Donchilikning rivojlanish bosqichlari. Donli ekinlarning umumiy ta`rifi. Dunyo mamalakatlarida va O`zbekistonda don yetishtirish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

395.3017578125 KB

Скачать

MAVZU : DONCHILIKNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. DONLI
EKINLARNING UMUMIY TA`RIFI. DUNYO MAMALAKATLARIDA VA
O`ZBEKISTONDA DON YETISHTIRISH
MUNDARIJA
I. Kirish…………………………………………………………………………….. 3-6
II. Asosiy qism……………………………………………………………………... .7
2.1.Donchilikning rivojlanish bosqichlari………………………………………... .7-10
2.2. Donli ekinlarning umumiy ta`rifi…………………………………………….. .11-12
2.3. Dunyo mamalakatlarida don yetishtirish…………………………………….... .13-20
2.4 O`zbekistonsa don yetishtirish texnologiyasi……………………………………21-24
2.5. Donli ekinlar yetishtirish agrotexnikasi………………………………………. .26-26
XULOSA……………………………………………………………………………27-28
ADABIYOTLAR…………………………………………………………………….29 .
MALAKAVIY ISH LOYIHASI……………………………………. . . . . . . . . . 30
1

I.KIRISH
Qishloq xo'jaligini ilmiy asosda yo'lga
qo'ymas ekanmiz, sohada rivojlanish bo'lmaydi.
SH. MIRZIYOEV.
O‘zbekiston R espublikasi P rezidenti qishloq xo`jaligini rivojlantirish maqsadida
“O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030-yillarga
mo‘ljallangan strategiyasida belgilangan vazifalarni 2021-yilda amalga oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” Qarori qabul qilindi va ushbu qarorda quydagi vazifalar belgilab
berildi:
-shakllangan dehqonchilik ko‘nikmalari, tuproq-iqlim sharoiti, suv ta’minotidan kelib
chiqib, respublikaning barcha tumanlarining hududlari muayyan turdagi mahsulotlar
yetishtirishga bosqichma-bosqich ixtisoslashtiriladi;
- y erlarni ekishga tayyorlash va ekinlarga ishlov berish uchun zarur bo‘lgan qishloq xo‘jaligi
texnika va mexanizmlari, suv hamda ish qurollari bilan ta’minlashga;
-yer maydonlari va tuproq tarkibi to‘g‘risidagi axborotlar, ekinlarni joylashtirish, maqbul
agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish bo‘yicha va boshqa ilmiy-innovatsion yutuqlar va
ilg‘or tajribalarni muntazam taqdim etish;
Azaldan don mahsulotlariga bo`lgan talab yuqori bo`lgan. O`zbekiston Respublikasu
mustaqillikka erishgan so`ng g`allachilik va boshqa don ekinlariga katta e`tabor qaratildi.
G`alla va boshqa don ekinlarining istiqbolli navlari yaratildi. Bozor munosobatlari sharoiti
iqtisodiyotni har tomonlama yangicha yo`nalishda, yangi yizimda rivojlanishini talab qiladi.
Iqtisodiy mustaqillik xalq xo`jaligining eng muhim tarmog`I hisoblangan agrosanoat
majmuida dehqonchilik tizimida ham tub o`zgarishlar bo`lishiga olib keladi. Tabiiy iqlim va
tuproq sharoitlariga ko`ra O`zbekiston azaldan yer sharida dehqonchilik uchun eng qulay
2

mintaqalardan biri bo`lib kelgan. Respublikaning sug`oriladigan maydonlarida ilmiy
tadqiqotlar olib borish uchun Don ilmiy tadqiqot instituti tashkil qilindi. Yuqori hosillarni
ko`paytirish, tanlash va sinov ishlari har bir viloyatda amalga oshiriladi. Donekinlari
yetishtirish texnologiyasini sug`oriladigan maydonlarda ilmiy asosda o`rganish bugungi kun
talabidan kelib chiqadi. Uzoq vaqtlar davomida bizga bug`doy katta maydonlarga
ekilmagani sababli, bugun har bir dehqon va o`z tomorqasida va katta maydonlarda donli
ekinlardan jahon donchiligi miqyosiga qaraganda kam hosil olinmoqda.
Qishloq xo‘jaligi xalq xo‘jaligi ishlab chiqarishini xom-ashyo va insoniyatni iste’mol
qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan taminlashning asosiy manbasi. Shuning uchun ham
O`zbekistonda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish saviyasi juda muhim o‘rin tutadi . Keyingi
mustaqillik yillarida qishloq xo‘jaligida olib borilgan islohatlar ayniqsa, fermerlik harakati,
arendatorlar va qishloq xo‘jalik samarali mahsulotlarini qishloqda qayta ishlashga bo‘lgan
urinishlar orqali samarali yutuqlarga erishishga muvaffaq bo‘lindi. Qishloq xo‘jaligi ishlab
chiqarishi haqidagi bilim va malakalarni ushbu kadrlarga yoshligidanoq chuqur o‘rgatilsa
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Demak, bundan ko‘rinadiki, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish
haqidagi bilim va malakalarni yosh avlodga amaliy o‘rgatish, ularning samarasini oshirish
Ona Vatan oldidagi katta vazifalardan biri hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish
3

