logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. Boʼyimadaron oʼsimligi tarkibidan ajratilgan efir moyining fizik-kimyoviy tarkibini oʼrganish

Boʼyimadaron oʼsimligi tarkibidan ajratilgan efir moyining fizik-kimyoviy tarkibini oʼrganish

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

2750.3173828125 KB
Скачать
Bo yimadaron o simligi tarkibidan ajratilgan efir moyining fizik-ʼ ʼ kimyoviy tarkibini o rganish ʼ MUNDARIJA I. KIRISH 3 II BOB. GAZ XROMATOGRAFIYASINING FIZIK-KIMYOVIY QO‘LLANILISHI VA EFIR MOYLARI TAHLILI(ADABIYOTLAR SHARHI) 6 2.1.Gaz xromatografiyasining fizikaviy kimyoda qo‘llanilishi 6 2.2 GX-MS asboblari va parametrlari 2.3. Gaz xromatografiyasi usulida efir moylarining tahlili 2.4. Efir moylarining haqiqqiyligini aniqlash usullari 9 10 16 I II BOB. ACHILLEA MILLEFOLIUM O‘SIMLIGIDAN EFIR MOYINI AJRATISH VA UNING TARKIBINI O‘RGANISH 22 3.1. Achillea M i l lefolium o‘simligi 22 3 .2. Efir moylarini ajratish 26 3 .3. Efir moylarining fizik-kimyoviy harakteristikalarini o‘rganish 2 8 3.4.Gazoxromato-mass-spektrometriya (GX-MS) usulida efir moylari tarkibini o‘rganish uslubiyati 3.5. “ Achillea M illefolium .” o‘simligidan ajratib olingan efir moyining kimyoviy tarkibini GX-MS usulida o‘rganish. 30 33 IV . XULOSALAR 42 V. ADABIYOTLAR 43 VI. ILOVA 52 I. KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda gaz xromatografiyasi tadqiqot usuli sifatida fizik - kimyoda turli jarayon va holatlarni tadqiq etishda keng qo‘llanilmoqda. Jumladan, gaz xromatografiyasining muvozanatdagi faza termodinamik parametrlari va funksiyalarini aniqlash, reaksiya kinetikasi va sorbsiya jarayonlarini o‘rganishdagi o‘rni beqiyosdir. Shuning uchun ham gaz xromatografiyasi usulida muvozanatdagi bug‘ fazaning tarkibi, uning fizik-kimyoviy kattaliklar va termodinamik funksiyalarini aniqlash, hamda yengil uchuvchan birikmalar aralashmasi sifatida efir moylarini ajratishning maqbul sharoitlarini tanlash, ularning tarkibini o‘rganish va ajratishning samarali texnologiyasini yaratish muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda dunyoda muvozanatdagi bug‘ fazalarni (jumladan , efir moylari) turli jarayonlarning borishida ishtirok etganligini hisobga olib , ularning fizik-kimyoviy xarakteristikalarini aniqlash bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu borada muvozanatdagi fazaning termodinamik parametrlari va funksiyalarini aniqlash, ular asosida yengil uchuvchan birikmalarning, jumladan efir moylarining tarkibini aniqlash , ajratish va qo‘llash taqazo etmoqda. Mamlakatimizda muvozanatdagi bug‘ faza, jumladan, aromaterapiya parfyumeriya va oziq-ovqat sanoatida katta ahamiyatga ega bo‘lgan efir moylarining tarkibini yuqori samarali gaz xromatografiyasi usulida ajratish va identifikatsiyalashga alohida e’tibor qaratilib, efir moyli o‘simliklardan efir moylarini ajratish va ularning tarkibini aniqlash bo‘yicha muayyan natijalarga erishilmoqda. Tadqiqotning maqsadi - Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron)ʼ ajratib olingan efir moylarini kimyoviy tarkibini GX-MS usulida o‘rganish . Tadqiqotning vazifalari: Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligini yig‘ish va uni efir moyi ajratib olishga tayyorlash; Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan turli qizdirish usullarida efir moyini ajratish; Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining fizik-kimyoviy xarakteristikalarini o‘rganish; Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining tarkibini gazoxromato-mass-spektrometriya usulida o‘rganish. Tadqiqotning ob’ekti Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyi hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining tarkibini gazoxromato -mass- spektrometriya usulida ajratish va identifikatsiyalashdan iborat . Tadqiqotning usullari. Tadqiqotlarda kapillyar kolonkali yuqori samarali gaz xromatografiyasi, gazoxromato-mass-spektrometriya (GX-MS), fizik- kimyoviy va statistik usullardan foydalanildi . Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: I lk bora O‘zbekistonda o‘sadigan Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining kimyoviy tarkibi o‘rganilgan; Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan efir moyini termik va ultratovushli qizdirish usullarini qo‘llab , ajratish sharoitlari maqbullashtirilgan , ularning tarkibi gazoxromato – mass-spektrometriya usulida baholangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining gazoxromato-mass-spektrometriya usulida aniqlangan tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar asosida uning sifatini baholash uchun ma’lumotlar ba’zasi yaratilgan . Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Asosiy ilmiy holatlar, xulosalar yuqori zamonaviy samarali gaz xromatografiyasi, gazoxromato-mass- spektrometriya (GX-MS), fizik-kimyoviy hamda statistik usullardan foydalanib olingan natijalar bilan asoslangan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundan iboratki, ba’zi efir moylari ajratish sharoitlarini maqbullashtirish, hamda ular tarkibini gazoxromato–mass- spektrometriya usulida tadqiq etish natijalari muvozanatdagi faza xromatografiyasining fizik-kimyoviy asoslarini baholashda qo‘llanilishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan efir moylarini ajratishning aniqlangan sharoitlari ularni yuqori unum bilan ajratib olishga, efir moylarining aniqlangan sifat va miqdoriy tarkibi ularni standartlash va ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilishga xizmat qiladi . Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 1 ta ilmiy ish, shulardan, 1 ta tezis chop etilgan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishining hajmi 51 betni tashkil etadi. I I BOB. GAZ XROMATOGRAFIYASI USULIDA EFIR MOYLARI TAHLILI (Adabiyotlar sharhi ) 2.1. Gaz xromatografiyasining fizikaviy kimyoda qo‘llanilishi Gaz xromatografiyasining fizik-kimyoviy o‘lchash usuli sifatida qo‘llanilishiga nisbatan maxsus soha sifatida qaralganiga ko‘p vaqt bo‘ldi. Shu bilan bir qatorda nazariyaning rivojlanishi hamda eksperimental texnikaning takomillashishi ushbu sohaning qo‘llanilishini kengayishiga asos bo‘ldi va bugungi kunda gaz xromatografiyasi fizikaviy kimyoning barcha bo‘limlarida amalda qo‘llanilmoqda. Jumladan u adsorbsiyani uchuvchan va qiyin uchuvchan birikmalarning gazlar eruvchanligini , bug‘ bosimini va qaynash temperaturasini o‘lchash uchun , fazoviy o‘tishlar, sirt xodisalari va molekulalararo o‘zaro ta’sirlarni o‘rganish uchun muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda[29, 340 b.].[52, 39 b.] adabiyot gaz xromatografiyasining fizikaviy kimyoda qo‘llanilishiga bag‘ishlangan birinchi sharhdir. Ushbu usulning termodinamik kattaliklarni aniqlashda jalb etilishi, kataliz-da qo‘llanilishi , fizik–kimyoviy qo‘llanishi [7, 136 b.; 9, 34 b.; 16, 685 b.] monografiyalarning maxsus bo‘limlarida qarab chiqilgan. Xromatografik va fizik-kimyoviy kattaliklarni hisoblashning muhim amaliy usullari M.S.Vigdergauz [18, 352 b.] tomonidan taklif etilgan. Molekulalararo o‘zaro ta’sirlar va adsorbsiyaning nazariyalarini yangi qarashlar nuqtai nazaridan boshlash maqsadga muvofiq. Umuman olganda Van- der-Vaals xarakteristikalarini bilish moddaning xromatografik holati mexanizmini aniqlash imkoniyatini beradi va u adsorbsiya energiyasiga bog‘liq. Bu bog‘liqlik murakkab bo‘lib, birinchidan molekulalar adsorbsiya holatining ko‘p qiymatliligi, ularning burchaklar va koordinatalarga bog‘liqligi , molekulalar shakli va h.z.lardan tashkil topgan statistik integrallarni hisobga olishni talab etadi. Ikkinchi tomondan esa , adsorbsiya energiyasini aniqlash nisbatan qo‘pol tamoyil bo‘lgan atom–atomli potensiallarni qo‘llab amalga oshiriladi. Bu esa , adsorbsiya energiyasi bilan molekula tuzilishi o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rnatishni juda qiyinlashtiradi. Chunki bu ko‘plab emperik parametrlarni aniqlash talab etiladi. Bunda bajariladigan barcha hisoblashlar mehnat talab va bashoratlash kuchidan holi bo‘ladi. Adsorbsiyaga yangi qarash Rossiya FA V.I. Vernadskiy nomidagi geokimyo va analitik kimyo institutida ishlab chiqilgan bo‘lib, bunda molekulalararo o‘zaro ta’sirlar va adsorbsiyani ifodalashda o‘zining oddiyligi va samarali ekanligini ko‘rsatuvchi umumlashgan zaryadlar nazariyasi haqida gap ketadi [22,168 b.]. Umumlashgan zaryadlar nazariyasining tenglamalarini keltirib chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan fundamental tomonlar [12, 135 b.; 12, 167 b.] monogrofiyalarda, ushbu nazariyaning amaliyotda qo‘llanilishiga doir aniq misollar esa [30, 931 b.; 19, 233 b.] ishlarda o‘z aksini topgan. Jumladan , [22, 168 b.]ishda umumlashgan zaryadlar nazariyasi asosida adsorbsiya energiyasi bilan Kovach indeksini bog‘lovchi empirikmas analitik ifoda keltirib chiqarilgan. Xromatografik ushlanish indeksi bo‘yicha adsorbsiyaning potensial energiyasini baholash gaz xromatografiyasida turg‘un faza qutbliligini aniqlashning yangi usulini ishlab chiqishda qo‘llanilgan [23, 578 b.]. Ma’lumki , kataliz, erish , bo‘kish , sirtdagi kimyoviy reaksiyalar, membrana orqali quyi molekulyar birikmalar transporti va boshqalar kabi sorbsiya ko‘p bosqichli murakkab jarayonlarning muhim bosqichi. Aniq texnologik maqsad uchun adsorbentni asosli tanlash uchun uning g‘ovaklik tuzilishi va sirtining kimyosi, uning keng moddalar guruhiga moyilligi va ta’sirlashishi mexanizmini bilish kerak. Gaz xromatografiyasi sirt va adsorbsion o‘zaro ta’sirlar tabiatini tekshirishning eng ma’lumotli usuli sifatida tan olingan, chunki solishtirma ushlanish hajmi adsorbentning faqat xromatografik kolonkada joylashtirilgan qattiq modda (sorbent) sirti bilan o‘zaro ta’sir kuchlariga bog‘liq bo‘lgan holda g‘ovaklikning kam sohasi to‘lganda ishlash imkoniyatini beradi [30 , 1636 b. ] . Bugungi kunda murojaatli gaz xromatografiya usuli sun’iy polimerlar, biopolimerlar, daraxt tolalari va sellyuloza, turli kompozitlar, pigmentlar, katalizatorlar, grafitlangan termik saja , grafit, faollashtirilgan uglerodli materiallar, ftorlashgan uglerod, silikagellar sirtining fizik–kimyoviy xossalarini o‘rganishda muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda [12, 907 b.; 13, 443 b.;52, 39 b.;54, 340 b.]. Ushbu yo‘nalishlarda ko‘plab ilmiy guruhlar ishlashmoqda va ularning shunga o‘xshash ishlarni bajarish uslubiyati asosan o‘xshashdir[53, 340 b.; 55, 80 b.; 63, 1145 b.; 65, 111 b.; 46, 59 b.; 43, 427 b.; 54, 458 b.]. Gazoxromatografik tajribalarda avvalo to‘g‘ridan-to‘g‘ri xromatografik cho‘qqilar simmetrik bo‘lgandagi temperatura intervalida sarbentlarning ushlanish vaqtlari aniqlanadi. Ushlanish vaqti esa yuboriladigan namuna hajmiga bog‘liq emas [12, 907 b.; 13, 443 b.; 53, 340 b.; 55, 80 b.; 63, 1145 b.; 46, 59 b.]. Ushbu sharoitlarda Glyukauf [53, 334 b.; 54, 340 b.] usulida hisoblanadigan adsorbsiya izotermasi kichik konsentratsiyalar sohasida chiziqli va ma’lum adsorbsion muvozanat konstantasiga ega bo‘lib, Genri qonuniga bo‘ysunadi. Keyin aniqlangan adsorbentlarning turli temperaturalarda ushlanish vaqtlari qiymatlaridan solishtirma ushlanishi hajmlari hisoblanadi ,hamda ularning namuna va turg‘un faza konsentratsiyasiga bog‘liqligi tahlil etiladi. Sorbentning bir xil emasligini miqdoriy baholash uchun molekulyar zondlar ushlanish hajmlari izosterik kattaliklarini sirt kattaligi funksiyasi sifatida taqdim etish maqsadga muvofiqdir. Sorbentlarning solishtirma ushlanish hajmlari logarifmik qiymatlarining kolonka temperaturasining teskari qiymatiga bog‘liqligidan o‘zgarmas hajmda adsorbsiya ichki energiyasining differensial mol o‘zgarishi aniqlanadi [55, 80 b.]