logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. chori avaz sheriyatining lisoniy xususiyatlari

chori avaz sheriyatining lisoniy xususiyatlari

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

105.15234375 KB
Скачать
MUNDARIJA: KIRISH 4 I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SHE’RIY MATNLAR TILI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. O‘zbek tilshunosligida she’riy matnlar tilining o‘rganilish masalalari 8 1.2. She’riy matnlar tilining o‘ziga xos xususiyatlari 14 1.3. Chori Avaz she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlari 21 II BOB. CHORI AVAZ SHE’RIYATIDA BADIIY TASVIR VOSITALARINING QO‘LLANILISHI 2.1. Chori Avaz she’riyatida o‘xshatish va metaforalarning funksional-semantik xususiyatlari 33 2.2. Chori Avaz she’riyatida takrorlarning qo‘llanilishi 41 XULOSA 51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 54 ISHNING UMUMIY TAVSIFI 1 Mavzuning dolzarbligi. Jahon tilshunosligida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab badiiy asar tili va u bilan bog‘liq til sathi biorliklarining poetic vazifalarini tavsiflash ustuvor bo‘lmoqda. Har bir sath birligining muayyan adib ijodidagi poetik xususiyatlarini aniqlash, lisoniy hodisalarning nutqity voqelanish shakllarini asoslash muhim masalalardan hisoblanadi. Mustaqillik yillarida ma’naviy qadriyatlarimizni ulug‘lash milliy tilimizga davlat tili maqomi berilishi tilimizning voqelanish xususiyatlarini qo‘llanish doirasini har tomonlama tadqiq etishni taqozo etmoqda. Xususan, “… madaniyat va san’at arboblari hamisha jamiyatning eng oldingi saflarida bo‘lishi, o‘z asarlari, faol grajdanlik pozitsiyasi bilan odamlarni ezgu maqsad va marralar sari boshlashi, ilhomlantirishi kerak emasmi? Mamlakatimizda olib borilayotgan bugungi keng ko‘lamli islohotlar, yangilanish va o‘zgarishlar jarayonida ijodkor ziyolilarimizning o‘rni va hissasi” muhim ekanligi alohida takidlanmoqda. 1 Shunga ko‘ra, til sathlari birliklarining poetik funksiyalarini aniqlash, lingvopoetikaning nazariy masalalarini tadqiq etish, lingvistik birliklarining lingvopoetik tavsifi va tasnifini berish, lingvopoetikaning yangi fanlar tizimidagi o‘rnini belgilash bugungi o‘zbek tilshunosligining muhim masalalaridan biridir. XX asr jahon ilm fanida konkret badiiy obrazning lingvistik talqin bilan munosabatiga oid materiallarga asoslangan tadqiqotlar ko‘lami kengaydi. Tilshunoslik va adabiyotshunoslikning turli aspektlari negizida amalga oshirilgan izlanishlar sirasida lingvistik tahlilga nisbatdan turli yondashuvlar kuzatildi va shunga mos tarzdagi xulosalar olindi. O‘zbek tilshunosligida adib va uning asarlari tilida yetakchi unsur bo‘lib yuzaga chiquvchi tasviriy vositalarining insoniy xususiyatlarini ochib beruvchi qator ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida adabiyot va madaniyat mushtarakligi masalasining dolzarblashuvi mutolaa madaniyatini yuksaltirishga, o‘zbek xalqining milliy o‘zligini anglashiga, tafakkurini yangilashga bo‘lgan ehtiyoji natijasidir. Binobarin, “Ona tilimiz va milliy 1 Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasi. xz.uz/index.php/homepage/rasmiy/item/10794 2 adabiyotimizni ulug‘lash, uning boy xazinasi, tarovati va nafosatini yosh avlodimizga yetkazish maqsadida yurtimizda atoqli shoir va adiblarimiz nomlaridagi ijod maktablarini tashkil etdik. …Abdulla Oripov, Ibroyim Yusupov, Halima Xudoyberdiyeva, Muhammad Yusuf nomidagi ijod maktablarida eng avvalo o‘zbek tili va adabiyotini, badiiy ijod sirlarini chuqur o‘rganish uchun barcha sharoit yaratilmoqda” 2 Ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda jamiyatning ilg‘or taraqqiy etishi, avvalo, ilm-fanning oldiga mazmunan va mohiyatan yetuk tadqiqotlar yaratish talabini qo‘ymoqda. Bu ilm-fanning barcha sohalarida, jumladan, tilshunoslik sohasida ham yangicha yondashish va zamon talabiga javob beradigan yetuk tadqiqotlarni yaratish lozimligini ko‘rsatadi. Shu sababdan o‘zbek tilini yaxlit bir tizim sifatida o‘rganish, uning nutqiy madaniyatini zamon talablari darajasiga ko‘tarish faoliyatimizning tarkibiy qismiga aylandi. Til birliklarining semantik sutrukturasini tekshirish va konnotativ pragmatik ma’nolarini chegaralash, bu ma’nolarning nutqda reallashuvida til vositalarining o‘rnini belgilash kabi qator muammolar yuzasidan qimmatli nazariy qarashlar maydonga keldi. Tilshunosligimiz qo‘lga kiritayotgan bu kabi yutuqlar nafaqat fan, balki milliy qadriyatlarimiz rivojiga ham munosib hissa bo‘lib qo‘shiladi. Zero, keyingi davrlarda o‘zbek tilining qo‘llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalar, yangi-yangi lug‘atlar ko‘plab chop etilayotganligi jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Darhaqiqat, istiqlol necha asrlar davomida yaratilgan boy ma’naviy meroslarimizni nafaqat o‘rganish, balki uni davr talablari asosida qaytadan idrok etish va milliy manfaatimizga xizmat qildirish vazifasini oldimizga qo‘ydi. Shuningdek, mustaqillik sharofati bilan badiiy adabiyotga ham, uni tahlil qilish va o‘rganishga ham talablar butunlay o‘zgardi. Chunki bugungi kunda o‘zbek milliy g‘ururi, Vatanga muhabbat tuyg‘usi, mustaqillik mafkurasi bilan yo‘g‘rilgan dunyo 2 O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli” mavzusida O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‘ttiz yillligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi //Xalq so‘zi, 2019 yil 22 oktabr, №218(7448) 3 qarashi, adabiy tili va adabiyoti, ma’naviyati va madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida zamonamizning eng dolzarb masalalarini ifodalab beruvchi badiiy adabiyotning ahamiyati juda kattadir. Har qanday xalqning milliyligini, ruhiyatini, tarixini, yashash tarzini, ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlari urf-odatlarini o‘zida mujassamlashtira oladigan badiiy adabiyotdir. Shuning uchun ham shoir va yozuvchilar asarlari tili va uslubi ularning badiiy til vositalaridan foydalanish mahoratini o‘rganish, asarlarning badiiy estetik zavq berish imkoniyatlarini talqin etish tilshunoslik ilmi uchun doimo dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ana shu nuqtai nazardan Chori Avaz she’riyatida leksik vositalarning funksional xususiyatlarini o‘rganish, bir ijodkor misolida badiiy matnlar tilining o‘ziga xos xususiyatlarini yanada chuqur o‘rganishda muhim ahamiyatga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Garchi badiiy asar tili bo‘yicha ko‘plab ishlar yaratilgan, alohida muayyan shoir, yozuvchi misolida monografiyalar, dissertatsiyalar yaratilgan bo‘lsa-da, Chori Avaz ijodining lisoniy jihatlari atroflicha o‘rganilmaganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining o‘rganilganlik darajasi. Shoir Chori Avaz she’riyatini o‘rganish o‘z zamondoshlari davridan boshlangan. Chori А v а zning r а fiq а si Zebo Omonov а t а sh а bbusi bil а n shoirning she rlʼ а ri turli till а rg а t а rjim а qiling а n. Xusus а n, 2022-yil ingliz tilig а t а rjim а qiling а n а s а rl а ri n а moyishi Misrda bo lib o tg ʻ ʻ а n. 2023-yil Anqaraning Yildirim Boyazid univarsiteti bil а n h а mkorlikd а shoirning turk tilig а t а rjim а qiling а n „ А ydınlık h а y а ller“ kitobi n а shrd а n chiqq а n v а n а moyish etilg а n. Chori Avazning vafotidan so‘ng O zbekiston Qahramoni, O zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov “Beg ubor eding ʻ ʻ ʻ bir bolamdek” deb nomlangan maqolasida “Chorijon Marsiyasi” deb nomli bir marsiya yozadi. Iste’dodli shoir va miharrir A’zam O‘ktam Chori Avazning zamondosh do‘sti bo‘lib, o‘zining “Do‘st haqida so‘z” deb nomlangan maqolasida do‘stining shaxsiyati haqida bir qancha fikrlarini aytib o‘tadi va “Sharq yulduzi” jurnalining 1993-yil e’lon qilinadigan 3-4-sonlariga Chori Avazning she’rlarini nashrga beradi. Shoirning qizi, Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti sohibasi, muxbir Guli Nigor Avazova ham otasining ijod na’munalarini o‘rganib, nashrdan 4 chiqishiga o‘zining xissasini qo‘shib kelmoqda. Bundan tashqari, adabiyotshunos olim, filologiya fanlari doktori professor Nurboy Jabborov, Ozarbayjonlik shoir va yozuvchi Kənan Haci “Xoşbəxtlik bu deyilmi?!. - Özbək şairi Çari Əvəz üçün xatirə notları” nomli maqolasida ham Chori Avaz ijodi haqida atroflicha fikrlar bildirib o‘tgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari . Chori Avaz she’riyatida leksik vositalarning funksional-semantik xususiyatlarini aniqlash, shoirning til birliklaridan foydalanish mahoratini ochib berish ishning bosh maqsadi hisoblanadi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: - she’riy matnlar tilini tahlil etish; - she’riy matn tilining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi bo‘yicha tavsif berish; - she’riy matnlar tiliga oid tadqiqotlarining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi; - she’riy matnlar tilining leksik jihatdan o‘ziga xosligini aniqlash; - leksik birliklarning Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilish darajasini o‘rganish; - Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilgan leksik birliklarning funksional- semantik xususiyatlarini ochib berish; - Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilgan sinonim, omonim, antonim so‘zlar va ularning shoir she’riyati badiiyatini ta’minlashdagi o‘rnini belgilash; - Chori Avaz she’riyatida ifoda tasvir vositalarining qo‘llanish xususiyatlarini ochib berish; - leksik birliklar va ifoda tasvir vositalarining she’riyatda uchraydigan poetik, badiiy-uslubiy, obrazli-ifodaviy, ramziy-okkazional vazifalarini o‘rganish orqali ularning badiiy obrazli tilni yaratishdagi o‘rni va rolini belgilash; - kuzatish natijalarini umumlashtirish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: 5 - Chori Avaz she’riyatida til birliklarining lingvopoetik xususiyatlari muayyan matnlar asosida yoritildi; - Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilgan ifoda tasvir vositalarining xususiyatlari va poetik imkoniyatlari olingan misollar yordamida ochib berildi; - Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilgan takrorning o‘ziga xosligi va uning ko‘rinishlari tahlil qilindi; - Chori Avaz she’riyati badiiyligini ta’minlovchi lisoniy birliklarning ifoda imkoniyatlari misollar asosida dalillandi. Bitiruv malakaviy ishining metodologik asoslari va tadqiq usullari. Mavzuni yoritishda hozirgi kunda o‘zbek tilshunosligi qo‘lga kiritgan yutuqlardan, bayon qilingan nazariy fikrlardan, semantik-uslubiy, tavsifiy metoddan foydalanildi. Shuningdek, R.Qo‘ng‘urov, E.Qilichev, N.Mahmudov, I.Mirzayev, S.Karimov va boshqa soha mutaxassislarining shu yo‘lda olib borgan kuzatishlaridagi nazariy qarashlar va tadqiq metodlariga tayanildi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishining ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida Chori Avaz asarlari tilini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, leksikologiya, semasiologiya, stilistika, pragmatika bo‘yicha bitiruv malakaviy ishlari va magistrlik dissertatsiyalarini tayyorlashda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘tashi mumkin. Chori Avaz ijodi, uning asarlarining lisoniy xususiyatlari bo‘yicha turli xil davra suhbatlari, ilmiy anjumanlar o‘tkazishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SHE’RIY MATNLAR TILI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1 O‘zbek tilshunosligida she’riy matnlar tilining o‘rganilish masalalari O zbek tilshunosligida keyingi yillarda badiiy adabiyot tili muammolari,ʻ muayyan bir ijodkorning so‘zdan foydalanish mahorati, yozuvchining u yoki bu til sathlari birliklarini qo‘llashdagi o‘ziga xosliklarni aniq va batafsil ochib berishga mo‘ljallangan juda ko‘plab tadqiqotlar yaratilmoqda. Bunday tadqiqotlarning dastlabki namunasi sifatida bir qator ishlar mavjud. Til birliklari tadqiqiga bag‘ishlangan tadqiqotlarning boshlanishiga Alisher Navoiyning nasriy va nazmiy asarlari tilini badiiy mahorat jihatidan o‘rganishga bag‘ishlangan, ulug‘ mutafakkirning badiiy uslubga xos lisoniy vositalar mohiyatini ochib berishga harakat qilingan ishlarni misol qilib keltirish mumkin. Bugungi kunga kelib badiiy asar tili muammolari bilan shug‘ullanishning jiddiy tus olganligi til birliklarining asarda namoyon bo‘lish xususiyatlarini tobora oydin tasavvur qilishga, ularning ma’no rang-barangliklari badiiy adabiyotda shakllanishi va badiiy estetik ta’sirini kengroq doirada tushunishga yordam beradi. Tildagi barcha birliklar badiiy adabiyotda badiiy tasvir vositasi vazifasini bajarsa ham, ularning ekspressiv jihatdan ma’no anglatishi, asardagi lisoniy va badiiy- estetik vazifasini batafsil tahlil qilish uchun juda ko‘plab tadqiqotlar yaratilishi lozim. Tilshunoslikning lingvopoetikaga oid bugungi taraqqiyotida badiiy tilni o‘rganishda ko‘proq leksik birliklar lingvopoetikasiga oid ishlar ko‘zga tashlanadi. Adiblar badiiy asarlarining tilini chuqur tahlil etish, leksik-semantik, grammatik birliklarning asardagi badiiy-estetik qimmatini ochib berish va ayni lingvopoetik maqsadlar bilan yoritish borasida X.Doniyorov, S.Mirzayev, X.Samadov, I.Qo‘chqortoyev, M.Mirtojiyev, N.Mahmudov hamda Sh.Shoabdurahmonovlar alohida diqqatga sazovor bir qancha ishlarni amalga oshirgan Ammo bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar doirasi qanchalik katta bo‘lishiga qaramasdan, ular badiiy 7 adabiyotimiz tarixida alohida o‘rin tutadigan jiddiy asarlarning barchasini qamrab olgan deb bo‘lmaydi. Inson faoliyatining mohiyatini turli nuqtai nazardan tadqiq etuvchi soha sifatida til nafaqat muloqot vositasi, balki inson qalbining eng nafis tuyg‘ularini ifodalash, o‘zligini namoyon qilish, millatning madaniy va ilmiy boyliklarini ifodalash kabi vazifalarni bajaradi. Til jamiyat hayotining barcha sohalariga xizmat qilar ekan, bu jarayonda uning o‘ziga xos tabiati, til birliklarining xususiyatlari, o‘zgacha tasvir vositalari bevosita nutqda, badiiy asar va matnlarda aks etadi. Shu kabi go‘zal nutqning betakror shakllari, namunalari sifatida yuzaga kelgan so‘z durdonalari – xalq og‘zaki ijodi namunalari, she’rlar, dostonlar, hikoyalar, qissalar va romanlar insoniyat badiiy mahoratining beqiyos mahsullari sifatida tilning bor go‘zalligini namoyon qilib kelmoqda. Bu xususiyatni ilm- fanning bir qator tarmoqlari o‘rganadi. Jumladan, tilshunoslik, adabiyotshunoslik, estetika, psixologiya, tarix kabilar. Garchi o‘zbek filologiyasi ilmida lingvopoetika atamasi XX asrning oxirgi choragida qo‘llanila boshlagan bo‘lsa-da, bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bu tadqiqotlarning ko‘pchiligi mumtoz adabiyotimiz poetikasini o‘rganishga bag‘ishlangan kuzatishlar doirasida amalga oshirib kelingan bo‘lsa, o‘zbek tilshunosligining keyingi davrlarida badiiy asar tilini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlarda, asosan, ikkita yo‘nalish yetakchilik qilganligini kuzatish mumkin. X.Doniyorov va S.Mirzayevlar tildagi o‘sish- o‘zgarishlar, adabiy til va umumxalq tili munosabatlari kabi masalalarni o‘rganishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘yadigan yo‘nalishni lingvistik aspekt, yozuvchining umumxalq tiliga bo‘lgan munosabati, til birliklaridan foydalanishi, yozuvchi mahorati, stili haqida xulosa chiqaruvchi yo‘nalishni esa stilistik aspekt tarzida talqin qilganlar. 