bilim ma’lumotlarini bir qator o‘simlikshunoslik, botanika, biologiya, fiziologiya,
o‘simliklar biokimyo, geodeziya, tuproqshunoslik va boshqa shu kabi fanlar o‘rgatadi. Bu
fanlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini alohida-alohida bo‘lgan jarayonlarini bir-biriga
bog‘lagan holda yoritadilar. Donchilikning qo'shimcha mahsulotlari (somon, poxol, poya va
h.k.)dan chorva ozuqasi, to'shama, organik o‘g‘it, qog‘oz va boshqa sanoat tarmoqlarida
xomashyo sifatida foydalanish ham yuqori iqtisodiy samara beradi. Donchilikning asosiy va
qo'shimcha mahsulotlarini ko'paytirish va sotishni tashkil etish mamlakatning ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishi hamda aholini arzon oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar bilan
ta’minlash uchun qulay sharoit yaratadi. O'zbekiston tabiiy iqlim sharoitida kuzgi g'alla
ekilgan maydonlarda ikkinchi ekin sifatida chorva ozuqasi, kartoshka va sabzavotlar
yetishtirib mahsulotlar olish mumkin.Donchilikni intensiv rivojlantirish yer, suv va boshqa
resurslar potensialidan samarali foydalanishga sharoit yaratadi. Tarixiy davrlarda
O'zbekistonda donchilikning rivojlanish darajasi bozor iqtisodiyoti hamda mustaqil
rivojlanish talablariga to'la javob bermagan. O'zbekistonda 15—20 turdagi madaniy g'alla
ekinlari 2,5—3 ming yillardan buyon ekiladi. Mustaqillik davrlarigacha jami qishloq
xo'jaligi ekinlarining 70 foizi don ekinlari bo'lgan. Mamlakat bo'yicha don ekinlarining
60,6 foizi bug'doy, 17,7 foizi arpa, 10,4 foizi sholi ekiniga to'g'ri kelgan. Don ekinlarining,
shu jumladan, asosiy ekinlaming o'rtacha hosildorligi past bo'lgan. Masalan, barcha turdagi
don ekinlarining o'rtacha hosildorligi 6,65 s ga,shu jumladan:bug'doy— 6 s ga, sholi
— 13 s ga, makka — 10,2 s ga bo'lgan. Hosildorlikka kompleks omillar ta’sir etgan, albatta
yerni ekishga tayyorlashda omochdan foydalanilgan, mineral o'g'itlar solinmagan, bug'doy
ekinining asosiy qismi kam sug'oriladigan yoki lalmikor maydonlarda
yetishtirilgan.Yuqorida ko'rsatilgan davrda g'allachilikda asosan ekstensiv omiidan
foydalanilgan. Mustaqillik davrlarigacha aholi jon boshiga 236 kg don, shu jumladan, 118
kg bug'doy, 4,8 kg guruch ishlab chiqarilgan. Binobarin, respublikaning o'z don mahsulotlari
hisobiga aholini don mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirishi boshqa tarixiy davrlarga
4

nisbatan yuqori darajada bo'lgan. Hosildorlikka kompleks omillar ta’sir etgan, albatta yerni
ekishga tayyorlashda omochdan foydalanilgan, mineral o'g'itlar solinmagan, bug'doy
ekinining asosiy qismi kam sug'oriladigan yoki lalmikor maydonlarda
yetishtirilgan.Yuqorida ko'rsatilgan davrda g'allachilikda asosan ekstensiv omiidan
foydalanilgan. Mustaqillik davrlarigacha aholi jon boshiga 236 kg don, shu jumladan, 118
kg bug'doy, 4,8 kg guruch ishlab chiqarilgan. Binobarin, respublikaning o'z don mahsulotlari
hisobiga aholini don mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirishi boshqa tarixiy davrlarga
nisbatan yuqori darajada bo'lgan. Sohani rivojlantirishda moddiy-texnik ta’minot masalasiga
eng ustuvor vazifalardan biri sifatida qaralayotgani sababli qishloq xo'jaligiga importga
1149 dona VT—150 va T—4A rusumidagi zanjirli va 459 ta MXM—140 rusumli haydov
traktorlari hamda 386 ta yuqori unumli CLASS kompaniyasining «Dominator—130»
rusumli don o'rish kombaynlari olib kelindi. Lizing asosida qishloq xo'jalik korxonalariga
jami 48,9 mlrd so'mlik 3459 dona turli xildagi texnikalar yetkazib berildi. Qishloq xo'jalik
mahsulotlarini yetishtirish bilan bog'liq barcha tadbirlar shartnoma asosida tashkil
etilmoqda. Jami 6 mln 611 ming tonnadan ziyod g‘alla ishlab chiqarilib, uning 2 mln 812,8
ming tonnasi, 112,5 foiz (2533,2 ming tonna) davlatga sotildi , bunda 293,5 ming tonna
urug‘lik donni tashkil etdi. Bunda barcha toifa maydonlarida gektariga o‘rtacha hosildorlik
45,4 sentnerni, shu jumladan, sug‘oriladigan maydonlarda 51,2 sentnerni tashkil
qildi. Donchilikda aniqlanadigan samaradorlik ko'rsatkichlari bozor iqtisodiyoti qonunlari
mexanizmlari va kategoriyalaridan oqilona foyda- lanish talablariga to'laroq javob berishi
lozim. Buning uchun, mavjud real imkoniyatlardan oqilona foydalanishni tezlashtirish bozor
iqtisodiyoti sharoitidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirishga, tovar mahsulotlarining
sotish baholarini erkin va shartnoma asosida tashkil topishiga, g'allakorlarning mehnat
natijalariga qarab haq to'lanishiga erishish zarur.
5

