu davrda bir muddat g’alla yetishtirish monokulturasi tashkil etgan respublikalar alohida mavqega ega edilar. Sotsializm Qashg’arda musulmonlar hukumatini o’rnatishga urinish barbod bo’lgach, Po’lat Soliyev 1934-yil noyabrda muvaffaqiyatsizlik sababini o’ylab, bunga bolsheviklar aybdor, degan xulosaga keladi. Bizning Bolshevik hukumatimiz - deydi u o’z do’stlari davrasida- faqat so’zda ishchilar, ham ishtirok etadilar. Professor so’zlariga qaraganda 1933-1938-yillarda bo’lib o’tgan voqealar ayniqsa ahamiyatga molik hisoblanadi. Sharqiy Turkistonda aqlbovar qilmas darajada mavjud bo’lgan ilm-tafakkur hamda yuksak madaniyat mavjud edi. Rus ma’murlari tomonidan o’tkazilgan ilmiy-tadqiqot masalalari yuzasidan o’tkazilgan kinferensiyada bevosita Po’lat Soliyev ham ishtirok etadi. Ya’ni eski kitoblarni Buxorodan ilmiy-tadqiqot institutiga o’tkazish bo’yicha komissiya ishida ham faol qatnashadi. L.Alaviy Abdurauf Fitrat va Po’lat Soliyevlarni uchrashuvlari, ularning birgalikdagi suhbatlari, Sirli tortishuvlari haqida gapirib beradi. Uning kommunistik partiyaga mansubligi ma’lum bo’ladi. Abdurauf Fitrat va Po’lat Soliyevning unga nisbatan munosabati darhol o’zgarib, ilmiy-tadqiqot institutining 35- aspiranti bo’lish fikridan voz kechishga majbur bo’ladilar. Shuningdek professor Po’lat Soliyev Muhammad Yoqubbek haqida ham bir qancha ma’lumotlarni aytib o’tadi. Muhammad Yoqubbek Badavlat, Otaliq, g’oziy. !820-yilda tug’ilgan, 1977-yilda Piskentda Sharqiy Turkistonning Ko’rla shahrida vafot etgan. Qo’qon xonligining harbiy va davlat arbobi, Yettishahar Uyg’ur davlatining hukmdori (1865-1867 ) yillarda mamlakatni idora qilgan. Otasi Pirmuhammad Mirzo Qo’qon xonligidagi Qurama qishlog’I qozisi hisoblangan. Onasi Piskentlik shayx Nizomiddinnning singlisi hisoblangan. 1845-yilda Toshkentda askarlikka chaqirilgan. Tog’asi Toshkent qozisi bo’lib tayinlanishi va singlisining Toshkent hokimiga turmushga chiqishi munosabati bilan uning mavqeyi tez o’sgan, xon o’rdasida mahram, keyinchalik ellikboshi, yuzboshi, ponsod, beshyuzboshi bo’lgan. 1846-yilda Chinoz va Avliyoootaga, 1847-yil Oqmachitga bek qilib tayinlangan. Oqmachitda qo’shbegi lavozimiga ko’tarilib, rus bosqinchilariga qarshi kurashda jasur sarkarda ekanligini ko’rsatgan. Toshkent hokimi uni chaqirib, botirboshi etib, Qo’qon xoni Xudoyorxon esa uni Xo’jand (1852 ) begi qilib tayinlaydi. Xudoyorxon qilgan muvafaqiyatsiz fitnasidan keyin 1853-yilda Buxoroga ko’chgan. Xudoyorxon taxtdan ag’darilganidan so’ng, 1858-yilda Qo’qonga qaytgan. ! 864-yilda sharqiy Turkistonga manjur imperiyasining zulmiga qarshi mustaqillik uchun kurash boshlanib, beshta xonlik yuzaga keladi. Qashg’ar xonligi mamlakatni birlashtirish maqsadida Qo’qon xonligidan Yorkent xonligining taxt vorislaridan birini Sharqiy Turkistonga yuborishini iltimos qilgan. Yoqubbek Buzrukxo’jaga qo’shbegi qilib tayinlanib, 1865-yilda Qoshg’arga yuborilgan. 33 U Buzrukxo’janing davlat ishlariga qobiliyatsiligidan foydalanib, hokimiyatni o’z qo’liga olgan. U boshda Buzrukxoja va boshqa xo’jalarning nomidan ish yuritib Ili sultonligidan tashqari, ( mazkur xonlikni 1871- yilda ruslar bosib olgan). 4 xonlikni ( Qashqar, Xo’tan, Kuchor, Urumchi, xonliklarini ) birlashtirib, Yettishahar Uyg’ur davlatini tuzgan. Yoqubbek Yettishaharning ravnaq topishi va dunyoga tanitish uchun katta ishlarni qilgan. Yoqubbek davlatining asosiy tayanchi mahalliy yer egalari va ruhoniylar bo’lgan. Yoqubbek qat’iy tashqi siyosiy yo’nalishga ega bo’lmagani tufayli Buyuk Britaniya, goh turkiya, goh Rossiyaning ko’magidan umidvor bo’lgan, bunda ularning O’rta Osiyodagi manfaatlari o’zaro ziddiyatli ekanligidan foydalanmoqchi bo’lgan. Turkiston general-gubernatori Konstantin Petrovich Fon Kaufman bilan chegara chizig’ini belgilash haqida muzokaralar olib borgan. Yoqubbek xonlik davrida ko’plab, masjid, madrasa, karvonsaroylar qurilgan. Yoqubbekning eng yaqin kishilaridan biri Xo’tan begi Niyoz Hakim zahar berib o’ldirgan. Yoqubbek o’limidan keyin taxt uchun kurash boshlangan. Xitoy ichki ziddiyatlardan foydalanib, 1878-yilda Yettishahar davlatini tugatgan. Sharqiy Turkistonda Xitoy hukmronligini qaytadan tiklagan. Yoqubbekning nafaqat davlat ishlaridagi faol ishtiroki, yuritgan faol tashqi siyosati ham tahsinga sazovordir. Avvalo buni o’rganishda Po’lat Soliyev bevosita snya tarixiga murojaat qiladi. Kompartiya Komiteti rahbariyati Samarqandda 1930-yil Sentabrda paydo bo’lib qolishi, mehmonlar orasidan hamma yomon ko’radigan Abbosxo’ja Qalandarxo’jani o’rtog’I Po’lat Soliyev hamrohligida taom tortilishidan oldin paydo bo’lishi ham bejizga emas edi. Po’lat Soliyev vaqti kelib Samarqanddagi shogirdlarim orasiga kirgan bo’lardim, lekin bunga shoshilmadim, vahima ichida yig’ilgan mehmonlardan O’zbekistonning o’sha paytdagi poytaxti Samarqanddagi vaziyat haqida so’raydi va ko’plab tashvishli mish-mishlar orasidan o’z o’rnini topmoqchi bo’ladi. U yerda vaziyat nihoyatda og’irlashgan, go’yoki barcha taniqli olimlar hibsga olingan edi. Abdurauf Fitrat ham bu davrda qattiq ta’qib ostiga olinadi. 