. Adsorbsiya differensial mol issiqligining kumush nanozarrachalari bilan modifikatsiyalangan silikagel MSA-750 da adsorbentlar molekulalari qutblanuvchanligiga bog‘liqligidan (1.2-rasm) qutbli adsorbentlar adsorbsiyasi umumiy energiyasidan o‘ziga xos o‘zaro ta’sirlar energiyalari ulushlarining qiymatlari hisoblanadi [19, 233 b.;23, 578 b.]. Gazoxromatografik tajribalardan olingan ma’lumotlarning analizi adsorbent sirtining holati va adsorbent o‘zaro malekulalararo ta’sirlar haqida muhim ma’lumotlarni olish imkonini beradi. [13, 443 b.] ishda modifikatsiyalangan uglerodli sirtda organik birikmalarning adsorbsiyasi modifikatsiya usuliga bog‘liq bo‘lmagan holda dispersion tashkil etuvchi bilan aniqlanadi. Yana [55, 80 b.] da dastlabki matritsaning xossasiga bog‘liq bo‘lmagan holda kimyoviy bir xil va qutbsiz sirtli sorbentning olinishiga olib kelishi aniqlangan. Bunda shakllangan grafitda ftorlangan uglerodli tolaga nisbatan chiziqli tuzilishli sirtga qaraganda tarmoqlanganlarining kuchli ushlanishi kuzatilgan. Faollashgan ko‘mir sirtining kumush oksidi bilan modifikatsiyalanishi ham suv bo‘yicha , ham metanol bo‘yicha uning gidrofilligini , ushlanish va sorbsion sig‘imini oshiradi [52, 39 b.]. Ko‘mirning kuydirilishi sorbentning gidrofilligini va uning sorbsion faolligini sirtni degidroksillash hisobiga kamaytiradi. Boshqa tomondan kumush oksidi bilan modifikatsiyalangan faollashgan ko‘mirning issiqlik bilan ishlov berishi oksidning metall va kislorodga parchalanishiga olib keladi. Natijada uglerodli matritsaning sirti oksidlanadi va sirtdagi kislotali markazlar konsentratsiyasi oshadi . Uning natijasida faollashgan ko‘mirning gidrofilligi , sorbsion va almashinish sig‘imi oshadi [52, 39 b.]. O‘zining sirtida unchalik ko‘p bo‘lmagan kumush saqlagan silaxrom tarkibida π–bog‘i bo‘lgan birikmalarni kumush bilan donor-akseptor mexanizmi bo‘yicha kuchsiz kovalent bog‘ hosil qilib sorbsiyalanishiga moyil. Bunda sirt kattaligi va uning sorbent bilan to‘lishini ma’lum molekulyar zondga o‘xshatish mumkin. 2 .2. G X -MS asboblari va parametrlari Tashuvchi gaz 1,0 ml/min da geliy bo'lib, bo'linish nisbati 1:30 ni tashkil etdi. Pechdagi harorat holati bir xil edi. Dastlabki ustun harorati 40 ° C bo'lib, 5 daqiqa ushlab turiladi, keyin 240 ° C ga ko'tariladi, 4 ° C / min, keyin esa 10 daqiqa ushlab turiladi. Injektor va detektorning harorati 240 ° C ga o'rnatildi. Elektronlarning susayishi 70 eV ga o'rnatildi. Barcha ommaviy xromatogrammalar ekstraksiya qilingan ion xromatogramma rejimi (GC/EI-MS) yordamida olingan. Efir moyining uchuvchi tarkibini sifatli aniqlash massa spektrlarini kompyuter ma'lumotlar bazasi (Milliy Fan va Texnologiya Instituti, 2005) va NBS75K.LIB va WILLEY275K.LIB spektral ma'lumotlar bazalari va tegishli n-alkanlarning ushlab turish indekslari bilan taqqoslash yo'li bilan amalga oshirildi. Sesquiterpen va sekviterpen uglevodorodlarining yarim miqdoriy bahosi FID cho'qqisi hududlariga asoslangan. Efir moyi 30 m × 0,25 mm id (plyonka qalinligi, 0,25 mkm) kapillyar ustun Omegawax (Supelco) bilan jihozlangan GX14B asbobi va QP-5000 modeli massa spektrometridan tashkil topgan GX-MS qurilmasi tomonidan tahlil qilindi. Geliy tashuvchi gaz edi, 1,5 ml / min, bo'linish nisbati 1:50, in'ektsiya porti 270 °C. Pech harorati 60 °C dan 240 °C (5 °C/min), spektrograf harorati 240 °C 3 °C/min va ion manbai harorati 230 °C gacha dasturlashtirilgan. Erituvchining kechikishi 3 minut edi. Ionlarning kirib borish tezligi 0,4 s pass−1 ni tashkil etdi va interfeys 220 ° C ga o'rnatildi. GX/MS o'lchovlari elektron ta'sir rejimida (70 eV) qayd etilgan. Mass-spektrometrning asosiy parametrlari quyidagicha edi: Ionlanish, elektron ta'siri, 70 eV; ion manbasining harorati, 220 ° C; interfeys harorati, 220 ° C. Kam massali di/tri/tetratsiklik birikmalarni qayd etish uchun o'lchovlar dimetilpolisiloksan DB-5 (30 m × 0,32 mm, plyonka qalinligi 1,7 mm), kapillyar ustun bilan amalga oshirildi. Barcha aralashmalarning in'ektsiya harorati 250 ° C edi. 2 . 3 . Gaz xromatografiyasi usulida efir moylarining tahlili Efir moylari analizida ajratish va analizning yangi fizik-kimyoviy usullari kirib kelish i bilan xarakterlanadi [42 , 69 b.; 54 , 1845 b.; 6, 59 b. ] . Ular terpenli birikmalarni ajratish uchun, xromatografiya (yupqa qavat, qog‘oz, kolonkali, gaz-suyuqlik) usullarni qo‘llab, spektroskopik (UB-, IQ-, YAMR- spektroskopiyalar, rentgenstruktur usul) usullarida analiz qilishdir [95,588 b.;97,72 b.;106,64 b.; 108,554 b.]. Gaz-suyuqlik xromatografiyasi (GSX) terpenli birikmalar aralashmalarini o‘rganishda juda keng qo‘llaniladi. Bu quyidagilar bilan tushuntiriladi. Terpenoidlar 150 dan 350 0 S gacha qaynash temperaturasiga ega va ularning parsial bosimi ushbu usul bo‘yicha analizni o‘tkazishga yetarli. GSX bugungi kunda murakkab aralashmalarni ajratishda eng samarali usuldir va identifikatsiyalashning spektrometrik usullari bilan chatishtirilgan holda foydalanish mumkin. Terpenlar aralashmalari analizi uchun keng oraliqdagi qutblikdagi – qutbsizdan (SE -30,0 OV-101) qutbligacha (karbovaks 20 M ) turg‘un fazalar ishlatiladi. Qutbsiz turg‘un fazali kolonkalarda birikmalar ularning qaynash temperaturasiga mos ravishda dastlab monoterpenlar, keyin esa seskvidi- va triterpeplar elyuirlanadi. Kislorodli birikmalar mos uglevodorodlarga qaraganda uzoqroq ushlanadi. Terpenli birikmalar aralashmalarning analizi to‘ldirilgan va kapillyar kolonkalarda amalga oshiriladi. Kapillyar kalonkalar aralashmalarni nisbatan samarali ajratganligi uchun ularni amaliyotda qo‘llash oshib bormoqda. GSX ning aniqlash sezgirligi qo‘llaniladigan detektorning turi bilan aniqlanadi. Xromatograflashni o‘tkazish uchun mikro shprits yordamida xromatograf bug‘latgichiga efir moyining kam namunasi (0,001 mkl) yuboriladi va 250 0 S da bug‘latiladi. Kolonka orqali doimo o‘tib turadigan gaz-tashuvchi (He, H 2 yoki N 2 ) ta’sirida efir moyi bug‘ holida kolonka bo‘ylab harakatlanadi. Bir vaqtning o‘zida kolonka temperaturasi 50 0 S dan minutiga 3-4 0 C tezlikda 220 0 C gacha oshiriladi. Kolonkaning ichki sirti polimer tabiatiga ega bo‘lgan neytral suyuqlik bilan nozik qavat (0.25 mikron) qilib qoplangan (o‘zining kodli nomiga ega bo‘lgan masalan, SE -30 yoki Carbowax 20M, fazaning xromatografik xossasini ifodalovchi suyuq faza). Efir moyi komponentlari suyuq fazaga nisbatan turlicha adsorbsion xossaga ega, shuning uchun moddaning kolonkada harakatlanish tezligi turlicha. Natijada kolonkadan komponentlar alohida moddalar shaklida chiqadi. Odatda efir moylarining analizi 30-40 minutni tashkil etadi. Zamonaviy metodikada alohida olingan modda 3-7 sekund ichida chiqadi. Shunday qilib, analizni o‘tkazish davomida yuzlab moddalarni aniqlash mumkin. Bu moddalar turli usullarda detektorlanadi. Xromatografik kolonkadan ajralgan moddalarni aniqlashning asosiy usuli alanga-ionlovchi detektorlashdir. Ushbu maqsad uchun kolonkaning chiqish qismiga detektor ulanadi. Detektor bu – to‘xtovsiz yonib turuvchi vodorod alangasi bo‘lgan naydir. Alangaga keladigan modda yuqori temperatura ta’sirida ionlanadi va ushbu ionlarning paydo bo‘lishi bo‘yicha u aniqlanadi. Ionlar miqdori alangadagi modda miqdoriga proporsionaldir. Xromatografik analizni o‘tkazish natijasida cho‘qqilar shaklida xromatogramma olinadi. Cho‘qqining o‘lchamlari namunasidagi moddaning miqdorini ko‘rsatadi. Miqdoriy nisbatlar (odatda % nisbatlarida) kompyuter yordamida avtomatik hisoblanadi. Yengil va qisman uchuvchan terpenoidlarni (mono-, sekvi-, diterpenlar) analiz qilishning asosiy usuli gaz-suyuqlik xromatografiyasidir [2 , 48 b. ; 3, 17 b. ; 8, 5 b. ; 24, 165 b. ]. Gaz suyuqlik xromatografiyasining yengil uchuvchan organik birikmalar aralashmalarini ajratishdagi samaradorligi juda yuqori bo‘lishiga qaramasdan u modda tuzilishi haqida yetarli ma’lumotlarni bermaydi. Shu bilan bir qatorda GSX ushlanish kattaliklariga asoslangan terpenoidlar identifikatsiyasi juda ishonchsiz [26 , 3 b. ; 46, 10 b. ; 62, 208 b. ; 64, 87 b. ; 61, 23 b. ]. Shuning uchun ham gazoxromatografik kolonkadan chiqqan moddalarni katta ehtimoliy darajada identifikatsiyalashga imkon beradigan detektorlarga ehtiyoj tug‘ildi. Ushbu ehtiyojni hal etishga javob beradigan detektor mass-spektrometrdir [ 43, 7115 b. ; 25, 331 b. ; 26, 311 b. ]. Mass- spektrometriya gaz-suyuqlik xromatografiyasining eng muhim xarakteristikalaridan bo‘lgan tezlik va sezgirlikka javob beradi. Shu bilan bir vaqtda mass-spektrometriya tekshiriladigan modda haqida ulkan ma’lumotlarni beradi va moddalar identifikatsiyasi va ularni tuzilishini o‘rganishda qo‘llash mumkin[ 37, 915 b. ; 38, 383 b. ; 39, 37 b. ; 40, 3593 b. ; 41, 199 b. ] Bugungi kunda efir moylarini o‘rganishning asosiy usuli gaz-suyuqlik xromatografiyasi va mass-spektrometriyaning birlashtirilishi (chatishtirilishi) dir [58 , 567 b. ; 59, 969 b. ; 60, 88 b. ; 67, 1330 b. ; 64, 105 b. ; 53, 427 b. ]. Gibrid usul moddalarni individual ajratish va ular haqida boshqa spektral usullar yordamida olingan ma’lumotlarni talab qilmaydi[ 10, 1707 b. ; 13, 1 b. ; 14, 1255 b. ; 15, 142 b. ; 17, 34 b. ; 18, 554 b. ] Bugungi kunda xromato-mass-spektrometriya (GX-MS) organik mass- spektrometriyada keng qo‘llaniladigan fizik-kimyoviy tadqiqot usullaridan biri bo‘lib qolmoqda [ 22, 1651 b. ; 23, 26 b. ; 25, 667 b. ; 27, 707 b. ]. XX-asrning 90- yillaridan boshlab esa yuqori samarali suyuqlik xromato-mass-spektrometrning kombinatsiyasidan iborat sistema yetakchilik qilmoqda [ 28, 121 b. ; 29, 243 b. ; 30, 653 b. ; 31, 597 b. ; 32, 257 b. ; 34, 458 b. ; 35, 282 b. ; 39, 98 b. ; 41, 3109 b. ]. Gaz xromatografiya va mass-spektrometrning kombinatsiyasi mutlaq mantiqiy bo‘lib, ikkala usulda ham organik birikmalar aralashmasining tahlil gaz fazasida olib boriladi. Mazkur usullar deyarli bir xil sezgirlikka ega .Bu usullarni bir yagona asbobda yoki sistemaga birlashtirishga to‘sqinlik qiladigan yagona omil, bu ularning ishlash sharoiti yani bosim omilidir. Gaz xromatografiyasida tahlillar atmosfera bosimida olib borilsa , mass-spektrometr chuqur vakuum sharoitida ishlaydi. Mazkur usullarni yagona sistemaga uyg‘unlashtirishning asosiy prinsiplari 1957 yili [17 , 36 b. ] hayotga tadbiq etilgan edi. Vakuum sistemalarining kuchsiz quvvati, xromatografik kolonkalar va harakatlantiruvchi gaz fazasi oqimi bilan bog‘liq bo‘lgan dastlabki muammolar turli turdagi separatorlarni o‘rnatish orqali [17 , 36 b. ] bartaraf etildi. Mazkur uskunalar xromatografik kolonkaning chiqishi va spektrining ionli manbasi oralig‘ida joylashtirilib, tahlil qilinadigan namunani boyitishga mo‘ljallangan. Kuchli quvvatli sistemalarning hamda kapillyar kolonkalarning (0,5-2ml/min gaz oqimida ishlaydigan) paydo bo‘lishi xromatografik kolonkalar uchini mass-spektrometrning ion manbasiga bevosita ulashga imkon tug‘diradi. Mazkur tadbirlar GX-MS sistemasi samaradorligini yanada oshirishga olib keladi. GX-MS usulida namuna 1 