II. ASOSIY QISM.
2.1.DONCHILIKNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI — Don ekinlari
qo`ng`irboshlar (Roaseae) oilasiga mansub bo`lib yer sharida ko`p tarqalgan botanik tur
xisoblanadi. G` allasimon o` simliklar oldingi sistematika b o` yicha g ` allaimonlar oilasiga
h ozirda ular qo`ng`irboshlar oilasiga mansub. Yer sharida bu o`simliklar turli xil kattalikda
uchraydi, bo`yining balandliligi 2 smdan bir necha o`n metrgacha bo`ladi, ko`pchilik
turlarda yer ustki qismi o`tsimon, ayrimlarida buta va daraxtsimon holda uchraydi.
G` allasimon o` simliklar tuplagan h olda, chim h osil q ilib popuk ildizlar bilan o` sadi.
G` allasimon o` simliklar 500 ga ya q in avlodi b o` lib 6 mingdan ziyod turi bor. Ular
y ersharining h amma joyida yoki y ersharida shimoliy muz okeanidan bosh – q a h amma
q italarda uchraydi. Bizda h am g` allasimonlarning juda k o` p turi uchraydi. G` allasimonlar
tropik va subtropik mamlakatlarda juda k o` p uchraydi. Bambuk daraxtlari ham
g`allasimonlarga kirib uzunligi 30 metrgacha boradi. Xalq xo`jaligida ishlatiladigandan
ekinlaridan eng axamiyatga egalari bug`doy, arpa, javdar, suli, makkajo`xori, okjo`xori, ,
sholi va tariq hisoblanadi. Lekin shu sakkizta ekindan h am eng zaruri, e ng sarasi bu g` doy,
sholi va makkaj o` xori. Ekin maydonlari kattaligi jixatida bug`doy birinchi o`rinda
226,9 mln/ga, O`rtacha hosildorligi 26,9 l/ga, makkajo`xori maydonlari 140,9mln/ga
xosildorligi 41,8 l/ga. Sholi maydonlari yersharida 145,3 mln/ga maydonni egallab asosiy
qismi Xitoy va H indistonda joylashgan. Seleksiya va urug ` chilik ekinlarni y etishtirish
texnologiyasida asosiy o` rinlardan birini egallaydi. Bu sohani rivojlantirish eng baquvvat,
iqtisod jihatdan arzon, ekologik tomondan eng xavfsiz bo`lib don hosildorligi va sifatini
oshirishda katta axamiyatga ega. Don hosildorligini oshirishda yaratilgan yangi nav va tug`ri
olib borilgan urug`chilik salmoqli o`rin tutadi. Demak, h osildorlikning yu q ori b o` lishida
albatta yangi navning o` rni kat t a. Mamlakatimizda ekiladigan don ekinlari 1,5 mln/lga
bo`lsa shundan asosiy qismi bug ` doy bilan band. Hozir O`zbekistonda Krasnodar seleksiyasi
navlari, Misr Arab respublikasi navlari va maxalliy navlar ekilmoqda. Krasnodarda
6

yaratilgan, Vostorg, Demetra, Kroshka, Ofeliya kabi navlar sug`oriladigan maydonlarda
yuqori hosil olinmoqda. Ko`pgina mahalliy navlarga ko`ra yaxshi hosil berilmoqda.
Yetishtirilgan donning sifatli non bo`lishi, tarkibida oqsil va uglevodlar miqdori yuqori
bo`lishini talab qiladi. Sifatli yumshoq, bo`rsildoq mazzali nonlar tayyorlanishi uchun
yaratilgan navlar doni qator talablarga javob berishi kerak. O q sil mi q dori va kleykovina soni
non b o` lish talablariga javob bersa unday navlarning umri uzo q buladi. Don ekinlari doni va
poxolining kimyoviy tarkibi tuproq-iqlim sharoitiga, o`stirish usullariga, mazkur
O`simlikning turi va navi . Ayniqsa ular tarkibidagi oqsil, uglevod va yog` miqdori katta
farq qiladi. Donning kimyoviy tarkibini quyidagi jadvaldan ko`rish mumkin.
Bug`doydonining kimyoviy tarkibi (quruq moddasining mutloq og`irligiga nisbatan
% hisobida)
Ekinlar O q sil Uglevodlar Y o g ` lar Kul Kletchatka 1 kgdagi|
kalloriyasi
Yumshoq
Bug`doy 13,9 79, 9 2,0 1.9 2,3
3375 2,3 3375
Kattiq.
bugdoy 18,0 75,4 2,1 2.0 2,4 3404
Javdar 12,8 «0,2 2,0 2L 2,2 3396
A r p a 12,2 77,2 2,4 2.9 5,2 3253
Suli 11,7 68,5 6,0 3,4 11,5 3071
Makkajo`xori 11,6 78,9 5,3 1,5 2,6 3579
Sholi 7,6 72,5 2,2 5,9 11,8 Z 010
Tariq 12,1 69,8 4,5 4,3 9,2 3170
Don ekinlarining kimyoviy tarkibi tupro q i q lim sharoitlari, agrotexnik tadbirlar ekiladigan
nav h amda ekin turiga q arab o `zgarib boradi. Doni tarkibidagi oqsil miqdori bo`yicha ham
bir-biridan katta farq qiladi. Oqsil bug`doy va ayniqsa kattiq bug`doy donida ko`p (18 %)
bo`lib, sholida ancha kam (7,6 %). Don tarkibidagi oqsil miqdori bir qancha sabablarga
ko`ra o`zgarib turadi. Iqlimning issiq va quruq bo`lishi donda oqsil tuplanishiga yordam
7