1930-yil 29-iyulda Lutfulla Alaviy so’roq paytida ko’rsatmasiga ko’ra Abdurauf Fitrat va Samarqand Oliy Pedagogika instituti professori Po’lat Soliyev unga kafedrada assistant bo’lib, ishlashni taklif qiladi. Ular Lutfulla Alaviyga o’z nomzodini eng munosib deb bilishlarini aniq 33 Gedi n Sven, V serdse Azii, t, 1-2, SPB 1899, 1913. aytishdi, chunki ilgari ushbu lavozimga ko’rsatilgan Yahyo G’ulomov, ularning fikricha bu lavozimga juda ham loyiq edi, uning ishtirokida Sovet hokimiyati oldida o’zini murosaga keltiradi. Millatchilik faoliyatida, 1929-yilning oxirida ham Lutfulla Alaviy Mannon Ramziy bilan birga ilmiy anjumanda ishtirok etadi. Po’lat Soliyev urush haqida shunday yozadi: ,,Kelajakdagi urush deydi, sho’rvada emas, havoda teshib o’tadi, uning hal qiluvchi kuchi uning quruqlikdagi harbiy kuchi emas, ilm-fan va texnika bo’ladi. Nemislar Moskvani 1 soat ichida Leningradni kulga aylantira oladigan shunday bombardimonchi samolyotlarni ixtiro qilishgan. 24 soat ichida derazalar bizning hududimizni yarmini qo’lga kiritishi mumkin. Nemislar Moskva va Leningradni qo’lga kiritish uchun stunt qilib, qolganlarini jangsiz olib ketadilar. Aslini olganda Rossiya tugadi, Turkiston esa paxtasi bilan maqtanadi. Paxta ketishi bilan sanoat o’z=o’zidan o’lib ketadi. Ruslarning haqiqiy vatani Sibir bo’lib, ular faqat u yerda qoladilar. Garchi Sibirda Yaponiya o’zi uchun hududning katta qismini qidirgan bo’lsa ham Germaniya kelajakda Yevropaning xo’jayini bo’lishga intiladi va albatta bo’ladi. Urush e’lon qilingan taqdirda, mamlakat ichida qirg’in boshlanadi. Po’lat Soliyev urush davrini yana quyidagicha tasvirlaydi. ,, Aholi juda ham och, urushga qanchalik yaqinlashsa, hayot juda ham qiyinlashib boraveradi, deb aytadi. !930-yilda Berlindan A.Validovning P. Sapiel nomiga yuborilgan xati jazo organlarining maxfiy materialllarida paydo bo’ladi. Vali bu maktubida Turkiston tarixi bo’yicha yaratgan asarlarini O’rta Osiyoda nashr etish va tarqatish imkoniyatlari haqida ma’lumot berishni so’radi. O’zbekiston Xalq Maorif Komissarligida ham xatning asl nusxasi saqlanib qolgan. Bu asl nusxani yaqinda O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti tarixshunoslik bo’limi ilmiy xodimi R. N. Shtabdin O’zbekiston SSSR Maorif Xalq Komissarligining O’zbekiston Respublikasi Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan fondida Arab Alifbosida yozilgan o’n sahifadan iborat maktub 1925-yil 9-martda Berlindan O’zbekiston ta’lim institutiga kelib tushgan maktubni V. A. Germanov istisno qilmaydi. Germanov ,,Xotiralarida’’ shunday eslab o’tadi. ,,Sayohatlarim davomida Toshkent, Farg’ona Samarqand va Buxorodagi o’rta ma’lumotli odamlardan ko’plab yangi do’stlar orttirdim, shu do’stlarimdan biri bu Po’lat Soliyevdir. Kommunistik tuzum hukmronlik qilgan va siyosiy xayriyaga aylangan. Ahmad Zaki Validiyning bergan ma’lumotlariga ko’ra nashr etilmagan qadimiy asarlari toshgan bo’lsada shu sababli sharqshunoslar uchun katta qiziqishlar uyg’otadi. Germanov asarda yozishicha Professor Po’lat Soliyev va uning muqaddimasi, o’zbek ilmlar jamiyati bilan aloqador bo’lgan asarlar nashr etilishida katta yordam beradi degan umidda yuqoriga murojjat etadi. Validiyning 4 jilddan iborat ,,Turkistonning qisqacha geografik tarixi’’ va ernik ma’lumotlar shular jumlasidandir. Validiyning Po’lat Soliyevga yozgan maktubiga ko’ra O’rta Osiyo tarixi bo’yicha bir qator ilmiy tadqiqot dasturining yaxlit bir konspektidir. Bundan tashqari Po’lat Soliyev fikrlariga ko’ra O’rta Osiyoda sivilizatsiya rivojida turkiy omilni yetarlicha baholamasliklariga e’tibor qaratadi. Uning fikricha kam baholanish islomiy novdalardan ,,juda xolis va nuqsonli ishlatilgani bilan bog’liiq. U to’g’ri ta’kidlaydiki, bu olimlarning hech biri hech qachon karollar qatorida bo’lmagan, hatto geografik