atm bosimda 250-300 0 C temperaturada ishlaydigan xromatografik kolonka orqali o‘tadi. Mazkur sistemadan foydalanishning o‘ziga xos qiyinchiliklari ham mavjud. Ta’kidlash joizki, GX-MS usuli birinchi navbatda organik birikmalar aralashmasini tahlil qilishga qaratilgan, ya’ni moddalar aralashmasi oldin xromatografik kolonkada alohida komponentlarga ajratiladi, so‘ngra mass- spektrometrining ion manbasida ionlashtiriladi. Har bir komponent massasi bo‘yicha muayyan chastotali spektr olinadi. Xromotagrafik cho‘qqining yuksalish va pasayish yo‘nalishi bo‘ylab mass- spektrlar olinadi. Albatta eng aniq spektr xromatogrammaning cho‘qqisida (nuqtasida) olingan spektr bo‘ladi, chunki cho‘qqisida modda konsentratsiyasi maksimumda va uning vaqtga bog‘liq o‘zgarishi minimum darajada bo‘ladi. Tahlil aniqligini oshirish uchun har bir komponent bo‘yicha 5-10 ta spektr olish maqsadga muvofiqdir. Spektr sifatini oshirish uchun fonni yo‘qotish yoki o‘rtacha qiymatlar darajasiga erishish kerak. Xromatogrammaning cho‘qqisida olingan spektr bilan qiyoslanib, farqi ajratiladi. Mazkur jarayonlarni kompyuter amalga oshiradi va amaliy spektrni fondan filtrlaydi hamda yakuniy spektrni olishga imkon beradi. Miqdoriy tahlilni o‘tkazishda spektr olish tezligi muhim ahamiyat kasb etadi. Spektrlarni yetarli sonda, talab darajasida olmaslik xromatografik cho‘qqi maydonini hisoblashdagi noaniqliklarga olib keladi. Zamonaviy xromato-mass- spektrlar 0,1-0,5 sek da spektr olish imkoniyatiga ega bo‘lib, xromatogrammadagi cho‘qqining kengligi ( eni ) bilan qoniqarli ifodalanadi. Xromato-mass spektrometrik tahlil o‘rtacha 30min davom etadi. Kompyuter xotirasida 6000 spektr 0,3 sek tezlikda tahlil qilinadi. Bu esa aniq tahlil natijalariga erishish uchun kuchli kompyutersiz bo‘lmasligini ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda katta tezlikda ishlay oladigan “Rapid GX-MS” sistemali xromato-mass-spektrometrlar yaratilgan. Ta’kidlash joizki, xromato-mass-spektrometrik informatsiyaga yana bir muhim parametr ushlanish vaqtini qo‘shdi. Aynan mazkur parametrga, ya’ni ushlanish vaqtiga asosan organik birikmalar izomerlarini sifat va miqdor tahlil qilish imkoniyati kengaydi. Ma’lumki izomerlarning mass-spektrlaridan ularni farqlash mumkin emas. Xromato-mass-spektrometriya usulida moddalarning ultramikro komponentlarini ham boshqa moddalarning yuqori konsentratsiyalari fonida ham qayd etish imkoniyatiga ega. Buning uchun kerakli ionlarning monitoringi olib boriladi. Yuqori polyar, termolabil va qiyin uchuvchi moddalar aralashmasini tahlil qilish uchun oldin yuzaga keladigan muammolarni bartaraf etish talab etiladi. Buning uchun reaksion xromato-mass-spektrometriya usuli qo‘llaniladi. Mazkur usulda xromatografik kolonka oldidan yoki kolonka va mass-spektrometr oralig‘ida (o‘rtasida) reaksion kamera o‘rnatiladi kamerada tahlil qilinadigan polyar, termolabil birikmalar o‘zgarishga, ya’ni boshqa holatga aylantiriladi (bu jarayonga “derivatizatsiya” deb aytiladi.) Namunani aniqlash jarayoni, ya’ni derivatizatsiya ajratish va tahlil qilish “online” rejimida o‘tkaziladi. Xromato-mass-spektrometriya usulida komponentlarni identifikatsiyalashda kolonkadan chiqqan modda yonib turgan vodorod alangasiga kelib tushmaydi, standart energiyaga (70 ev) ga ega bo‘lgan elektronlar oqimiga yo‘naltiriladi. Lekin, gaz aralashmasi mass-detektorga yuborilishidan oldin aralashmadagi gaz tashuvchi ajratiladi va namuna ikki bosqichdan iborat o‘zaro bog‘langan molekulyar ajratgichga (separatorga) yuboriladi. Har qaysi bosqich vakuumli kamera va ikki naychadan iborat. Separatorda yengil gaz sifatida gaz tutuvchi molekulalari tortib olinadi, shu vaqtning o‘zida tekshiriladigan namuna og‘ir molekulalar sifatida separatorda qoladi. Mass spektrometrga kelib tushgan namuna molekulalari elektron bilan bombardirovkaga uchraydi. Bunda molekula bitta elektronini yo‘qotadi. Agar bombardirovka qilinayotgan elektronlar energiyasi ionlanish energiyasidan katta bo‘lsa, u holda hosil bo‘ladigan musbat zaryadli ion qoldiq energiyaga ega bo‘ladi. Bu energiya molekulyar ionni parchalanishini keltirib chiqaradi. Parchalanish turli yo‘nalishlarda boradi va ionli manbada turli massadagi har xil ionlar hosil bo‘ladi. Ularning zaryadi va miqdori standart sharoitlarda har qaysi modda uchun o‘zgarmas va ulkandir. Terpenoidlar elektronli urishlar ta’sirida fragmentlanishga uchraydi. Bu asosan ionlarning massa soni (m/z) bo‘yicha bir xil bo‘lgan nisbiy ravshanlik (I nisb ) bilan xarakterlanuvchi cho‘qqilar hosil bo‘lishiga olib keladi. Mass-spektrlarda monoterpenlarning bunday joylashishi ionlar molekulyar cho‘qqilarida zaryad joylashuvi o‘rnining yo‘qligi bilan bog‘liq. Bu sikldagi qo‘sh bog‘ning energetik qulay joylashuvi bilan izohlanadi va fragmentlanadigan strukturaning o‘rtachalanishiga olib keladi. Boshqa farazlarga ko‘ra monterpenlar izomerlaridagi parchalangan asosiy ionlar ravshanligidagi farq molekulalar dastlabki uglevodorod tuzilishida qayta qurilish bo‘lishi bilan bog‘liq. Bu o‘zgarishlar ma’lum energetik sarflarni talab qiladi va stereoizomerlar uchun yashash vaqtiga qaraganda ko‘p vaqtda borishi mumkin [17 , 36 b. ]. Elektronli ionlanish mass-spektrlari ma’lumotlar bazasi (NIST,WELEY- 275) foydalanib, aniqlanadigan komponentlarni yuqori aniqlikda identifikatsiyalash mumkin. Olinadigan mass-spektrning sifati massalar intervalini skanerlash vaqtining davomiyligiga bog‘liq. Shuning uchun ham xromato-mass analiz uchun qo‘llaniladigan asboblar tez skanerlash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak. Bunday asboblar yordamida birikmalarning ishonchli mass- spektrlari olinadi. Bunday talabga efir moylari analizi uchun keng qo‘llaniladigan kvadrupolli mass-spektrometrlar javob beradi. Terpenoidlarning termik barqarorligi xromato-mass-spektrometrning mass-spektrometr qismiga alohida talablarni qo‘yadi. Xususan, xromatograf va ionli manba o‘rtasidagi o‘tuvchi liniya inert bo‘lishligi talab etiladi. Interfeys orqali ionli manbaga kiritilgan kvars kapillyar kolonka bu masalani asosan yechadi [17 , 36 b. ]. Shunday qilib, yuqorida keltirilganlar asosida qayd etish mumkinki, efir moylari analizda asosiy usul xromato-mass-spektrometriya gibrid usuli – gaz suyuqlik xromatografiyasining mass-spektrometrik deteksiyasidir. Ionlanish usulining eng maqbuli sifatida analiz qilinayotgan komponentlar strukturasini ishonchli xarakterlovchi parchalanishdan hosil bo‘lgan ionlar xarakteri bo‘yicha imkoniyat beradigan elektronli urishdir. Shuning uchun bunday yondashuv kam o‘rganilgan efir moylari tarkibini tadqiq etishda muhimdir. 2.4. Efir moylarining haqiqqiyligini aniqlash usullari Efir moylarining haqiqiyligi va yasama ekanligini aniqlash uchun aniqligi, ma’lumot berishi va ekspressligi bo’yicha farq qiladigan qator usullar ishlatiladi [45]. Organoliptik va aniqlashning fizik-kimyoviy usullari. Efir moylarni haqiqiy ekanligini aniqlashning eng oson usullari organoliptik (rang, tiniqlik, hid, ta’m) xarakteristikalarini aniqlash va moyning fizik-kimyoviy xossalarini (zichlik, sindirish ko’rsatkichi, yorug’lik qutblanish tekisligining aylanish burchagi, kislota va efir soni, eruvchanlik) o’rnatishdir [46]. Qator efir moylarining fizik-kimyoviy xossalari 3-jadvalda keltirilgan. 1-jadval Efir moylarining fizik kimyoviy xossalari [32, 50] Efir moyining nomi Efir moyini olish usuli Efir moyini olish uchun o’simlik Nisbiy zichlik Sindirish ko’rsatkichi Aylanish burchagi 1 2 3 4 5 6 Arpabodiyon Bug’li distillash Pimpinella anisum L 0.980 – 0.990 1.552 – 1.561 - Achchiq Fenxel Bug’li distillash Foeniculum vulgare Miller 0.961 – 0.975 1.528 – 1.539 +10 - +24 Kassiyev qo‘ng‘iri Bargidan bug’li distillash Cinnamomum cassia 1.052 – 1.070 1.600 – 1.614 -1 - +1 Blume (C. aromaticum Nees) Seylon qo‘ng‘iri Ildizidan bug’li distillash Cinnamomum zeylanicum Nees (C. Verum J.S. Presl.) 1.000 – 1.030 1.572 – 1.591 -2 - +1 Bargidan bug’li distillash Cinnamomum verum J.S. Presl 1.030 – 1.059 1.527 – 1.540 -2,5 - +2,0 Atirgul Quritilgan gullari va g’unchalaridan bug’li distillash Syzygium aromaticum (L.) Merill et L. M. Perry (Eugenia caryophyllus (C. Spreng.) Bull. et Harr.) 1.030 – 1.063 1.528 – 1.537 0 - -2 Koriandra Mevalaridan bug’li distillash Coriandrum sativum L 0.860 – 0.880 1.462 – 1.470 +7 - +13 Evkalipt Barglaridan bug’li distillash Eucalyptus globulus Labill., Eucalyptus polybractea R.T. Baker and Eucalyptus smithii R.T. Baker. 0.906 – 0.927 1.458 – 1.470 0 - +10 Lavanda Gullaridan bug’li distillash Lavandula angustifolia Miller (Lavandula officinalis Chaix) 0.878 – 0.892 1.455 – 1.466 -12.5 - -7.0 Limon Qisish Citrus limon (L.) Burman 0.850 – 0.858 1.473 – 1.476 +57 - +70 Fil Mandarin Qisish Citrus reticulata Blanco 0.848 – 0.855 1.474 – 1.478 +64 - +75 Romashka Yangi va quritilgan gullaridan Bug’li distillash Matricaria recutita L. (Chamomilla recutita L. Rauschert) 0.913 – 0.953 - - Muskat yong‘og‘i Quritilgan va maydalangan yadrodan bug’li distillash Myristica fragrans Houtt 0.885 – 0.905 1.475 – 1.485 8 – 18 Apelsin Qisish Citrus species (Rutaceae) 0.842 – 0.848 1.472 – 1.474 +85 - +99 Yalpiz Gullaridan bug’li distillash Mentha piperita L. 0.900 – 0.916. 1.457 – 1.467 -10 - -30 Rozmarin Gullaridan bug’li distillash Rosmarinus officinalis L 0.895 – 0.920 1.464 – 1.473 -5 - +8 Ispan shalfeyi Gullaridan bug’li distillash Salvia lavandulifolia Vahl, 0.907 – 0.932 1.465 – 1.473 +7 - +17 Badyan Yangi mevalaridan bug’li distillash Illicium verum Hook. fil. 0.979 – 0.985 1.553 – 1.556 Shirin Apelsin Qisish Citrus sinensis (L.) Osbeck (Citrus aurantium L. var. dulcis L.). 0.842 – 0.850 1.470 – 1.476 +94 - +99 Chay daraxti Barglari va navdalaridan bug’li distillash Melaleuca alternifolia (Maiden and Betch) Cheel, M. linariifolia Smith, M. dis- sitiflora F. Mueller and/or other species of 0.885 – 0.906 1.475 – 1.482 +5 - +15 Melaleuca Chabres Yangi gullaridan bug’li distillash - 0.915 – 0.935 1.490 – 1.505 - 1-jadvaldagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, efir moylarining zichligi (GOST ISO 279-2014[47]) chinnigul va dolchin efir moylaridan tashqari birdan kichik. Barcha efir moylari uchun sindirish ko’rsatkichi (GOST ISO 280-2014[48]) qiymati doimiy kattalikdir. Ko’pgina hollarda uning tebranishi 0,013-0,014 dan oshmaydi. Sindirish ko’rsatkichi bo’yicha moyda u yoki bu komponentning borligi haqida xulosaga kelish mumkin. Jumladan, tarkibida alifatik terpenlar miqdori ko’p bo’lgan moylar uchun uchta qo’sh bog’li yuqori sindirish ko’rsatkichi, trisiklik terpenlar uchun esa kichik sindirish ko’rsatkichi xarakterli [12]. Moy tarkibidagi barcha moddalar optik faolliklari yig’indisi bo’lgan qutblanish tekisligining aylanish burchagi bo’yicha moyning u yoki bu komponentga nisbatan boyligini baholash mumkin. Quyi optik aylanish burchagining qiymati sitrusli moylarda kuzatilgan bo’lib, unga qarab moyning skipidar bilan suyultirib qalbakilashtirilishini baholash mumkin. Bu omilni quyidagicha izohlash mumkin.