beradi. Masalan O`zbekistonda yani issiq iqlimda yetishtirilgan bug`doylar Shimoliy
mintaqalarda yetishtirilgan bug`doylarga qaraganda 2-3 % oqsil ko`p saqlaydi. Oqsil
miqdori urug`da ko`paysa, uglevod miqdori kamayib boradi. Shimolga qarab ekinlarida
oqsil kamayib uglevod miqdori oshib boradi. Yog`ochlik bug`doyning ochiq donli navida,
javdar va makkajo`xori donida eng kam (2,3-2,6 %) po`stli va boshqa xillarida ko`p (5,2 dan
11,8% gacha) bo`ladi. Ochiq donli va doni po`stli g`alla ekinlari doni tarkibidagi kul
miqdori xam huddi yuqoridagi kabi nisbatda bo`ladi. Don tarkibidagi suv har xil miqdorda
(10 dan 12% gacha) bulib, usharoitgakarabkeskinuzgaribturadi. Don ekinlari doni tarkibida
odam organizmi uchun zarur bo`lganA] , BB2, E, PP vitaminlar bo`lganligidan ham ular
katta ahamiyatga ega. Don ekinlarini doni yanchib olingandan keyin somoni va tuponi va
poyalari chorva mollariga ozuqa sifatida beriladi. Ammo ularning donlari ham mollarga
ozuqa sifatida yetishtiriladi, tarkibida oqsil miqdori 10-11 % bo`lgan bug`doy navlari
mollarga ozuqa sifatida beriladi. Bug`doyning 100 kg donida 117, arpada 126 sulida 100,
makkajo`xoriningdonida 130, quruq poyasida 35, ko`k poyasida 20, ozuqa birligi bor.
Yetishtirish usullariga ayrim morfologik va biologic xususiyatlariga ko`ra, don ekinlari ikki
guruhga bo`linadi . Birinchi guruhga kiradigan o`simliklarga bug`doy, javdar, arpa va suli
kiradi. Ikkinchi guruh o`simliklariga makkajo`xori, jo`xori, tariq, sholi kiradi.
Birinchi va ikkinchi guruhga kiradigan don ekinlarining bir-biridan farq qiladigan belgilari .
Birinchi gruppa don ekinlari (Bug`doy,
javdar, arpa, suli) Ikkinchi gruppa don ekinlari (makkajo`xori,
okjo`xori, tariq, sholi)
Donining qorin tomonida uzunasiga
chiziqchasi bo`ladi. Doni bir nechta
murtak ildiz chiqarib unadi. Boshog`ida
pastki gullari rivojlanadi va meva
tugadi, yuqoridagilari ko`pincha
yetilmay qoladi. Poyasining ichi g`ovak Donining qorin tomonida chiziqchasi bo`lmaydi.
Doni bitta murtak ildiz chiqarib unadi.
Boshog`ining yuqori qismida joylashgan gullar
rivojlanadi va meva beradi, pastkilari yaxshi
rivojlanmaydi. Tariq va sholidan boshqalari
poyasining ichi uzak bilan to`lgan. Issiqqa juda
8

bo`ladi. Issiqqa unchalik talabchan
emas. Suvga ancha talabchan. Kuzgi va
bahorgi qilib ekiladigan xillari
bor .Maysa chiqargandan to tuplanish
davrigacha tez rivojlanadi. Uzun kun
o`simligi. talabchan. Suvga unchalik talabchan emas,
sholidan boshqalari usuv davrining ikkinchi
yarimida suv talab qiladi. Faqat bahori qilib
ekiladigan , xillari bor. O`suv davri boshida sekin ,
rivojlanadi. Qisqa kun o`simligi.
Don ekinlarini ikki guruhga bo`lish ularni agrotexnik jihatdan harakterlash imkonini beradi.
Birinchi guruhga kiradigan o`simliklar ertagi qilib (kuzgusidan tashqari) yoppasiga yoki tor
qatorlab ekiladi. Ikkinchi guruhga kiradiganlari kechki muddatlarda ekiladigan ekinlardan
bo`lib, ulardan ayrimlari (makkajo`xori, okjo`xori) kg oshib hosil qiladigan ekinlardir.
Ulardan asosan chorva mollari va boshqa qishloq xo`jalik tarmoqlarida foydalaniladi.
Birinchi va ikkinchi guruh donli ekinlar o`ziga xos xususiyatlari bilan farqlanib turadi.
2.2. DONLI EKINLARNING UMUMIY TA`RIFI.
9