jihatdan ham deyarli o’rganilmagan. O’rta Osiyoning o’ta murakkab tarixini o’rganishga xolisona yondashilganligining yaqqol dalili hisoblanadi. !926-yilda V. Bartoldning Istanbulda bo’lgan vaqtida Validiy, To’g’on, hamda Po’lat Soliyev tarjima ishlariga yordam berganlar. Keyingi o’rinlarda Bartold Turkologiya institutida o’qib keladi, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Arxivida R. Shag’abdinov, O’zbekiston akademik markazi raisi A. Abdujabborovning xayrixox javob maktubini topib unda xususan kamdan-kam fikrlar aytib o’tiladi. O”zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi Azizzoda Po’lat Soliyev haqida arzimagan xotiralarni qoldiradi. ,, Men deydi, Po’lat Soliyevni 1916-yildan beri bilaman. 1916-yilning bahorida Mirvafobiya xonadonida, ,, Mergancha’’ mahallasida = Shayhontohurda 3 oylik muallimlar kursi ochilib, birinchi tarix darsini Po’lat Soliyev o’qigan. Bu kurslarda Mannon Majidiy ( uyg’ur ), Abdulhay Tojiyev, Lutfulla Nosirov va boshqalar ta’lim olgan. Po’lat Soliyev arab, fors, tojik, o’zbek, qozoq tillarini yaxshi biladigan ilm-ma’rifat egasi bo’lgan, u kattta vazminlik va kamtarlik bilan ajralib turadigan gapni yoqtirmasdi. Professor Soliyevning qizi Farida Po’latovna menga ancha qimmatli ma’lumotlar beradi deyiladi. Po’lat Soliyev vaqtinchalik bo’limni boshqargan Abdurauf Fitrat bilan uchrashish uchun ketadi. Keyinchalik esa Po’lat Soliyev ko’plab turdagi mitinglar va rus ma’muriyati o’tkazgan seminarlarda ham faol qatnashadi. Jumladan Po’lat Soliyev navbatdan tashqari o’tkazilgan Konventda ,,Turkiston muxtoriyati’’ davlat tuzilishini tashkil etishda ishtirok etadi. Turklar Muvaqqat kengashi va Turkiston xalqi tarkibiga kirish va allaqachonlar tashkil etilishi kerak bo’lgan edi va majlidan ,,El bayrog’I’’ meni Qo’qon shahri tomon borib u yerda muharrirlik ham qildim deydi. Po’lat Soliyev tez-tez ziyolilar qatoriga qo’shilib, eng katta ahamiyatga ega bo’lgan masalalarni hujjatlashtiradi. Unga ko’ra Turkiston muxtoriyati mavjudligining prototipi mustamlakachilik zulmiga qarshi ayovsiz bir shiddatli kurash edi. 34 Sherali Lapin boshchiligidagi hamkorlar va radikal islohotlarning autsayderlari jumladan, tarixiy materiallarni qaytadan ko’rib chiqadigan bo’lsak, Turkiston aktining hisobot kartasi sabab O’rta Osiyoning quruq zaminida o’z davlatini yaratishdir, deb aytishga to’liq asoslar ham mavjud. Po’lat Soliyev Moskvaga borganida bevosita u yerda ta’lim olish bilan birgalikda Moskvada professor unvonini oladi. Ma’lumki, deydi Germanov, Po’lat Soliyev Moskvadan O’rta Osiyoga qaytganidan keyin o’zbeklarning chig’atoy urug’laridan bo’lgan Abdurauf Fitratning yaqin doirasida A’zolardan hisoblangan, hamda ziyolilarning mafkuraviy munosabati tufayli hamda a’zolarning Elbek, Qahhom Ramzaniy, Gazi Olim Yunusov, Shorasul Zunnnun, Shokirjon Sulaymonov, Sanjar Sodiqov, Ashurali hamda boshqalar Po’lat Soliyev 1928-yilda taniqli Astraxanlik mulla Abdurahmon Umarovning kelishi mumkinligi haqida gapirdi. Abdurahmon Umarovning Tatar-no’g’ay jadidlari gazetasining sobiq muharriri ekanini aytadi Po’lat Soliyev. Bundan tashqari Po’lat Soliyev arab yozuvini alamshtirishga, yangi lotin yozuviga o’tish haqida Aladjon Ibrohimovning g’oyalarini qo’llab-quvvatlaydi. Professor Po’lat Soliyev Malik Rahmonovning O’zbekiston SSR xalq komisarligi kotibi bo’lib faoliyat yuritgani haqida ham ma’lumotlar keltirib o’tgan. 1930-yilda bevosita professor Po’lat Soliyev Farg’onada edi. Po’lat Soliyev hibsga olinganidan keyin Ashurali Zohiriy Ahmad Zaki Validiy aloqalari haqida guvohlik beradi. Germanov qoldirgan ma’lumotlarga ko’ra Po’lat Soliyev uning faoliyati va asarlarini chuqur tahlil qilish natijasida bevosita O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Arxeologiya Instituti tomonidan berilgan ma’lumotlarga ko’ra , ,, Men so’raganimda deydi, Po’lat Soliyev O’ZMU ga NKVD tomonidan hibsga olib Sajanov kutubxonasini sotib olishni taklif qilganini ko’rsatdim deydi. Po’lat Soliyev bu masalaga qayta-qayta 34 Sadikova N. S. Muzeyno delo v Uzbekistane… C..113. murojaat qilgan. Shaxsan, men deydi Germanov, shuni bildimki, Po’lat Soliyev kutubxonani sotib olish orqali hibsga olinganlarga moddiy yordam ko’rsatmoqchi bo’lgan deb aytadi. Bevosita Musa Saidjonovning arxivida ham bu haqida bir talay ma’lumotlar saqlanib qolgan. O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Tarix instituti olimlari tomonidan topilgan to’plam ko’zdan