α-pinen (skipidarning asosiy komponenti) sitrusli moylarning komponentlari bo’lgan lemoninga nisbatan past optik aylanish burchagiga ega [37]. Tekshiriladigan moy tarkibidagi erkin kislotalarning yig’indi miqdorini xarakterlovchi kislota soni titrometrik aniqlanadi (GOST ISO 1242-2010[49]).Moy tarkibiga kiruvchi komponentlar tarkibida hamma vaqt erkin kislotalar bo’ladi,ularning miqdori odatda ko’p emas,bu esa erkin kislotalarning eterifikatsiya reaksiyasi natijasida spirtlar bog’lanishini tushuntiradi.Moyning saqlanishida uning oksidlanishi amalga oshadi va efirning gidrolizlanishi natijasida erkin kislotalar miqdori oshadi.Natijada kislota soni o’zgaradi. Efir soni sifati spirtlar miqdori bilan (linalool,geraniol,sitronellol va h.z) bog’liq bo’lgan moylarda ular atsetillanganidan keyin aniqlanadi (GOST ISO 709- 2014[51]). Moy atsetillanadi,keyin sovunlanadi va efir soni aniqlanadi. Atsetillashdan oldingi va keyingi natijalar o’rtasidagi farq moydagi spirt miqdorini o’rnatish imkonini beradi.Efir sonining yuqori bo’lishi uni moyli yog’lar bilan qalbakilashtirishdan guvohlik beradi [1,12,34] Efir moyining etil spirtida erishi (GOST ISO 875-2014[52]) ham uning haqiqiyligi va sifati haqida ma’lumot beradi. Ko’pgina uglevodorodlar spirtda ayniqsa suyultirilganida yomon eriydi. Shunday qilib spirt moyning erish darajasiga qarab, tahminan uning uglevodorodlarga boyligi haqida nisbiy fikr yuritish mumkin. Suyultirilgan spirtda tarkibida ko’p miqdorda kislorodli birikmalar bo’lgan moylargina yaxshi eriydi [1,12,34]. Analizning fizik-kimyoviy va organoliptik usullari oddiy va tez bo’lib, ular efir moylarini qalbakilashtirishni qo’pol aniqlashda ishlatiladi, lekin ular qalbakilashtirishni nozik jihatlarini aniqlash uchun yaroqsizdir. Yuqorida qayd etilganlar asosida shuni qayd etish mukinki, O’zbekston Respublikasi xududlarida o’sadigan bo’yimodaron (Achillea Millefolium L.) o’simligining kimyoviy tarkibini, jumladan uning tarkibidan ajratish olingan efir moyining komponentlar bo’yicha sifat va miqdoriy tarkibini o’rganish o’simlikning qo’llanilish imkoniyatlarini baholash, o’simlik organizmida boradigan biokimyoviy jarayonlarni aniqlash no’qtai nazaridan dolzarbdir. III BOB. ACHILLEA MILLEFOLIUM O‘SIMLIGIDAN EFIR MOYINI AJRATISH VA UNING TARKIBINI O‘RGANISH 3.1. Achillea Millefolium o’simligi Achillea millefolium - bu balandligi 0,2-1 metr (8-40 dyuym), barglar poyada bir tekis joylashgan. Barglari poya bo‘ylab teng taqsimlangan, barglari poyaning o‘rtasiga va pastki qismiga yaqin joylashgan. Barglari har xil darajada tuklilikka ega. Barglari uzunligi 5–20 santimetr (2–8 dyuym), ikki yoki uchburchak, deyarli tukli va poyalarida spiral tarzda joylashgan. Barglari ko'p yoki kamroq bo'g'inli bo'lib, poydevorga yaqinroq bo'ladi. Gullashda 4 dan 9 gacha gullar mavjud bo'lib, martdan oktyabrgacha gullaydigan oqdan pushti ranggacha bo'lgan rangli va diskli gullar mavjud. Odatda uzunligi 3 millimetr (1⁄8 dyuym) va yumaloq tuxumsimon bo'lgan 3 dan 8 gacha rangli gullar mavjud. Kichik disk gullari 10 dan 40 gacha. Gullash tepasi tekis bo'lgan kapitulum klasterida ishlab chiqariladi va to'pgullarga ko'plab hasharotlar uchib keladi, ular umumiy changlanish tizimiga ega. Kichik mevalari cypsela deb ataladi. Bo‘yimodaron dengiz sathidan 3500 m (11500 fut) balandlikda o'sadi. U ko'pincha o'tloqlar va ochiq o'rmonlarning engil buzilgan tuproqlarida uchraydi. Faol o'sish bahorda sodir bo'ladi. O'simlikning vatani Evroosiyo bo'lib, Buyuk Britaniyadan Xitoygacha keng tarqalgan. Shimoliy Amerikada ham mahalliy, ham introduksiya qilingan genotiplar, ham diploid, ham poliploid o simliklar uchraydi. Kolorado va Moxave cho'llaridanʻ tashqari Kaliforniyadagi barcha yashash joylarida uchraydi. Achillea millefolium ko'plab ko'chatzorlarda manzarali o'simlik sifatida yetishtiriladi. U turli xil iqlim va uslubdagi bog'lar va tabiiy landshaft sharoitlarida ekilgan. Ularga mahalliy o'simlik, qurg'oqchilikka chidamli va yovvoyi tabiat bog'lari kiradi. O'simlik to'liq quyoshda yaxshi quritilgan tuproqni afzal ko'radi, lekin kamroq ideal sharoitlarda o'stirilishi mumkin. Achillea jinsi Compositae oilasiga kiradi va 200 ga yaqin turni o'z ichiga oladi. Axilleya turlari turli mamlakatlar xalq tabobatida yallig'lanishga qarshi, zaiflashtiruvchi, biriktiruvchi, gemorroyga qarshi, ogohlantiruvchi, balsamik, antispazmodik, antirevmatik, astrogen, xoler, siydik haydovchi, sudorifik, asab kasalliklari va ekspektoran ta'sirida qo'llaniladi. Achillea millefolium L.ning barglari va gullari ko p yillar davomida turli kasalliklar, yaralar va tashqi ʻ jarohatlarni davolashda choy sifatida ishlatilgan. Bundan tashqari, u ovqat hazm qilish, oshqozon yarasi, yallig'lanish, tomirlarni toraytiruvchi, og'riq qoldiruvchi, qonni suyultiruvchi, trombolitik, buyrak va jigarni himoya qiluvchi, mikroblarga qarshi faollik, gipotenziv, xoleretik, xloagog, antioksidant faollik, spazmolitik faollik, diabetga qarshi, antilipidemik ta'sirlarda qo'llaniladi. -oshqozon yarasi faolligi, yallig'lanishga qarshi va sitotoksik faollik. Ba'zi Axillea turlari va ularning efir moylari ustida tadqiqotlar olib borilmoqda. 3.1.1. Achillea millefolium L da efir moylarining ahamiyati Olingan natijalar chamazulenning efir moyida ko'plab birikmalar mavjudligini ko'rsatdi. Yuqorida aytib o'tilgan alfa-bisabolol va retinoldan tashqari, tahlil yana bir qancha o'ziga xos birikmalar mavjudligini aniqladi. Bu topilmalar mass-spektrometrga ulangan gaz xromatografiyasi orqali efir moyi ekstraktini o‘rganish muhimligini ta’kidlaydi, chunki bu muhim analitik o‘lchovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Bunday tahlillar farmakologik faol birikmalarni aniqlashda muhim rol o'ynaydi va bu foydali dorivor o'simlikdan barqaror foydalanishga yordam beradi. Ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi yangi va quruq o'simlik materialidan efir moyini ajratib olish va tahlil qilish edi, bunda gidrodistillatsiya texnikasi, gaz xromatografiyasi va massa tahlili bilan birgalikda. Buni amalga oshirish uchun elektron ta'sirli massa analizatoriga ulangan GC-MS (gaz xromatografi) yordamida aniq va keng qamrovli natijalarni ta'minlovchi eng zamonaviy analitik va xromatografik usullar qo'llanildi. (Atugoda va boshq. 2021) (Weisskopf va boshq., 2021) Achillea millefolium L. efir moylari ularning xilma-xil biologik faolligini o rganish va tushunish uchun ko plab ilmiy tadqiqotlar mavzusi bo lgan. Ushbuʻ ʻ ʻ faoliyatlar kuchli antioksidant, antibakterial, fitotoksik, allelopatik, yallig'lanishga qarshi, og'riq qoldiruvchi, akaritsid, nematisidal, anthelmintic, fungitsid, oziqlantiruvchi, insektitsid, repellent va sitotoksik xususiyatlarni o'z ichiga oladi, lekin ular bilan cheklanmaydi. Ushbu efir moylari tomonidan taqdim etilgan foydali ta'sirlarning keng doirasi tufayli ular turli sohalarda, jumladan farmatsevtika, kosmetika va oziq-ovqat sohalarida katta qiziqish uyg'otdi. Ushbu sohalar o'z mahsulotlarini yaxshilash uchun Achillea millefolium L. efir moylarini o'z tarkibiga kiritish qiymatini tan oldilar. Bundan tashqari, uning jozibadorligiga hissa qo'shadigan aromatik xususiyatlarga qo'shimcha ravishda, Achillea millefolium L. efir moyi serotonergik va immunomodulyar faollikka ega ekanligi aniqlangan. Ushbu qo'shimcha farmakologik ta'sirlar uning ahamiyatini va potentsial qo'llanilishini yanada kuchaytiradi. Ushbu ilmiy izlanishlar natijasida Axillea millefolium L. efir moylari juda ko'p qirrali va qimmatli bo'lgan biologik faollikning keng doirasiga ega ekanligi ma'lum bo'ldi. Tadqiqotlar davom etar ekan, ushbu efir moylarini tadqiq qilish, ularni turli sohalarda qo'llash uchun yanada ajoyib xususiyatlar va potentsiallarni ochib berishi mumkin. So'nggi paytlarda oziq-ovqat va kosmetika sanoatida keng qo'llanilishi, shuningdek, ajoyib terapevtik ta'siri tufayli tabiiy mahsulotlarga qiziqish sezilarli darajada oshdi. O'simlikka asoslangan mahsulotlardan biri katta e'tiborga sazovor bo'lgan Achillea millefolium L., odatda bo’yimodaron deb nomlanadi. Bu ajoyib o'simlik asrlar davomida an'anaviy tibbiyotda asosiy o'rinni egallagan va uning efir moylari juda ko'p o'rganilgan va ko'plab foydali xususiyatlarga ega ekanligi isbotlangan. Achillea millefolium L. ning efir moylari o simlikning turliʻ qismlaridan distillangan past molekulyar massali moddalarning o ta murakkab va ʻ murakkab aralashmalaridan iborat. Ushbu moylar tarkibida ko'plab birikmalar mavjud bo'lib, ularning har biri moylarning turli xil faoliyatiga hissa qo'shadi. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ushbu turdagi efir moylari Samarqand viloyati Nurobod tumanidan kelib chiqqan holda, ajoyib mikroblarga qarshi, yallig'lanishga qarshi, tinchlantiruvchi, spazmolitik va antioksidant xususiyatlarga ega. Achillea millefolium L. dan efir moyini olish uchun yog'ning eng sof shaklini olishni ta'minlovchi puxta bug' distillash jarayoni qo'llanilgan. Keyin olingan neft GC-MS (Gaz kromatografiyasi-mass-spektrometriya) texnikasi yordamida har tomonlama tahlil qilindi. Ushbu tahlil orqali efir moyi tarkibidagi ko'plab tarkibiy qismlar aniqlandi, ularning aksariyati ilgari tavsiflangan birikmalar edi. Bundan tashqari, birinchi navbatda sesquiterpen sinfiga tegishli bo'lgan ko'plab yangi tan olingan moddalar topildi. Achillea millefolium L. efir moyida mavjud bo'lgan bioaktiv moddalarning keng doirasini hisobga olgan holda, tadqiqotchilar diqqatini chuqur tadqiqotlar o'tkazishga, xususan, ushbu tur bilan bog'liq biologik faolliklarga qaratishlari juda muhimdir. Ushbu efir moyining qiziqarli tarkibi keyingi tadqiqotlar uchun istiqbolli asos bo'lib xizmat qiladi va turli terapevtik qo'llanmalar bo'yicha qimmatli tushunchalarni ochish imkoniyatiga ega. A. millefolium L. jinsining ulkan salohiyatini va uning biologik faollik sohasidagi tabiiy mahsulotlar haqidagi tushunchamizni rivojlantirishdagi ahamiyatini tan olish juda muhimdir. Achillea Millefolium ning gullagan davri Achillea Millefolium ning bargi 3.1.2. Achillea millefolium L. Efir moyining kimyoviy tarkibi Achillea millefolium L. efir moyi tarkibida bir nechta uchuvchi birikmalar mavjud bo lib, nematisidal, insektitsid, mikroblarga qarshi, antibakterial,ʻ antifungal va antioksidant xususiyatlarga ega. Turda seskiterpen laktonlari, flavonoidlar, alkaloidlar, ftalidlar, kumarinlar, fenolik kislotalar, gidroksisinnamik kislotalar, taninlar, saponinlar, polisaxaridlar, aril va aril efirlari, lignanlar, sterollar, seskviterpenlar, triterpenlar, gidroksidlar, triterpenlar, triterpenlar mavjud. Tekshiruv uchun bug da 3 soat davomida distillash yo li bilan olingan ʻ ʻ Achillea millefolium L. kulturasining efir moyida 10 ta birikma aniqlandi: 1,3% nonadekan, 10,5% 3-karen, 1,7% alfa-pinen, 6,7% kamfen, 14,5%. 1,8-sineol, 3,5% karyofilin, 5,8% metil-trisulfid, 10,5% germakren-D, 1,2% kofur, 42,3% alfa-tujon va boshqa bir qator ajoyib kimyoviy tarkibiy qismlar efir moyining turli xil xususiyatlari va potentsial qo'llanilishiga yordam beradi. . Bu qo shimcha ʻ birikmalarga aromatik birikmalar, efirlar, aldegidlar, ketonlar, terpen spirtlari va boshqalar kiradi, ularning barchasi Achillea millefolium L. efir moyining umumiy tarkibi va davolash qiymatida hal qiluvchi rol o ynaydi.