3 She’riy matn tili murakkab va o‘ziga xos hodisa bo‘lgan badiiy tilning bir ko‘rinishi bo‘lib, uni o‘rganishga oid dastlabki nazariy qarashlar Aristotelning 3 Дониёров Х., Мирзаев С. Сўз санъати. – Тошкент: Ўзадабийнашр, 1962. – Б.173-174. 8 “Poetika”, Alisher Navoiyning “Muhokamat ul-lug atayn” va boshqa ko‘plabʻ asarlarida, Abdurauf Fitratning “Adabiyot qoidalari” asarida badiiy tilning o‘ziga xosliklari, uslub bilan bog liq muammolar, badiiy san’atlar, ularning yuzaga ʻ kelishida til vositalarining o‘rni kabi masalalar tahlil etilgan. O‘zbek tilshunosligida she’riy matnlar tilini ilmiy asosda o‘rganish XX asrning 1-yarmidan boshlangan bo‘lib, adabiyotshunos olim va adib Izzat Sulton va tilshunos olim A.G‘ulomov nomlari bilan bog’lanadi. Shundan so‘ng bir qator olimlar: N. Shukurov, N.Mahmudov, S.Karimov, I.Mirzayev, D.Shodiyeva, G.Muhammadjonova, T.Qurbonov, T.Butunboyeva kabi olimlarning tadqiqotlarida muayyan tarixiy davrdagi holati, ayni holatga xos bo‘lgan xususiyatlar, leksik, fonetik va grammatik o‘zgachaliklar, tilning hozirgi holati bilan umumiy va farqli jihatlarini ilmiy tadqiq etish maqsadida o‘sha davrga oid adabiy-badiiy asarlarning tili o‘rganilgan. Chunki, har qanday badiiy asar tili, xoh nasriy, xoh she’riy matn tili bo‘lsin, muayyan umumxalq tilini o‘zida aks ettiradi. Tildagi o‘zgarishlar, evrilishlar, rivojlanishlar shu tarzda badiiy adabiyotga kirib boradi. Hozirgi o‘zbek tili bilan bog‘liq tadqiqotlarning aksariyatida tahlilga tortilgan materiallarning manbasi ham, o‘zbek yozuvchi va shoirlarining ijod mahsullari hisoblanadi. Tilning holati, undagi xilma-xil hodisalar, qonun-qoidalarni tavsiflovchi darslik va boshqa o‘quv qo‘llanmalarida ham asosiy faktik material badiiy asarlardan olinadi. Ma’lumki, bunday yo‘nalishlardagi tadqiqotlarda asosiy maqsad davr tilining o‘ziga xosliklarini belgilash, umumxalq tilidagi u yoki bu hodisaning ayni davrda, xususan, muayyan asar tilida namoyon bo‘lishini kuzatish va shu asosda tildagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq qonuniyatlarni belgilashdan iborat bo‘ladi. Bu ijodkorning badiiy til mahoratini o‘rganish, ya’ni adabiy-badiiy asarni yaxlit san’at asari, estetik butunlik sifatida tadqiq etish bo‘lmaydi. Ammo ta’kidlash lozimki, bunday yo‘nalish ham benihoya zaruriy bo‘lib, umumxalq tilining rivojlanishi, adabiy tilning shakllanishi, til hodisasi mohiyati va taraqqiyotining qonuniyatlari bilan bog‘liq ilmiy-nazariy va ilmiy-amaliy xulosalarni chiqarishning asosiy 9 yo‘llaridan biridir. Shuning uchun ham barcha xalqlar tilshunosligida, xususan, o‘zbek tilshunosligida ham bunday yo‘nalishlardagi tadqiqotlar juda katta miqdorni tashkil etadi. Shuni ham unutmaslik lozimki, mazkur yo‘nalishdagi ilmiy tadqiqotlar, ulardagi ilmiy nazariy umumlashmalarsiz, xulosalarsiz boshqa yo‘nalishlardagi izlanishlarni tasavvur etish qiyin. 4 Tilshunoslik ilmida lingvopoetika atamasi XX asrning oxirgi choragida qo‘llanila boshlagan bo‘lib, bu yo‘nalishdagi tadqiqotlar tarixi uzoq o‘tmishga borib taqaladi. Bu tadqiqotlarning ko‘pchiligi mumtoz adabiyotimiz poetikasini o‘rganishga bag‘ishlangan kuzatishlar doirasida amalga oshirib kelingan. XX asrning 70-80-yillaridan boshlab badiiy asar tilini lingvopoetik nuqtayi nazardan tadqiq etishga bag‘ishlangan ishlar maydonga kela boshladi. Jumladan, N.Mahmudovning “Oybek she’riyatidagi o‘xshatishlarning lingvopoetikasi” maqolasida Oybek lirikasiga xos individual o‘xshatishlar misollar asosida tahlil qilingan. Bundan tashqari, o‘tgan asrning oxiri va asrimiz boshlarida lingvopoetika muammolari tadqiqiga bag‘ishlangan qator dissertatsiyalar yoqlandi, monografiyalar e’lon qilindi. S.Karimovning “O‘zbek tilining badiiy uslubi”, I.Mirzayevning “She’riy matnni lingvopoetik talqin qilish muammolari”, M.Yoqubbekovaning “O‘zbek xalq qo‘shiqlarining lingvopoetik xususiyatlari”, M.Yo‘ldoshevning “Badiiy matnning lingvopoetik tadqiqi” nomli doktorlik dissertatsiyalari, M.Yo‘ldoshevning “Cho‘lponning badiiy til mahorati”, G.Muhammadjonovaning “80-yillar oxiri 90-yillar boshlari o‘zbek she’riyatining lingvopoetik tadqiqi”, D.Shodiyevaning “Muhammad Yusuf she’riyati lingvopoetikasi” nomli nomzodlik dissertatsiyalari, B.Yo‘ldoshev, Z.Shodiyevlarning “Ufq” trilogiyasining lingvopoetik tadqiqi masalalari” monografiyalari shular jumlasidandir. O‘zbek tilining badiiy uslubi monografik tarzda o‘rganilgan S.Karimovning “O‘zbek tilining badiiy uslubi” mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasi nafaqat stilistik yo‘nalishdagi, balki lingvopoetik masalalarni ham o‘z ichiga olgan tadqiqotdir. Shuningdek, I.Mirzayevning “She’riy matnni lingvopoetik talqin qilish muammolari” nomli doktorlik 4 Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – Б.10. 10 dissertatsiyasi o‘zbek tilshunosligida mazkur yo‘nalishdagi dastlabki yirik ishlardan biridir. Dissertatsiyadagi lingvopoetik kuzatishlarning markaziga she’riy nutq olinib, bu namunalar tilning barcha sathlari misolida lingvopoetik nuqtayi nazardan tadqiq etilgan. I.Mirzayevning ushbu dissertatsiyasida qofiya, uning leksik tuzilishi semantik tarkiblanishi bilan qiyosan o‘rganilgan. Qofiyada so‘zlararo semantik munosabatlar, turli so‘z guruhlarining qofiya tarkibidagi o‘rni, qofiyaning morfologik tuzilishi, so‘z turkumlariga munosabati, sintaktik jihatlari kabi masalalar lingvopoetik aspektda yoritilgan. Ishda she’riy nutqning sintaktik tuzilishi unsurlari: misra ko‘chishi, so‘z birikmasi yoki gapning keyingi misraga ko‘chgan holatlarda misra ko‘chishining o‘ziga xos ko‘rinishlari tahlil qilingan. She’riy nutqda kiritmalarning qo‘llanilish xususiyatlari uch aspektda – tarkibiy- sintaktik, mazmuniy-uslubiy, ritm-qofiya yasash aspektida o‘rganilgan. Bundan tashqari ishda she’riyatda so‘z tartibi, uning ikki asosiy turi (to‘g‘ri va teskari turi) tahlil qilinib, har ikkalasi usluban betaraf va funksional nuqtayi-nazardan teng qimmatlidir, degan xulosalar bayon qilingan. 5 G.Muhammadjonovaning «80-yillar oxiri 90-yillar boshlari o‘zbek she’riyatining lingvopoetik o‘ziga xosligi tadqiqi» nomli nomzodlik dissertatsiyasida tadqiqotning maqsadi qilib qamrab olingan davrdagi o‘zbek badiiy nutqining kumulyativ, ekspressiv xususiyatlari ochib berilgan. D.Shodiyevaning “Muhammad Yusuf she’riyati lingvopoetikasi” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasida esa shoir she’rlarining leksik-semantik xususiyatlari lingvopoetika bilan aloqadorlikda tahlil etilgan. S.Umirovaning tadqiqot ishida takror va uning turlari, parallelizm, oksyumoron, epitet kabi lingvistik vositalarning aktuallashuvi orqali poetik individuallik hosil qilinishi Usmon Azim she’riyati misolida o‘rganilgan. Shakl va mazmun dialektikasida mazmunning birlamchiligi tamoyili Usmon Azim she’riyatida ham yetakchilik qilishi, takror turlari va parallelizm matn mazmunini butunlay o‘zgartirib yubora olmasligi konstruktiv vazifasi nuqtayi nazaridan yordamchi prinsip sifatida maydonga chiqishi va ular muhim bir poetik vazifaga – ekspressivlikka xizmat qilishi bir qancha misollar orqali izohlangan. Lisoniy vositalarning poetik 5 Yusupova O. Bekmuradova I. O‘zbek tilshunosligida badiiy matn lingvopoetikasini o‘rganish masalalari. // SamDU ilmiy axborotnomasi. 2021-yil, 6-son. – B.4-8. 11 individuallikni ta’minlashdagi o‘rni tadqiq etilgan ishlardan yana biri T.Butunboyevaning tadqiqot ishi bo‘lib, unda A’zam O‘ktam va Minhojiddin Mirzo she’riyati asosida nazmiy diskurs individualligini ta’minlovchi fonetik, leksik birliklar, badiiy tasvir vositalarining stilistik imkoniyatlari o‘rganilgan. A’zam O‘ktam va Minhojiddin Mirzo ijodiga xos lingvopoetik va lingvopragmatik xususiyatlar aniqlangan(3). Lingvopoetika sohasida yaratilgan dastlabki tadqiqot ishlarida asosiy e’tibor leksik birliklarning funksional-stilistik xususiyatlariga qaratilgan bo‘lsa, keyinchalik grammatik birliklarning lingvopoetik xususiyatlari ham yoritila boshlandi va har bir lisoniy birlikning badiiy matnda qo‘llanilish xususiyatlari alohida tadqiqot obyekti bo‘la boshladi. A.Sobirovning “She’riyatda so‘z tartibi” nomli dissertatsiyasida esa o‘zbek tilida so‘z tartibining turlari, ifoda imkoniyatlari, yondosh hodisalarga munosabati o‘rganilgan. She’riyatda so‘z tartibining to‘g‘ri, o‘zgargan, kontakt, distant va aralash turlarining birlamchi va ikkilamchi vazifalari aniqlangan. Inversiyaning asosiy vazifalari hozirgi o‘zbek she’riyati misolida tadqiq etilgan. Mazkur tadqiqotlarda shoir, yozuvchilarimizning individual uslubini, til mahoratini chuqurroq o‘rganish natijasida qimmatli fikrlar bayon etilgan. Yozuvchilarning alohida asarlari tili va uslubi, badiiy adabiyot tilidagi frazeologizmlar, til tasviriy vositalari, emotsional-ekspressiv leksika, badiiy adabiyot tili leksikasi, yozuvchi asarlari tilining leksik-semantik tarkibi, poetik tilning stilistik ifoda sistemasi, an’ana va novatorlik poetik tilda leksik-grammatik vositalarning ishlatishdagi mahorat, individual okkazionalizmlar va ularning funksional-lingvistik va semantik xususiyatlari o‘rganilgan hisoblanadi. Badiiy asar nafaqat stilistik, lingvopoetik jihatdan o rganilgan, balki badiiyʻ asardagi lingvistik birliklarning statistik tadqiqi amalga oshirilgan, chastotali, ters, alfavitli lug atlar yaratilgan. Bu davrlarda yozuvchilar asarlari tilining lug‘ ʻ atini tuzishda tajribalar o‘tkazildi. Badiiy asar tili lingvostatistik aspektda ham kengroq o‘rganila boshlandi. Yozuvchilar asarlari tilining lug‘atlarini yaratish bo‘yicha tavsiya beradigan ishlar maydonga keldi. Lug‘atlar chop etildi. Ilmiy, amaliy 12 ahamiyati beqiyos bu lug‘atlardan izohli lug‘atlarni yaratishda, yozuvchilar asarlari tili va uslubini o‘rganishda foydalanish mumkin. Xullas, she’riy asar tili va uslubini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlarda bayon etilgan ilmiy mushohadalar va xulosalar milliy adabiyotimizdagi rang-barangligini konkret yozuvchilar ijodi tahlili misolida o‘rganish va umumlashtirishning nazariy va amaliy ahamiyati g‘oyat kattaligini, o‘zbek adabiyotining asosiy tamoyillarini keng ko‘lamda namoyish qilib ko‘rsatishga xizmat qiladi. S.Karimovning “Badiiy matnning uslubiy alomatlari” qo‘llanmasida o‘zbek tili tarixida badiiy uslubning shakllanishi va taraqqiyoti haqida fikr yuritilib, o‘zbek klassik adabiyoti asosan poetik asarlar tarzida shakllanganligi, yuzaga kelgan janrlar taraqqiyoti ham poeziya rivoji bilan bog‘liqligi, badiiy uslubning shakllanishida she’riy san’at va janrlarning xizmati alohida bo‘lgani ta’kidlangan. Asarda o‘zbek adabiy tili va uning badiiy uslubining shakllanishida ma’lum o‘rin egallagan ijodkorlar ijodi haqida bahs yuritilgan. Shu bilan birga o zbekʻ adabiyotining rivojida boshqa omillarning ta’siri haqida ham so z yuritgan va bir ʻ qator dalilli fikrlarni ilgari surgan. 6 1.2. She’riy matnlar tilining o‘ziga xos xususiyatlari She’riy asar tili o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ifodaning alohida turidir. She’rlardagi badiiy ifoda muhim xususiyatlarining vujudga kelishi so‘z va uning ma’no noziklari bilan bog‘liqdir, shunki she’rdagi har bir so‘z o‘quvchiga estetik zavq beradi. Har bir ijodkor o‘z navbatida so‘z yaratuvchi ham hisoblanadi. Garchi u umumxalq tili boyliklaridan foydalansa-da, o‘rni bilan yangi so‘zlar topadi, mavjud so‘zlarga libos kiygizadi, butun jilosini ko‘rsatadi, inson tabiati va ongiga ma’naviy ozuqa beruvchi, yangi ma’no kasb etuvchi so‘zlarni ishlatadi. Shu sababdan har bir so‘zning o‘nlab sinonimlari bor. Tilni bilish faqat qaysi so‘zning necha xil ma’nosi borligini bilish bilangina o lchanmaydi. Shu so‘zlardan lirik ʻ kechinma aksini she’rga singdirish so‘zlarni o‘zaro hamohang qilish, lirik 6 Yusupova O . Bekmuradova I . O ‘ zbek tilshunosligida badiiy matn lingvopoetikasini o ‘ rganish masalalari . // SamDU ilmiy axborotnomasi . 2021-yil, 6-son. – B.4-8. 13 qahramon portretini o‘quvchi ko‘z oldiga keltira olish va boshqa juda ko‘p shartlarni bajarishi kerak. E’tiborlisi she’rlarda misralar soni cheklangani uchun, shoirlar zimmasiga bu xususiyatlarning hammasini sanoqli so zlarda gavdalantirishʻ vazifasi ham yuklanadi. Buning uchun muallif chinakam so‘z zargari bo‘lishi kerak. Shundagina she’riy asar tili alohida lisoniy alomatlarga ega bo‘ladi, funksional uslublarga doir matnlar orasida barcha lingvistik va ekstralingvistik belgilari bilan yaqqol ajralib turadi. Kuzatishlarimiz shuni ko rsatadiki, she’riy ʻ matnlar tili jamiyat hayotini aks ettirishda asriy tajribalarga ega bo‘lgan badiiy adabiyot bilan uzviy bog‘liq. Shu sababdan, she’riy matnlar tilini o‘rganish va tahlil qilish she’rning butun ichki va tashqi bog‘lanishi, ijodkorning dunyoqarashi, unda adabiy va noadabiy vositalarning qo‘llanishi jihatdan to‘la-to‘kis his etishni talab qiladi. She’rning ichki va tashqi bog‘lanishini, matn ma’nosini his etish she’riy matn tilining muhim xususiyatlarini ochishga yordam beradi. She’rlar matnida qo‘llangan har bir so‘z umumxalq tilida mavjud bo‘lgan lug‘aviy vositalarning ifodavorlik ko lamini ko‘rsatuvchi, uni rivojlantirish yo‘llarini ʻ belgilovchi muhim manbadir. Shu sababdan, she’riy matnlar tili tilning boshqa shakllaridan alohida farqlanadi. She’riy matnlar tili badiiy obrazli, ta’sirchan, emotsional-ekspressiv tildir. Bunda badiiy obrazlilik, ifoda vositalariga boylik, so‘zlardagi emotsional bo‘yoqdorlik darajasining kuchliligi badiiy nutqning asosiy vazifasi bo‘lgan estetik ta’sirchanlikni kuchaytiruvchi vositalardan hisoblanadi. Badiiy nutqqa xos metafora, metonimiya, sinekdoxa, o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, xilma-xil takrorlarning mavjudligi, she’riy matnlarda ham bu kabi vositalarning badiiy ifodaning boshqa nutq turlariga nisbatan kuchliligi, bu vositalardan bir qismining ijodkorning individual uslubiga xos trop va figuralarni hosil qilishda ishtirok etishi she’riy matn tilining muhim xususiyatlaridan biri sifatida ajratishni taqozo etadi. She rning hamisha muayyan ichki tartib asosiga qurilishi, oddiy ʼ so zlashuvga o xshamasligi, hamma fikr va tuyg ularni bu shaklda ifodalab ʻ ʻ ʻ bo‘lmasligi unga qandaydir sirlilik, mumtozlik maqomini beradi. She’riy matnlar tili axborot berish vositasigina bo lgan so zlashuvdan yoki fikrni tushuntirish yo li ʻ ʻ ʻ 14 bo