kechiriladi. Bu to’plam sharqshunoslik institutining budjetiga to’g’ri kelmaganligi sababli A. A. Semyonov darrov O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Prezideumiga borib, bu topilma haqida prezidentga aytib, bir qancha pulni qo’lga kiritadi. ,,Falsafa fanlari doktori’’, ,,Yosh buxoroliklar harakati’’ ning o’ychan va sinchikov tadqiqotchisi, B. Ergashev shunday ta’kidlaydi: ,, Mo’jizaviy to’plam topildi’’ deb aytadi. Taniqli mutaxasislardan O.D. Chexovich, shogirdlari Semyonov, o’zining ustozi Po’lat Soliyevning muvafaqqiyatsiz urinishidan 13 yil o’tib, ushbu to’plam noyob to’plamga aylantirildi. O’zbekiston tub yerli xalqlari orasidan birinchilardan bo’lib, ma’ruza qilgan olim bu professor Po’lat Soliyev hisoblanadi. Bundan tashqari olim Germanov quyidagicha fikrlaydi. Ya’ni ,,Samarqandning me’moriy yodnomalari’’, ,,Shayx Sayfuddin Boharziyning vaqfnomasi, kabilar hozirga qadar o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Bir qator ma’rifatparvar jadidlar o’zbek professorlaridan Po’lat Soliyev, Ahmad Zakiy Validiy, Enver posho sovet tuzumini ag’darib tashlab, burjua davlatini tashkil etish vazifasini o’z oldiga qo’ygan O’rta Osiyo aksilinqilobiy, ,,Milliy Ittihod ‘’ markazini yaratishda qatnashganlar. Po’lat Soliyev kolleksiyasining yaratilishi bevosita sotib olinishi 1950-yilning yoz oyida sodir bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Tarix Instituti 1937-yil 25- mayda Samarqandda O’zbekiston Olimlarining I-qurultoyi ochiladi. ,, Pravda Vostoka ‘’ gazetasining 1937-yil 27-maydagi sonida O’zbekiston Xalq Komissarlari Soveti Raisi Fayzulla Xo’jayev ning respublika olimlari, shuningdek Moskvadan kelgan mehmonlarga o’z qutlov nutqini e’lon qiladi, hamda Leningrad ( hozirgi Sankt- Peterburgga ) T.N. Qori Niyoziy, S. Ayniy, I. Mo’minov, P. Ivanov, Drutis kabi taniqli olimlar taklif etilgan. Kongressda tarix va arxeologiya leksiyasida so’zga chiqqan tadqiqotchilar orasida, S. A. Asfendiyarov professorning shogirdi sifatida ,,O’zbeklar va qozoqlarning kelib chiqishi’’ to’g’risidagi ma’ruzasi bilan ishtirok etdi. Po’lat Soliyevning asarlari, umuman maktublari, yozishmalari, tarixiy qaydlari, professorning rafiqasi hisoblangan Fotima Zarifullayevnaning katta sandig’ida yaxshigina saqlangan. !937-yil 13-oktabrda O’zbekiston NKVD Davlat Xavfsizlik boshqarmasi xodimi Mahmud G’aybetdinovga Mutaxasislar uyida yashovchi fuqaro Po’lat Soliyevni tintuv qilish va qamoqqa olish huquqi berildi. Tintuv va hibsga olish ikki xolis uy boshqaruvchisi va taniqli rassom ishtirokida o’tkazildi. Olimning kutubxonasi va Shaxsiy arxivida saqlanayotgan xona mum bilan muhrlanib qo’yilgan. Po’lat Soliyev qamoqqa olinishining asosiy sababi nima edi?. U asossiz ravishda qatag’on qurboniga aylanadi. Po’lat Soliyev 20-asrning 20-yillari va hatto 30- yillarida ham hibsga olinishidan biroz oldin 1937-yilning iyun oyida bulutlar boshini to’plab borayotganini his qilib, me’morchilik va yozma qadimiy yodgorliklar bilimdoni, Buxorolik tarixchi, etnograf, arxeolog, Musajon Saidjonov to’plagan kutubxonani qo’rqmasdan qutqarishga kirishadi. Kutubxona egasi Buxoro Respublikasida yuqori davlat lavozimlaridan birida ishlagan, Keyinchalik esa Samarqand O’lkashunoslik Muzeyi direktori kabi lavozimlarida ishlagan yosh buxorolik edi. Bundan sal oldin 1937-yil 13-aprel kuni janob Sanjanov aksilinqilobiy faoliyati uchun NKVD tomonidan Toshkentda hibsga olingan. O’zbekiston SSR ichki ishlar komissari, Zagnozliniya davlat xavfsizligining a’zosi katta mayor yashash joyi bo’yicha tintuv o’tkazgan hibsga olish to’g’risidagi qarorida, xususan Buxoro Xalq Sovet Respublikasining mavjud a’zosi sifatida qaralgan. Po’lat Soliyev so’zlariga ko’ra taniqli aksilinqilobiy va xorijiy razvedka agentlari Ahmad Zakiy Validiy va Aminjon Idrisiylar ,, Ko’p oila og’irligida va doimiy moliyaviy qiynoqda bo’lgan. Po’lat Soliyev o’zining Shaxsiy mulkiga kutubxona ololmaganligi uchun O’ZMU rahbariyatini ko’ndirishga urinadi. Kutubxonani ko’zdan kechirish uchun hamkasblari uni ushbu kitoblarni sotib olish tashabbusini qo’llab-quvvatlashga ko’ndirishdi. NKVD ruxsatisiz M. Saidjonov kutubxonasini sotib olib bo’lmaydi, degan asosni ilgari suradi. O’sha mudxish vaziyatda deydi Germanov shunday qilishga majbur bo’lgan universitetning professor o’qituvchilari vaziyatni tushunib harakat qiladilar. Germanov yozishiga qaraganda Po’lat Soliyev nafaqat olim balki yetuk davlat arbobi