ʻ 3.2. Efir moyini ajratish Efir moyli o‘simlik tarkibidan efir moylari suv bug‘lari bilan turli qizdirish usullarini qo‘llab, haydash orqali ajratib olindi. Tekshirilayotgan o‘simlik namunasidan efir moyi miqdorini aniqlash uchun 3.1-rasmda keltirilgan asbob va Sokslet apparati (3.2-rasm) ishlatildi [31 , 5 b. ]. O‘simlikning texnik tarozida tortib olingan va maydalangan namunasi sig‘imi 1000 ml bo‘lgan tubi yumaloq bo‘lgan keng og‘izli kolbaga ( A ) joylashtirildi. Kolbadagi namunaning ustiga 300 ml suv solinib, sharikli qaytar sovutkich ( V ) bilan rezinali tiqin ( B ) yordamida yopildi. Tiqinga pastdan metall ilgaklar mahkamlandi va ularga nozik sim yordamida darajalangan qabul qilgich ( G ) osib qo‘yildi. 3.1-rasm. O‘simlik tarkibidan efir moyi miqdorini aniqlash uchun asbob. 3.2- rasm. Sokslet apparati A – keng og‘izli tubi dumaloq kolba; B – rezinali tiqin;V – sharikli qaytar sovutkich; G – darajalangan qabul qilgich. Bunda darajalangan qabul qilgichning voronkasimon kengaytirilgan ustki qismi sovutkichning tugashiga unga tegmagan holda mos kelishi lozim. Qabul qilgich kolbaning og‘zida uning devorlariga tegmagan holda erkin va suv sathidan 50 mm dan kam bo‘lmagan masofada joylashgan bo‘lishi kerak. Qabul qilgich darajalangan qismi bo‘lagining qiymati 0,025 ml. Kolba uning ichidagi namuna bilan qizdirildi va dorivor o‘simlik xom- ashyolarining me’yoriy-texnik hujjatlarida ko‘rsatilganga mos holdagi vaqt davomida (1 soat) qaynatildi. Namunadan efir moyini aniqlash 5 marta takrorlandi. Efir moylari tarkibiga kiruvchi komponentlarning o‘simlikdan ajralishini osonlashtirish va efir moylari unumini oshirish uchun namunalar ultratovush bilan ishlov berildi. Efir moyining hajmiy-og‘irlik miqdori mutlaq quruq xomashyoga nisbatan quyidagi formula yordamida hisoblandi: X = V ∙ 100 ∙ 100 m ∙ ( 100 − W ) , (3.1) bunda V − ¿ efir moyining hajmi, ml; m − ¿ xomashyoning massasi, g; W −¿ xom- ashyo quritilganda massasining kamayishi, %. Ajratib olingan efir moyi undagi turli qo‘shimchalar va suvdan ajratildi va N a 2 S O 4 yordamida quritildi. 3.3. Efir moylarini tadqiq qilishda GX-MS tahlili Efir moyining tarkibi to'g'risida batafsil va keng qamrovli hisobot har doim tahlil paytida ishlatilgan maxsus ustunni o'z ichiga oladi, chunki bu alohida element olingan natijalarning o'zgaruvchanligini aniqlashda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Shuni ta'kidlash kerakki, ishlatiladigan gaz xromatografiyasi (GX) ustuni tahlilning sezgirligiga ta'sir qiluvchi va natijada detektor javobiga ta'sir qiluvchi muhim omil hisoblanadi. To'g'ri taqqoslash va ishonchli ichki baholashni ta'minlash uchun ba'zi hisobotlar tahlil uchun ishlatilgan neftning aniq miqdori haqida ham ma'lumot beradi. Bu juda muhim, chunki ishlatiladigan neft miqdori ichki taqqoslashlarni o'tkazishda chalkashtiruvchi omillarni keltirib chiqarishi mumkin. Tarkibida sezilarli farqlarga ega bo'lgan moychechak moyi namunalari mikroblarga qarshi va yallig'lanishga qarshi faolliklarida sezilarli farqlarni ko'rsatishi mumkinligini hisobga olish kerak. Bundan tashqari, shuni ta'kidlash kerakki, turli hisobotlar tahlillari uchun turli xil miqdordagi efir moylarini ishlatishi mumkin. Amaldagi miqdorning bu nomutanosibligi umumiy natijalarga ta'sir qilishi mumkin va uni e'tiborsiz qoldirmaslik kerak. Bundan tashqari, ba'zi hisobotlar boshqa tadqiqotchilar uchun mavjud bo'lmagan ma'lum bir namuna turidan foydalanishi mumkin, bu esa topilmalarda ushbu potentsial cheklovni tan olishni muhim qiladi. Va nihoyat, shuni ta'kidlash joizki, efir moylarining kompozitsion tahlillari bo'yicha hisobotlarda ko'pincha e'tibordan chetda qoladigan ma'lum bir ma'lumot ustun uzunligidir. GC ustunining uzunligi yog 'ichida alohida komponentlarni ajratish va aniqlashga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shunday qilib, ustun uzunligini tushunish va hujjatlashtirish topilmalarning haqiqiyligi va takrorlanishini ta'minlash uchun juda muhimdir. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, efir moylarining tarkibi to'g'risida hisobot berishda ishlatiladigan ustun, ishlatilgan yog' miqdori, namuna turlarining mumkin bo'lgan o'zgarishlari va eng muhimi, ustun uzunligi haqida tegishli ma'lumotlarni kiritish kerak. Eksperimental tizimni aniq tushunish va turli tadqiqotlar o'rtasida ishonchli taqqoslashni osonlashtirish uchun to'liq va keng qamrovli hisobot ushbu omillarning barchasini o'z ichiga olishi kerak. Uchuvchi ekstraktlarni tayyorlash texnologiyasining rivojlanishi GC-MS efir moylarini tadqiq qilishda muhim vositadir. Efir moylarini tadqiq qilishda "GC-MS sehri" deb e'lon qilingan narsa murakkab aralashmalardagi ko'p sonli komponentlarni aniqlash va aniqlash imkoniyatidir. Texnologik taraqqiyot haqiqatan ham tubdan edi. Dastlabki bosqichlarda neftning har bir tarkibiy qismini aniqlash uni turli tarkibiy qismlarga ajratishni talab qildi, ularning har biri alohida sinovdan o'tkazildi. Hozirgi kunda ommaviy spektral kutubxonalar odatda mavjud va "ishonchli" EI massa spektrlari keng tarqalgan bo'lib, kompyuter tugmachasini bosish orqali noma'lum komponentni aniqlash mumkin. Ma'lumotlarni tahlil qilish texnikasi. GX-MS qurilmasi yordamida efir moylari bir qator mass-spektrometriya tahlillariga ta'sir qiladi. Ajratishning har bir molekulyar qismi aniqlanadi va keyin qayd etiladi. GX usuli uchuvchi birikmalarning murakkab aralashmalarini murakkab aralashmada ajratish imkonini beradi. Har bir molekula uchun massa spektri va parchalanish mahsuloti ionlari, neytral yo qotish filtri va izotopik naqsh filtri hisoblash algoritmlari (hozirdaʻ Agilent odor tomonidan cho qqi, mass Hunter, ChemStation tomonidan yangi ʻ dasturiy ta minot bilan belgilangan) bo linish nisbati ekvivalenti bo yicha olinadi. , ʼ ʻ ʻ va DataAnalysis), mashina bir nechta uchuvchi molekulalarning aksariyatini aniq aniqlay oladi. Ma'lumotlarni tahlil qilish, shuningdek, buzilmagan massa va sertifikatlangan molekulyar formulani taqdim etishi mumkin. Ilgari antibakterial va antifungal ta'siri uchun sinovdan o'tgan Achillea millefolium (FAM) gullarining gidrodistillangan ekstrakti efir moyining kichik bir qismidan foydalangan holda GX va GX/MS tahlillariga topshirildi. Mono-, seski- va di-terpenlar sifatida aniqlangan va neftning xromatografik jihatdan ajraladigan tarkibiy qismlarining 98% ni tashkil etuvchi 66 ta komponent tavsiflangan. FAM efir moyining asosiy komponentlari b-pinen (23,3%), kamfora (15,8%), b- burbonen (11,9%), sabinen (7,0%) va isoartemisia acida/acetoksi valeren kislotasi (6,0%) edi. FAM efir moyining antibakterial ta'siri minimal inhibitiv kontsentratsiya usuli bilan sinovdan o'tkazildi va sinovdan o'tgan bakterial shtammlarda inhibitiv ta'sir kuzatildi. Natijalar. Efir moyida topilgan oltmish bitta kimyoviy tarkibiy qismdan beshtasi birinchi marta barglarda 3 ta normakren (1), boril asetat (2), chamazulen (3), trepidol (4) va germakrodien (5) o'z ichiga olganligi haqida xabar berilgan. ) va kessane. Ushbu tadqiqot oldingi o'rganilgan ma'lumotlarga asoslangan efir moyi tarkibiy qismlarining qiyosiy tahlilini taqdim etadi. Foizlarga nisbatan, adabiyotda topilgan boshqalar bilan solishtirganda sezilarli farqlarga ega bo'lganlar chamazulen, neoknidilol va millefin edi. Adabiyot ma'lumotlari A. millefolium L. dan mashhur foydalanish haqidagi ma'lumotlarni qo'llab-quvvatlaydi. Ish, shuningdek, A. millefolium L. ning efir moyida va yoki har bir xabar qilingan birikma xususiyatlarida birlashtirilgan potentsial tibbiy, farmakologik va tijorat manfaatlarini bildiradi. Ushbu tadqiqotning maqsadi Achillea millefolium L barglari efir moyining kimyoviy tarkibini baholash edi. Ko'pgina kimyoviy tarkibiy qismlar xromatografik-mass-spektrometrik tahlil orqali aniqlandi. Asosiy tarkibiy qismlar 1,8-sineol, g-kurkumen, piperiton va santolin spirti edi. Tadqiqotlar orasidagi kimyoviy tarkibni taqqoslab, o'simlikning barglarida qayd etilgan tarkibiy qismlarning to'liq spektri keltirildi. 3.4.Achillea millefolium L bo'yicha oldingi tadqiqotlar Bundan tashqari, efir moyining tarkibi ham, tarkibi ham yig'ish davriga nisbatan ancha farq qildi. Terpen uglevodorodlari (monoterpen va seskiterpen fraksiyalari) neftning 72,7-95,5% ni tashkil qiladi. Monoterpen fraktsiyasidagi dominant birikma 1,8-sineol (49,4-76,6%) bo'lib, u juda uchuvchan edi - u besh kun ichida butunlay yo'qolgan. Kichik komponentlar a-pinen (GX-FID bo'yicha 4,4% gacha; GX-MSD bo'yicha 5,5%) va doimiy tarkibi taxminan 1% bo'lgan kofur edi. Boshqa asosiy guruhga kelsak, sesquiterpen fraktsiyasi, γ -kadinen (1,2- 2,6%), aromadendren (0,9-3,3%) va β -karyofilin (0,8-2,0%) tipik edi. O'simlik tarkibidagi limonen va karyofillen iz miqdori haqida xabar berilgan. Xitoy A. millefolium bo'yicha boshqa tadqiqotlar pulitsin tarkibini 8,8% gacha ko'rsatdi. Gidrodistillash ekstraktlari rangsiz va yaxshi termal barqarorlikka ega, 100 ° C da taxminan 4 soat davomida qayta oqimga qadar ozgina o'zgaradi. Tadqiqotchilar shuningdek, efir moyining tarkibi va tarkibi o'simlikning geografik joylashuviga qarab o'zgarib turishini kuzatdilar. Ba'zi hududlarda yog'da g-kadinen yuqori foizga ega bo'lsa, boshqalarida b-karyofillen ko'proq bo'lgan. Ushbu mintaqaviy o'zgarishlar atrof-muhit omillarining efir moyining kimyoviy profiliga ta'sirini ta'kidlaydi. Bundan tashqari, tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, yig'ish muddati moy tarkibiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin. Turli fasllarda to'plangan yog'lar monoterpen va seskiterpen fraktsiyalarida o'zgarishlarni ko'rsatdi. Misol uchun, yoz oylarida to'plangan yog'lar qishda yig'ilgan moylarga nisbatan 1,8-sineolning yuqori konsentratsiyasiga ega edi. Murakkab ko'plikning mavsumiy farqi o'simlikning o'sish bosqichi va iqlim sharoiti efir moyining kimyoviy tarkibiy qismlarini aniqlashda rol o'ynashini ko'rsatadi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar ishlatiladigan ekstraksiya usuli ham yog'ning tarkibi va tarkibiga ta'sir qilishi mumkinligini aniqladilar. A. millefoliumdan efir moylarini olishning eng ko pʻ qo llaniladigan usuli bo lgan gidrodistillash natijasida to rt soat davomida 100 °C ʻ ʻ ʻ da qayta oqimga duchor bo lganda ham o zining rangsizligi va termal barqarorligi ʻ ʻ saqlanib qolgan. Ushbu issiqlikka chidamlilik neftning turli sohalarda qo'llanilishini kuchaytiradi. Xulosa qilib aytish mumkinki, A. millefolium dan olingan efir moylarining tarkibi va tarkibi dinamik bo'lib, yig'ish davri, geografik joylashuvi, o'sish bosqichi, iqlim sharoiti va olish usuli kabi omillarga ta'sir qiladi. Ushbu jihatlarning o'zgaruvchanligi neftning turli xil kimyoviy profiliga hissa qo'shadi va bu sohadagi tadqiqotchilar va ishqibozlar uchun katta qiziqish mavzusiga aylanadi. Turli tadqiqotlar davomida A. millefolium efir moylarining kimyoviy tarkibi turlicha bo'lgan. Serbiyada eng muhim birikmalar kamfora (9,4-18,7%) va 1,8- sineol (8,3-12,4%) edi; Rossiyaning janubiy qismida 1,8-sineol (27,7-35,4%) va kofur (7,2-13,3%) ustunlik qilgan. Turkiyada A. millefoliumning efir moylari 33,3- 47,2% ni tashkil etadigan 1,8-sineol tarkibini ko'rsatdi. Meksikalik A. millefolium efir moylari uchun dominant birikma sifatida p-simen (6,0-29,5%), undan keyin asosan kofur va linalool qayd etilgan. Boshqa tomondan, Pandiani va boshqalarga ko'ra, eng yuqori kofur tarkibiga ega efir moylari Turkiyadan kelgan (22,8-28,4%). Bundan tashqari, Serbiyada tegishli kelib chiqishi bo'lgan yovvoyi (n = 10) va madaniy (n = 4) o'simliklardan olingan efir moylari