Don ekinlari , donli ekinlar — don uchun ekiladigan eng muhim qishloq xo jaligi ekinlariʻ
guruhi; Don ekinlari doni insonning asosiy oziq-ovqat mahsuloti; sanoatning ko pgina
ʻ
tarmoklari uchun xom ashyo, shuningdek, chorva mollari uchun yem. Donining tarkibi va
mahsuloti iste mol qilinishi jihatdan g alladoshlarga mansub g alla ekinlari (bug doy,
ʼ ʻ ʻ ʻ
javdar, arpa, iyuli, suli, makkajo xori, jo xori va boshqalar), shu jumladan yormabop ekinlar
ʻ ʻ
(tariq, jo xori va marjumak va boshqalar), dukkakdoshlarga mansub dukkakli don ekinlari
ʻ
(loviya, no xat, soya, vika va boshqalar) bo linadi. Don ekinlari ichida g alla ekinlari
ʻ ʻ ʻ
yetakchi rol o ynaydi. Botanik shakli xilma-xilligiga karamay, ular kupgina umumiy
ʻ
morfologik xususiyatlarga ega.Poyasi — havol poxolpoya (bug doy, sholi, suli) yoki
ʻ
yumshoq to qimalar bilan to lgan (makkajo xori, jo xori). Bargi qin hamda tasmasimon
ʻ ʻ ʻ ʻ
shakldagi barg plastinkasidan iborat. Qinning barg plastinkasi bilan tutash joyida ingichka
tilcha bo lib, u poxolpoya bilan tutashgan bo ladi.Tilchaning har ikkala tomonida
ʻ ʻ
quloqchalar joylashadi, ammo ayrim g alla ekinlari (suli, sholi) da quloqchalar
ʻ
bo lmaydi.To pguli boshoq (bug doy, javdar, arpa) yoki ro vak (suli, tariq, sholi, jo xori).
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
G alla ekinlari to pguli bir qancha boshoqlardan tashkil topadi, ular boshoq do ngchalarida
ʻ ʻ ʻ
yoki ro vakning markaziy va yon shoxchalarida joylashadi. Gullari ikki jinsli,
ʻ
makkajo xorida ayrim jinsli.Mevasi doncha. G alla ekinlari doni tarkibida uglevodlar (quruq
ʻ ʻ
moddaga nisbatan 60—80%), oqsil (quruq moddaga nisbatan 7—20%), fermentlar,
vitaminlar V,, RR va provitamin A kup. Vegetatsiya davriga qarab Don ekinlari kuzgi
hamda bahorgi (ertagi va kechki) ga bo linadi.Don ekinlari dunyoning dehqonchilik
ʻ
qilinadigan jami mintaqalarida tarqalgan. Uning jan. va shim. tarqalish chegaralari
dehqonchilik chegaralari bilan mos keladi. Bug doy barcha qit alarda ekiladi, sholi Osiyoda,
ʻ ʼ
makkajo xori Shimoliy Amerikada, javdar Yevropada, suli Shimoliy Amerikada va
ʻ
Yevropada, tariq va sorgo Osiyo va Afrikada eng kup maydonlarni egallaydi. Jahon
bo yicha Don ekinlarining jami maydoni 679983 ming ga, yalpi hosil 2064178 ming t,
ʻ
xreildorlik 30,3 s/ga ni tashkil etadi. Jumladan, bug doy 215272 ming ga, yalpi xreil 583624
ʻ
10

ming t, hosildorlik 27,1 s/ga, makkajo xori 139214 ming ga, yalpi hosil 600418 ming t,ʻ
xreildorlik 43,13 s/ga, arpa 56410 ming ga, yalpi hosil 130064 ming t, hosildorlik 23,06
s/ga, sholi 155128 ming ga, yalpi hosil 596485 ming t, hosildorlik 38,4 s/ga (1999).
O zbekistonning sug oriladigan sharoitida 20-asrning 90-yillaridan boshlab Don ekinlari dan
ʻ ʻ
bug doy, makkajo xori, arpa, sholi g o za-g alla-beda almashlab ekishda asosiy ekin sifatida
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ekiladi. Respublikada don ekinlari maydoni 1611,9 ming ga, shu jumladan bug doy 1354,8
ʻ
ming ga, sholi 129,8 ming ga maydonga ekildi (2000).Yalpi hosil jami don ekinlari bo yicha
ʻ
3915,7 ming t, hosildorlik 26,9 s/ga, shu jumladan bug doy bo yicha tegishlicha 3521,7
ʻ ʻ
ming t, 27,5 s/ga, sholi — 154,8 ming t, 23,9 s/ga, makkajo xori (don uchun) — 131,4 ming
ʻ
t, 31,6 s/ga bo ldi. Don ekinlari o tmishdoshi g o za va unga yo ldosh ekinlar hisoblanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Sug orish sharoitida Don ekinlari dan yuqori hosil olishning asosiy shartlari: serhosil
ʻ
navlarni ekish, o g itni ilmiy asoslangan me yorda solish, o z vaqtida sug orish, begona
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
o tlarni yo qotish, o simliklarni kasallik va zararkunandalardan himoya qilish, almashib
ʻ ʻ ʻ
ekish qoidalariga rioya qilish. O zbekistonda Don ekinlarini yetishtirish bo yicha asosiy
ʻ ʻ
ishlar (tuproqqa ishlov berish, ekish, hosilni yig ib olish va boshqalar) to la
ʻ ʻ
mexanizatsiyalashgan.
Sholi- birinchi guruh don ekini
Makkajo`xori- ikkinchi guruh don
2.3. DUNYO MAMLAKATLARIDA DON
YETISHTIRISHNING AHVOLI.
Ko`pchilik davlatlarda axolining oziq-
ovqatni asosan don maxsulotlari tashkil etadi. Insonlar don ekinlardan o`zlariga kerakli
uglevodlarning yarimini, oqsilning uchdan birini; B guruh vitamining 50-60 % ini. C
11