hisoblangan. Man Shunday tarixchi ma’rifatparvar ajdodim borligidan bir xavaskor tarixchi sifatida faxrlanaman. XULOSA. Bitiruv malakaviy ishimga xulosa qilar ekanman, bir narsani aytib o’tishni joiz deb bilaman. Professor, yetuk jadid, barcha tarixchilar ustozi hisoblangan Po’lat Soliyev 1927-yil yanvar oyida ochilgan Samarqand Oliy Pedagogika Instituti ochilishi va keyingi faoliyatida katta mehnatlari sinadi. O’sha paytlarda Po’lat Soliyev bir paytning o’zida ham o’qituvchi bo’ladi. Professorning eng katta xizmatlaridan biri bu Pedagogika instituti Tarix fakulteti negizida O’zbekiston tarixi kafedrasining ochilishi va O’zbekiston tarixi darsligining yaratilishi bo’ldi. 1928-yil aprelda V.L. Vyatkin va Po’lat Majidovich Soliyev nomidagi institutda Sharq kabineti ochildi. Hamda uning mudiri etib Po’lat Majidovich Soliyev tayinlanadi, u tez orada o’z xotiralarida arxeologiya, hamda adabiyot metodologiyasi bo’yicha O’rta Osiyo xalqlari munozaralari nazariyotchisiga aylanadi. Po’lat Soliyev haqida o’zbek arxeolog olimi, arxeologiya maktabining asoschisi, O’zbekiston Fanlar Akademiyasi akademigi, Yahyo G’ulomovich G’ulomov shunday deydi: ,, Men uning O’rta Osiyo va institutdagi yordamchisi, O’zbekiston SSR Xalq Komissarlari huzuridagi ilmiy-tadqiqot instituti aspirant bo’lib, Farg’onada tarixiy hujjatlarni yig’ish bo’yicha uning qo’lida ishlaganman. 1930-yilda vodiyda bo’lganimizda u men bilan nazariy masalalarda bahslashishni yaxshi ko’rar, gohida bu masalaga nomukammal yondashuvlarni bo’rttirib yuborardi deb eslaydi. Shu kabi gaplarning o’ziyoq Po’lat Majidovich Soliyevning qanchalik yuksak ilm sohibi ekanligidan dalolat beradi. Mustaqillik yillarida tarixchi olimning nomi oqlandi, xalq dushmani degan tamg’a bevosita bo’ynidan olib tashlandi, hamda barcha havaskor, yurtimiz tarixi, madaniyati, san’ati o’tmishi va kelajagiga befarq bo’lmagan yosh tarixchilarning rahnmosi, amalda ustozi sifatida ulug’laniladigan bo’ldi. Nomi esa bevosita adiylashtirildi. Man bir tarixchi sifatida shunday yetuk ilm ma’rifat sohibi, ma’rifatparvar olim avlodi ekanligimdan o’zimda doimo faxr va iftixor tuyg’usini tuyaman. FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO’YXATI ISLOM KARIMOV HAMDA SHAVKAT MIRZIYOYEV ASARLARI. 1. I. A. Karimov. ,,Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch’’ ,,Ma’naviyat’’ T, 2009 2. Po’lat Soliyev haqida shahxsiy fikrlarim. 3. Sh. Mirziyoyev asarlarida tarix masalasi. 4. Xx asrning dastlabki o’ttiz yilligida o’zbekistonda tarix fani ( tarixshunoslik ocherklari ) 1-qism. Mas’ul muharrir. D. A. Alimova T; Fan , 1994. 5. Germanov V.A. ,,O’zbek tarixchilarining ustozi’’ // Turon tarixi’’ ilmiy to’plam, - T, 1993- B-22-24. 6. Germanov V. A. ,,Po’lat Soliyev I yevo vremya’’- T, 2002. 7. Rajabov Q. ,,Soliyev Po’lat’’ // O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. T,&.-T- O’z ME nashriyoti, 2004. 698-bet. 8. Axrorova x. ,,Birinchi tarix fanlari doktori’’ // ,, Ma’rifat’’ 2002- yil 5-oktabr. 9. Farrux Temirov ,,Po’lat Soliyev’’ risola Toshkent ,,Abu Matbuot Konsalt’’ 2012 10. ,,Qatag’onga uchragan tarixchi olim’’ Sharof Rashidov nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Professori, tarix fanlari doktori Shokir G’afforov maqolasi. 11. Osipov A.M, ,,Velikiye vosstanniye v Iplii’’ 1857-1859, M,..1957. 12. ,,Ma’rifatparvar olim’’ T, 2002 13. Po’lat Soliyev ,,Hindiston Angliya Zulmi ostida’’ Toshkent, 1925 14. Rahmon Habib ,,Professor Po’lat Soliyev’’ Ma’rifat: 2004 15. Alimova D. ,,Djadidizm v sredney Azii Puti obnovleniya, reformi, borba za nezavisimosti Tashkent, 2000. 16. Revolyusiya v Sredney Azii glazami musulmanskix bolshevikov, Oksford; 1987. 17. ,,Jadidizm’’ O’zbek sovet ensiklopediyasi Toshkent, 1073, B-278- 279. 18. Sirojiddin Ahmedov, Qahramon Rajabov, ,,jadidchilik’’ Toshkent, 2000 19. Turor Risqulov ,,Revolyusiya I korennoye naseleniye’’ Toshkent 1926 20. Naumkin, Vitaly, V. ,,Radical in Central Asia: Between Pen and Rifle. Lanham. MD. Rowman and Littlefield Publishers, 2005. 21. Foltz, Richard C. ,,Islamic communities in Central Asia. Oxfora Handbooks Online. T, 2006.10.26. 22. I.A.Karimov ,,Olloh qalbimizda, yuragimizda’’ T, 1999 23. Po’lat Soliyev ,,Buxoro tarixi’’ Toshkent, 1923. 24. Po’lat Soliyev ,, O’rta Osiyo Tarixi’’ ( XI-Xv- asrlar ) 1-qism, Samarqand- Toshkent, O’zbekiston Davlat Nashriyoti. 1926. 25. Anke Fon Kyugelgen ,,Legitimasiya sredniaziatskoy dinastii mangitov v proizvideniyax ix istorikov ( XVIII-XiX vv) - Almati; Dayk- Press, 2004. 