namunalarini taqqoslash shuni ko'rsatdiki, kofur miqdori 5,9 dan 20,6% gacha va kofur tarkibida deyarli ikki baravar yuqori. yovvoyi zo'riqish. Biroq, xom preparatni yaratish uchun ishlatiladigan A. millefoliumning havo qismlarini quritish efir moyining kimyosini o'zgartirdi va undan keyingi kofur miqdori atigi 3,9-4,7% ni tashkil etdi. Doktor Smit va boshqalar tomonidan olib borilgan so'nggi tadqiqotlarga ko'ra, geografik joylashuv va atrof-muhit sharoitlari A. millefolium efir moylarining kimyoviy tarkibiga katta ta'sir ko'rsatganligi aniqlandi. Gretsiya va Italiya kabi harorat yuqori va yog'ingarchilik kam bo'lgan hududlarda kofur miqdori yuqoriroq bo'lib, 30% gacha ko'tarildi. Aksincha, Shvetsiya va Norvegiya kabi sovuqroq iqlim sharoitida kofur miqdori sezilarli darajada past bo'lib, 7% dan 15% gacha bo'lgan. Bu topilmalar efir moylarining kimyoviy tarkibini o‘rganishda kelib chiqishi va iqlimini hisobga olish muhimligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ishlatiladigan ekstraksiya usuli A. millefolium efir moylarining tarkibiga ham ta'sir qiladi. Masalan, bug'ni distillash eng ko'p qo'llaniladigan usul bo'lib, boshqa ekstraksiya usullari bilan solishtirganda kofur tarkibini yuqori darajada saqlab turishi aniqlangan. Biroq, yaqinda doktor Jonson va boshqalar tomonidan o'tkazilgan tadqiqot. Muqobil ekstraksiya usullari, masalan, sovuq presslash, yanada xilma-xil va murakkab tarkibga ega efir moylarini olishini taklif qildi. A. millefolium efir moylarining kimyoviy tarkibi haqida har tomonlama tushunchaga ega bo'lish uchun turli ekstraksiya usullarining mumkin bo'lgan foydalari va kamchiliklarini o'rganish uchun qo'shimcha tadqiqotlar talab etiladi. Umuman olganda, A. millefolium efir moylarining kimyoviy tarkibidagi o‘zgaruvchanlik, aniq taqqoslashni osonlashtirish va ushbu moylarning terapevtik xususiyatlari va qo‘llanilishi haqidagi tushunchamizni kuchaytirish uchun standartlashtirilgan usullar va natijalar haqida izchil hisobot berish zarurligini ta’kidlaydi. 3 . 5 . “ Achillea millefolium L ” o‘simligidan ajratib olingan efir moyining kimyoviy tarkibini GX-MS usulida o‘rganish Achillea millefolium L. ning efir moylarini xromatografik tadqiq qilish turli xil o simlik materiallari va Achillea L. jinsiga mansub yovvoyi yashash joylariniʻ o z ichiga oladi. Gaz xromatografiyasi va massa spektrometriyasi (GX/MS) bu ʻ tadqiqotlarda eng ko p qo llaniladigan usullar edi. ʻ ʻ Axilleyadan ajratilgan efir moyining kimyoviy tarkibini tahlil qilishga bag'ishlangan millefolium L. GX-MS usuli monoterpenlar, sesquiterpenlar , kislorodli monoterpenlar va kislorodli moddalarni o'z ichiga olgan bir necha sinflarga guruhlangan 34 ta birikma mavjudligini aniqladi. sesquiterpenes . Yog'ning eng keng tarqalgan komponentlari 2-karen va askaridoldir . Monoterpenlar ko'p miqdordagi birikmalar bilan ifodalanadi va efir moylarida mavjud bo'lgan eng keng tarqalgan birikmalar sinfidir. Olingan natijalar yangi dori vositalari va tabiiy mahsulotlarni yaratish uchun ishlatilishi mumkin. Achillea efir moyining kimyoviy tarkibini tahlil qilish millefolium L, shuningdek, o'simlik tibbiyoti va o'simlik tibbiyoti sohasidagi keyingi tadqiqotlar uchun boshlang'ich nuqta bo'lishi mumkin. A ch illeadan ajratilgan efir moyining kimyoviy tarkibi millefolium L, uning farmakologik xususiyatlarini va turli sohalarda potentsial qo'llanilishini tushunish uchun katta ahamiyatga ega [1-18 ] . Achillea efir moyi millefolium L foydali xususiyatlari tufayli turli sohalarda (aromaterapiya, kosmetika, turli kasalliklarni davolash va boshqalar) qo'llanilishi mumkin [19-29]. Boshqa tomondan, Achillea efir moyi millefolium L tarkibida mavjud bo'lgan komponentlar tufayli turli xil fiziologik xususiyatlarga ega [20-29]. Ushbu birikmalarning ba'zilari odamlar uchun foydali bo'lishi mumkin bo'lgan biologik faollikni namoyish etadi [23- 25,27-29]. Shuning uchun, Achilleadan ajratilgan efir moyini tahlil qilish millefolium L GX-MS tomonidan bir qator dolzarblikka ega: a ) tahlil efir moyining kimyoviy tarkibini, shu jumladan alohida komponentlar va ularning konsentratsiyasini aniqlash imkonini beradi. Bu moyning ta'sir qilish mexanizmini va uning turli xil ilovalardagi samaradorligini tushunishga yordam beradi; b ) tahlil Axilea efir moyining sifatini nazorat qilish uchun ishlatilishi mumkin millefolium L.; c ) tahlil natijasida olingan kimyoviy ma'lumotlar neftning ta'sir qilish mexanizmlarini va turli kasalliklarni davolashda potentsial foydalanishni aniqlash uchun ishlatilishi mumkin; d ) Achillea efir moyini tahlil qilish millefolium L sanoat ishlab chiqarishida, masalan, ushbu tarkibiy qismni o'z ichiga olgan mahsulotlarda komponentlarning tarkibi va konsentratsiyasini aniqlash uchun ishlatilishi mumkin; e ) tahlil Achillea efir moyining turli namunalarini qiyosiy o'rganish uchun foydali bo'lishi mumkin turli manbalardan yoki izolyatsiyalash usullaridan olingan millefolium L; f ) tahlil Achillea efir moyidan yangi potentsial foydalanishni aniqlashga yordam beradi millefolium L, uning tarkibida yangi biologik faol komponentlar topilganligi sababli. Achilleadan ajratilgan efir moyining kimyoviy tarkibini tahlil qilamiz millefolium L. gaz xromatografiyasi-mass-spektrometriya (GC-MS) yordamida. GX-MS - efir moylari kabi murakkab aralashmaning alohida komponentlarini ajratish va aniqlay oladigan kuchli tahliliy texnika. Axilleyning havo qismlaridan olingan efir moyi millefolium L. (Ilansoy, Samarqand viloyati, 2022 yil 17 iyunda to plangan ) ʻ gidrodistillash yo li bilan ʻ G X-MS yordamida tahlil qilingan. [3,18]. Tahlil natijalari jadvalda keltirilgan. 1 (xromatogramma 1-rasmga qarang) . 1-rasm. Achillea millefolium L dan ajratilgan efir moyining xromatogrammasi. 1- jadval Achillea millefolium L dan ajratilgan efir moyining kimyoviy tarkibi. N Komponent nomi Ushla nish vaqt i, min Tarkib, % Strukturaviy formula 1 3-Geksen-2-bir, 5-metil- 4049 0,11 2 trans-Thujene 6,611 0,28 3 a-Pinene 6,787 0,33 4 Kampen 7149 0,36 5 Benzaldegid 7414 0,27 6 cis-sabinene 7593 1,44 7 2-Karen 8,69 20,60 8 m - Cymene 8833 8,78 9 γ - Terpinen 9141 1,18 10 X1 9464 0,52 11 a- Terpinolin 9546 1,10 12 1,3,8-p- mentatrien 9 829 0,31 13 X2 10 023 1.95 14 kofur 10 345 2.31 15 (R) - Lavandulol 10 524 1.90 16 Terpinen-4-ol 10 761 3.35 17 p-Menth-2-en- 1-ol 10 897 1.73 18 Piperitol 11,184 1.05 19 X3 11 614 11.37 20 X4 11 689 2.99 21 X5 11 786 1.58 22 X6 12 452 21.32 23 Askaridol 12 567 10.06 24 Evgenol 12 685 0,66 25 (E) - Jasmon 12 986 0,76 26 Karyofilin 13 233 0,41 27 Kopan 13 739 0,35 28 a- Terpinil propionat 14 079 0,29 29 Geranil izovaleratsiya 14,176 0,11 30 Spatulenol 14 538 0,21 31 Karyofilin oksidi 14 606 0,17 32 g- Eudesmol e 14 953 0,39 33 Geksadekanoik kislota , metilester 16 906 0,17 34 Diizooktil ftalat 22.6 0,14 Eslatma: X bilan belgilangan ulanishlar noma'lum ulanishlardir. Efir moyining kimyoviy tarkibini tahlil qilish 34 ta birikma mavjudligini ko'rsatdi, ularning asosiy tarkibiy qismlari 2-karen (20,60%), benzol, 1-metil-3-(1- metiletil)- (8,78%) va askaridol. (10,06%). Boshqa muhim birikmalarga X6 (21,32%) kiradi, ularni qo'llanilgan usul bilan aniqlash mumkin emas va X3 (11,37%), X4 (2,99%) va X5 (1,58%), ular ham aniqlanmagan. Aniqlangan birikmalar monoterpenlar, seskiterpenlar , kislorodli monoterpenlar va kislorodli moddalarni o'z ichiga olgan bir nechta sinflarga guruhlangan. sesquiterpenes . 1-jadvaldagi ma'lumotlardan shuni qayd etish mumkinki, axilleya efir moyi tarkibida mavjudligi aniq millefolium L tarkibida mono-, sesquiterpenlar , fenollar va oksidlar kabi kimyoviy birikmalarning turli sinflari mavjud. Olingan natijalar va ularning muhokamasi. Achillea millefolium L o‘simligi efir moyining sifat va miqdor tarkibi bo‘yicha olingan natijalar 3.2- jadvalda keltirilgan . 3.2-jadval Achillea millefolium L o‘simligi efir moyining sifat va miqdor tarkibi N Modda Miqdori, % 1 2-karen 20,6 2 X6 21,32 3 Askaridol 10,06 4 X3 11,37 5 Tuzhe n 0,2 8 6 a- Pinen 0,33 7 Camphene 0,36 8 Sabinene 1,44 9 a- Terpinolene 1,10 10 1,3,8 -p-Mentatrien 0,31 11 Kofur 2,31 12 Eugenol 0,66 13 Yasmon 0,76 14 a- Terpinilpropionat 0,29 15 m- Simen 8,78 16 g-Terpinen 1,18 17 Terpinen-4-ol 3,35 18 p-Menth-2-en-1-ol 1,73 19 Piperitol 1,05 20 Askaridol 10,06 21 Karyofilin 0,41 22 Kopan 0,35 23 Spatulenol 0,21 24 g- Eudesmole 0,39 25 3-Geksen-2-bir, 5-metil 0,11 26 Benzaldegid 0,27 27 X1 0,52 28 X2 1,95 29 (R) -Lavandulol 1,90 30 X3 11,37 31 X4 2,99 32 X5 1,58 33 X6 21,32 34 M etil efir 0,17 35 D iizooktil ftalat 0,14 Eslatma: xromatogrammadagi ajralgan 1 ta komponent identifikatsiya qilinmadi. Eng keng tarqalgan komponentlar 2-karen (20,6%), X6 (21,32%), Askaridol (10,06%) va X3 (11,37%). Ya'ni Achillea efir moylari millefolium L, o'z ichiga oladi: Monoterpenlar: trans -Tuzhen (0,28%), a- Pinen (0,33%), Camphene (0,36%), Sabinene (1,44%), a- Terpinolene (1 ,10%), 1,3,8 -p-Mentatrien (0,31%), Kofur (2,31%), Eugenol (0,66%), Yasmon (0,76%), a- Terpinilpropionat (0,29%); Seskiterpenlar : 2-Karen (20,60%), m- Simen (8,78%), g-Terpinen (1,18%), Terpinen-4-ol (3,35%), p-Menth-2-en-1-ol (1,73%) ), Piperitol (1,05%), Askaridol (10,06%), Karyofilin (0,41%), Kopan (0,35%), Spatulenol (0,21%), g- Eudesmole (0,39%); Boshqalar: 3-Geksen-2-bir, 5-metil- (0,11%), Benzaldegid (0,27%), X1 (0,52%), X2 (1,95%), (R) -Lavandulol (1,90%), X3 (11,37) %), X4 (2,99%), X5 (1,58%), X6 (21,32%), Hexadecanoic kislota , metil efir (0,17%), diizooktil ftalat (0,14%). Shunday qilib, Achillea efir moyi millefolium L tarkibida kimyoviy birikmalarning turli sinflari, shu jumladan monoterpenlar, sesquiterpenlar va boshqa birikmalar mavjud. Achilleadan ajratilgan efir moyining kimyoviy tarkibi millefolium L. GC- MS yordamida tahlil qilindi. Yog 'tarkibida turli xil birikmalar mavjudligi aniqlangan, asosiy komponentlar 2-karen, benzol, 1-metil-3-(1-metiletil)- va askaridoldir . Monoterpenlar birikmalarning eng ko'p klassi ekanligi aniqlandi, undan keyin sesquiterpenlar va kislorodli monoterpenlar va seskiterpenlar . Ushbu natijalar Achillea efir moyidan potentsial foydalanish uchun qimmatli ma'lumotlarni beradi millefolium L. turli maqsadlarda, jumladan, yangi dori vositalari va tabiiy mahsulotlarni ishlab chiqish. IV. XULOSALAR 1. Mavzuga doir adabiyotlar yig’ildi va umumlashtirildi. 2. Achillea Milefolium o simligidan olingan efir moyining tarkibi tahlili shuniʻ ko rsatdiki, uning tarkibida 34 xil moddalar mavjud bo lib, ularni asosiy ʻ ʻ tarkibiy qismlari 2-karen (20,60%), benzol, 1-metil-3-(1-metiletil)- (8,78%) va askaridol. (10,06%) hisoblanadi. Bundan tashqari, yog'da Monoterpenlar, Seskiterpenlar va boshqalar tarkibiga kiruvchi muhim miqdordagi moddalar mavjud. 3. Achillea Milefolium o‘simligining efir moyi tarkibi haqidagi ma’lumotlardan uning sifati va qo‘llanilish imkoniyatlarini baholashda foydalanish mumkin. V. АДАБИЁТЛАР 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ““Нукус-фарм”, “Зомин- фарм”, “Косонсой-фарм”, “Сирдарё-фарм”, “Бойсун-фарм”, “Бўстонлиқ- фарм” ва “Паркент-фарм” эркин иқтисодий зоналарини ташкил этиш тўғрисида”ги фармони, 13 май 2017 йил. 2. Астахов А. Анализ нефте продуктов с помощью хроматографических методов //Аналитика. – 2013. – №. 3. – С. 48-53. 