lmish ilmiy bayondan o zining alohida qurilishi, nutqning odatdagi talablarigaʻ ʻ bo ysunmasligi, kishida hissiyot uyg otadigan ohangga egaligi bilan ajralib turadi. ʻ ʻ Bu o‘ziga xosliklarni quyidagicha izohlash mumkin: - She’riy matnlarda hissiyot va kechinma ifodalari ustuvor bo‘ladi. Bunda so zning sehrli jozibasi, odam ruhiyatiga ta sir ko rsata oladigan darajadagi ʻ ʼ ʻ ko tarinkiligi to‘laqonli namoyon bo ladi: ʻ ʻ Ma’sum kuz ming yoshli donishman sifat Ohista g‘udranar ko‘zlarin yumib. Har bir lahzasida go‘zal bir hikmat, Unga to‘ymayapman tinglab, tikilib. - She’rning hamisha qofiya, vazn talablariga amal qilishi o‘z-o‘zidan til birliklarining ham shu talablarga mos qo‘llanishini yuzaga chiqaradi. Bunda so‘zlar turli o‘zgarishlariga uchrashi, ba’zi so‘zlarning qisqa shakllaridan foydalanish, ayrim hollarda vazn talabi nuqtai nazaridan so‘zlarda turli fonetik o‘zgarishlar, bo‘g‘inlarning orttirilishi holatlari ham kuzatilishi mumkin: Sen borsan, Umrimning har dami bahor. Bahoriy sabolar tafti lutfingda. Sening huzuringga qaytgali takror Tezroq botishini so‘rayman kundan. - Estetik ta’sirchanlikni ta’minlash uchun arxaizm, istorizm, neologizm, okkazional so‘zlar, ko‘p ma’noli so‘zlar va shu kabilardan foydalaniladi: Paxtazor yomg‘iru qordan ko‘pchigan, Chaqirim uzoqda tuyular har joy. Sen-chi, ketayapsan kuchsiz yelkangda O‘n olti kiloyu etik dahsar loy. - She’riy matnlarda fonetik o‘zgarishlar bilan bir qatorda ohangdorlik, 15 fonetik o‘ziga xoslik uchun ko‘tarinki ifoda talab etiladi. Nozik ma’noli, balandparvoz so‘zlardan erkin foydalaniladi: Bas, yetar! Chekilgil, nozik iste’dod! Ey, mayda istaklar, keting nariga. Sakkizinchi osmon bo‘lib ko‘rinmang Yigirmanchi asr shoirlariga! - She’riy matnlarda grammatik-morfologik shakllarning tarixiy shakllari ham erkin qo‘llanadi. Bunda tasvirga tarixiy tus berish shart bo‘lmasa ham, muallif vazn yoxud qofiya talablaridan kelib chiqib, so‘zlarning arxaik shakllaridan foydalanishi mumkin: Haqiqat menga termulgay Qilib ko‘zyosh tomonlardin, Tamom men so‘ng judo bo‘lgum Yurakdin, jon yoronlardin. - Yuqorida aytgan talablar sabab she’riy matnlarda gap bo‘laklarini tartibining o‘zgarishi, ya’ni inversiya hodisasi juda keng uchraydi: Ular shunday yashashar inoq, Bir-birlarin qilishmas hafa. Gohida tong onajonim goh Erta turar har gal, har dafa. - She’riyatda murojaat birliklaridan ko‘p foydalaniladi. Shu bois, she’riy matnlar tilida undalmalar ko‘p uchraydi. Chori Avaz she’riyati ko‘proq peyzaj tasvirlarida, bevosita tabiat va undagi obrazlarga murojaat qilish hollari bilan xarakterlidir: O, Shabnam, Qayerdan olgansan visol yo‘lida Aqiqdek jismingni nisor etmoq va ona typroqni tark etmoq imkonini. 16 She’rlarda faqat shakl va mazmuni bilan emas, balki ifoda tarzi orqali ham ta’sirchanlik ta’minlanadi. Bunda ko‘p jihatdan she’rni o‘qigan odamning ifodali o‘qish tarzi ahamiyatlidir. Bu hol she’rlarning qat iy akustik xususiyatlarga egaʼ bo lishini taqozo qiladi. Muayyan musiqiy zarb (ritm) va qofiya, poetik sintaksis ʻ va inversiyalar qo llanishi so zlarning harakatchanligi, ohangdorligi va ʻ ʻ yoqimliligini ta minlaydi. Bu hol mazmun tovlanishlariga erishish borasida she’rga ʼ tuganmas imkoniyatlar beradi. Nasriy asarlar o quvchi tomonidan yolg iz idrok ʻ ʻ etilgani, asosan, ichda o qilgani uchun ham muallif hamda qahramonlarni har bir ʻ kishi alohida tasavvur qiladi. She’r uchun voqea va tafsilotlar tasviri emas, balki inson ruhiyati ifodasi muhimdir. Shu bois she’rlar uchun voqeabandlikdan ko ra, ʻ inson tuyg ulari jilvasi, chigal kechinmalarni hissiyotga ta sir etadigan, ruhiy ʻ ʼ titroqqa soladigan yo sinda ifoda etish muhimdir. Qat iy poetik qoliplarga amal ʻ ʼ etilgan holda she riy kashfiyotlar qilish zaruriyati bugungi davr she’riyatining ʼ mukammallashuviga olib keldi. Ijod olamining tamomila o zgachaligi, muayyan ʻ she rda ifodalangan poetik mazmunni boshqa asarlarda, bo lakcha yo sinda berish ʼ ʻ ʻ deyarli mumkin emasligi har bir she r o zigagina mansub qoida bilan tug iladi va ʼ ʻ ʻ shunga ko ra yashashini ifoda etadi: ʻ 7 Mangu osudadir mening maydonim, Bir umr bilmadi u nimadir jang. Bugun sovib, tinib qolgandir qonim, Aybdorlarni… qo‘ying, yaxshisi, tinglang. Mangu osudadir mening maydonim. Bu misralar nasriy matnga aylantirilsa, undagi sirlilik, ta sirchanlik, ʼ mukammallik butunlay yo qqa chiqib, oddiy so zlarning unchalik ham mantiqli ʻ ʻ bo lmagan yig indisiga aylanib qoladi. Chinakam she’r sehri uning mohiyatini ʻ ʻ anglash mushkulligida, mazmunning tutqich bermasligidadir. Muallifning o zigagina xos individual uslub, ohang, faqat o zigagina tegishli ʻ ʻ betakror ruhiy holatning ifodasi she’rni yuksak darajaga ko taruvchi omildir. ʻ 7 Ўзбекистон Миллий энциклопедияси. Тошкент, 2000. – Б. 289. 17 Shuni ham aytish joizki, badiiy adabiyot oliy san’at, u mutlaqo o‘ziga xos xususiyatlar, qoida-qonuniyatlar bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham adabiyot haqida haqida gap ketganda uning materialini boshqa san’atlar materialini ham boshqa namunalar bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Taniqli olim G.V.Stepanovning fikricha, til materiali san’atkorlar tomonidan ishlatiladigan boshqa barcha materiallardan uning o‘zida moddiy va ideal tomonlarning mavjudligi bilan farqlanadi. 8 Til birliklari badiiy adabiyotga olib kirilgunga qadar ham muayyan moddiy, shakl va mazmun, ma’noning birligi sifatida mavjuddir. O‘z leksik, grammatik ma’nosiga ega bo‘lgan so‘z, so‘z birikmasi gap kabi til birliklari yozuvchining badiiy maqsadiga bo‘ysundirilgan holatda tegishli badiiy-estetik mazmunni yuzaga chiqarish, ifodalash uchun qo‘llanadi. Shu tariqa avvaldan ma’noga ega bo‘lgan til birliklari badiiy asarning lisoniy to‘qimasini shakllantirar ekan, ular ijodkorning badiiy mahoratiga uyg‘un ravishda yana yangi o‘ziga xos badiiy ma’no mazmunlarni namoyon qiladi. 9 Shu o‘rinda lingvopoetikaning yuzaga kelishi, badiiy asar tilini o‘rganishdan ko‘zlangan asosiy maqsad masalasi haqida ham fikrlar keltirish o‘rinlidir. Tilshunos olim Ma’rufjon Yo‘ldoshev “Badiiy matn lingvopoetikasi” monografiyasida mazkur masala xususida so‘z yuritar ekan, quyidagi mulohazalarni ilgari suradi: Badiiy adabiyot so‘z san’ati bo‘lganligi uchun uni o‘rganish tilshunoslik vakolatiga kiradimi yoki adabiyotshunoslik vakolatiga kiradimi qabilidagi bahs juda eski bo‘lib, u hamon ma’lum bir darajalarda davom etib keladi. Adabiyotshunoslik lingvistik tushunchalar va metodlar asosida tadqiqotlar olib borishi kerakmi yoki yo‘qmi tarzidagi savollarga javob izlash kerakmi yoki yo‘qmi tarzidagi savollarga javob izlash filologiya ilmida u yoki bu tarzda namoyon bo‘lmoqda. Tabiiyki, tilday murakkab hodisaning mohiyati va sinoatli qonuniyatlaridan mukammal xabardor bo‘lmasdan turib, uning ming bir ma’no-mazmun va jilolarda yashash manzili chin ilmiy taftish qilishga urinish samarasiz yumushdir. Shuning uchun ham filologiya tarixida mazkur faoliyat 8 7 Yo ‘ ldoshev M . Badiiy matnning lisoniy tahlili . – Toshkent , 2008. – B .5. 9 Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. – Toshkent, 2008. – B.6 18 uchun eng qulay va uyg‘un bir yo‘lni izlash harakati turli shakllarda bo‘y ko‘rsatib keladi. 10 She’riy asarlar tili, badiiy matnning lingvopoetik xususiyatlarini o‘rganishda badiiy asarning voqeiy mohiyati so‘z orqali qay tarzda, qaysi qonuniyatlar asosida ifoda etilayotgani, bunda lingvistik xususiyatlar badiiylikni, shu jumladan poetikani yuzaga keltirishga xizmat qilayotganini chuqur filologik yondashuv asosida o‘rganilgandagina chinakam lingvopoetik xossalar namoyon bo‘ladi. Bu xossalar esa ilmiy-nazariy filologiya uchun ham, filologik ta’lim uchun ham birday ahamiyatli. Badiiy matnni to‘g‘ri filologik talqin, tahlil va idrok etish, undan maksimal estetik zavq va axborot olish malakasiga erishishda lingvopoetika asosiy omildir. She’riy matn nihoyatda murakkab badiiy-estetik butunlik hisoblanadi. Unda ifodalangan asosiy mazmunni tushunish ham murakkab ijodiy jarayondir. Badiiy asar, ayniqsa, she’riy matnlarda mutlaqo o‘ziga xos, goh ochiq, goho yashirin, turli ishoralar, tagma’nolar bilan ifoda topgan mazmunning ma’nosini to‘g‘ri anglash, ma’naviy-madaniy, aqliy-hissiy va lisoniy-estetik faoliyat natijasidagina mumkin bo‘ladi. Har qanday matnning mazmunini tushunish uchun til leksikasi va grammatikasini bilish zarur va yetarli bo‘lsa, she’riy matnning mazmunini idrok etish uchun bundan tashqari ayni paytda badiiy matnning o‘ziga xos lisoniy-poetik qonuniyatlarini ham bilish lozim bo‘ladi. Ilmiy adabiyotlarda badiiy matn tushunchasiga “badiiy asar mazmunini ifodalagan, funksional jihatdan tugallangan, tilning tasvir imkoniyatlari asosida shakllangan, o‘zida turli uslub ko‘rinishlarini muallifning badiiy niyatiga ko‘ra erkin jamlay oladigan, tinglovchi yoki o‘quvchiga estetik zavq berish, ta’sir etish xususiyatiga ega bo‘lgan g‘oyat murakkab butunlik” 11 degan ta’rif beriladi. Darhaqiqat, she’riy matnni yaratish jarayonida boshqa uslub matnlarida bo‘lganidek qat’iy mantiq, soddalik, tushunarlilik, normativlik kabi qonuniyatlarga to‘la-to‘kis amal qilinavermaydi. Unda badiiy tasvir vositalari, o‘xshatishlar, ma’no ko‘chishlari, takrorlar, ma’nodosh so‘zlar, zid ma’noli so‘zlar, yangi 10 Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент, Фан. 2008. – Б.7. 11 Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – Б.88. 19 ma’noli so‘zlar, tarixiy so‘zlar, arxaik so‘zlar qo‘llanaveradi. Bunda til birliklarining ekspressivlik vazifasi asosiy o‘ringa qo‘yilgan holda tilning ifoda tasvir vositalaridan unumli foydalaniladi. Ushbu xususiyatlarga qo shimcha tarzdaʻ she’riy matnlarda qofiya talabi nuqtai nazaridan, ohang va jozibadorlikka ham e’tibor beriladi. Bunda insonni ruhan to‘lqinlantirish, yig‘latish, kuldirish, xayolot olamiga yetaklash, o‘yga cho‘mdirish, estetik tafakkurini shakllantirish, voqea- hodisalarga teran, boshqacha nazar bilan boqishga o‘rgatish kabi ko‘plab imkoniyatlarni o‘zida mujassam qilgan bo‘ladi. Bu o‘rinda N.Mahmudovning til bajaradigan vazifalar haqidagi quyidagi fikrlari muhim: “Til fikr ifodalash, dunyoni bilish, bilim-tajribalarni to‘plash, saqlash va keying avlodlarga yetkazish, milliy-ruhiy munosabatlarni aks ettirish, go‘zallik kategoriyalarini voqealantirish kabi bir qancha vazifalarni bajaradi. Tilni faqat va faqat kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi sifatida talqin etish insonning tabiiy tilini, bu benihoya murakkab va muhtasham hodisani, eng kami, jo‘nlashtirishdan, aniq bir milliy qiyofa yoki milliy-ruhiy zamindan mosuvo bo‘lgan sun’iy tilga tenglashtirishdan, yo‘l harakatini tartibga solish maqsadida yaratilgan shartli “til”ga baravarlashtirishdan boshqa narsa emas… Holbuki, odamlar til vositasida tuyg‘u va kechinmalarni, quvonch va qayg‘ularni, hayrat va hayronliklarni, qalbdagi huzurlari kabi xilma-xil sezgilarni ham ifodalaydilarki, bular hamisha ham sof kommunikativ maqsadlarni ko‘zda tutmaydi. Estetik vazifa tilning asosiy kommunikativ vazifasini qulaylashtiradi, uning imkoniyatlarini boyitadi. Til va nutq ayni shu estetik vazifasi bilan ifodalilik, ta’sir quvvatini namoyon etadi.” 12 Yuqorida ta’kidlangani singari she’riy matn estetik butunlik sifatida qaralar ekan, bu butunlikni faqat shakldan iborat deb o‘ylashni to‘g‘ri deb bo‘lmaydi. Bunday matnlarda tilning estetik vazifasi asosiy o‘rinda qo‘yillsa-da, ifodalanayotgan fikr, ya’ni, kommunikativ vazifa ham e’tibordan chetda qolmaydi. 1.3.Chori Avaz she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlari 12 Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – Б.93. 20 Badiiy matnni tahlil qilish jarayonida fonetik birliklarning xususiyatlariga ham alohida e’tibor berish lozim. She’riy matnda nutq tovushlarining estetik imkoniyatlari tez va qulay idrok etiladi. Chunki she’rda o‘ziga xos jozibador ohang bo‘ladi. Bu ohangdorlikka tovushlarni uslubiy qo‘llash natijasida erishiladi. She’riyatda asosan alliteratsiya (undoshlar takrori) assonans (unlilar takrori), geminatsiya (undoshlarni ketma-ket qo‘llash) kabi fonetik usullardan foydalaniladi. She’riy matnlarda undoshlarni qavatlash, tovushlarni takrorlash, so‘zlarning fonetik qobig‘ini o‘zgartirib yozish, tovush orttirish yoki tovush tushirish kabi usullar yordamida ekspressivlik ta minlanadi. Tovushlarni uslubiyʼ qo‘llash bilan bog‘liq qonuniyatlarni yozuvda aynan ifodalash imkoniyati cheklangan. Biroq talaffuz va bayon muvofiqligiga fonetik vositalar yordamida erishish mumkin. Badiiy tilda ruhiy holatni yozuvda ifodalash o‘ziga xos murakkablikni yuzaga chiqaradi. Lirik qahramon ruhiyatidagi ichki hayajon, quvonch, qayg‘u, taajjub, hayrat, kinoya, kesatiq, so‘roq, ta’kid, talab va istak kabi elementlarni aynan tasvirlashda muallif unli yoki undoshlarni birdan ortiq yozish usuli – fonografik vositalardan foydalanadi. Assonans. Badiiy nutqqa intonatsion butunlik, ohangdorlik va emotsional- ekspressivlik bag‘ishlash maqsadida qo‘llaniladigan fonetik usullardan biri assonans hisoblanadi. Adabiyotlarda assonans aynan yoki yaqin unlilarning takrorlanib kelishidan hosil bo‘ladigan ohangdoshlik ekanligi bayon qilingan: Bu sirli qudratga bo‘ldim guv o h men, Tiriklik darsidan bo‘ldim og o h men, Angladim kimda haq, kimda gun o h men. Haq qal’asi, xalq qal’asi yoriltosh. Assonans qofiyadosh so‘zlar tarkibida kelib, she’riy nutqqa ko‘tarinki ruh va o‘ziga xos musiqiylik baxsh etadi. Keltirilgan misolda takrorlanib kelgan “o” tovushi fonetik xarakteriga ko‘ra orqa qator, quyi keng, lablangan unli. Mazkur xususiyatlariga ko‘ra talaffuzda biroz cho‘zib aytishga moyil tovush bo‘lib, 21 misralar yakunidagi takrorlanuvchi so‘zdan oldin kelgan so‘zlarning urg‘uli bo‘g‘inida kelib, lirik qahramonning ruhiy holatini ifodalamoqda. Ko‘ngil menikidir, men ham u tar a f, Jismim ham begona emas-ku, yo R a b. Bu holga bo‘lmagay beparvo qar a b, Qay zot topib berar bu dardga chora. Alliteratsiya: Badiiy nutqning ohangdorligini va ta sirchanliginiʼ ta minlashda alliteratsiyaning o rni beqiyosdir. She’riy nutqda misralar, undagi ʼ ʻ so zlar hamda bo‘g‘inlar boshida yoki oxirida bir xil undosh tovushlarning ʻ takrorlanishiga alliteratsiya deyiladi. Tovushlar zamiridagi musiqiylikka asoslangan usul qadimda Sharq she riyatida keyin qo llanilib kelingan ko hna ʼ ʻ ʻ badiiyatshunoslik ya ni “ilmi-bade”da alliteratsiya “tavze’ san’ati” deb yuritilgan. ʼ Alliteratsiya nasriy asarlarda ham kuzatilishi mumkin. 13 Bundan tashqari xalq maqollarida intonatsion butunlikni ta minlash maqsadida ham keng ʼ foydalanilganligini kuzatiladi. Chori Avaz she’rlarida alliteratsiya ko‘p uchramasa- da, she’rga chiroyli ohang va joziba baxsh etganini ko‘rish mumkin: Q iz bolishga tashlar boshini, Q iz yosh to‘ka-to‘ka charchadi. Q arg‘ay-qarg‘ay uyquga ketdi Tunga sherik yurgan barchani. A sta- a sta qaytdim o‘zimga, A qlim, yodim tiklandi bari. A sta- a sta qaytdim izimga Yaproq yozgan daraxt singari. Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahoratini namoyon etadigan emotsional-ekspressiv ifoda tasvir vositalari va bu vositalar bilan bir xil vazifada qo‘llanib keluvchi leksik birliklarni aniqlash, ularning muallif badiiy-estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani 13 Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – Б.50. 22 haqida mulohaza yuritish ham zarur hisoblanadi. Buning uchun tahlilga olingan badiiy asar tilidagi ma nodosh, shakldosh, zid ma noli, ko p ma’noli tarixiy vaʼ ʼ ʻ eskirgan so zlar, yangi yasamalar, shevaga oid so zlar, chet tillardan o zlashgan ʻ ʻ ʻ so zlar ajratib olinib, asarga nima maqsad bilan olib kirilganligini izohlash ʻ maqsadga muvofiq bo ladi. ʻ Ma’nodosh so zlar. ʻ Ma’nodosh so zlar tilning lug aviy jihatdan boylik ʻ ʻ darajasini ko rsatib beruvchi o ziga xos vosita hisoblanadi. O zbek tili ma nodosh ʻ ʻ ʻ ʼ so zlarga juda boy. Shoir va yozuvchilar tilimizdagi ma nodor so zlar ichidan ʻ ʼ ʻ tasvir maqsadiga eng munosiblarini topib ular orqali qahramonlar ruhiyati hamda tasvir obyektining eng kichik qirralarigacha ifodalashga harakat qiladilar. Badiiy matndagi ma’nodosh so‘zlar tahlilida, asosan, ichki jihatga e‘tiborni qaratish zarur. Ulardan biri muallifning ikki yoki undan ortiq ma’nodosh so‘zdan ifodalanayotgan mazmun uchun eng maqbul birini tanlash bo lsa, ikkinchisi ayni ʻ bir matn tarkibida ikki yoki undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg‘un holda qo llashi masalasidir. Halima Ahmedova she’riyati ham ʻ bu jihatdan boy va xilma-xildir. Tilshunoslikda ma’nodoshlikning, asosan, uch turi farqlanadi, ya’ni: 1) leksik ma’nodoshlik; 2) frazeologik ma’nodoshlik; 3) leksik- frazeologik ma’nodoshlik. 14 Leksik ma’nodoshlikdan bir necha maqsadlarda foydalaniladi. Ulardan eng asosiysi, so‘z takrorlarining oldini olish orqali, go‘zal shakl va ifoda bera olishdir. Bunda bir misra yoki bandda bir so‘zning ikkinchi marta qo‘llanishiga ehtiyoj sezilsa, bu jarayonda so‘zning aynan o‘zi emas, balki ma’nosi ushbu tushuncha bilan aynan bir xil yoki yaqin bo‘lgan boshqa bir so‘z tanlanadi. Meni qiynar butkul o‘zga o‘y, Notanish xavf , begona xatar . Bu xavf nahor , tong dir bu xatar , Bir bor umrim bo‘yi ko‘rmagan. Har lahza shasht qaytar, titrab ketar dil, Shugina titroqdan o‘zga umid yo‘q. 14 Kurbanova M., Yo ldoshev M. Matn tilshunosligi. – Toshkent: Universitet, 2014. – B.60 ʻ 23 Oh, men naqadar soddaman va go‘l, Yupatmoqlik uchunnotilmas-ku o‘q. Axir ko‘p iymonni unutgan kaslar, Mansabdor bozori bo‘lmagan kasod, Haq va adolatning qoshida askar, Shunchaki erkinmiz , shunchaki ozod. Ushbu misollarda qo‘llangan o‘zga-notanish-begona, xavf-xatar, nahor-tong , soda- go‘l, haq-adolat, erkin-ozod so‘zlari leksik ma’nodosh so‘zlar bo‘lib, ularni qo‘llash orqali muallif so‘z takrorining oldini olgan va tasvirga yanada nozik bo‘yoq berishga harakat qilgan. Shunga ko‘ra, mazkur misralardagi ma’no takrori ifodalanayotgan mazmunni uslubiy jihatdan kuchaytirishga xizmat qilgan. Mahoratli yozuvchilarning badiiy til imkoniyatlaridan foydalanish borasidagi ustunliklaridan biri shundaki, ular faqat tilda mavjud bo‘lgan, tayyor ma’nodosh so‘zlardangina foydalanib qolmasdan, badiiy tasvir ehtiyojiga ko‘ra ma’nodosh bo‘lmagan so‘zlarni qo‘llaydilar. Buning natijasida ushbu so‘zlar ham matnda xuddi ma’nodosh so‘zlar kabi idrok etiladi. Masalan: Har qadam duch kelaverasan Bir nokasga yoki yomonga . Yoki Aldov qancha turar? Qanchadir yolg‘on ? Bo‘lmasmikin yozib qo‘yishsa narxin? Bahosi har qalay, emasdir osmon, Uch, besh, e yo‘q, barini torting. Zid ma’noli so‘zlar. Tilda zid ma’noli so‘zlaming mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotida juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. Ma’nosi bir-birga qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlar shoir va yozuvchilar uchun zarur bo lgan san’atlardan biri tazodni vujudgaʻ 24 keltiradi. Yevropa filologik an’anasida zid ma’noli so zlar antiteza san’atini hosilʻ qiladi. Badiiy asar tiliga bag‘ishlangan ishlarda bu san’atga nisbatan zidlantirish, qarshilantirish atamalari ishlatiladi. Zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo llash ʻ orqali tushunchalar, belgilar, obrazlar zidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma’noli so‘zlar farqlanadi: Bilasan, Shoh erur kunduz ochunga, Qiyin bu shohlikni zabt etib o‘tmoq. Sen bor. Qanday oson qora sochingga Kunduzlarni o‘rab oppoq tun etmoq. Mazkur she’rda qo‘llanilgan kun va yor obrazlari tasvirida qiyin-oson, qora- oppoq, kunduz-tun singari zid ma’noli so‘zlar qo‘llangan bo‘lib, bu uch qarama- qarshi xususiyat yoki hodisalarning lirik obrazlarni tasvirlashda ishtirok etishi poetik obrazning originalligini ta’minlab, tasvirni aniq, ixcham va ta’sirchan ifodalab kelgan va she’rga xos poetik individuallik aynan ushbu so‘zlar orqali ta’minlangan. Haqiqatan ham, “kunduzlarni qora sochiga o‘rab, oppoq tun etish” xususiyatini asl individual topilma deyish mumkin. Tasodifiy ushbu holdan Na yig‘lar , na kulardik , Faqatgina turnalardan Baland uch deb tilardik . Bu misrada keltirilgan yig‘lardik va kulardik zid ma’noli so‘zlari yordamida poetik obrazlarning to‘satdan ro‘y bergan voqelikka munosabati ifodalangan . Buyuk fojeni ham misqolday shodlikka almashar oson. U shunchalar dilbar, shunchalar saxiy. Bu misralardagi buyuk va misqolday , foje va shodlik antonim so‘zlari ham tasvirning ta’sirchanligini oshirishga xizmat qilgan. 25 Keltirilgan misollar orqali shuni aytish mumkinki, zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash orqali muallifning estetik mqsadidan kelib chiqqan holda, tasvirlar bir-biriga qarshilantirilgan hamda badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligi ta’minlangan. Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, Har kun ming tug‘ilib , har kun ming o‘lib . Tilshunoslik nuqtai nazaridan zid ma’nolilikning turli lingvistik sathlarga oid birliklar vositasida namoyon bo‘lishi tadqiq etilsa, adabiyotda keng ma’noda kontrastga oid tushunchalarni umumlashtirgan hodisa sifatida tushiniladi. Zid ma’nolilik “Adabiyotda inson xarakterini, narsa va hodisalarning sifat va xususiyatlarini bir-biriga qarama-qarshi qo‘yib tasvirlash usuli” sifatida talqin etilsa, uslubiyatda, ifodada so‘zlarning uslubiy bo‘yoqlari o‘zaro mos kelmay qolishiga asoslangan, umumiy qonuniyatlarga ko‘ra o‘zaro bog‘liq bo‘lgan muhim birliklar sifatida qaraladi. 15 Oksyumoron . Kontrastning bir ko rinishi sifatida qaraladigan oksyumoronʻ hodisasi ham Halima Ahmedova she’riyatida faol uchraydi. Oksyumoron yunoncha so‘z bo‘lib, zakiy, nodon degan ma’noni bildiradi. U leksik birliklarning ma’nosiga ko‘ra zid birikishini ifodalaydi. Bunda ikkita zid ma’noli so z bir-biriga ʻ birikadi va natijada yangi ma’noli tushuncha hosil bo‘ladi. Oksyumoronning asosiy vazifasi muallifning tasvirlanayotgan hodisaga bo‘lgan shaxsiy munosabatini ifodalash hisoblanib, kuchli obrazlilik kasb etadi. Masalan: Jilmayasan Masrur, sarxush Tun oppoq qor ichimdan. Oppoq oqshom, oq tun va sen... Tushga o xshaydi chindan. ʻ Keltirilgan misoldagi oq tun birikmasini hosil qilgan ikki qarama-qarshi so z ʻ oksyumoronni yuzaga chiqargan. 15 Sadinova N. Oksyumoron haqida mulohaza. // International scientific journal. 2023-yil, 4-son. – B.132. 26 Eskirgan so‘zlar. Jamiyat rivojlanib borar ekan, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniyma’naviy hayotdagi ba’zi tushunchalar tamomila eskirib, amaliyotdan chiqib ketadi. Badiiy asarda muayyan davr voqealari tasvirlanar ekan, ana shu davrga oid bo‘lgan eski tushunchalarga murojaat qilmaslikning aslo iloji yo‘q. Tilshunoslikda bunday tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlar “arxaizmlar” va “istorizmlar” degan nomlar ostida umumlashtiriladi. Tilning hozirgi davri uchun eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan til birligi arxaizm deb yuritiladi. Arxaizm o‘zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi leksik birlik bilan yonma-yon yashaydi. Arxaizmlar badiiy matnda tasvirlanayotgan davr voqeligini real tasvirlash, asarning tarixiylik ruhini ta’minlash maqsadida qo‘llaniladi. Ayrim arxaik so‘zlar zamonaviy ma’nodoshiga qaraganda kuchliroq ma’no ifodalash xususiyatiga ega. Masalan, yo qsil – kambag‘al arxaik so‘zlariga e‘tibor beradigan bo‘lsak, “hechʻ narsaga ega emaslik” ma’nosi yo‘qsil leksemasida kambag‘al leksemasiga qaraganda ancha ortiq, chunki mazkur so‘zlar tarkibi tarixiyetimologik tahlil etilganida anglanadigan yo‘q - kam so‘zlari qiyoslansa, birinchisida ayni belgining “nol” darajada ekanligi seziladi. Arxaik so‘zlar muayyan davrning yozma uslubini ifodalashda yoki qahramonning nutqiy xarakteristikasini berishda ham uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat tarixiy narsa yoki voqea-hodisalaming nomini bildiruvchi so‘zlar istorizm (tarixiy so‘zlar) deyiladi. Istorizmning arxaizmdan farqi shundaki, bugungi kunda o‘sha tarixiy voqelikning o‘zi ham uni anglatuvchi boshqa leksik birlik ham bo‘lmaydi, demak istorizm o‘zi ifodalayotgan hodisaning yagona nomidir. Ko‘p hollarda eskirgan so‘zlar asarga tarixiy ruh berish maqsadida qo‘llaniladi, biroq Halima Ahmedova she’rlarida qo‘llangan arxaik so‘zlardan maqsad mutlaqo boshqacha. Shoira modernistik she’rlarida ham eskirgan so‘zlardan unumli foydalanadiki, bu xususiyat o‘zgacha ifoda uslubi yaralishiga xizmat qiladi: Ko‘zim ashki agar qondir Rahm kutma yomonlardin. 27 Ki yo‘qsa gar ta’na toshi Kelgay ming-ming zamonlardin. Keltirilgan misoldagi ashk so‘zi izohli lug‘atda “ko‘z yoshi” ma’nosini anglatadi. Yana bir misol vositasida ko‘radigan bo‘lsak: Sho‘rlik, goho sayyoddan cho‘chib Suvsab yurgan ohular misol. Tilning o‘tmas qirralarida Kun kechirar jim, aftodahol. Ushbu to‘rtlikda qo‘llanilgan sayyod so‘zi izohli lug‘atda ovchi, tutuvchi ma’nolarini anglatadi va misrada ham ayni shu ma’noni anglatmoqda. Aftodahol so‘zining esa izohli lug‘atda ikki xil ma’nosi izohlangan. Birinchi ma’nosi yiqilgan, darmonsiz bo‘lsa, ikkinchisi notavon, nochor, abgor ma’nosini ifodalaydi. Mazkur she’rda esa yiqilgan, darmonsiz ma’nosini ifodalab kelgan. Ish yo‘lkasin ko‘madi xazon, Teraklarga qo‘nmagay hilol. Yulduzidan ayrilar osmon, Osmonidan yulduz ham, alhol . Ushbu to‘rtlikda keltirilgan alhol so‘zi izohli lug‘atda hozir, ayni paytda, shu paytda kabi ma’nolarni ifodalab kelgan. Bu misrada ham aynan shu ma’noda qo‘llanilgan bo‘lib, yulduz va osmonning bir-biridan bir vaqtning o‘zida ayrilganini anglatib kelyapti. Lingvokulturologik birliklar. Bugungi davr o‘zbek tilshunosligida antroposentrik nazariyaning shakllanishi tilning madaniyat bilan aloqasini tadqiq etish, til birliklarida madaniy jihatlarning aks etish tomonlarini o‘rganish, lug‘aviy sath birliklarini til va madaniyat munosabati nuqtai nazaridan tadqiq qilish kabi bir qator masalalarni ko‘ndalang qo‘ydi. Antroposentrik tilshunoslikning yetakchi yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan tilshunoslik, madaniyatshunoslik, etnografiya, psixolingvistika sohalari hamkorligida yuzaga kelgan, tilning madaniyat, etnos, millliy mentallik bilan o‘zaro aloqasi va ta’sirini antroposentrik paradigma tamoyillari asosida 28 o‘rganuvchi soha lingvokulturologiyadir. 16 Mazkur sohaning asosiy maqsadi madaniyat, xalq tafakkuri, uning olamini idrok etishdagi o‘ziga xos jihatlarning tilda aks etishini o‘rganish, o‘zida madaniy semantikani aks ettiruvchi til birliklarini tadqiq etish hisoblanadi. Bunday til birliklari lingvomadaniy til birliklari termini ostida birlashadi va ularga ramz, mifologema, etalon, metafora, paremiologik birliklar, pretsedent birliklar, nutqiy etiket kabilar kiradi. Lingvokulturologik birliklar bevosita madaniyat bilan bog‘liq elementlar sifatida millatimizning deyarli barcha yozuvchi va shoirlari asarlarida uchraydi. Til va madaniyat tajassumi hisoblangan bunday birliklar ijodkorning individual uslubi, so‘z qo‘llash mahoratidan kelib chiqqan holda u yoki bu ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. O‘zbek adabiyotida otashin she’rlari bilan o‘zining alohida o‘rniga ega bo‘lgan shoir Chori Avaz she’riyatida o‘ziga xos lingvomadaniy xarakterga ega bo‘lgan o‘xshatishlar, metaforalar, pretsedent birliklar qo‘llangan bo‘lib, ular orqali she’rning milliy jozibasi yanada go‘zalroq namoyon bo‘ladi. Xususan: Ishq nayzasi nishon aylagan Qo‘lda tutib kemtik yurakni, Yurakning o‘rnida olib qaytamiz Shabnam yanglig‘ kelin – chechakni. O‘zbek milliy madaniyatida kelinchak ramzi pok, nozik va nafis tuyg‘ular xususiyatini berishda ko‘p ishlatiladi. Mazkur she’rda kelinni shabnamga qiyoslanishida ham kelinning shabnamdek musaffo, go‘zal, jalb qiluvchi va nafis ekanligini eskpressiv bo‘yoqdorlik bilan izohlash maqsadi ko‘zda tutilgan. She’rda tasvir obyektini obrazli qiyoslash maqsadida ayni tushuncha har bir lingvomadaniyatda o‘ziga xos ifoda vositalariga ega bo‘ladi. Xususan, o‘zbek xalqining madaniy turmush-tarzida chorvachilik bilan shug‘ullanish ham qishloq xo‘jaligining azaliy tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Shoir Chori Avaz “Do‘st bilan suhbat” nomli she’rida bu holatni yodga oladi: Esingdami? Bahor edi, 16 Primov A., Qodirova X. Tilshunoslikning dolzarb muammolari. – Urganch, 2019. – B.15. 29 Qo‘y boqardik adirda. Misralardagi qo‘y boqardik birikmasi ham o‘zbek xalqiga xos lingvomadaniyatning bir ko‘rinishini ifidalashga xizmat qilgan. Bundan tashqari, o‘zbek lingvomadaniyatida shunday til birliklari borki, ular qadriyat darajasiga ko‘tarilgan: Assalomu alaykum, salomat bo‘ling, omonlik tilayman kabilar. Poetik obrazlarlarga bunday qadriyatlarni singdirish orqali muallif o‘zbek tilining yuksak darajadagi madaniyatli va boy til ekanligini o‘quvchi ruhiyatida muhrlanishiga xizmat qilishini ko‘zda tutadi. Salom! Singilginam! Kamgap, kamtarim! Topdingmi izlagan mushfiq hislarni . Shoirning bolalarga atalgan “Bir dunyo savol” she’riy to‘plamidan: Deylik,daf ’atan sizga Uchrab qolsa, yalmog‘iz Cho‘chimasdan “Assalom” Deb ayta olurmisiz? O‘xshatishlar, metaforalar, pretsedent birliklar va etalonlar mavjud bo‘lgan badiiy matnni o‘rganish muayyan millatga xos bo‘lgan xususiyatlarning ilmiy talqinini yaratishda muhim asos bo‘lib xizmat qiladi. Pretsedent birliklar til tizimini tadqiq etishning yetakchi yo‘nalishlaridan biri bo‘lgan lingvokulturologiyaning asosiy o‘rganish obyektlaridan biri hisoblanadi. Mazkur birliklarga bag‘ishlangan tadqiqotlarda qayd etilishicha, muayyan til sohiblariga yaxshi tanish bo‘lgan va ularning lisoniy xotirasida saqlanadigan, nutqiy faoliyatda qayta-qayta murojaat qilinadigan shaxs nomlari, barqaror so‘z birikmalari, jumlalar hamda matnlar pretsedent birliklar sifatida qayd etiladi. 