26. Germanov V. A. ,,On umer v puti’’ // ,,Zvezda Vostoka’’ 1993. N 11-12. S-137-141. 27. Arxiv apparata Prezidenta respubliki Uzbekistan ( dalee AAP. RU ) F. 58, 868, 39. 28. Vospominaniya Faridi Pulatovni Saliyevoy docheri Professor P.M. Saliyeva . Lichniy arxiv avtora L. I. ( ob ) Sm. Takje Muhitdinova F.P . Poselenne vixodsev iz srdney azii v Astraxani v XVIII b.// Materiali po Vostoku-Tashkent; Nauka, 1996. C-101-110. 29. Chebotaryova V. G. Radjapova R. Ya. ,,Istoriko-partiynaya nauka v Uzbekistane . T, Uzbekistan, 1982, S-44 30. Po’lat Soliyev ,,Mang’itlar saltanati davrida Buxoro o’lkasi’’ Toshkent, O’zbekiston davlat nashriyoti, 1925. 31. Ahmad Zakiy Validiy To’g’on ,,Professor Po’lat Soliyevga maktub’’ // ,, Fan va turmush’’ 2001, n. 1 32. Po’lat Soliyev ,,O’zbekiston ham Tojikiston’’ Toshkent, O’zbekiston davlat nashriyoti, 1926. 33. Gedi n. Sven, V serdse Azii, t-1,2, SPB 1899, 1913. 34. Sadikova N.S. Muzeyno delo v Uzbekistane.. C-113. 35. Internet Manbalari.

PO’LAT SOLIYEVNING O’ZBEKISTON ILM -FANIGA QO’SHGAN HISSASI MUNDARIJA. KIRISH…………………………8-10-bet. I . BOB. Po’lat Soliyev hayoti va ijodining yoritili shi…………..10-13-bet 1.1. Po’lat Soliyevning tadqiqotlarida O’rta Osiyo tarixi masalalarining yoritilishi………….13-15-bet. 1.2. Po’lat Soliyev Buxoro tarixining tadqiqotchisi……16-22-bet. II. BOB. Po’lat Soliyev tomonidan yozilgan maqolalar va kitoblari haqida qisqacha fikrlar...22-25-bet. 2.1. Po’lat Soliyevning jadid sifatida tarix fani rivojiga qo’shgan hissasi……….26-31-bet. 2.2. Po’lat Soliyev va bir qancha o’zbek jadidlarining asarlarida ilm- fan ravnaqi, madaniyat va ma’naviyat masalasi…..31-33-bet. III. BOB. Po’lat Soliyev ilmiy me’rosining mustaqillik yillarida o’rganilishi….33-40-bet 3.1. Po’lat Soliyev tavalludiga bag’ishlab o’tkazilgan konferensiya va Po’lat Soliyevning ,,Tarixi Buxoro’’ asari va undan ilhomlanib shogirdlari tomonidan yozilgan asarlar sharhi….40-56-bet 3.2. Po’lat Soliyev haqida olim Germanov asarida yozib qoldirgan ma’lumotlar…..,56-64-bet XULOSA……….64-65-bet. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI….65-66-bet.

KIRISH O’zbekiston tarixiga munosib hissa qo’shgan tarixchi olim bu bevosita Po’lat Soliyev hisoblanadi. Jadidchilikning yetuk va yorqin namoyondalaridan biri Po’lat Majidovich Soliyev Turkiston xalqlari tarixini o’rganishning zamonaviy maktabini yaratishga bel bog’lagan fidokor shaxsdir. U Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Hodi Fayziy kabi ma’rifatchilar bilan hamfikr va hammaslak edi. Asli kelib chiqishi Buxorolik jadidlardan hisoblangan. Men bu diplom ishimda olimning nafaqat tarix ilmi rivojiga qo’shgan hissasi hamda o’zbekiston ilm-fani, ta’limiga qo’shgan hissasini chuqur tadqiq etishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim. Bundan tashqari jadidchilik ya’ni yangi uslubdagi o’qitish yo’llari va uning taktikasini rivojlanishda o’z hissasini qo’shgan olim faoliyatini o’rganishni o’z oldimga maqsad qilib qo’ydim. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Mavzuni to’liq o’rganish jarayonida Jadidchilik maktablari va ularning faoliyati xususan Rus=tuzem maktablari va chet davlatlarda yoshlarni ta’lim olishini qo’llab quvvatlagan tarixchi jadidlardan biri hisoblanib, milliy davlatchilik tarixida Po’lat Majidovich Soliyevning o’rni nihoyatda beqiyosdir. Ya’ni Po’lat Soliyev o’z asarlarida bevosita yurtimiz tarixi va madaniyatini namoyon eta oluvchi olim hisoblanadi. Tadqiqot faoliyati natijasida voha hududida tarixiy ilmlar rivojini shakllantirgan shaxs sifatida qaraladi. Mavzuning maqsad va vazifalari. ,,Po’lat Soliyevning O’zbekiston ilm- fani rivojiga qo’shgan hissasi’’ mavzusini har tomonlama o’rganish va tahlil qilish malakaviy ishning asosi hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalar belgilab beriladi. - O’zbekiston hududida rus tuzumi davrida mavjud bo’lgan ta’lim va tarbiyaga e’tibor. - Yangicha uslubdagi o’qitish uslubiyati va masalalari xususida olib boriladigan tadqiqotlar. - Milliy istiqlol ruhida vatanga sodiq farzandlarni tarbiyalash masalalari. - Rus istibdodi davrida tarix ilmi va fani qanday rivoj topganini chuqur tahlil qilgan holda o’rganish. - Fan va madaniyatga misilsiz homiylik natijasida, davlatimiz arbobi Po’lat Majidovich Soliyev tafakkuri kuchi bilan yurtimizni dunyoga eng qudratli davlatga aylanganligi asl manbalar asosida yaratish.