vitaminining 80 % ini oladi. 1 kg bug`doy nonida 2000-2500 kaloriy bo`lgani uchun ham
unga alohida e’tibor beriladi. BMT ning oziq-ovqat va qishloq xo`jaligi muammolari
bo`yicha ish yurituvchi komissiyasining (FAO) ma’lumotlariga ko`ra, don ekinlari, ayniqsa
oziq-ovqat uchun dunyoda yetarli miqdorda yetishtirilmaydi va ochlik va to`ymaslikdan 500
mln kishi qiynalmoqda. Don maxsulotlarga talab tobora ko`paymoqda va kelajakda xam bu
talab saqlanib qoladi. FAO baxolariga ko`ra, yaqin 10-20 yilda to`ymaydiganlar soni
kamaymasdan 2010 yil 650 mln kishini tashkil etadi. Afrikada, xususan Janubiy Saxarada
avval ol qiyin bo`lib, Yo`llarning oziq-ovqat maxsulotlariga kunlik ehtiyoji kaloriydan kam.
Agar hozirda Afrikada 175 mln kishi izdan qiynalayotgan bo`lsa, 2010 yilda bu ko`rsatkich
300 kish uni tashkil etadi. Bu kabi xolat avvalam bor, dunyodagi ko`pchilik rivojlanayotgan
mamlakatlarda qishloq xo`jaligining yomon rivojlaganligi bilan, shuningdek maksimal
daromad ortidan quvib, ekinzorlarni sun’iy ravishda bosh qarilayotgan, bu bilan jaxon
bozoridagi don maxsulotining baland narxni saqlab qoluvchi rivojlangan Amerika va
Yevropa davlatlarining siyosati bilan izoxlanadi. Bunday siyosat ko`p davlatlarni mahsulot
xavfsizligidan ta`minlanadi. Har qaysi davlatning oziq-ovqat strategiyasi milliy
sharoitlarning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik va boshqa faktorlar yig`indisining
yutuqlaridan iborat bo`lib, aholini to`laroq oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlovchi, inson
organizmi uchun foydali aminokislota va mikroelementlar tabiiy me’yorga kelib chiqqan
xolda bo`mog`I lozim. SHu bilan birga hukumatning xizmati jarayonlarning o`zgartirilishi
emas, davlatning ko`p yillik oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minoti va ijtimoiy siyosiy
tadbirlarning boshqarilishidir. Sanoati rivojlangan davlatlarning hukumatlari milliy qishloq
xo`jaligining umumdavlat miqyosiga olib chiqish uchun va axolining oziq-ovqat
mahsulotlari ta’minotiga ahamiyat beradi. So`nggi 10 yillar mobaynida bu davlatlarda
qishloq xo`jaligini boshqarishda turli xil tadbirlar keng qo`llanilgan. SHu bilan birga har bir
davlat va yer resurslari va oziq-ovqat mahsulotlariga aholining qoniqarsiz pul to`lash
qobilyatli talablari masshtablaridan kelib chiqib importga qaramlikning yo`l qo`yilishi
12

mumkin bo`lgan hajmi belgilanadi. . G`arbning rivojlangan davlatlari uchun oziq-ovqat
xavfsizligi mavjud emas, xoxlagan darajadagi o`zini ta’minlash imkoniga ega.
Bakriteriyalarning ishlab chiqilishi iqtisodiy potensiali, aniq davlati, tabiiy-iqlimiy
sharoitlar, fan va texnika rivojlanish darajasi, ovqatlanish an’analariga bog`liq bo`ladi. Ham
xalqaro hamdavlat miqyosida oziq-ovqat xavfsizligining belgilovchi talablari axolini
maxsulotlar bilan kerakli miqdorda bir maromda ta’minotidir. Biroq mahsulotlar bilan
ta’minlashning o`zi yetarli emas. SHunday iqtisodiy sharoitlarni, shunday darajadagi
axolining daromadlariga erishishi va axoli uchun arzon bo`lishi maxsulotlarga shu kabi
narxlarni yaratish darkordir. Mahsulotning yetarlilik va arzonligi jamiyatni ijtimoiy va
siyosiy stabillashtirish, o`z navbatida rivojlanishning iqtisodiy kirish sharoitlariga davlatning
kuchi va avtoriteta ortishi va iqtisodiy kurashdagi pozitsiyasini yaratmoqda. Boshqa
tomondan, oziq-ovqat muammolari iqtisodiy bosimning ob’ekti bulib qolishi mumkin.
Uning xalqaro xarakteriga ko`ra, dunyo bozorining omillari dunyo bozorlari maxsulot
narxlariga, qishloq xo`jalik sanoatining tebranishlariga ta’siriga uchraydi. Bu omillarning
ta’siri uchun jamiyatda kelib chiqishi mumkin bo`lgan oqibatlarini destabilashtirilishi
mumkin. Oziq-ovqat xavfsizligi tushunchasi tavsifida quyidagi ko`rsatkichlar axamiyatlidir:
- bozor sharoitlarida qishloq xo`jaligida ish yuritishning kerakli darajasi: avvalam bor, uzini
ta’minlashga mo`ljallangan mahsulotlar turi: - Tovar ishlab chiqarishlariga importning ta’siri
darajasi; - Tovar ishlab chiqaruvchilarning himoyalanish darajasi. O`tgan yillar mobaynida
O`zimizda ishlab chiqilgan . oziq-ovqat tovarlariga axoli tomonidan extiyoj ko`lami
anchagina kamayishi yuz berdi. SHu tufayli import maxsulotlariga, uzoq va yaqin
xorijning bomikligini, ayniqsa mamlakatning yirik shaxarlari ta’minotida bog`liqlik kelib
chiqadi. Bunga ma’lum darajada ob’ektiv sabablar bo`ldi: avvalambor uzimizdagi ishlab
chikarishxujaligidaanikkonkurensiyab^lmagan, biznintozik-
ovkatbozoriamaliyjixatdandunyoozik-ovkatbozoridanajralibkolgan;
kishlokxujaligidaxususiyishlabchikarishbulmagan.
13