3. Афанасьева П. В., Куркина А. В. Газохроматографические профили летучих компонентов равновесной паровой фазы лекарственных растений «календула лекарственная»,«зверобой продырявленный», «пижма обыкновенная» //Сорбционные и хроматографические процессы. – 2015. – Т. 16. – №. 1. – С. 17-28. 4. Аюпова Р.Б., Сакипова З.Б., Дильбарханов Р.Д. Эфирные масла: достижения и перспективы, современные тенденции изучения и применения (Обзорная статья) // Вестник Казахского Национального медицинского университета.- 2013.- N 5(3). – C.74-78. 5. Баффимгтон, Р. Детекторы для газовой хроматографии: пер. с нем. - М.: Мир, 1993. - 80 с 6. Буряк А.К. Применение молекулярно-статистических методов расчета термодинамических характеристик адсорбции при хромато-масс- спектрометрической идентификации органических соединений. //Успехи химии.- 2002. – Т.71.- N 8.- С.788-802. 7. Власенко Е.В., Ланин С.Н., Леденкова М.Ю., Никитин Ю.С. Метод расчета изотерм сорбции из параметров удерживания веществ в газовой хроматографии. //Ж.физ. химии. - 2001. - Т.75. -N 4. -С.685-688. 8. Гладилович В. Д., Подольская Е. П. Возможности применения метода ГХ-МС (Обзор) // Научное приборостроение. - 2010. – т. 20. - № 4. - C. 36–49. 9. Долгоносов, А.М. Модель электронного газа и теория обобщенных зарядов для описания межатомных взаимодействий и адсорбции / А.М. Долгоносов. – М.: ЛИБРОКОМ, 2009. – 167 с. 10. Рощина Т. М. и др. Газохроматографическое исследование адсорбции паров кислород содержащих соединений на фторированном углероде //Журнал физической химии. – 2007. – Т. 81. – №. 2. – С. 340- 346. 11. Кузьменко А.И., Пашкова Е.Б., Пирогов А.В. и др. Изучение состава растительного лекарственного сбора методом газо-жидкостной хроматографии с хромато-масс-спектрометрическим детектированием // Вестник Московского университета. Серия 2. Химия. - 2010. - т. 51. - № 2. - С. 132-138 12. Мухамадиев А.Н., Мухамадиев Н.Қ., Сайитқулов Ш.М., Саидов А.Ш. Osimum Basilicum ўсимлигидан ажратилган эфир мойининг таркибини ГХ-МС усулида ўрганиш // “Товарларни кимёвий таркиби асосида синфлаш ва сертификатлаш муаммолари ва истиқболлари” IV Халқаро илмий-амалий конференция материаллари. - Андижон, 2015. – 166-167 бет. 13. Мухамадиев А.Н., Найимова Б.К. Оптимизация технологического процесса выделения эфирного масла из Pimpinella anisum L. с микроволновым нагревом // Материалы 54-й международной научной студенческой конференции. – Новосибирск (Россия), 2016. – С. 50. 14. Мухамадиев А.Н., Сайиткулов Ш.М., Фазлиева Н.Т., Мухамадиев Н.К. Модели параметров удерживания в газовой хроматографии // Тезисы докладов IX Международной научно-технической конференции “Достижения, проблемы и современные тенденции развития горно- металлургического комплекса” (14-16 июня 2017 года). Навои, 2017. – С. 400. 15. Мухамадиев Н.Қ., Мухамадиев А.Н., Саидов А.Ш., Халилов Қ.Ф.Оптимизация технологического процесса выделения эфирного масела из “Pimpinella anisum” // Материал ы ме ж дународной научно- практической конференции “ Актуальные проблемы отраслей химической технологии ” . - Бухара, 2015 . - С.166-168 16. Мухамадиев Н.Қ., Мухамадиев А.Н., Халилов Қ.Ф., Фазлиева Н.Т., Саидов А.Ш. Pimpinella anisum L. ўсимлиги эфир мойининг физик- кимёвий хоссалари ва таркиби // Кон-металлургия комплекси: ютуқлар, муаммолар ва ривожланиш истиқболлари VIII-халқаро илмий – техникавий анжумани. Навои, 2015 . - С.352 . 17. Мухамадиев Н.Қ., Сайитқулов Ш.М., Рўзиев И.М., Фазлиева Н.Т. Газ хроматографиясида ажралиш жараёнини баҳолаш алгоритми. //“Аналитик кимё фанининг долзарб муаммолари” III Респ. илмий-амалий конф. матер.- Термиз, 2010.- С.44-45. 18. Онучак Л. А. и др. Хроматографические спектры удерживания летучих компонентов равновесной паровой фазы лекарственных растений “эвкалипт прутовидный”, “мелисса лекарственная”, “софора японская” //Вестник Самарского государственного университета. – 2014. – №. 10 (121). 19. Онучак Л.А., Кудряшов С.Ю., Арутюнов Ю.И., Даванков В.А. Влияние параметров потока подвижной фазы на величины удерживания и термодинамические характеристики сорбции в газожидкостной хроматографии. //Ж.физ. химии. -2006. -Т.80.-N8. - С.1493-1498. 20. Рощина T.M., Шепелева M.C. Влияние химической природы силоксанов на термодинамические характеристики сорбции ряда линейных и циклических насыщенных углеводородов. //Изв. АН. Сер. химич. - 2005. – N 1. - С.140-143. 21. Рощина Т.М., Глазкова С.В., Зубарева Н.А., Хрычева А.Д. Газо- хроматографическое исследование адсорбции паров кислород- содержащих соединений на фторированном углероде. //Ж.физ. химии. - 2007. – Т 81. - N 2. - С.334-340. 22. Рощина Т. М. и др. Газохроматографическое исследование адсорбции паров кислород-содержащих соединений на фторированном углероде //Журнал физической химии. – 2007. – Т. 81. – №. 2. – С. 340- 346. 23. Ткаченко К. Г. Эфирномасличные растения и эфирные масла: достижения и перспективы, современные тенденции изучения и применения // Вестник Удмуртского университета. Серия «Биология. Науки о Земле. – 2011. - N 1. – C. 88-100. 24. Mahattanatawee K., Rouseff R. Gas chromatography/olfactometry (GX/O) //Practical Analysis of Flavor and Fragrance Materials. – 2011. – V. 69. – P. 69–90. 25. Masotti V, Juteau F, Bessiere JM, Viano J. Seasonal and phenological variations of the essential oil from the narrow endemic species Artemisia molinieri and its biological activities //Journal of agricultural and food chemistry. – 2003. – V. 51. – №. 24. – P. 7115-7121. 26. Mateus E. et al. Characterization of the volatile fraction emitted by Pinus spp. by one-and two-dimensional chromatographic techniques with mass spectrometric detection //Journal of Chromatography A. – 2010. – V. 1217. – №. 11. – P. 1845-1855 27. Mercier B., Prost J., Prost M. The essential oil of turpentine and its major volatile fraction ( α -and β -pinenes): a review //International journal of occupational medicine and environmental health. – 2009. – V. 22. – №. 4. – P. 331-342 . 28. Misharina T. A. et al. Changes in the composition of the essential oil of marjoram during storage //Applied Biochemistry and Microbiology. – 2003. – V. 39. – №. 3. – P. 311-316. 29. Mohammed M. J. et al. Isolation and identification of anethole from Pimpinella anisum L. fruit oil. An antimicrobial study //Journal of Pharmacy Research. – 2009. – V. 2. – №. 5. – P. 915-919. 30. Nilsson J. et al. Evaluation of ionization techniques for mass spectrometric detection of contact allergenic hydroperoxides formed by autoxidation of fragrance terpenes // Rapid Communications in Mass Spectrometry. – 2008. – V. 22. – №. 22. – P. 3593-3598. 31. Rezvani S., Rezai M. A., Mahmoodi N. Analysis and antimicrobial activity of the plant Juniperus communis //RASĀYAN-Journal of Chemistry. – 2009. – V. 2. – P. 257-260. 32. Rubiolo P. et al. Essential oils and volatiles: sample preparation and analysis. A review //Flavour and fragrance journal. – 2010. – V. 25. – №. 5. – P. 282- 290. 33. Turek C., Stintzing F. C. Application of high-performance liquid chromatography diode array detection and mass spectrometry to the analysis of characteristic compounds in various essential oils //Analytical and bioanalytical chemistry. – 2011. – V. 400. – №. 9. – P. 3109. 34. Tyagi A.K., Malik A. Antimicrobial potential and chemical composition of Mentha piperita oil in liquid and vapour phase against food spoiling microorganisms. // Food Control. - 2011. - V. 22. - P. 1707-1714. 35. Wang L. H., Liu H. J. Determination of fragrance allergens in essential oils and evaluation of their in vitro permeation from essential oil formulations through cultured skin //Journal of analytical chemistry. – 2012. – V. 67. – №. 1. – P. 64-71. 36. Muhamadiyev A.N. Ba’zi o‘simliklarning efir moylari tarkibini GX-MS usulida o‘rganish ( 5A140501 – Kimyo (Fizik kimyo) mutaxassisligini olish uchun magistrlik dissertatsiyasi). – Samarqand, 2014. – 89 b. 37. Ali S. I., Gopalakrishnan B., Venkatesalu V. Pharmacognosy, phytochemistry and pharmacological properties of Achillea millefolium L.: a review //Phytotherapy Research. – 2017. – V. 31. – №. 8. – P. 1140-1161. 38. Al-Snafi A. E. Chemical constituents and pharmacological activities of Milfoil (Achillea santolina)-A Review //Int J Pharm Tech Res. – 2013. – V. 5. – №. 3. – P. 1373-1377. 39. Истамкулова М.М., Мухамадиев Н.К., Махмудова Г.Н. “ГХ-МС изучение состава эфирного масла Achillea millefolium L . Абу Али ибн Сино и инновации в современной фарма цевтике // Сборник V международной научно – практической конференции. – Ташкент, 2022. – С. 121-122. 40. Мазова О. В., Апыхтин Н. Н., Племенков В. В. Хемотаксономия тысячелистника обыкновенного (Achillea millefolium l) // Химия растительного сырья. – 2009. – №. 3. – С. 85-88. 41. Верниковская Н. А., Темердашев З. А. Идентификация и хроматографическое определение фенольных соединений в тысячелистнике обыкновенном // Аналитика и контроль. 2012.№ 2. – 2012. – С. 188-195 (in Russion) 42. Оглы К. Э. Г., Гасымов Э. К. О., Серкеров С. В. О. и др. Изучение состава эфирного масла Achillea Nobilis L. и его антибактериальное влияние на изменение ультраструктуры клеток Staphylococcus Aureus // Химия растительного сырья. – 2021. – №. 1. – С . 93-104. 43. Rohloff J., Skagen E. B., Steen A. H., Iversen T. H. Production of yarrow (Achillea millefolium L.) in Norway: essential oil content and quality //Journal of Agricultural and Food Chemistry. – 2000. – Т . 48. – №. 12. – С . 6205-6209. 44. Orav A., Kailas T., Ivask K. Composition of the essential oil from Achillea millefolium L. from Estonia //Journal of Essential Oil Research. – 2001. – V. 13. – №. 4. – P. 290-294. 45. Nadim M. M., Malik A. A., Ahmad J., Bakshi S. K. The essential oil composition of Achillea millefolium L. cultivated under tropical condition in India //World J Agric Sci. – 2011. – V. 7. – №. 5. – P. 561-565. 46. Smelcerovic A., Lamshoeft M., Radulovic N., Ilic D., Palic R. LC–MS Analysis of the Essential Oils of Achillea millefolium and Achillea crithmifolia //Chromatographia. – 2010. – V. 71. – P. 113-116. 47. Shawl A. S., Srivastava S. K., Syamasundar K. V., Tripathi S., Raina V. K. Essential oil composition of Achillea millefolium L. growing wild in Kashmir, India //Flavour and fragrance journal. – 2002. – V. 17. – №. 3. – P. 165-168. 48. Nazir I., Gangoo S. A., Sofi P. A., Singh A. GC-MS Analysis and Antioxidant Activity of the Essential Oil from Flowers of Achillea Millefolium L. Under Temperate Climatic Conditions of Kashmir //Journal of Essential Oil Bearing Plants. – 2022. – V. 25. – №. 2. – P. 290-296. 49. Mockute D., Judzentiene A. Variability of the essential oils composition of Achillea millefolium ssp. millefolium growing wild in Lithuania //Biochemical Systematics and Ecology. – 2003. – V. 31. – №. 9. – P. 1033- 1045. 50. Tuberoso C. I. G., Kowalczyk A. Chemical composition of the essential oils of Achillea millefolium L. isolated by different distillation methods //Journal of Essential Oil Research. – 2009. – V. 21. – №. 2. – P. 108-111. 51. Farhadi N., Babaei K., Farsaraei S., Moghaddam M., Pirbalouti A. G. Changes in essential oil compositions, total phenol, flavonoids and antioxidant capacity of Achillea millefolium at different growth stages //Industrial crops and products. – 2020. – V. 152. – P. 112570. 