- Ilm-fan maorif va madaniyatni rivojlantirishga hissa qo’shgan Jadid Po’lat Majidovich Soliyevning tariximiz rivoji va o’qtish tuzumiga ta’sirini o’rganish masalalari 1 - Mustaqillik yillarida Po’lat Soliyev va uning qoldirgan ilmiy me’rosini o’rganish, ilmiy tadqiqotlarini tasniflash. - Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi va ahamiyati. Buxoro viloyati yetuk jadid, ma’rifatparvar davlat arbobini yetishtirgan maskandir. Turkistondagi davlatchilik tarixi. Boshqaruv tartiblari va tarix fani rivojiga munosib hissa qo’shgan olim siymosini kelajak avlodlarga bevosita yetkazish masalalari va mamlakatdagi mavqeyini bus butunligicha yetkazib berish kabi ahamiyatini o’zida mujassamlashtirgan olim xotirasi abadiyligini ta’minlash asosiy yangilik sifatida qaraladi. Yurtimizning olamshumulligi, ilm- fan madaniyat, badiiy ijodining yuksalishi masalalari haqida ma’lumotlar mavjud. Bundan tashqari mamlakat tarixini rivojlantirish masalalari haqida anjumanlar o’tkazilishi va xotira kechalari uyushtirish, ilmiy asarlarini saqlab qolish, uy-muzeyni tashkil etish asosiy o’rindagi masalalardan biri hisoblanadi. Keng qamrovga ega bo’lgan tarixiy voqealar, vatanimizning rus istibdodiga qar 2 shi kurashi, milliy mustaqillikka erishish yo’lidagi fikrlari va siyosiy inqiroz, boshboshdoqlik, va narx navo, bozor savdo-sotiq munosabatlari, aholining savodsiz qatlamini savodli qilishga intilish masalalari, rus-tuzem va yangicha turdagi maktablar sonini ikki barobarga oshirish, aholining yosh qatlamini Turkiya, Germaniya kabi davlatlarga o’qishga yuborish va xarajatlarini davlat tomonidan qoplash masalalarini ko’tarib chiqadi. 3 Ushbu mavzuni o’rganishda va jadidlar davrini tadqiq ertishda, universitetlarda ma’ruzalar o’qishda, va boshqa maxsus kurslarda, litsey va kollejlarda seminar-treninglar o’tkazishda, amaliy mashgulotlar va maqolalar yozishda keng ahamiyat kasb etadi. Ishning aprabatsiyasi. BMI Sharof Rashidov Nomidagi Samarqand Davlat Universiteti Tarix fakulteti O’zbekiston tarixi kafedrasi qoshidagi ,,Yosh o’lkashunos’’ hamda ,, Yosh tarixchilar’’ to’garagida 2023-yil mayda hamda ,,O’zbekiston tarixi, madaniyati, jadidchiligi tarix kelajak va bugun yangi manbalarda ‘’ Respublika ilmiy- amaliy konferensiyasi materiallari to’plamida hamda ma’ruza qilingan, 1 I.Karimov. ,,Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch’’ ,,Ma’naviyat’’ T; 2009 2 . Po’lat Soliyev haqida shaxsiy fikrlarim . 3 Sh. Mirziyoyev asarlarida tarix masalasi

Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv Malakaviy ish kirish, uch bob, olti qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, umumiy hajmi 63 betni tashkil etadi. I BOB. Po’lat Soliyev hayoti va uning yoritilishi! Tarix kishilik jamiyati bosib o’tgan tarixiy yo’lni qonuniyatli bir jarayon tarzida atroflicha o’rganuvchi fan sifatida ijtimoiy fanlar ( adabiyot, huquqshunoslik, falsafa ) tizimida muhim o’rin tutadi va keng xalq ommasini ayniqsa yosh avlodni o’z vatani va xalqiga sadoqat ruhida tarbiyalash ishida xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasining 1-prezidenti Islom Karimov aytganlaridek ,,O’zlikni anglash avvalambor tarixni bilishdan boshlanadi. Isbottalab bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur. Tarixiy bilimlar rivojida ulkan hissa qo’shgan jadid Po’lat Majidovich Soliyev XX asrda O’zbekistonda tarix fani sohasida birinchi bo’lib professor unvoniga sazovor bo’lgan O’zbekiston va O’rta Osiyo xalqlarining tarixini ilmiy asosda o’rganish maktabini yaratgan fidokor insondir. Ibrohim Mo’minov, Yahyo G’ulomov, Abdurahmon Hamroyev, Rashid Nabiyev kabi mashhur tarixchi olimlar shu maktabda voyaga yetgan. Atoqli o’zbek shoiri Hamid Olimjon Samarqand Davlat Universitetida shu olimdan saboq olgan. Professor Po’lat Soliyev XX asrning dastlabki 30-yili davomida Fayzulla Xo’jayev, Abdurauf Fitrat, Sadriddin Ayniy, Cho’lpon, Abdulla Qodiriy, Hodi Fayziy, kabi yirik davlat va jamoat arboblari, fan va madaniyat namoyondalari bilan hamfikr hammaslak bo’lgan. Ular Po’lat Soliyevga yangi milliy tarixnavisligimizning qaldirg’och asarlarini yaratgan olim sifatida qaraydilar. Tarixchi olim Po’lat Soliyev O’zbekiston va O’rta Osiyo xalqlari tarixiga doir qimmatli manbalarni ham to’plagan. Ularning asosiy qismi Abu Rayhon