17 O‘zbek lingvomadaniyatiga xos jihatlarni o‘rganishda pretsedent nomlar alohida ahamiyat kasb etadi. Milliy xarakterga ega bo‘lgan pretsedent nomlar lingvokulturologiya uchun muhim manba bo‘la oladi. Chori Avaz she’riyatida Odam, Alpomish va 17 Primov A., Qodirova X. Tilshunoslikning dolzarb muammolari. – Urganch, 2019. – B.19. 30 qalmoqlar, Yoriltosh kabi o‘zbek lingvomadaniyatiga oid nomlar faol qo‘llangan. Xususan: Nozik vujudingni titroq silkitar, Ona Yer shoshirar – tuproq silkitar, Faqat bir yo‘l menda – ko‘nglim zil ketar, Elan, tosh yorilgay: “ Yoriltosh , yoril!” Nechun menga so‘ylarding Tun, hilolning tilidan? Alpomishga ko‘z tikkan Qalmoqlarning elidan? Ushbu misollarda qo‘llangan pretsedent nomlar lingvomadaniyatimizga xos xususiyatlarni o‘ziga xos tarzda namoyon etib kelgan. Bundan nomlar muayyan sifatlarga ishora qilish vazifasini bajarganligi sababli lingvomadaniyatda biror tushunchaning ramzi sifatida qo‘llanadi. Ko‘rinadiki, til o‘zida millatning milliy o‘zligi, madaniyatini aks ettirish jarayonida til va madaniyat o‘zaro tutashadi va bu tutashgan joyda lingvomadaniyat paydo bo‘ladi. Lingvomadaniy birliklar nutqda yoxud badiiy matnda qo‘llanganda muayyan millatga xos madaniy universiyalarni ifodalaydi. Bu jarayonda lingvomadaniy konsept yuzaga chiqadi. Til o‘zining kelib chiqishiga ko‘ra madaniyat bilan bog‘liq bo‘lib, u jamiyat bilan birga takomillashadi. Tilning madaniyat bilan bog‘liqligi uni milliy ruhning tarkibiy qismiga aylantiradi. Lingvomadaniy konsept milliy xarakterning, milliy ruhning shakllanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi madaniyat vositasi sifatida tilda alohida o‘ringa ega. Shu jihatdan, tilimizning lingvokulturologik xususiyatlarini alohida o‘rganish, til birliklarining lingvomadaniy tomonlarini tadqiq qilish, badiiy matnda aks etgan lingvomadaniy konsept ifodasini tahlil qilish bugungi tilshunosligimizning asosiy vazifalaridan biri bo‘lishi lozim. Bob bo‘yicha xulosa 31 O‘zbek tilshunosligida she’riy matnlar tadqiqiga bag‘ishlangan ko‘p sonli ilmiy tadqiqotlar mavjud. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, nasriy matnlarga qaraganda she’riy matnlar ma’no nozikliklariga boy, emotsional-ekpressiv ta’sirchanligi yuqori. She’riy matnlar tili axborot berish vositasigina bo lganʻ so zlashuvdan yoki fikrni tushuntirish yo li bo lmish ilmiy bayondan o zining ʻ ʻ ʻ ʻ alohida qurilishi, nutqning odatdagi talablariga bo ysunmasligi, kishida hissiyot ʻ uyg otadigan ohangga egaligi bilan ajralib turadi. ʻ Til birliklari va ifoda tasvir vositalari nasriy matnda qo‘llanganda ifoda etadigan estetik maqsad she’rlarda boshqacha tarzda yuzaga chiqishi mumkin. Yuqorida keltirgan eskirgan so‘zlar bo‘yicha qarashlarda aynan shu xususiyat namoyon bo‘ladi. Ya’ni nasriy asarlarda qo‘llangan tarixiy va arxaik so‘zlardan ko‘p hollarda tasvirga tarixiy tus berish, unga qadimona ohang singdirish maqsadi ko‘zlansa, she’riy matnlarda bunga qo‘shimcha ravishda o‘ziga xos uslub yaratish, qofiya talablariga javob beradigan shaklni hosil qilish vazifalari ham yuklanadi. Shunday ekan, leksik birliklarning she’riy va nasriy matndagi funksional- lingvistik xususiyatlarni o‘rganishda umumiy tavsiflash emas, balki o‘zaro qiyoslash orqali farqli jihatlarni ko‘rsatish, so‘z va belgilarning har ikkala shaklda kelishiga xos xususiyatlarni alohida ajratib o‘rganish samarali bo‘ladi. Chori Avaz she’riyati o‘zgacha lingvistik xususiyatlarga ega. Ularda qo‘llangan ma’nodosh, shakldosh, zid man’noli so‘zlar, tarixiy va arxaik so‘zlar, shevaga oid birliklarning har biri shoir uslubiga xos qiyofa namoyon qilishda o‘zining ajralmas o‘rniga ega hisoblanadi. II BOB. CHORI AVAZ SHE’RIYATIDA BADIIY TASVIR VOSITALARINING QO‘LLANILISHI 32 2.1. Chori Avaz she’riyatida o‘xshatish va metaforalarning funksional- semantik xususiyatlari She’riyat maydonida qalami siyohi otashin hissiyotlarga qondirilgan, yorqin obrazlari, mardona so‘zlari, betakror ohangi yuraklarga sabodek mayin kirib boradigan, go‘zal tashbehlarga boy she’riyat sohibi Chori Avaz o‘zining alohida o‘rniga egadir. Shoir ijodi o‘zining takrorlanmas o‘xshatishlarga boyligi, nafis hislar singdirilgan misralari bilan o‘quvchini o‘ziga maftun etadi. Uning har bir satrida o‘zgachalikni, hali hech bir asarda uchramaydigan jo‘shqinlikni va hissiyot jozibasini ko‘rish mumkin. Shoir she’riyatida yor tasviriga bir necha marta murojaat qiladi va yorga “o‘z-o‘zidan yonadigan olov” deya ta’rif beradi. Yorning ruhsiz vujudga qilgan hujumidan lirik qahramon iztirobga tushadi. Shoir she’rlarida mungli nola, tushuniksiz dard sababchisi hamisha muhabbatdir. Uning iztirobga yo‘g‘rilgan she’rlari har qanday “yuragi” bor insonning hislarini junbishga soladi, ularga jo‘shqinlik baxsh eta oladi. Shoir ko‘pchiligimizga oddiydek tuyulgan hodisalardan yangicha ruh va harorat topadi, ularni shunchaki aytib qo‘ya qolmay, o‘zigagina xos bo‘lgan uslub bilan ifodalaydi. Bilamizki, uslub ulkan hayotiy tajriba sifatida baholanib, ijodkorning ovozi, adabiy qiyofasini ko‘rsatadigan belgidir. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo‘lsak, uslub ijodkorning hayotga, odamlar taqdiriga o‘ziga xos idrok bilan yondashishi, qalbidagi kechinmalar va izhorlarni aks ettirishda boshqalardan farq qiladigan jihatidir. She’r inson qalbining borliqdagi tasviriga o‘xshaydi. Ana o‘sha tasvirning qanchalar go‘zal hamda jilvador bo‘lishi ijodkor qo‘llaydigan poetik obrazlarga bog‘liq. Chori Avazning vatan, ona, muhabbat, yor, hijron, sog‘inch, armon, bahor, kuz mavzularida bitilgan she’rlarini o‘qir ekansiz, ulardagi tasvir uslubi ko‘z oldingizda aniq namoyon bo‘la boshlaydi. Buning boisi esa, shoir obraz yaratishga o‘ziga xos tarzda yondashganidir. Obraz bu — hayotning bir bo‘lagi, hayotiy voqelik singdirib yuborilgan, ammo ijodkor tomonidan ideallik qonuniyatlari asosida ongda qayta ishlangan parchasidir. Shoir obraz yaratishda o‘ziga xos uslubiga ega. Shoir she’riyatida obrazlar shakllanishida detallarning o‘rni katta. U 33 avvaliga she’rda biror detal qo‘llaydi, unga ma’lum vazifa yuklagan bo‘lsa, she’rdan she’rga uning ma’no ko‘lami kengayib boradi, natijada ushbu detal obrazga aylanadi. Chori Avaz yaratgan poetik obrazlar orasida tun, yol‘, quyosh, ko‘ngil, yaproq, vaqt, ona obrazlari alohida o‘rin tutadi. Metafora va o‘xshatish. Poetik leksikologiya yo nalishining tadqiqotʻ ko lami juda keng qamrovlidir. U o z doirasida sinonim, omonim, antonim ʻ ʻ so zlarni, ma’no ko chishlarining barcha jabhalarini (metafora, metonimiya, ʻ ʻ sindekdoxa, vazifadoshlik, kinoya), chegaralangan leksikalarni(dialektizmlar, istorizmlar, arxaizmlar…) tahlil qiladi . Tilimizda shunday obrazli ifodalar, turg‘un birliklar borki, ularni lingvopoetik yondashuvda tadqiq etish o‘zbek tilining ochilmagan qirralarini ochib berishga xizmat qiladi. O‘xshatish – badiiy tasvir vositalaridan biri bo‘lib obyektni obrazli, ta’sirchan, konkret va ixcham ifodalash xususiyatlari bilan ajralib turadi. O‘xshatishlar o‘ziga xos obrazli tafakkur tarzining mahsuli sifatida yuzaga keladi. Shuning uchun ham ular nutqda hamisha badiiy-estetik qimmatga ega bo‘lib, nutqning emotsional-ekspressivligi, ifodaliligi, ta’sirchanligini ta’minlashga xizmat qiladi. Tilimizda o‘xshatishga nisbatan ham metafora atamasi ko‘p qo‘llaniladi. Lekin metafora va o‘xshatish orasida ma’lum farqlar bor. Bu farqlarni “Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari” asari muallifi M.Yo‘ldoshev shunday taqqoslaydi: “1. O‘xshatishda so‘zlar o‘z ma’nosi bilan ishtirok etadi. Metaforalarda so‘zlar doimo ko‘chma ma’noda bo‘ladi. 2. O‘xshatishda ikki komponent – o‘xshatiluvchi obyekt va o‘xshovchi obraz qiyoslanadi. Metafora esa bir komponentli bo‘ladi. 3. O‘xshatishlarda kengayish imkoniyati ko‘p, bir gao hatto abzas darajasida kengayishi mumkin. Metaforalar esa so‘z yoki so‘z birikmasidan iborat bo‘ladi. 4. O‘xshatishda maxsus ko‘rsatkichlar bo‘ladi: -dek, - day, -simon, -larcha, kabi, singari, o‘xshamoq va boshqalar. Metaforalarda bunday ko‘rsatkichlar bo‘lmaydi”. 18 So‘zlashuv jarayonida, shuningdek, badiiy adabiyotda so‘zlovchi yoxud 18 Yo‘ldoshev M. Badiiy matn va uning lingvopoetik tahlili asoslari.-Toshkent, 2007.-B.96 34 yozuvchi ifodalanayotgan fikrni til birliklari vositasida ta’sirchan ifodalash, tasvirning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ochish uchun so‘zlarni o‘z ma’nosidan tashqari ko‘chma ma’nolarda ham qo‘llaydi. Bunda so‘zlar o‘z lingvistik vazifasi bilan bir qatorda qo‘shimcha ma’nolarni ham ifodalaydi. So‘zlarning bunday ma’nolarda qo‘llanishi nutqqa yoxud badiiy asarga obrazlilik, ekspressiv bo‘yoq beradi, ifodani erkin va to‘laqonli ochib berib, tinglovchi yoxud o‘quvchining estetik zavq olishini ta’minlaydi. Metafora ana shunday san’atdir. Metafora narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslangan holda so‘z ma’nosining ko‘chishi hodisasini ifodalaydi. 19 Metaforaning asosiy vazifasi badiiy matnga obrazlilik bag‘ishlash bilan bir qatorda muallif tomonidan tasvirlanayotgan obrazning barcha qirralarini o‘quvchi tasavvurida aniq gavdalantirish, fikrning qisqa va aniqligini ta’minlashdan iboratdir. Chori Avaz she’riyati o‘ziga xos betakror metafora va o‘xshatishlarga boydir. Shoir nutqning obrazliligini oshirish maqsadida metaforadan foydalanishda asosan, ot, sifat va fe’l turkumidagi so‘zlarni ishlatadi. Masalan, quyidagi misrada metaforik ma’noda qo‘llangan so‘zlar ot va fe‘l so‘z turkumida: Tun chekinar kipriklaringdan, Chiqa boshlar ko‘zingdan quyosh. Jon olaman kulgularingdan, Men ruhingman, axir, qalamqosh. Ushbu misralarda esa sifat metaforik ma’noda qo‘llangan: Yoshman-ku, ne uchun asov yurakni Yuvosh torttiradi bu keksa navo? Sevaman bahorni, qo‘ng‘ir kurtakni, Kuzni ham sevmasdan bo‘lurmi ammo… Shoir metaforadan ayniqsa tabiat manzaralarini tasvirlashda ko‘p foydalanadi va bu tasvirga obrazli va ta’sirchan jilo baxsh etadi: Seni o‘ylasam Osmon xiralashar, 19 Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Й. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992 . – Б.45. 35 Yulduzlar to‘kilar, Oy ham qulaydi. Bir sovuq zindonga qamaydi ular. Urilar zax nafas yuzimga. Shoir she’riyatidagi ruhiyat talqinining ochib berilishida ham metaforalarning ahamiyati katta. Xususan: Afsus, quvonchlarim o‘spirin yoshda, Eng gulgun faslda hordi, qaridi. Minba’d ko‘tarmadim hech kimni boshda, Garchand bunday imkon menda bor edi. Tilshunoslikda mazmuniy jihatda metaforalarning uch turi, ya’ni odatiy metaforalar, jonlantirish va sinestetik metaforalar farqlanadi. 20 Yuqorida ko‘rib o‘tilgan metaforalarning barchasi, asosan, odatiy metaforalardir. Jonlantirish badiiy nutqqa obrazlilik baxsh etuvchi muhim vositalardan biridir. “Badiiy san’atlar” kitobida jonlantirish haqida shunday deyiladi: “Jonlantirish – istioraning bir ko‘rinishi. Jonlantirish odamlarga xos bo‘lgan xislatlarni jonsiz predmetlar, tabiat hodisalari, hayvonot, parranda, qush kabilarga ko‘chirish orqali paydo bo‘ladigan tasvir usulidir”. 21 “O‘zbek tili stilistikasi”da ham “kishilarning harakatlari, his- tuyg‘ulari, so‘zlash va fikrlashlari jonsiz predmetlarga ko‘chirilishi”ga 22 jonlantirish deyilishi ta’kidlanadi. Mumtoz adabiyotimizda jonlantirishning ikki turi farqlangan: 1. Tashxis – shaxslantirish, jonsiz narsalarni insonlarday qilib tasvirlash. She’riyatda jonlantirishdan voqelikni obrazli tasvirlash maqsadida foydalaniladi. Tasvir obyektiga kitobxonni yaqinlashtirish, voqelikning anglanishini osonlashtirish va quruq-rangsiz ifodadan qochish uchun ham mazkur usulga murojaat qilinadi. Quyida shoir Chori Avazning “Tortilgan kamon” turkumidan keltirilgan she’riy parchada muallif “tabiat hodisalari”ni jonlantirish orqali kitobxonning tasvirlanayotgan voqelikka munosabatini faollashtiradi: 20 Миртаджиев М. Переносные значения и их манифестация в узбекском языке. АДД.-Т.,1989, с-13 21 Boboyev T ., Boboyeva Z . Badiiy san ’ atlar . TDPU , 2001.- B .11 22 Shomaqsudov A. va boshqalar. O‘zbek tili stilistikasi.-T.: “O‘qituvchi”, 1983.-B.245 36 Tong. Quyosh ataylab chiqqanda y Albatta olmoqqa o‘chini – Sovuqqa, ayozga, qorlarga Ko‘rsatib qo‘ymoqqa kuchini. Yosh to‘ka boshladi quyoshning Qish chidash berolmay qahriga. Va yig‘lab bosh qo‘ydi nish urgan Maysalar lashkarin bag‘riga. Maysalar bezovta dildirab Quyoshdan iltifot so‘raydi… Kech. Quyosh maysalar lashkarin Tun bilan qoldirib jo‘nadi. Tun esa boqqancha ularga Hayratdan kelmasdi hushiga – Maysalar miriqib uxlardi Quyoshni ko‘rishib tushida. 2. Intoq – nutq sohibi sifatida tasvirlash, insonlardek gapirtirish demak. Bu tur jonlantirishda narsa va buyumlar, hayvonlar insonlardek gapiradi. Shoir Chori Avazning “Tortilgan kamon” turkumidan joy olgan “Orol nidosi” deb nomlangan she’rida intoq-jonlantirishdan unumli foydalanilgan va Orolni so‘zlatish orqali tasvirlanayotgan voqelikni o‘quvchiga ta’sir kuchini yanada oshishiga erishilgan: Kel, menga hamdam bo‘l, kel, meni tushun – Ko‘p emas, bir lahzang baxsh et men uchun; Yo‘lma-yo‘l men tashlab chiqqan vatan bo‘l, Quyun, bo‘ronlarga bir on maskan bo‘l; Uzoqlarda qolgan qirg‘og‘im bo‘lgin, Tuzu qumga to‘lgan qarog‘im bo‘lgin; Bir lahza kemam bo‘l, zangla va chiri, Bir lahza baliqday jon ber, so‘ng tiril; Sinestetik metaforalarda bir sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa 37 tushuncha boshqa sezgi organi bilan idrok etiladigan narsa-tushunchaga o‘xshatiladi, yaqinlashtiriladi vas hu asosda ko‘chma ma’no yuzaga keladi. Masalan, Shirin tabassum, shirin gap; yengil tabassum, yengil nigoh, yengil qadam: og‘ir gap, og‘ir masala kabi. Bu misollarda keltirilgan Shirin, yengil, og‘ir sifatlarida sinestetik metafora sodir bo‘lgan. Maza-ta’m ma’nosini bildiruvchi “shirin” va o‘lchovni ifodalaovchi “yengil” so‘zlari “yoqimli”ma’nosida, “og‘ir” so‘zi esa “yoqimsiz” ma’nosida kelgan. Chori Avaz she’rlarida o xshatish san’atidan ham mahorat bilanʻ foydalangan. O‘xshatish shunday san atki, unda so zlarda ifodalangan ikki yoki ʼ ʻ undan ortiq narsa va hodisa, xususiyatlar o rtasida mavjud bo lgan o xshashlik, ʻ ʻ ʻ sifat va belgidagi umumiylik qiyoslanadi, o zaro solishtiriladi, tasvirlanayotgan ʻ narsa-hodisaning ayrim xususiyati yorqin, chuqurroq va ta sirliroq ochib beriladi. ʼ Narsa va hodisalar o‘rtasidagi o‘xshashlikka asoslanib, ularning biri orqali ikkinchisining belgisini, mohiyatini to‘laroq, aniqroq, bo‘rttiribroq ko‘rsatib berish o‘xshatish deyiladi. O‘xshatish eng qadimiy va ko‘p qo‘llanadigan tasviriy vositalardandir. 