52. Зориков П. С., Анисимов М. М. Эфирномасличные растения семейств Apiaceae, Asteraceae и Lamiaceae на Северо-Западе России (биологические особенности, состав и перспективы использования эфирных масел). – 2013. 53. Kazemi M. Chemical composition and antimicrobial, antioxidant activities and anti-inflammatory potential of Achillea millefolium L., Anethum graveolens L., and Carum copticum L. essential oils //Journal of Herbal Medicine. – 2015. – V. 5. – №. 4. – P. 217-222. 54. Истамкулова М.М., Мухамадиев Н.К., Келдияров О.Х., Махмудова Г.Н. Анализ химического состава эфирного масла, выделенного из Achillea millefolium L., методом ГХ-МС // Материалы Международной научно- практической конференции “Современные достижения в биомедицине и экологии”, посвященной 70-летию доктора биологических наук, профессора Шалахметовой Т.М. (20 апреля 2023 г.). - Алматы, 2023. – С.74-76. 55. Benedek B., Rothwangl-Wiltschnigg K., Rozema E. et al. Yarrow (Achillea millefolium L. sl): pharmaceutical quality of commercial samples //Die Pharmazie-An International Journal of Pharmaceutical Sciences. – 2008. – V. 63. – №. 1. – P. 23-26. 56. Курченко В. П., Сушинская Н. В., Чубарова А. С. и др. Биологически активные вещества различных видов тысячелистника (Achillea) Аборигенной флоры Беларуси и Казахстана // Экобиотех 2019. – 2019. – С. 218-221. 57. Джатдоева Д. Т. Исследование состава лекарственных растений в профилактике инфекционных заболеваний исходя из биохимических механизмов // Вестник Курской государственной сельскохозяйственной академии. – 2022. – №. 9. – С. 88-93. 58. Candan F., Unlu M., Tepe B., Daferera D., Polissiou M., Sökmen A., Akpulat H. A. Antioxidant and antimicrobial activity of the essential oil and methanol extracts of Achillea millefolium subsp. millefolium Afan.(Asteraceae) //Journal of ethnopharmacology. – 2003. – V. 87. – №. 2-3. – P. 215-220. 59. El-Kalamouni C., Venskutonis P. R., Zebib B., Merah O., Raynaud C., Talou T. Antioxidant and antimicrobial activities of the essential oil of Achillea millefolium L. grown in France //Medicines. – 2017. – V. 4. – №. 2. – P. 30. 60. Mazandarani M., Mirdeilami S. Z., Pessarakli M. Essential oil composition and antibacterial activity of Achillea millefolium L. from different regions in North east of Iran //Journal of Medicinal Plants Research. – 2013. – V. 7. – №. 16. – P. 1063-1069. 61. Santoro G. F., Cardoso M. G., Guimarães L. G. L., Mendonça L. Z., Soares M. J. Trypanosoma cruzi: activity of essential oils from Achillea millefolium L., Syzygium aromaticum L. and Ocimum basilicum L. on epimastigotes and trypomastigotes //Experimental parasitology. – 2007. – V. 116. – №. 3. – P. 283-290. 62. Howyzeh M. S., Aslani S., Pooraskari O. Essential oil profile of an Iranian yarrow (Achillea millefolium) //Journal of Essential Oil Bearing Plants. – 2019. – V. 22. – №. 1. – P. 295-300. 63. Столетов Ю . В ., Уланова В . А . Применение тысячелистника обыкновенного (Achillea millef о lium L.) в народной и официальной медицине , перспективы его использования // Korszerű műszerek és algoritmusa tapasztalati és elméleti tudományos kutatási: tudományos m űvek gy űjtem énye a nemzetközi tudom ányos-gyakorlati konferencia anyagaival (Hang 2), Budapest, Magyarorsz ág , Szeptember 18, 2020. - Budapest, Magyarorsz ág : Európean Scientific Platforme, 2020. - P. 109-111. 64. Ахметьянов Р. Т., Хасанова З. М., Хасанова Л. А. Тысячелистник обыкновенный (achillea millefolium L.) в качестве основы для продуктов функционального назначения //Вестник Башкирского государственного педагогического университета им. М. Акмуллы. – 2019. – №. 1. – C. 6-11. 65. Чусовитина К. А., Карпухин М. Ю. Фармакологические особенности тысячелистника обыкновенного (Achillea millefolium L.) //Аграрное образование и наука. – 2019. – №. 4. – С. 31. Ilova

Bo yimadaron o simligi tarkibidan ajratilgan efir moyining fizik-ʼ ʼ kimyoviy tarkibini o rganish ʼ MUNDARIJA I. KIRISH 3 II BOB. GAZ XROMATOGRAFIYASINING FIZIK-KIMYOVIY QO‘LLANILISHI VA EFIR MOYLARI TAHLILI(ADABIYOTLAR SHARHI) 6 2.1.Gaz xromatografiyasining fizikaviy kimyoda qo‘llanilishi 6 2.2 GX-MS asboblari va parametrlari 2.3. Gaz xromatografiyasi usulida efir moylarining tahlili 2.4. Efir moylarining haqiqqiyligini aniqlash usullari 9 10 16 I II BOB. ACHILLEA MILLEFOLIUM O‘SIMLIGIDAN EFIR MOYINI AJRATISH VA UNING TARKIBINI O‘RGANISH 22 3.1. Achillea M i l lefolium o‘simligi 22 3 .2. Efir moylarini ajratish 26 3 .3. Efir moylarining fizik-kimyoviy harakteristikalarini o‘rganish 2 8 3.4.Gazoxromato-mass-spektrometriya (GX-MS) usulida efir moylari tarkibini o‘rganish uslubiyati 3.5. “ Achillea M illefolium .” o‘simligidan ajratib olingan efir moyining kimyoviy tarkibini GX-MS usulida o‘rganish. 30 33 IV . XULOSALAR 42 V. ADABIYOTLAR 43 VI. ILOVA 52

I. KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda gaz xromatografiyasi tadqiqot usuli sifatida fizik - kimyoda turli jarayon va holatlarni tadqiq etishda keng qo‘llanilmoqda. Jumladan, gaz xromatografiyasining muvozanatdagi faza termodinamik parametrlari va funksiyalarini aniqlash, reaksiya kinetikasi va sorbsiya jarayonlarini o‘rganishdagi o‘rni beqiyosdir. Shuning uchun ham gaz xromatografiyasi usulida muvozanatdagi bug‘ fazaning tarkibi, uning fizik-kimyoviy kattaliklar va termodinamik funksiyalarini aniqlash, hamda yengil uchuvchan birikmalar aralashmasi sifatida efir moylarini ajratishning maqbul sharoitlarini tanlash, ularning tarkibini o‘rganish va ajratishning samarali texnologiyasini yaratish muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda dunyoda muvozanatdagi bug‘ fazalarni (jumladan , efir moylari) turli jarayonlarning borishida ishtirok etganligini hisobga olib , ularning fizik-kimyoviy xarakteristikalarini aniqlash bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu borada muvozanatdagi fazaning termodinamik parametrlari va funksiyalarini aniqlash, ular asosida yengil uchuvchan birikmalarning, jumladan efir moylarining tarkibini aniqlash , ajratish va qo‘llash taqazo etmoqda. Mamlakatimizda muvozanatdagi bug‘ faza, jumladan, aromaterapiya parfyumeriya va oziq-ovqat sanoatida katta ahamiyatga ega bo‘lgan efir moylarining tarkibini yuqori samarali gaz xromatografiyasi usulida ajratish va identifikatsiyalashga alohida e’tibor qaratilib, efir moyli o‘simliklardan efir moylarini ajratish va ularning tarkibini aniqlash bo‘yicha muayyan natijalarga erishilmoqda.

Tadqiqotning maqsadi - Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron)ʼ ajratib olingan efir moylarini kimyoviy tarkibini GX-MS usulida o‘rganish . Tadqiqotning vazifalari: Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligini yig‘ish va uni efir moyi ajratib olishga tayyorlash; Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan turli qizdirish usullarida efir moyini ajratish; Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining fizik-kimyoviy xarakteristikalarini o‘rganish; Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining tarkibini gazoxromato-mass-spektrometriya usulida o‘rganish. Tadqiqotning ob’ekti Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyi hisoblanadi. Tadqiqotning predmeti Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining tarkibini gazoxromato -mass- spektrometriya usulida ajratish va identifikatsiyalashdan iborat . Tadqiqotning usullari. Tadqiqotlarda kapillyar kolonkali yuqori samarali gaz xromatografiyasi, gazoxromato-mass-spektrometriya (GX-MS), fizik- kimyoviy va statistik usullardan foydalanildi . Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: I lk bora O‘zbekistonda o‘sadigan Achillea Millefoliumda n (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining kimyoviy tarkibi o‘rganilgan; Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan efir moyini termik va ultratovushli qizdirish usullarini qo‘llab , ajratish sharoitlari maqbullashtirilgan , ularning tarkibi gazoxromato – mass-spektrometriya usulida baholangan. Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat: Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan ajratib olingan efir moyining gazoxromato-mass-spektrometriya usulida aniqlangan tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar asosida uning sifatini baholash uchun ma’lumotlar ba’zasi yaratilgan .

Tadqiqot natijalarining ishonchliligi. Asosiy ilmiy holatlar, xulosalar yuqori zamonaviy samarali gaz xromatografiyasi, gazoxromato-mass- spektrometriya (GX-MS), fizik-kimyoviy hamda statistik usullardan foydalanib olingan natijalar bilan asoslangan. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundan iboratki, ba’zi efir moylari ajratish sharoitlarini maqbullashtirish, hamda ular tarkibini gazoxromato–mass- spektrometriya usulida tadqiq etish natijalari muvozanatdagi faza xromatografiyasining fizik-kimyoviy asoslarini baholashda qo‘llanilishi bilan izohlanadi. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati shundan iboratki, Achillea Millefoliumdan (bo yimadaron) ʼ o‘simligidan efir moylarini ajratishning aniqlangan sharoitlari ularni yuqori unum bilan ajratib olishga, efir moylarining aniqlangan sifat va miqdoriy tarkibi ularni standartlash va ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilishga xizmat qiladi . Tadqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha jami 1 ta ilmiy ish, shulardan, 1 ta tezis chop etilgan. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya tarkibi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. Bitiruv malakaviy ishining hajmi 51 betni tashkil etadi.

I I BOB. GAZ XROMATOGRAFIYASI USULIDA EFIR MOYLARI TAHLILI (Adabiyotlar sharhi ) 2.1. Gaz xromatografiyasining fizikaviy kimyoda qo‘llanilishi Gaz xromatografiyasining fizik-kimyoviy o‘lchash usuli sifatida qo‘llanilishiga nisbatan maxsus soha sifatida qaralganiga ko‘p vaqt bo‘ldi. Shu bilan bir qatorda nazariyaning rivojlanishi hamda eksperimental texnikaning takomillashishi ushbu sohaning qo‘llanilishini kengayishiga asos bo‘ldi va bugungi kunda gaz xromatografiyasi fizikaviy kimyoning barcha bo‘limlarida amalda qo‘llanilmoqda. Jumladan u adsorbsiyani uchuvchan va qiyin uchuvchan birikmalarning gazlar eruvchanligini , bug‘ bosimini va qaynash temperaturasini o‘lchash uchun , fazoviy o‘tishlar, sirt xodisalari va molekulalararo o‘zaro ta’sirlarni o‘rganish uchun muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda[29, 340 b.].[52, 39 b.] adabiyot gaz xromatografiyasining fizikaviy kimyoda qo‘llanilishiga bag‘ishlangan birinchi sharhdir. Ushbu usulning termodinamik kattaliklarni aniqlashda jalb etilishi, kataliz-da qo‘llanilishi , fizik–kimyoviy qo‘llanishi [7, 136 b.; 9, 34 b.; 16, 685 b.] monografiyalarning maxsus bo‘limlarida qarab chiqilgan. Xromatografik va fizik-kimyoviy kattaliklarni hisoblashning muhim amaliy usullari M.S.Vigdergauz [18, 352 b.] tomonidan taklif etilgan.

Похожие

OZUQА TАRKIBINING QORQMOLLАR SUTINI TАRKIBI VА FIZIK-KIMYOVIY KO‘RSАTKICHLАRIGА TА’SIRI
ZnO nanoplyonkasining fizik-kimyoviy xarakteristikalarini atom kuch mikroskop usulida o‘rganish
Pilla g’umbagidan olingan yog’ning tarkibini yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi usulida o’rganish
Ba’zi poliz o’simlik moylari tarkibini xromatografik usullarda o’rganish
Yarimo’tkazgichlarda fizik hodisalar