Beruniy nomidagi O’zbekiston FA Sharqshunoslik instituti qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. Zamondoshlaridan uning o’ta bosiq, kamgap, chuqur ichki madaniyatli, kamtar ilmiy bahslarida boshqalarning nuqtayi nazari va fikrlarini diqqat bilan o’rganib munozarali jihatlarini chuqur asosli dalillar bilan isbotlab beradigan inson va olim ekanligini o’z xotiralarida yozib qoldirganlar. Po’lat Soliyev ijodining asosini tashkil etadi. Po’lat Majidovich Soliyev 1927-yildan boshlab Samarqand Oliy pedagogika institutida ( Hozirgi Samarqand Davlat Universiteti ) ishlay boshladi. Bu yerda sharqshunos olim adib va davlat arbobi Abdurauf Fitrat, professor V.I. Vyatkin, adabiyotshunos olim Ozod Sharafiddinov, tilshunos olim Professor G’ozi Olim Yunusovlar bilan hamkorlikda mehnat qiladi va qator do’stlar shogirdlar orttiradi. 1927-!930 yillarda ushbu institutning ijtimoiy va

iqtisodiy bo’limi talabasi bo’lgan Yahyo G’ulomov ustozi Po’lat Soliyevni xotirlar ekan, uni arab, fors, rus va turkiy tillarda mukammal biladigan sharq huquqi, falsafasi, axloqi, tarixi, ayniqsa Turkiston xalqlari tarixining chuqur bilimdoni sifatida ta’riflaydi. Yahyo G’ulomovning xotirlashicha Po’lat Soliyev ,,Turkiston tarixi bo’yicha o’qigan ma’ruzalari xotimasida kishini avvalo o’z mamlakati, shahri va tug’ilib o’sgan qishlog’ining tarixini yaxshi bilishga da’vat etadi. Po’lat ( Bekbulat ) Majidovich Soliyev 1882-yil 22-martda Astraxan guberniyasining Zasoravskiy bo’lisidagi Bashmakovka qishlog’ida o’ziga to’q dehqon oilasida tug’iladi. Astraxan qadimdan O’rta Osiyodan Rosssiyaga olib boradigan Savdo yo’lining markazi bo’lib xizmat qiladi. Po’lat Soliyevning otasi uning avlodlari ma’lumotlariga qaraganda, Buxorodan bo’lgan. Bu oilaviy hikoyalar Po’lat Soliyevning e’tiborini yoshligidanoq jalb etgan edi va bu kelajakda albatta o’z tarixiy vataniga qaytib borishga ahd qiladi. Po’lat Soliyev onasidan erta ajralib qoladi. Otasi ham taxminan 1919-yilda vafot etadi. U Qozondagi Madrasayi Muhammadiyada va Ufadagi Madrasayi G’oliyani tugatadi. Madrasayi G’oliyada bitiruv imtihonlarini a’lo darajaga topshirgan Po’lat Soliyevga u yerda mudarrislik qilish taklif etiladi, biroq, u Turkistonga-ajdodlari Vataniga qaytib, o’z xalqi ma’rifati yo’lida mehnat qilish niyatida ekanligini bildiradi va bu taklifga rad javobini beradi. Bir oz muddat ona qishlog’ida imomlik qilgach, Po’lat Soliyev 1909-yilda Turkistonga keladi va avval qishloqlarda so’ngra Toshkent va Qo’qonda maktablarda tarix, arifmetika, ona tilidan dars beradi. Po’lat Soliyev hozirgi Toshkent viloyati Oqqo’rg’on tumanida birinchi bo’lib yangi usulda o’qitiladigan maktab ochadi. Yosh o’qituvchi o’z kasbini davom ettirish bilan birga rus hamda boshqa tillar- turk, fors, tojik tillarini o’rganadi va ular bilan muntazan shug’ullanadi. Po’lat Soliyev ish jarayonida gazeta va jurnallar, qo’lyozma tarixiy kitoblarni varaqlashdan charchmas, ayniqsa Turkiston tarixiga oid kitoblarni sevib o’qir ulardagi ilg’or g’oyalarni o’z yaqinlari o’rtasida targ’ib qilar edi. U Mirzacho’lda va Jalolobodda ham maktablar ochib, o’qituvchilik bilan shug’ullanadi. 1913-yilda Toshkentda birinchi rus-tatar maktabini ochadi. 1916-yilda u Bekobodga jo’naydi va bir yil davomida o’qituvchi bo’lib xizmat qiladi, keyin Qo’qonga kelib ikki yil mobaynida O’qituvchilar seminariyasi direktori lavozimida faoliyat yuritadi. Po’lat Soliyev faoliyatining bu davri bevosita alohida ahamiyatga molik hisoblanadi. Bu davrda Alohida xizmatlari uchun buyuk xizmatlari uchun ordeni bilan taqdirlanadi. Uning qobiliyatli shogirdi hisoblangan davlat Arbobi SSSR Xalq Komissarlari Soveti Raisi hisoblangan Sulton Segizboyevning 1937 yilda yozgan tarjimayi holida ham qayd etilgan. Unda yozilishicha, Sulton Segizboyev yashagan Jig’abayli qishlog’ida ( hozirgi Toshkent viloyati Oqqo’rg’on tumani ) qishloq maktabi bo’lganligi tufayli kata akasi Eski Toshkent qishlog’idan o’qtuvchi topib kelgan. ,,O’sha yillari podsho hukumati tatar o’qutuvchilarini taqib ostiga olganligi tufayli, - deb xotirlaydi Sulton

Похожие

Arxeologiya faniga muqaddima
ABU RAYHON BERUNIYNING FAN VA TEXNIKA TARIXIDAGI TUTGAN O’RNI
Yahyo Gʻulomov arxeologiya sohasidagi tadqiqotlari
O’ZBEKISTON LANDSHAFTLARINI TASNIFLASH
O’ZBEKISTON VA ERON MUNOSABATLARI