23 Ijodkor o‘xshatishdan ifoda tasvirini badiiy ta sirchan ifodalash ʼ uchun, uning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ochishda, ruhiy holatlarini aks ettirishda, tabiat manzaralarini tasvirlashda foydalanadi. Chori Avaz qo‘llagan o‘xshatishlar go‘zal va betakrorligi, ta’sirchanligi bilan bir-birini takrorlamaydi. Shoir tashbehlarida o‘xshatish obyekti qilib, asosan, tabiat unsurlari olinadi. Ochdim quchog‘imni o, kelgil, qani! Ey, mening ruhimning izlab topgani. Poyimda sil kabi sarg‘aygan xazon Kelajak kunlarga o‘t qo‘yar ayon. *** Kuz esa ming yoshli donishmand sifat Ohista g‘udranar ko‘zlarin yumib. Bu qanday afsungar, bu qanday xilqat, Nechun to‘ymayapman unga tikilib. 23 Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992 . – Б.89. 38 *** Kun nafis va iliq kafti-la Sap-sariq barglarni silaydi. Yel ko‘zim o‘ngida o‘zini Oftobning rangiga belaydi. Tabiat qaytadan jonlanar, Lahzalar ardoqli kichadi. Ufqqa termulgan tiriklik Quyoshni – olovni ichadi. Ko‘ksimda umidlar yonmoqda, Ketyapti yuragim gupurib. Nigohim bilanmi quyoshni Olganday ufqdan sug‘urib. O‘zbek tilida boshqa tillarda bo‘lgani kabi o‘xshatishlar to‘rt unsurdan tarkib topadi va ular o‘xshatish subyekti, o‘xshatish etaloni, o‘xshatish asosi va o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichi deb nomlanadi. 24 M.Mukarramov o‘xshatishlarni yuqorida keltirilgan to‘rt unsurning qay darajada ishtirok etishi belgisiga qarab ikki guruhga ajratadi: 1. Grammatik belgili o‘xshatishlar. Bunda obyekt, obraz va belgilar grammatik ko‘rsatkichi bilan mavjud bo‘ladi. To‘rt belgidan birontasi ham tushib qolmaydi. Xazonlar raqsiga mayus termulib, O‘tgan kunlarimdan mantiq axtardim. Ilhom kelayotir do‘stimday kulib, Munis kuzga ifsho etgali dardim. Bu misradagi ilhom – o‘xshatish subyekti, do‘st - o‘xshatish etaloni, kulib kelayotir – o‘xshatish asosi, -day – o‘xshatishing shakily ko‘rsatkichi. Bu to‘liq o‘xshatish. 24 Маҳмудов Н. Ўхшатишлар – образли тафаккур маҳсули// Ўзбек тили ва адабиёти, 2011 йил, 3-сон. – Б.72. 39 2. Logik o‘xshatishlar. Bunda grammatik belgi bo‘lmaydi: Bas…s! Osmonlarda yashashdan to‘ydim, Qanotim og‘irlik qilmoqda. Men endi tosh, Meteor kabi Otilgan Yer tomon. Yo‘l uzun, yo‘l uzoq, yo‘l yiroq, Sen – orzu, sen – hayot, sen… Biroq, bas. Shoirning “Ro‘shnolik” she’ridan olingan parchadagi “Sen – orzu, sen hayot, sen…” misrasida qisqargan o‘xshatishlar mavjud. Chunki ularda o‘xshatishning asosi (qaysi xusuxiyati o‘xshashligi) va ko‘rsatkichi ifodalanamagan. Bu logik o‘xshatishga misol bo‘ladi. Shoir qo‘llagan o‘xshatishlar noodatiyligi, bir-birini takrorlamasligi bilan alohida ajralib turadi: Bir hovuch nur darchadan sachrab, Zulmatga tig‘ kabi sanchildi. Shoir esa negadir sekin, Sekingina jilmaydi, kuldi. *** Koinotga tushgan yo‘lchi dek Hayrat ichra termulaman tek. *** Biz uchun: g‘o‘za – botanika, o‘g‘it – himiya, traktor – fizika, tabelchi – algebra edi u paytlar. *** 40 Oromlar ko‘z qisib qiz kabi Qo‘ymasin vujudni eritib. Oromlar po‘lat dek qalbni ham Bag‘rida yuborgan chiritib. *** O‘sha bahor to‘qnash keldi Bolalikning kuziga, Umr esa toshqin sel dek Oqar, qaytmas iziga . *** Mening umrim nima? Mezon dek daydib Haq uchun kurashga hamroh istadim. Ammo kimlargadir dardlarim aytib, Faqat she’rlar bitmoq bo‘ldi qismatim . Ko‘rinadiki, o‘xshatishning asosida ham, metaforaning asosida ham qiyoslash-o‘xshatish mazmuni yotadi. Har ikkala ifoda tasvir vositasi ham ekspressivlik, obrazlilik xususiyatlariga ega. Biroq, metaforada obrazlilik o‘xshatishga nisbatan kuchlidir. Chori Avaz she’rlarida ifodalanayotgan mazmun- mohiyat, badiiy tasvir nutqning betakror ifoda tasvir vositalari: o‘xshatish va metaforalar bezagida yanada sayqallashib, go‘zal qiyofaga kelgan. Shoira she’riyatida bu kabi badiiy tasvir vositalari nihoyatda ko‘p uchraydi. Bu esa shoiraning ifoda tasvir vositalarining bu turlaridan nihoyatda unumli, o‘z o‘rnida mohirona foydalanganining o‘ziga xos dalilidir. Chori Avaz she’riyati shunday o‘ziga xos metaforalarga, obrazli o‘xshatishlarga nihoyatda boy va uning betakrorligini belgilab turuvchi vositalar orasida eng e’tirofga loyig‘i o‘xshatish va metaforalardir. Epitet. Badiiy adabiyotda, xususan she’riyatda lirik qahramon kechinmalarini ifodalashda, narsa va hodisalarni yoki ularning ma’lum bir xususiyatlarini aks ettirishda albatta obrazli tasvirlardan foydalaniladi. Bunday tasvirlashning eng keng tarqalgan turi epitetdir. Epitet narsa, hodisa, tushunchalarni 41 va ularga xos xususiyatlarni obrazli tavsiflash, qisqa qilib aytganda, sifatlash demakdir. Epitet antik davrlardan beri fanga ma’lum tasvir vositasi bo‘lib, uning nomi grek tilidan tarjima qilinganda “izohlash”, “izohlovchi” degan ma’nolarni bildiradi. “Epitet – poetik aniqlovchi. U boshqa doimiy aniqlovchilardan ekspressivlik hosil qilishi, ko‘chma ma’noda ishlatilishi bilan farq qiladi.” 25 Odatiy aniqlovchilar orqali tasvirlash o‘quvchida yoxud tinglovchida hayajon uyg‘otmaydi. Masalan, loyqa suv birikmasi biz uchun tanish, keng tarqalgan aniqlovchili birikma. Uni eshitganimizda yoxud o‘qiganimizda tasavvurda doimiy tasvir aks etadi. To‘g‘ri, har qanday aniqlovchili tasvir mohiyatida obrazlilik yotadi, ammo bu jihat yuqorida keltirilgan odatiy epitetlarda anchayin kuchsiz bo‘ladi. Biroq, loyqa dard birikmasida esa obrazlilik kuchlilashganini, tasvirda ekspressivlik paydo bo‘lganini ko‘rish mumkin. Bu uslubiy epitetning namoyon bo‘lishidir. Demak, epitet obrazlilik namoyon qilishi, tinglovchida hayajon uyg‘otishi nuqtai nazaridan odatiy va uslubiy turlarga bo‘linadi. So‘z san’atining shakllanib borishi jarayonida ayrim uslubiy epitetlar keng qo‘llanilish natijasida odatiy epitetlarga o‘tib qolishi mumkin. Bunga misol qilib oltin kuz, daydi shamol kabi sifatlashlarni keltirish mumkin. Epitet uslubiy figura sifatida yozuvchi yoxud shoirning o‘ziga xos uslubini ham yuzaga chiqaruvchi vosita hisoblanadi. “Epitetlarning matndagi o‘rni ham har bir shoir ijodida o‘ziga xos. Bu narsa albatta ijodkorning so‘z qo‘llashdagi niyati bilan bog‘liqdir.” 26 Chori Avaz she’riyati betakror sifatlashlarga nihoyatda boyligi bilan adabiyotda o‘z o‘rniga ega hisoblanadi: So‘lim kecha. Oy kezar, Yel – oydin tun qo‘shig‘i. Jisming aro she’r yuzar – Hayotingning bor-yo‘g‘i. *** Qirg‘oq. So‘ng yam-yashil besarhad adir, 25 Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Й. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992 . – Б.98. 26 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. – СамДУ нашри: 1994. – Б.25. 42 Rassom xolst yonida turar o‘ylanib. Uni asir etgan peyzaj negadir Xolstga tushmayapti rangga aylanib. *** Men senga yo‘liqib qolmadim, axir, Sening borligingga keltirib imon. G‘addor sinovlarga solsa ham taqdir, Senga talpindim va yetoldim omon. *** Boq endi, to‘ydirib ol ko‘zlaringni, Omonat lutflarni peshonangga surt. Qaytadan nishonla bu zafaringni, Achchiq iztirobim yutoqqancha yut. *** Har zamonda sizni ko‘rgim keladi, Ammo bu og‘ir vujudni sudramoq og‘ir. Yana bir dard meni sil kabi qiynar – Yuragimning bo‘m-bo‘sh o‘rni og‘ir. Mazkur to‘rtliklarda keltirilgan so‘lim kecha, oydin tun, yam-yashil besarhad adir, g‘addor sinovlar, achchiq iztirob, og‘ir vujud, bo‘m-bo‘sh o‘rni sifatlashlari epitet hisoblanib, o‘ziga xos obrazli, ta’sirchan xarakter aynan mana shu birikmalar vositasida yuzaga chiqqan. Ko‘rinadiki, badiiy ifodalilikni kuchaytirish, o‘zi aniqlab kelayotgan narsa yoki tushunchani bezash, uning xususiyatini ta’riflash, tasvir obyektiga nisbatan muallifning munosabatini ravshan ifodalash epitetning uslubiy vazifasi sanaladi. Uslubiy epitetlarda muallif tasvirlanayotgan tushunchaning o‘zi zarur deb hisoblagan tomonini ma’lum nuqtai nazardan turib baholaydi 27 Shuncha ko‘rgiliklar yetmaganiday, Farmon bitar 27 Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992 . – Б.98. 43 O‘z baxtini o‘ylab Imperator qish. *** Zolimsan, toshlarga aylangan diydang O‘xshaydi qorong‘u, tubsiz o‘pqonga. O, qani, sen bir bor o‘rtansang, kuysang E’tiqod, imoni kemtik insonga. Yuqoridagi to‘rtlikda lirik qahramon yorning diydasiga “toshlarga aylangan” sifatlashi bilan ta’rif beradi. Toshga xos qattiqlik xususiyati yor diydasiga ko‘chirilgan. Bundan tashqari “e’tiqod, imoni kemtik” birikmasi ham epitetni yuzaga keltirgan. Epitetlarni hosil qilishda, odatda, asosan, sifat so‘z turkumiga oid so‘zlardan foydalaniladi. Ammo epitet sifatida otlardan, sifatdoshlardan, ravishlardan ham foydalanish mumkin. Masalan yuqorida keltirilgan so‘lim kecha, oydin tun, yam- yashil besarhad adir, g‘addor sinovlar, achchiq iztirob, og‘ir vujud, bo‘m-bo‘sh o‘rni birikmalarida sifat so‘z turkumi epitet hosil qilish vazifasini bajargan bo‘lsa, imperator qish birikmasida bu vazifani ot, toshlarga aylangan diyda epitetida bu vazifani sifatdosh bajargan. Ta’kidlash joizki, epitet narsa-hodisa yoxud tushunchani uning boshqa turlaridan ajratib ko‘rsatuvchi oddiy ta’rifdan farq qiladi. U predmetning biror xususiyatini ajratib ko‘rsatish bilan birga istiorali sifatlash sifatida tasvir obyektiga boshqa narsa-hodisa yoxud tushunchaning xususiyatini ko‘chiradi. Epitet shunchaki o‘zi qo‘llangan iborani yoki gapni bezash emas, balki tasvirning mazmuni bilan aloqador bo‘lib, o‘zi qo‘llangan gap yoki matnning mantiqiy, lingvistik, adabiy va psixologik jihatlari bilan bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. Chori Avaz qo‘llagan epitetlar ham ana shunday bog‘liqlikda shakllangan bo‘lib, shoiraning uslubiga yanada ravon va betakror jilo baxsh etgan hisoblanadi. 2.2. Takror san’atining shoir she’riyatida qo‘llanilishi 44 Tilimizda mavjud har bir uslubda qo‘llanayotgan so‘z anglatgan ma’noni tinglovchi yoxud o‘quvchi ko‘z o‘ngida yanada ravshanlashtirish asosiy o‘rin tutadi. Bunda anglashilayotgan ma’noni ta’kidlab, alohida ajratib, zarur o‘rinlarda qayta qo‘llab bu natijaga erishish mumkin. Ana shu jihatga ko‘ra takror badiiy uslubda eng faol qo‘llaniladigan stilistik usullardan biridir. “Badiiy uslubda takrorning vazifasi faqatgina ma’lum narsa-hodisani yoki holatni ajratib, ta’kidlab ko‘rsatish bilangina chegaralanmaydi. Badiiy asarda barcha uslubiy vositalarda bo‘lgani kabi, takrorning zimmasiga ham til birliklariga emotsional bo‘yoq, alohida ohang, joziba berish vazifasi yuklanadi. Agar imkoniyat bo‘lsa, shu vazifalarni amalga oshirish bilan bir qatorda muallifning yoki asar qahramonining voqelikka subyektiv munosabatini ham bera olishi kerak.” 28 Til birliklarining, xususan so‘z, ba’zan so‘z birikmasining qaysi o‘rinda takrorlanib kelishiga ko‘ra takrorning bir qancha turlari mavjud bo‘lib, umumiy holda ular o‘ttizga yaqinni tashkil qiladi. Ilmiy adabiyotlarda takrorning alliteratsiya, anafora, epifora, rifma (qofiya), assonans, konsonans, tavtologiya kabi turli xil ko‘rinishlari farqlanadi. Shunga ko‘ra, she’r yoki bandning boshida kelgan so‘z, so‘z birikmasi yoki gap har bir misra yoki band boshida takrorlanib kelishi anaforani tashkil qiladi. O‘rinli takrorlari, beqiyos jozibador ohangli misralari bilan adabiyot olamida alohida o‘rin tutgan shoir Chori Avaz she’rlarida ham takrorning ushbu turi – anaforadan ko‘p bor foydalangan. Shubhasiz, bu orqali she’r jozibador ohang va bo‘yoq bilan ta’minlangan. Shoir qo‘llagan anaforalar soddaligi bilan she’rxonning ko‘z o‘ngida jonlanayotgan manzarani yanada ravshan va aniq ko‘rinishda namoyon etadi: Sen kelsang qaytadan gullagay xazon, Sen kelsang lojuvart tuyulgay osmon. Sen kelsang eng dilbar yangragay navo, Sen kelsang bag‘rimda tirilar dunyo… Yoki Garchand qul erurman, garchand erkim yo‘q, 28 Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари. – СамДУ нашри: 1994. – Б.55-56 45 Garchand ozodlikka tashna, xumorman, Garchand baxtdan o‘zga o‘yim – mulkim yo‘q, Garchand kutganlarim ko‘pdir bahordan. Shoirning ushbu misralaridagi sen kelsang hamda garchand so‘zlarining takrorlanishi uslubiy jihatdan anaforani tashkil etgan, badiiy jihatdan esa she’rdagi fikrning ifodasini ta’kidlab ko‘rsatish bilan bir qatorda ohangdorlikni ham ta’minlagan. Takrorning lingvostilistik va lingvopoetik ahamiyati, birinchi navbatda, asosiy ma’nodan tashqari qo‘shimcha ma’no ifodalash, o‘quvchi yoki tinglovchiga muayyan badiiy-estetik ta’sir o‘tkazish bilan bog‘liq. Ijodkorlar ifodani ta’sirli qilish maqsadidan kelib chiqib, ushbu usulga faol murojaat qilishadi. Bu faollik, o‘z navbatida, takror turlarining ko‘payishiga olib kelgan. A.Mamajonov o‘zining “Takror va uning sintaktik-stilistik funksiyasi” nomli maqolasida takrorning fonetik, leksik-morfologik va sintaktik turlari mavjudligini, ularning poetik nutq uslubida alohida o‘rni borligini ta’kid;aydi, til stilistik resurslarining boyish manbalaridan biri ekanligini va “Takrorning funksiyasi avtor nutqini ta’sirchan etish, fikrni konkretlashtirish va eng muhimi, uning tinglovchi va o‘quvchini ishontira olish kabi xususiyatlarni ifodalashdan iborat bo‘ladi” deb yozadi. 29 Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, Doimo o‘zining ustidan kulib. Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, Har kun ming tug‘ilib, har kun ming o‘lib. Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, Katta, chiroyli va yorug‘ xonasi. Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, Chakki tomar uyda yashar onasi, Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, Tushlarida kezib qishloq, voha, qir. Bir shoir yashaydi Toshkent shahrida, 29 Юсупова О. Хиазм – синтактик такрорнинг бир тури сифатида // “Аъзам Ўктам бадиий маҳорати” халқаро илмий-амалий конференция материаллари. – Андижон, 2020. – Б.4 46 Onasi, qishlog‘I, sevgilisi – she’r. Shoirning ushbu she’rida birinchi misraning har bir band boshida takrorlanib kelishi uslubiy jihatdan sintaktik takrorni tashkil etgan, badiiy jihatdan she’rdagi fikr ifodasini ta’kidlab ko‘rsatish bilan bir qatorda ohangdorlikni ham ta’minlagan. Lirik qahramonning o‘z tug‘ilib o‘sgan yurti – qishlog‘idan, onasidan va sevgilisdan uzoqda yashayotganligini hamda ulardan uzoqda yashashning og‘irligini “Har kun ming tug‘ilib, har kun ming o‘lib” misrasidagi tasvir bilan ochib bergan. Meni qushlar uyg otar ʻ erta , Erta kutib olaman tongni. Bahor erta aytadi ertak, Men tinglayman hovuchlab jonni. O n oltiga to lgan boladay ʻ ʻ Unutaman erta o tmishni. ʻ Erta meni kuylay boshlar nay, Kuzataman ertaga qishni. Qushlar erta yelkamga qo nar, ʻ Chah-chahlashar yoqimli, mayin. Kadarlarning qaddin yoy qilib, Tong ertaga boshqacha otar. Men yonurman tongning muzdayin Havosidan bot-bot yoqilib. Yuqoridagi misollardan ko‘rinadiki, anafora nafaqat fikr ta’kidini kuchaytiruvchi stilistik vosita, balki she’rning kompozitsion asosini belgilovchi omil sifatida ham qo‘llaniladi. Masalan, shoirning “Erta” nomli mazkur she’rida ifodalanmoqchi bo‘lgan fikr, muallifning xitobi har bir bandda takrorlangan erta so‘zida aks etadi va birgina shu so‘zning o‘zi orqali muallif nima demoqchiligi oydinlashadi. Navbatdagi satrlar esa bevosita birinchi misrani to‘ldirib, izohlab boradi. Va shubhasiz so‘z takrori jarayonida o‘ziga xos ohang, ritm hosil bo‘ladi. Badiiy uslubga xos takrorlarning yana bir turi epifora bo‘lib, epifora so‘zlar oxirida 47 unli yoki undosh tovushlarning, misralar, gaplar oxirida esa ma’lum bir so‘z, so‘z birikmasi yoxud jumlaning takrorlanib kelishi orqali yuzaga keladi. Tom ma’noda oladigam bo‘lsak, epifora anaforaga teskari takror hodisasidir. “Anafora og‘zaki va yozma nutqda, epifora esa asosan, yozma nutqda qo‘llaniladi.” 