SHaxsiykishlokxujaligiishlabchikarishxechkachonmuximdarajadabulmaganvayirikijtimoiyis
hlabchikarishgakonkurentlikkilishimumkinemasdi,
chunkisotsializmningbutunrivojlanishdavlattomonidankullanilgan.
SHuninguchunxorijbilansolishtirgandadavlatdaishlabchikarilganmaxsulotningtannarxibaland
edi. Kupchilikdunyomamlakatlaridanozik-ovkatbalansidaagrarsektorasosiyurinniegallaydi.
Xarbirdavlatdonekinlarinietishtirishgakattamaydonlarajratadi.
Asosiyfarklarfakatmilliyan’analardankelibchikkanxoldaustunlikkilishmumkin.
AgarEvropadavlatlaridakuprokbutdoyvaarpaekilsa, Janubiy-
SHarkiyOsiyomamlakatlaridaasosanguruchli (sholi) ovkateyishgaurganishgan.
SHubilanbirgadonmaxsulotlariningovkatdaishlatilishivauningkaytaishlanishiujskibudavlatax
olisiningovkatlanishratsionigaboglik. ^ Ovkatdakanchalikkupxayvonmaxsulotiishlatilsa,
donmaxsulotiningishlatilishishunchalikkambuladi, yokiaksincha.
Lekinxammadavlatlarxechkandaymustasnolarsizuzerresurslarinidonmaxsulotlarinietishtirish
daishlatadilar. ^ unixamaloxidaolingandavlatlarxamkit’alarmisolidaolishmumkin.
Kit’a Kursatkichlar 1994 1995 1996 1997 1997 -
14 %
1 2 3 4 5 6 7
Afrika Ekinmaydonimln.gaXosildorlik,
1 ’g» maydondank.
YAlpixosilmln.t. 92.1
12.3
113.1 90.01
11.1
99.6 98.0
12.9
126.4 92.1
11.9
109. 100.0 !
96.7
96.6
SHim.vaMark
.Amerika Ekinmaydonimln.gaXosildorlik,
Ggamaydondai. YAlpixosil,
mln.t 35.5
24.8
88.2 35.0
26.1
91.4 37.4
25.4
95.0 36.5
27.6
100,8 102.5
111.3
114.3
Osiyo Ekinmaydoni,
mln.gaXosildorlik, 1
gamaydondani. YAlpixosil,
mln. t 3270
28.2 3286
28.9 3295
302 3274
30.3 100.1
107.4
14

922.1 949.4 994.6 991.2 107.5
Evropa Ekinmaydoni, mln.
gaXosildorlik, 1
gamaydondans. YAlggixosil,
mln. t 134.1
28.6
384.6 133.8
28.1
376.1 131.8
29.6
390.7 135.9
32.3
438.5 101.3
112.9
114.2
Okeaniya Ekinmaydoni, mln.
gaXosildorlik, 1 gamaydondani.
YAlpixosil, mln. t 12.4
13.1
16.2 14.8
19.0
28.0 17.4
21.1
36.8 16.2
18.2
29.5 130.6
138.9
182.1
Avstraliya Ekinmaydoni. mln.
gaXosildorlik, 1gamaydondans.
YAlpixosil, mln. t 12.2
12.6
15.3 14.6
18.6
27.3 17.2
20.8
35.8 16.1
17.8
28.6 132.0
141.9
186.9
Bugundunyoda Ekinmaydoni, mln. gaXosildorlik,
1 gamaydondans. YAlpixosil, mln.
t J ____ 696.2
28.1
1959.1 693.2
27.4
1901.6 714.4
29.0
2072.4 705.6
29.7
2096.4 101.4
105.7
* 107.0
Keltirilganmisollardankurinibturibdiki,
xammakit’alardadonetishtirishkupaytirilgan.Buerdadonetishtirishmamlakatlaridaekinmaydo
nlarinikupaytirishyokiekstensiv, evropamamlakatlaridaintensivusulbilankupaytirilmokda.
1Eryu$ щ tetishtirilubchi 2096,4gylnt. donmaxsulotlariningkatgakismiOsyyodaetiladi.
Buaxolieyzichjoylashgankitadadonmaxsulotlarining 47,3 % initashkiletsabuxosilning 1 ga.
maydondan 30 satrofidaetishtirilgan. SHubilanbirgaOsiyodan .33
martakame*fnmaydonibulganSHimoliyAmerikakit’asida 100 mln.
gamaydondadunyodaetishtiriluvchidonmaxsulotlarining 20,4% initashkiletadi.
SHundaykilibBMTningFAOstatistikma’lumotlarigakura,
kitalarbulinishidadonxUjaligiyuritishningturlixilmetodlarinikuzatishmumkin-
ekstensivdanya’niishlabchikarishningkuchaytirilishiasosanekinmaydonlaridankelibchikishi;
intensivdonmaxsulotlariningyalpixosildorliginiopshrishdaniboratbuladi. Agarrivojlanishning
2-turigasanoatlashgandavlatlarkirsa,
kaysikiuyokibumikdordakishlokxujaliginingishlabchikarishimumkinbulsa, 1-
15

