Mavzu: Bozor iqtisodiyoti muvozanatining makromodeli. Iqtisodiy o’sishning ma k romodeli Reja: 1. Bozor iqtisodiyoti muvozanatining makromodeli, 2. Iqtisodiy o’sishning makromodeli. 3. Muvozanat narxi. 4. Muvozanat barqarorligi shartlari. 5. Xulosa.

Bozor iqtisodiyoti muvozanatining makromodeli. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy jarayonlarni modellashtirish o ‘ziga xos xususiyatlarga ega. Chunki, birinchidan, bozor tavakkalchilik va noaniqlik elementlariga ega; ikkinchidan, resurslaming chegaralanganligi; uchinchidan, ishlab ehiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida raqobatning mavjudligi; to‘rtinchidan, iqtisodiy ko‘rsatkichlarni istiqboldagi holatini oldindan ko‘ra bilishning zarurligi vaboshqalar. Iqtisodiy jarayonlar turli xil bo'ladi va bir-biridan aniq bir belgilari bilan farqlanadi. Kuzatilayotgan obyektlarni chuqur va har tomonlama o‘rganish maqsadida tabiatda va jamiyatdaro‘y beradigan jarayonlaming modellari yaratiladi. Buning uchun obyektlar hamda ulaniing xossalari kuzatiladi va uiar to‘g‘risida dastlabki tushunchalar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar oddiy so‘zlashuv tilida, turli rasmlar, sxemalar, belgilar, grafiklar orqali ifodalanishi mumkin. Ushbu tushunchalar model deb aytiladi. Model so‘zi lotincha modulus so‘zidan olingan bo'lib, o‘lchov, me’yordegan ma’noni anglatadi. Keng ma’noda model biror obyektning yoki obyektlar tizimining namunasidir. Model tushunchasi biologiya, tinniyot, fizika va boshqa fanlarda ham qoMlaniladi. Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi obyektlarni matematik modellar yordamida kuzatish va o‘rganish mumkin. Bu tushuneha modellashtirish deyiladi. Iqtisodiy model - iqtisodiy obyektlarning soddalashtirilgan nusxasidir. Bunda modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan obyektga aynan mos kelishi muhim ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan obyektning hamma tomonini aks ettirish mumkin einas. Shunda jarayonning eng harakterli va eng muhim belgilari aks ettiriladi. Demak, modelning haqiqiyligi to‘plangan ma’lumotiar hajmiga, aniqlik darajasiga, tadqiqotchining malakasiga va modellashtirish jarayoniga, aniqlanadigan masalaning harakteriga bog‘liqdir. Demak, qandaydir ilfodalangan model yordamida kuzatilayotgan obyektni o ‘rganish va bilish modellashtirish deyiladi. Modellashtirish jarayonini sxemasi

quyidagicha (2.1- rasm). Bu sxemaning asosiy bloki «maqsad» bloki hisoblanadi, chunki qo‘yilgan maqsadga muvofiq, bitta obyekt uchun har xil modellar tuzilishi mumkin. Obyekt sifatida biror bir korxonani olsak, agar kuzatuvchini maqsadi ushbu obyektdagi ishlab chiqarish jarayonini o‘rganish boisa, bu holda modelni parametrlariga korxonaning quvvati, ishlab chiqarish omillari, xomashyo, ishchilar soni, asosiy kapital, ishlab chiqarish dasturi va hokazolar kiradi va model ishlab chiqarish funksiyasi ko‘rinishida ifodalanadi. Obyekt Obyckt j . . . . . | Kuzatuvchi j - - - - - j Maqsad j - - - - - - - - Model 2.1- rasm.Modellashtirish jarayonining oddiy sxemasi Agar kuzatuvchini maqsadi shu korxonaning ijtimoiy tomonlarini o‘rganish bo‘lsa, mula ijtimoiy-matematik model tuzilib, shunga mos xususiy usullar bilan yechiladi. I’miimctrlar sifatida; ishchilaming soni, turmush darajasi, oladigan daromadi, ish sharoitlari, (k- mografik strukturasi va parametrlari qo'llanadi. Agar kuzatuvchini ekologiya muammolari qiziqtirsa, unda tabiatning zararlanishi, ■.hi llangan suv miqdori, ishlab chiqarish dasturi va hokazo parametrlar sifatida qoilanib ckologik- matematik modellar tuziladi. Modellashtirishning universal usul sifatida boshqa usullarga qaraganda afzailiklari inavjud boiib, ular quyidagilardan iborat: Avvalo, modellashtirish katta va murakkab tizimni oddiy model yordamida ifodalashga imkoniyat beradi. Masalan, milliy iqtisodiyot-bu o‘tamurakkab tizimdir. Lekin, uni oddiy ‘qora quti (yashik)” sxemasi orqali ham ifodalash mumkin. Moddiy resurslar --------Milliy daromad w Ishlab chiqarish i ........... Mehnat resurslari ---------| ____________________ Pirovard mahsulol____ ^ Asosiy fondlar ---------►; L__Yalpi milliy mahsulot ^ 2.2-rasm. Ishlab chiqarishning “qora quti” sxemasi yoki qyyudagi funksiyadek: F = f(X ,,X „ ...,X „ ). Bozor mexanizmini grafik usulda ham tasvirlash mumkin (2.3-rasm). Albatta, bu yerdako‘p muammolar tug‘iladi. Masalan, modelni qanchalik darajada soddalashtirish mumkin. 0 ‘ta soddalashgan model qo‘yilgan talablargajavob bermasligi mumkin va uning