30 Shu jihatga ko‘ra, epifora she’riyatda ko‘p murojaat qilinadigan takror hisoblanadi: Og ochlar gulladi, ochun ʻ uyg ondi, ʻ Olislar uyg ondi, yaqin ʻ uyg ondi, ʻ Tovushlar uyg ondi, sokin ʻ uyg ondi, ʻ Yomg ir, guldiraklar, chaqin ʻ uyg ondi, ʻ Qani, endi sen ham, ey qalb, uyg ongin! ʻ Yoki Ko‘ngil havolanar, dod deydi jismim, Yer – Vatan, quchoqlab yot deydi jismim. Ko‘ngil senga ag‘yor, yot, deydi jismim, Jismim ning so‘zidan dil pora-pora. Mazkur misolda misralar oxirida uyg‘ondi hamda jismim so‘zlarii takror qo‘llangan holda epifora yuzaga kelgan. Bu orqali ohangdorlik, fikr ta’sirchanligi va ta’kidga erishilgan. Bir qarashda band oxirida takrorlangan so‘z radifni eslatadi. Ko‘p hollarda bu ikki tushunchani bir-biridan ajratish mushkul. Chunki radif ham she’r misralari oxirida takrorlanuvchi so‘z yoki so‘zlar birikmasidan iborat bo‘ladi. Ammo takror qo‘llangan so‘z radif bo‘lishi uchun o’zidan oldingi so‘z albatta qofiyalangan bo‘lishi va she’rning boshidan oxirigacha bitta radif takrorlanishi kerak. Epiforada esa bunday talab yo‘q. U o‘zidan oldin keluvchi so‘zning qofiyalanishini talab qilmaydi. Ya’ni u o‘zaro ohangdosh bo‘lmagan so‘zlardan keyin ham qo‘llanilishi va bir band davomida ham kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, badiiy uslubga xos takrorlarning yana bir turi akromonogramma bo‘lib, bu takror she’riyatda birinchi misra oxiridagi so‘zning keying misra boshida takrorlanib kelishini ifodalaydi: Sen maddohlik qilmagin , yurak! 30 Sultonsaidova S., Sharipova O‘. O‘zbek tili stilistikasi. – T.: Yurist-media markazi nashriyoti, 2009. – B.64. 48 Yurak , o‘zga yo‘l uchun qayg‘ur. Bilasan-ku, yashash naqadar Qizil rangli gullarga og‘ir. Yoki Tark et, orom, avrama, Avrama, ey yorug‘ dard. Sen ko‘z nurim, yolg‘izim, Ammo tark etgil faqat. Ko‘ngil sog‘inchli axir, Axir , sog‘inch ham ozor. Ket, ko‘ngilda yoshini Yashab bo‘lgan sabr bor. Bu misralardagi yurak, avrama so‘zlari va axir yuklamasi akromonogrammani hosil qilgan. Akromonogramma shunchaki takrorni emas, balki alohida ta’kidlangan takrorni yuzaga keltirgan. Ya’ni shoirning birinchi misralarda yurakka murojaati takrorlanib, keying misralardagi so‘zlar yordamida esa ma’no kuchaytirishga erishilgan. Sintaktik takror, nafaqat, fikr ta’kidini kuchaytiruvchi stilistik vosita, balki she’rning kompozitsion asosini belgilovchi omil sifatida ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda she’r bandlarining ajratilishi takror kelgan satr yoki baytning joylashuviga qarab belgilanadi. Shubhasiz, so‘z takrori jarayonida o‘ziga xos ohang va ritm hosil bo‘ladi. Sintaktik takror ob’yektiv olamda mavjud bo‘lgan voqea-hodisalar haqidagi figuralarning tugal va keng ifoda etishi uchun ham uning yordamida tugallanadigan sintaktik konstruksiyalarning biron bir komponentini tushurib qoldirish mumkin bo‘lmaydi. Sintaktik takror hodisasining yuzaga chiqishi uchun ikki yoki undan ortiq bir tipdagi sintaktik konstruksiyalar parallel holatda qo‘llanishi shart. Bunday konstruksiyalarni intonatsion xususiyatlari jihatdan ham bir xarakterga ega bo‘ladi. Sintaktik takror semantik-stilistik kategoriya sifatida keng ma’nodagi hodisa 49 bo‘lib, u tor-yakka ma’nodagi takror hodisalarning quydagi turlarini o‘z ichiga oladi: 1. Gap bo‘laklari takrori – bo‘lakli takror. Bunda qiyoslanayotgan sintaktik konstruksiyalarning tuzilishidagi bir xil gap bo‘lagi aynan takrorlanadi. Jilg alarniʻ ko rdim, ʻ haq, deb qurigan, Chinorlarni ko rdim, haq, deb ʻ chirigan. Ko rdim haq, deb ʻ jilg a bo lgan ko zyoshni, ʻ ʻ ʻ Ko rdim haq, deb ʻ uvoq bo lgan cho ng toshni. ʻ ʻ Shamollarni ko rdim haq, deb ʻ depsingan, Tog larni ʻ ko rdim men haq, deb ʻ silkingan. Haq, deb avjga mingan to fonni ʻ ko rdim, ʻ Haq, deb guldiragan osmonni ko rdim. ʻ Ey inson, o zni tut endi tonmoqdan, ʻ Tabiat isyonga tayyorlanmoqda. Bu she’rda gap bo‘laklaridan kesim (ko‘rdim) hamda hol (haq, deb) takror holda qo‘llangan. Mazkur bo‘laklarning takrorlanishi shoir qalbidagi kechinmalarni ifodalashga yordan bergan. 2. Soz birikmalari takrori - birikmali takror. Birikmali takror qiyoslanayotgan konstruksiyalar tarkibida bir xil so’z birikmasining takrorlanishi natijasida yuzaga keladi. Masalan: Asta-asta qaytdim o‘zimga, Aqlim, yodim tiklandi bari. Asta-asta qaytdim izimga Yaproq yozgan daraxt singari. Bu yerda birikmali takrorning matn mazmuniga, ifodaviyligiga ko‘rsatgan ta’sirini ko‘rishimiz mumkin. Misralarda takrorlangan so‘z birikmasi takrori lirik qahramonning ruhiy iztiroblaridan forig‘ bo‘lish jarayoni obrazli tarzda ifodalashga xizmat qilgan. 3. Gap takrori – predikativ takror. Ya’ni gap takrori gap qurilishidagi bir butun predikativ birliklarning takrorlanib qo‘llanishidir. Masalan: 50 Men zamon ruhi-la voyaga yetdim , Aldandim, aldandim , unutdim, bildim. Ko‘ngil istamagan yo‘llardan ketdim, Ko‘ngil istamagan yumushlar qildim. Men zamon ruhi-la voyaga yetdim. Keltirilgan parchada sodda gaplar takrorlanib kelgan. Mazkur gaplar mazmunan iqrorlik, pushaymonlik ma’nolarini ifodalashga xizmat qilgan. Shoir she’riyatida murojaat va nidolar alohida o‘rin egallaydi. Lirik qahramon, maysaga, shamolga, quyoshga, so‘qmoqqa, ko‘zlarga, hatto baxtga ham nido qilib, ularni ko‘nglining kechinmalari bilan tasvirlaydi. Chori Avaz she’riyatida qo‘llangan takrorlarning yana bir o‘ziga xos turi xiazm hisoblanadi. Xiazm lug‘atlarda teskari tartibdagi sintaktik parallelizm, misradagi so‘zlarni teskari tartibda takrorlashga asoslangan stilistik figura, deb ta’riflanadi. 31 Yerning qulog‘ini axtardi bu zot, Yuragini tutmoqlik uchun. Yerning yuragini axtardi bu zot, Qulog‘ini tutmoqlik uchun. Parchada qo‘llangan birikmalar teskari takrorlanishi orqali she’rda asosiy mazmun va g‘oyani yaqqol yuzaga chiqaruvchi vosita sifatida mazmun asosini o‘z atrofiga birlashtirib keladi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Chori Avaz she’riyatida takrorning turli shakllari o‘rinli, muayyan maqsad ko‘zlangan holda mahorat bilan qo‘llangan. Bu esa yuqorida ta’kidlaganimizdek, ohangdorlik, jozibadorlik, musiqiy jilo beruvchi vosita sifatida she’rga o‘zgacha jilva baxsh etgan. Takrorlar badiiy asarda qo‘llanilganda muayyan obraz hosil qilmasa-da, ularning yaratilishiga, ifodaning go‘zallashishiga, fikrning jarangdor va ta’sirchan bayon etilishiga xizmat qiladigan 31 Юсупова О. Хиазм – синтактик такрорнинг бир тури сифатида // “Аъзам Ўктам бадиий маҳорати” халқаро илмий-амалий конференция материаллари. – Андижон, 2020. – Б.5. 51 fonetik usullardan sanaladi. Ayniqsa, she’riyatda takror orqali yuzaga chiqadigan ekspressivlik va ohang nasriy asarlardagiga qaraganda jozibaliroq namoyon bo‘ladi. Nasrda bir xil takrorlarning qayta-qayta kelishi, qaysidir ma’noda, o‘quvchi tomonidan unchalik xushlanmasligi mumkin, ammo she’riy matnlarda bu borada hech qanday cheklov bo‘lmaydi. Bob bo yicha xulosaʻ Chori Avaz she’riyati betakror badiiy tasvir vositalariga boy she’riyatdir. Bunday vositalarning vazifasi badiiy adabiyotda shoir yoxud yozuvchilar tomonidan ifodalanayotgan fikrni til birliklari vositasida ta’sirchan ifodalash, tasvirning o‘ziga xos individual xususiyatlarini ochish uchun xilma-xil leksik birliklardan foydalanadi. Bunda so‘zlar o‘z lingvistik vazifasi bilan bir qatorda qo‘shimcha ma’nolarni ham ifodalaydi. So‘zlarning bunday ma’nolarda qo‘llanishi nutqqa yoxud badiiy asarga obrazlilik, ekspressiv bo‘yoq beradi, ifodani erkin va 52 to‘laqonli ochib berib, tinglovchi yoxud o‘quvchining estetik zavq olishini ta’minlaydi. Yuqorida ko rib chiqilgan metafora, o xshatish, epitet, anafora, epifora,ʻ ʻ takrorning boshqa turlari, lingvokulturologik birliklar singari badiiy nutqdagi ifoda tasvir vositalarining har biridan qo llanilishdan maqsad shunday hisoblanadi. ʻ Bunday birliklardan o z o rnida foydalanish har bir qalam sohiblarining o ziga ʻ ʻ ʻ bog liq. Shoira tomonidan qo llangan nozik o xshatishlar, betakror ifoda va ʻ ʻ ʻ ko chimlar she’rlarning poetik individualligini ta’minlash va shaklga jilo baxsh ʻ etish bilan bir qatorda shoira uslubining yuzaga chiqishida muhim rol o ynaydi. ʻ Mazkur ishning ikkinchi bobida ana shunday ifoda-tasvir vositalarining o ziga xos tomonlari misollar yordamida ochib berildi. Shoir she’rlarida takror ʻ qo llangan so zlar yangicha mazmun va shaklni hosil qilishda faol ishtirok etadi. ʻ ʻ XULOSA She’riy mantnlar tili umumxalq tiliga ijodiy yondashish, o‘zgarish, o‘zlashtirish asosida yuzaga kelgan, qayta ishlanib, jilo berilib, qo‘llanishning tegishli me’yor va o‘lchovlarini olgan, milliy til madaniyatining yuksak fazilatlarini o‘zida namoyon etgan, umumxalq tilidagi vositalar va me’yorlar taraqqiyotiga ham ijodiy, ijobiy ta’sir etadigan badiiy tilning bir ko rinishidir. U ʻ badiiy obrazli, ta’sirchan, emotsional-ekspressiv xususiyatga ega. Badiiy adabiyotda so‘z imkoniyatlari cheksiz, so‘zning obraz yaratish va ma’no ifodalash 53 doirasi keng, shuning uchun so‘z har bir ijodkor qalami ostida yangi ma’no, o‘zgacha joziba tuyg‘uni ifodalashi mumkin. Xuddi shunday so‘zning qudratidan o‘z maqsadlarini ochib berishda foydalana olgan, yoniq qalbi, keskin so‘zlari bilan kitobxonlarni asir aylagan o‘z yo‘li, o‘z uslubiga ega bo‘lgan ijodkorlardan biri Chori Avazdir. Chori Avaz she’riyatining lingvopoetik xususiyatlari quyidagi bir qator xususiyatlari bilan ajralib turadiki, biz shu xususiyatlarni misol keltirish bilan fikrimizni xulosalaymiz: 1.Shoir she’riyatida novatorlik, ijodiy originallik, shakliy topilmalarning rang-barangligi o‘ziga xos tarzda aks etgan. Shoir har bir so‘zni qo‘llashda so‘z ma’nolariga katta e’tibor bergan. Ayniqsa, she’rlari tilining jozibador, ohangdor, mazmunan boy va serjilo bo‘lishda ko‘p ma’noli so‘zlardan, ularning yangi ma’no qirralaridan unumli foydalangan. 2. Sinonimlar asar tilini serqirra, boy, rang-barang qilib, qaytariq va bir xillikning oldini oladi. So‘zlarning lug‘aviy, nominativ ma’nolarini to‘g‘ri ifodalashda, matndagi boshqa so‘zlar bilan mutanosiblik, uyg‘unlik hosil qilishda qo‘l keladi. She’riy vazn, qofiya hosil qilishda e’tiborli omil sanalib, ohangdoshlikni ta’minlaydi. Chori Avaz sinonimlarning har bir ma’no qirrasini yorqin ifodalashga harakat qilgan. Ayniqsa, kontekstual sinonimlardan unumli foydalangan. 3. Shoir she’riyatida leksik, kontekstual antonimlar poetik nutqqa qarama- qarshi fikr, hissiyot, voqelikni yuksak badiiy ifodalash, nutqqa ta’sirchanlik, ohangdorlik bag‘ishlash, juft qo‘llanganda zidlilikdan ko‘ra umumlashma ma’no ifodalab, shu voqeli va ruhiyatni butun borligicha aks ettirish kabi an’anaviy o‘ziga xos vazifalarni bajaradi. 4. Har qanday til birligining uslubiy imkoniyatlari kabi noadabiy qatlamga oid so‘zlarning semantik-stilistik imkoniyatlari ham matn doirasida oydinlashadi. So‘z tanlash ijodkor ixtiyorida ekan, uni qanday uslubda bayon etish ham uning indivudual salohiyatiga, mahoratiga bog’liq. Shu bois bu birliklar shoir asarlarida o‘ziga xos tarzda poetik aktuallashgan. Chori Avaz she’riyatida tarixiy va eskirgan 54 so zlar orqali ham obrazlilik, estetik ta’sirchanlik katta mahorat bilan ifodalangan;ʻ misralarda qo‘llangan etnografik so‘zlar, asosan, xalqning turmush tarzi, e’tiqodi bilan bog‘liq bo‘lgan milliy-estetik hodisalarni yuzaga chiqarishga xizmat qilgan. She’rlarda qo‘llangan so‘zlashuv tiliga xos leksik birliklardagi belgining ortiqligini ifoda semasi voqelikni obrazli ifodalashda aktual vazifa bajargan. So‘zlashuv tiliga xos birliklar orqali implitsitlikning ifodalanishi bu birliklarning lingvopoetik imkoniyatlarini yanada oshirgan. 5. Chori Avaz she’riyatida tarixiy so‘zlarning poetik aktuallashuvga moyilligi aniqlanadi. Kuzatishlar tarixiy so‘zlarning arxaizmlarga xos stilistik vazifalarda kelishini tasdiqladi. Tarixiy so‘zlar va qo‘shimchalar tarixiy davr, tarixiy lavhaning haqqoniy tasviriga davr ruhini berish, ko‘tarinkilik, ta’sirchanlik bag‘ishlab, uslubiy g‘alizlik, qaytariqlikdan xalos bo‘lish kabi an’anaviy va o‘ziga xos funksiyalarni bajaradi. Shoir she’riyatida tarixiy so‘zlar erkin fikrni ifodalashda qulay va samarali usuldir. Shoira she’rlarida ashk, sayyod, aftodahol, alhol kabi arxaik va tarixiy so zlar faol qo llangan. ʻ ʻ 6. O‘xshatishlar she’riyatda kuchli ekspressivlik hosil qiladi. Ularning obrazliligi, ta’sirchanligi bir necha barobar ortadi. Bu borada Chori Avazning she’riy mahorati o‘ziga xos individuallikka ega. Shoir asarlarida o‘xshatish, metaforalarning original, milliy ruh bilan sug‘orilgan, ijtimoiy muhit ruhiyati aks etgan ajoyib namunalari uchraydi. Bu o‘xshatishlarning aksariyati poklik, ezgulik erk bilan bog‘liq bo‘lib, yorqin tasvirlarni aks ettirgan. 7. Shoir she’rlarida epitetlardan shunchaki fikrni chiroyli ifodalash, badiiy matnga ko‘tarinkilik, tantanavorlik bag‘ishlash, badiiy bezak berish uchun foydalanmaydi, balki ularga ma’lum bir g‘oyaviy vazifa yuklashda xususiy yashirin ma’noga, ya’ni implitsitlikka katta e’tibor qaratadi. Aynan shoir she’riyatida epiteti orqali ifodalangan o ziga xoslik badiiy matnning lisoniy va ʻ badiiy-estetik qimmatini belgilashda muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. 8. Lingvokulturologik birliklar bevosita madaniyat bilan bog‘liq elementlar sifatida millatimizning deyarli barcha yozuvchi va shoirlari asarlarida uchraydi. Til va madaniyat tajassumi hisoblangan bunday birliklar ijodkorning individual uslubi, 55 so‘z qo‘llash mahoratidan kelib chiqqan holda u yoki bu ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. O‘zbek adabiyotida otashin she’rlari bilan o‘zining alohida o‘rniga ega bo‘lgan shoir she’riyatida o‘ziga xos lingvomadaniy xarakterga ega bo‘lgan o‘xshatishlar, metaforalar, pretsedent birliklar qo‘llangan bo‘lib, ular orqali she’rning milliy jozibasi yanada go‘zalroq namoyon bo‘ladi. Shoir she’riyatida salom, alla, kelin lingvomadaniy birliklari, Odam Ato, Alpomish va qalmoqlar kabi o‘zbek lingvomadaniyatiga oid pretsedent birliklar faol qo‘llangan. 56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar: 1. Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasi. xz.uz/index.php/homepage/rasmiy/item/10794 2. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli” mavzusida O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‘ttiz yillligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi //Xalq so‘zi, 2019 yil 22 oktabr, №218(7448) II. Ilmiy – nazariy manbalar: 3. Абдуллаев . А . Ўзбек тилида экспрессивликнинг ифодаланиши . – Тошкент : Фан , 1983. 90 б . 4. Дониёров Х ., Мирзаев С . Сўз санъати . – Тошкент : Ўзадабийнашр , 1962. – 226 б . 5. Йўлдошев М. Бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари. – Тошкент: Фан, 2006. - 123 б. 6. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 7. Yo‘ldoshev M. Badiiy matnning lisoniy tahlili. – Toshkent, 2008. – 242 b. 8. Каримов С. Бадиий услуб ва тилнинг ифода воситалари. – Самарқанд: СамДУ, 1994. – 56 б. 9. Каримов С. Ўзбек тилининг бадиий услуби: Филол.фанлари д-ри... дисc. автореф. - Тошкент, 1993. - 50 б. 10. Каримов С. Ўзбек тилининг функционал стилистикаси. – Самарқанд: СамДУ, 2010. - 192 б. 11. Kurbanova M., Yo ldoshev M. Matn tilshunosligi. – Toshkent: Universitet,ʻ 2014. – 220 b. 12. Маҳмудов Н . Худойберганова Д . Ўзбек тили ўхшатишларнинг изоҳли луғати .- Тошкент : Маънавият , 2013. - 318 б . 57 13. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. - 230 б. 14. Маҳмудов Н. Ойбек шеъриятидаги ўхшатишларнинг лингвопоэтикаси // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 1985. -№1. –Б. 47. 15. Маҳмудов Н. Ўхшатишлар – образли тафаккур маҳсули. “Ўзбек тили ва адабиёти” журнали, 2011-йил 3-сон. – Б.72. 16. Мирзаев И. Лингвистик поэтика ва унинг филологик таҳлилдаги ўрни // Лингвопоэтика масалалари. – Самарқанд, -2001. –Б.72-76. 17. Миртожиев М. Лингвистик метафоралар таснифи // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 1973.-№4.-Б.34-37. 18. Муҳаммаджонова Г. 80 - йиллар охири 90 - йиллар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи: Филол.фан.ном... автореф. – Тошкент, 2004. 19. Нормуродов Р. Шукур Холмирзаевнинг метафорадан фойдаланиш маҳорати // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 2002. №6.- Б .68. 20. Primov A., Qodirova X. Tilshunoslikning dolzarb muammolari. – Urganch, 2019. – 220 b. 21. Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. – Тошкент: Университет, 2006. - 464 б. 22. Sultonsaidova S., Sharipova O‘. O‘zbek tili stilistikasi. – T.: Yurist-media markazi nashriyoti, 2009.- 192 b. 23. Умурқулов Б . Бадиий адабиётда сўз . - Тошкент : Фан , 1993.- 130 б . 24. Умурқулов Б . Поэтик метафора ва индивидуал услуб ( Асқад Мухтор шеърий услуби ҳақида ) // Ўзбек тили ва адабиёти . – Тошкент , 1980.-№6.- Б.35- 40. 25. Усмонов С. Метафора // Ўзбек тили ва адабиёти. –Тошкент, 1964.-№4.- Б.34-39. 26. Ҳасанов А. Абдулла Каҳҳор ҳикоялари тилининг бадииятини таъминловчи лексик-стилистик воситалар. Филол. фанлари номзоди... дисс. автореф. – Тошкент, 2010. 26 б. 58 27. Шомақсудов А., Расулов И., Қўнғуров Р., Рустамов Ҳ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент: Ўқитувчи, 1983. - 247 б. 28. Шукуров Н. Индивидуaл услуб ва бадиий тил // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1972.-№3.-Б.3-9. 29. Шукуров Н. Бадиий услуб ва бадиий тил // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, -1972.-№4.-Б.16-20. 30. Ўзбек тили грамматикаси. 1-том. – Тошкент: Фан, 1975. - 610 б. 31. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, икки томлик, 1-том, М., 1981.-632 б. 32. Ўзбек тилининг изоҳли луғати, икки томлик, 2-том, М., 1981. -715 б. 33. Қиличев Э. Бадиий тасвирнинг лексик воситалари. – Тошкент: Фан, 1982. - 83 б. 34. Қиличев Э. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1992. - 157 б. 35. Қобилжонова Г. Метафоранинг системали лингвистик талқини. филол. фанлар номзоди... дисc. автореф. - Тошкент, 2000. 22 б. 36. Қобилжонова Г. Метафора ва ўхшатиш // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1999.-№5.-Б.53. 37. Қўнғуров Р., Бегматов Э., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари. – Т.: Ўқитувчи, 1992 . – 128 б. 38. Қўнғуров Р. Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари. – Тошкент: Фан, 1980. - 164 б. 39. Қўнғуров Р. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. - Тошкент, 1977, -154 б. 40. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўқитувчи, 1985. – 158 б. 41. Yusubova R. Poeziya tili va okkazionallik. // “FarDU ilmiy xabarlar” jurnali, 2018-yil, 2-son. – B.52. 42. Yusupova O. Bekmuradova I. O‘zbek tilshunosligida badiiy matn lingvopoetikasini o‘rganish masalalari. // SamDU ilmiy axborotnomasi. 2021- yil, 6-son. – B.4-8. 59 43. Юсупова О. Хиазм – синтактик такрорнинг бир тури сифатида // “Аъзам Ўктам бадиий маҳорати” халқаро илмий-амалий конференция материаллари. – Андижон, 2020. – Б.5-6. Badiiy adabiyotlar: 44. Avazov Ch. Tortilgan kamon. - Samarqand, 1990 . 45. Avazov Ch. Saylanma.-Toshkent: Ma’naviyat, 2003. Internet manbalari: www. ziyonet.uz www.kh-davron.uz www.journal-searchs.com 60

MUNDARIJA: KIRISH 4 I BOB. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SHE’RIY MATNLAR TILI VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 1.1. O‘zbek tilshunosligida she’riy matnlar tilining o‘rganilish masalalari 8 1.2. She’riy matnlar tilining o‘ziga xos xususiyatlari 14 1.3. Chori Avaz she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlari 21 II BOB. CHORI AVAZ SHE’RIYATIDA BADIIY TASVIR VOSITALARINING QO‘LLANILISHI 2.1. Chori Avaz she’riyatida o‘xshatish va metaforalarning funksional-semantik xususiyatlari 33 2.2. Chori Avaz she’riyatida takrorlarning qo‘llanilishi 41 XULOSA 51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 54 ISHNING UMUMIY TAVSIFI 1

Mavzuning dolzarbligi. Jahon tilshunosligida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab badiiy asar tili va u bilan bog‘liq til sathi biorliklarining poetic vazifalarini tavsiflash ustuvor bo‘lmoqda. Har bir sath birligining muayyan adib ijodidagi poetik xususiyatlarini aniqlash, lisoniy hodisalarning nutqity voqelanish shakllarini asoslash muhim masalalardan hisoblanadi. Mustaqillik yillarida ma’naviy qadriyatlarimizni ulug‘lash milliy tilimizga davlat tili maqomi berilishi tilimizning voqelanish xususiyatlarini qo‘llanish doirasini har tomonlama tadqiq etishni taqozo etmoqda. Xususan, “… madaniyat va san’at arboblari hamisha jamiyatning eng oldingi saflarida bo‘lishi, o‘z asarlari, faol grajdanlik pozitsiyasi bilan odamlarni ezgu maqsad va marralar sari boshlashi, ilhomlantirishi kerak emasmi? Mamlakatimizda olib borilayotgan bugungi keng ko‘lamli islohotlar, yangilanish va o‘zgarishlar jarayonida ijodkor ziyolilarimizning o‘rni va hissasi” muhim ekanligi alohida takidlanmoqda. 1 Shunga ko‘ra, til sathlari birliklarining poetik funksiyalarini aniqlash, lingvopoetikaning nazariy masalalarini tadqiq etish, lingvistik birliklarining lingvopoetik tavsifi va tasnifini berish, lingvopoetikaning yangi fanlar tizimidagi o‘rnini belgilash bugungi o‘zbek tilshunosligining muhim masalalaridan biridir. XX asr jahon ilm fanida konkret badiiy obrazning lingvistik talqin bilan munosabatiga oid materiallarga asoslangan tadqiqotlar ko‘lami kengaydi. Tilshunoslik va adabiyotshunoslikning turli aspektlari negizida amalga oshirilgan izlanishlar sirasida lingvistik tahlilga nisbatdan turli yondashuvlar kuzatildi va shunga mos tarzdagi xulosalar olindi. O‘zbek tilshunosligida adib va uning asarlari tilida yetakchi unsur bo‘lib yuzaga chiquvchi tasviriy vositalarining insoniy xususiyatlarini ochib beruvchi qator ilmiy izlanishlar amalga oshirildi. Mustaqillik yillarida adabiyot va madaniyat mushtarakligi masalasining dolzarblashuvi mutolaa madaniyatini yuksaltirishga, o‘zbek xalqining milliy o‘zligini anglashiga, tafakkurini yangilashga bo‘lgan ehtiyoji natijasidir. Binobarin, “Ona tilimiz va milliy 1 Adabiyot va san’at, madaniyatni rivojlantirish – xalqimiz ma’naviy olamini yuksaltirishning mustahkam poydevoridir. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning O‘zbekiston ijodkor ziyolilari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasi. xz.uz/index.php/homepage/rasmiy/item/10794 2

adabiyotimizni ulug‘lash, uning boy xazinasi, tarovati va nafosatini yosh avlodimizga yetkazish maqsadida yurtimizda atoqli shoir va adiblarimiz nomlaridagi ijod maktablarini tashkil etdik. …Abdulla Oripov, Ibroyim Yusupov, Halima Xudoyberdiyeva, Muhammad Yusuf nomidagi ijod maktablarida eng avvalo o‘zbek tili va adabiyotini, badiiy ijod sirlarini chuqur o‘rganish uchun barcha sharoit yaratilmoqda” 2 Ko‘rinib turibdiki, bugungi kunda jamiyatning ilg‘or taraqqiy etishi, avvalo, ilm-fanning oldiga mazmunan va mohiyatan yetuk tadqiqotlar yaratish talabini qo‘ymoqda. Bu ilm-fanning barcha sohalarida, jumladan, tilshunoslik sohasida ham yangicha yondashish va zamon talabiga javob beradigan yetuk tadqiqotlarni yaratish lozimligini ko‘rsatadi. Shu sababdan o‘zbek tilini yaxlit bir tizim sifatida o‘rganish, uning nutqiy madaniyatini zamon talablari darajasiga ko‘tarish faoliyatimizning tarkibiy qismiga aylandi. Til birliklarining semantik sutrukturasini tekshirish va konnotativ pragmatik ma’nolarini chegaralash, bu ma’nolarning nutqda reallashuvida til vositalarining o‘rnini belgilash kabi qator muammolar yuzasidan qimmatli nazariy qarashlar maydonga keldi. Tilshunosligimiz qo‘lga kiritayotgan bu kabi yutuqlar nafaqat fan, balki milliy qadriyatlarimiz rivojiga ham munosib hissa bo‘lib qo‘shiladi. Zero, keyingi davrlarda o‘zbek tilining qo‘llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalar, yangi-yangi lug‘atlar ko‘plab chop etilayotganligi jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Darhaqiqat, istiqlol necha asrlar davomida yaratilgan boy ma’naviy meroslarimizni nafaqat o‘rganish, balki uni davr talablari asosida qaytadan idrok etish va milliy manfaatimizga xizmat qildirish vazifasini oldimizga qo‘ydi. Shuningdek, mustaqillik sharofati bilan badiiy adabiyotga ham, uni tahlil qilish va o‘rganishga ham talablar butunlay o‘zgardi. Chunki bugungi kunda o‘zbek milliy g‘ururi, Vatanga muhabbat tuyg‘usi, mustaqillik mafkurasi bilan yo‘g‘rilgan dunyo 2 O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Milliy o‘zligimiz va mustaqil davlatchiligimiz timsoli” mavzusida O‘zbek tiliga davlat tili maqomi berilganining o‘ttiz yillligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi nutqi //Xalq so‘zi, 2019 yil 22 oktabr, №218(7448) 3

qarashi, adabiy tili va adabiyoti, ma’naviyati va madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida zamonamizning eng dolzarb masalalarini ifodalab beruvchi badiiy adabiyotning ahamiyati juda kattadir. Har qanday xalqning milliyligini, ruhiyatini, tarixini, yashash tarzini, ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan milliy qadriyatlari urf-odatlarini o‘zida mujassamlashtira oladigan badiiy adabiyotdir. Shuning uchun ham shoir va yozuvchilar asarlari tili va uslubi ularning badiiy til vositalaridan foydalanish mahoratini o‘rganish, asarlarning badiiy estetik zavq berish imkoniyatlarini talqin etish tilshunoslik ilmi uchun doimo dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ana shu nuqtai nazardan Chori Avaz she’riyatida leksik vositalarning funksional xususiyatlarini o‘rganish, bir ijodkor misolida badiiy matnlar tilining o‘ziga xos xususiyatlarini yanada chuqur o‘rganishda muhim ahamiyatga ega ekanligi bilan xarakterlanadi. Garchi badiiy asar tili bo‘yicha ko‘plab ishlar yaratilgan, alohida muayyan shoir, yozuvchi misolida monografiyalar, dissertatsiyalar yaratilgan bo‘lsa-da, Chori Avaz ijodining lisoniy jihatlari atroflicha o‘rganilmaganligi mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining o‘rganilganlik darajasi. Shoir Chori Avaz she’riyatini o‘rganish o‘z zamondoshlari davridan boshlangan. Chori А v а zning r а fiq а si Zebo Omonov а t а sh а bbusi bil а n shoirning she rlʼ а ri turli till а rg а t а rjim а qiling а n. Xusus а n, 2022-yil ingliz tilig а t а rjim а qiling а n а s а rl а ri n а moyishi Misrda bo lib o tg ʻ ʻ а n. 2023-yil Anqaraning Yildirim Boyazid univarsiteti bil а n h а mkorlikd а shoirning turk tilig а t а rjim а qiling а n „ А ydınlık h а y а ller“ kitobi n а shrd а n chiqq а n v а n а moyish etilg а n. Chori Avazning vafotidan so‘ng O zbekiston Qahramoni, O zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov “Beg ubor eding ʻ ʻ ʻ bir bolamdek” deb nomlangan maqolasida “Chorijon Marsiyasi” deb nomli bir marsiya yozadi. Iste’dodli shoir va miharrir A’zam O‘ktam Chori Avazning zamondosh do‘sti bo‘lib, o‘zining “Do‘st haqida so‘z” deb nomlangan maqolasida do‘stining shaxsiyati haqida bir qancha fikrlarini aytib o‘tadi va “Sharq yulduzi” jurnalining 1993-yil e’lon qilinadigan 3-4-sonlariga Chori Avazning she’rlarini nashrga beradi. Shoirning qizi, Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti sohibasi, muxbir Guli Nigor Avazova ham otasining ijod na’munalarini o‘rganib, nashrdan 4

chiqishiga o‘zining xissasini qo‘shib kelmoqda. Bundan tashqari, adabiyotshunos olim, filologiya fanlari doktori professor Nurboy Jabborov, Ozarbayjonlik shoir va yozuvchi Kənan Haci “Xoşbəxtlik bu deyilmi?!. - Özbək şairi Çari Əvəz üçün xatirə notları” nomli maqolasida ham Chori Avaz ijodi haqida atroflicha fikrlar bildirib o‘tgan. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari . Chori Avaz she’riyatida leksik vositalarning funksional-semantik xususiyatlarini aniqlash, shoirning til birliklaridan foydalanish mahoratini ochib berish ishning bosh maqsadi hisoblanadi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan: - she’riy matnlar tilini tahlil etish; - she’riy matn tilining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi bo‘yicha tavsif berish; - she’riy matnlar tiliga oid tadqiqotlarining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi; - she’riy matnlar tilining leksik jihatdan o‘ziga xosligini aniqlash; - leksik birliklarning Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilish darajasini o‘rganish; - Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilgan leksik birliklarning funksional- semantik xususiyatlarini ochib berish; - Chori Avaz she’riyatida qo‘llanilgan sinonim, omonim, antonim so‘zlar va ularning shoir she’riyati badiiyatini ta’minlashdagi o‘rnini belgilash; - Chori Avaz she’riyatida ifoda tasvir vositalarining qo‘llanish xususiyatlarini ochib berish; - leksik birliklar va ifoda tasvir vositalarining she’riyatda uchraydigan poetik, badiiy-uslubiy, obrazli-ifodaviy, ramziy-okkazional vazifalarini o‘rganish orqali ularning badiiy obrazli tilni yaratishdagi o‘rni va rolini belgilash; - kuzatish natijalarini umumlashtirish. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: 5

Похожие

ATOV GAPLARNING LISONIY VA NUTQIY TAHLILI
O‘ZBEK TILIDA “OTA” KONSEPTINING LISONIY-KOGNITIV TALQINI
O‘ZBEK TILIDA “SUV” LEKSEMASINING LINGVOMADANIY XUSUSIYATLARI
Tafakkurning individual xususiyatlari
Bolalar konsultatsiyasining xususiyatlari