yordamida qilingan hisob-kitoblar noaniq va noto‘g ;ri chiqishi mumkin. 0 ‘ta murakkab model esa, masalani yechish jarayonida ko‘.p qiyinchiliklar tug'diradi. Shuning uchun m odelga faqat obyektni eng asosiy harakterli, muhim omillarini kiritish zarur. H — -• I - : d ;---------- l--------------- Q 2.3-rasm. Talab va taklif muvozanatining grafik talqini II. Model tuzilgandan keyin, kuzatuvchiga tajribalar qilish uchun keng maydon tug‘iladi. Modelning parametrlarini bir necha marta o‘zgaitirib tekshirish, obyektning faoliyatining 21 eng optimal holatini aniqlab, olingan yangi bilimlarni keyin hayotda qo‘llash mumkin. Yoki ba’zi “kritik holatlarni” tekshirib ko‘rish ham mumkin bo‘ladi. Real obyektlar ustida tajriba qilish ko‘plab xatolarga va katta harajatlarga olib kelishi mumkin. III. Model, noshakliy tizimni, matematik formulalar shaklida ifodalashga imkoniyat beradi va EHMlar yordamida tizimni boshqarishga yordam beradi. IV. Modellashtirish va uning uslubiyoti - o‘rganish va bilish jarayonini osonlashtiradi va doirasini kengaytiradi. Model hosil qilish uchun obyekt har tomonlama o‘rganiladi, tahlil qilinadi. Model tuzilganidan so‘ng, uning yordamida obyekt to‘g‘risida yangi ma’lumotlar olish mumkin. Shunday qilib, obyekt to‘g‘risidagi bilimlarni olish jarayoni to'xtovsiz jarayonga, ijodiy ishga aylanadi. M odel turlari. Iqtisodiy- matematik modellaming tasnifi Modellashtirish usuli istalgan tabiatli obyektlarni tekshirish uchun qo‘llanilishi mumkin bo‘lganidek, o‘z navbatida istalgan obyekt modellashtirish vositasi bo‘la oladi. Iqtisodiy jarayonlar va ko‘rsatkichlarni modellashtirishda turli xil usullardan foydalaniladi. Ushbu usullar yordamida tuziladigan barcha modellami 2 turga bo'lish mumkin: moddiy modellar va idéal modellar. Moddiy modellar real obyektlarni tabiiy va sun’iy materiallar yordamida aks ettiradi: bo‘r bilan doskada, qajam bilan qog'ozda formulayozish, kartondan biror maketni tuzish, metalldan aviamodel yasash. Idéal modellar insonning fikrlash jarayoni bilan chambarchas bogMangandir. Bunday modellar bilan operatsiyalar miyada amalga oshiriladi. Moddiy modellar o‘z o ‘rnidageometrik,

fizik va belgili (simvolli) modellardan iborat. Fizik modellar real obyektni fizik tabiatini aks ettiradi va asosan fizik xossalarini ifodalaydi. Uiar ko‘proq texnikafanlarida qoMlaniladi. Iqtisodiyotda fizik modellar asosan iqtisodiy tajriba o‘tkazish vositasi sifatida qo'llaniladi. Masalan, bitta korxonada o‘tkazilgan tajriba natijalari butun tarmoqka ko‘chiriladi. Lekin, fizik modellashtirishni imkoniyatlari chegaralangan, chunki tizimni bitta elementiga mos kelgan natija butun tizimga mos kelavermaydi. Belgiii modellar har xil tillarda ifodalanishi mumkin: so‘zlashuv tilida, algoritmik, grafik, matematik tilda. Iqtisodiyotda eng keng qo'llaniladigan modellardan biri - bu iqtisodiy-matematik modellardir. Matematik modellashtirish - iqtisodiyjarayonlarni tenglamalar, tengsizliklar, funksional, mantiqiy (logik) sxemalar yordamida ifodalashdir. Matematik modellashtirish keng ma’noda o‘z tabiatiga ko‘ra turli, lekin o‘zaro o‘xshash matematik bog‘lanishlar bilan tasvirlanuvchi jarayonlarni o'rganuvchi tekshirish va izlanishlar usulidir. Zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyot (ITT) sharoitida matematik modellashtirish va uning muhim iqtisodiy usullari bashoratlashtirish va boshqaruv tajribasida eng asosiy o'rinni egallaydi. 0 ‘z rivojining yangi bosqichida ITT matematik modellashtirish bilan uzviy bog‘langandir. Umuman, obyektning matematik modeli aniq matematik masala («model-masala») kabi, kamida 2 guruh elementlarini o‘z ichiga oladi: 1) aniqlash kerak bo‘lgan obyekt harakteristikasi (noma’lum kattaliklar) - u y = [yJ vektor komponentlaridan iborat; 2) modellashtirilayotgan obyektganisbatan hisoblanadigan tashqi o'zgaradigan shartlar harakteristika “Model-masala” obyekt ichki parametrlari yig‘ indisi A ni ham o‘z ichiga oladi. X va A bilan belgilanuvchi shart va parametrlar ekzogen (ya’ni, modeldan tashqarida aniqlanuvchi), Yvektomi tashkil etuvchi kattaliklar esa endogen (ya’ni, tnodel yordamida aniqlanuvchi) deb qaraladi. Iqtisodiy-matematik modellar o‘z o‘mida funksional va tarkibiy (strukturali) bo'lishi mumkin. Funktsional modellar kirish va