turgaasosanUziniiktisodiyagrarsekgorinimoliyaviyta’minlayolmaydiganiktisodiyjixatdanpast
darajalirivojlanayotgandavlatlarkiradi.Bumamlakatlarningkishlokxujaliktexnikabilanyaxshit
a’minlanmagan,
etarlimikdordamineralugitlarvausimliklarnimuxofazavositalarikasallikvaxashoratlardansakla
nmagan. Bundantashkari, donetishtirishbukabidavlatlardakupkUlmexna- ' tinitalabkiladi.__
Xuddishundayxilma-
xilkursatkichlaraloxidadavlatlarningdonetishtirishidaxamkuzatishmumkin.
Afrikakig’asidavlatlaripastkursatkichlarbilanxarakterlanadi.
Muximbulganyalpixosilningoshishiasosandonmaydonlarningkupaytirilishixisobidankelibchi
kadi. SHubilanbirgabukitadagibirkatordavlatlardaintensivdonxUjaliginiajratishmumkin.
Bularga, avvalambor, Misrkira-chi. Buerda 2.6 mlngamaydonda 17.5
mln.tdonyokidunyodagining 0.8 % ietishtiriladi. 4 yilmobaynidabuerdagiekinmaydonlari 15
% gadonnintyalpixosiliesa 8.9 % oshdi. 1 gadon 67,3 sxosilolindivabuuznavbatidabudavrda
17 % oshdi. DonxosiliningoshishidaNildaryo-sivodiysidagiserxosiltuproklarningurinkatta.
JanubiyAfrikarespublikasidonxujaligiintensivrivojlantirayotgandavlatdir.
FAOma’lumotdgsshga ''HQTpa, donmaxsulotlaribudavlatda 6.4 mln.gayochopikerlarning
51.6 % igaekiladi. 1999 yilmaydonda 11.6 mln.t. donyokidunyodagining 0.6 % etishtirilgan.
Donxujaligibuerdaintensivravishdarivojlanadi.
Buerdakupbulmaganxosildorlikningdonningyalpixosiliasosanekinmaydonlarinikengaytirishx
isobigausmokdava 17.7 mln. gamaydondan 21.6 mln.t. donyigashtiridsi. SHubilanbirga,
xosildorlikfakat 12.2 s 1gadonetishtirishnitashkiletadi.
Buma’lumotlarkishlokxujaliginingkamrivojlanganixakidadalolatberadi. Buerdaozik-
ovkatresurslarinikUpaytirishuchundonmaydonlarinikupaytirishgamajburdirlar.
SHimoliyvaMarkaziyAmerikadavlatlaridadonetishtirishdarajasianchayukori.
Buasosani1stsodiyrkvojlanishbilanvabukit’aningtabiiyiklimsharoitlariyaxshiligibilansababbu
ladi. Bukit’adadonxujaligidarivojlanayotganuchtadavlatniajratishmumkin.
16

AKDPyukoriintensivdonxujaligib$lganmamlakatdir. Buerdadonusimliklari 65
mln.gamaydongaeki ladi, uerdaushbu 4 yilmobaynidakupuzgarishlarbulmadi.
Buvaktdaxosildorlik (^akat 1.5 % gausdivadunyomaydonlarining 9,2 % initashkiletadi.
Birpaytninguzidadon ningyalpixosiliuzdarajasidakoldivadunyoxosilining 347.6 mln.t. yoki
16.3 % initashkiletdi. Albatta,
makkajUxoriningyukoriogarligidonekinlarininganchaginaKÿndonningyalpixosiliyigimioldin
dananiklanib,
ya’nimakkajuxoribudavlatdaasosiysuyurishvadonningyukorixosilligigasababbuldi.Sovukrok
bulgantabiiyikdimsharoitlari, Kanadadaasosiyurinnibugdoyegallagan. U 19.2 mln.ga.
yokidonmaydonlarining 3 % igaekilgan. Keyingiyillardaekinmaydoni 17.9 dan 19.2 mln.
gamaydonyoki 7.3 % gaoshdi. SHubilanbirgadonningyalpixosili 64% yoki46.6 dan 49.6
mln.t. gachaoshdi 4 yildadonkosiddorligibirmaromda 1 Ta. .dan 26-
28smikdoridasaklanibkoldi. Amerikakabi,
Kanadaikgisodiyagrarsektoridonmaxsulotlarinibirmaromdaishlabchikarishgaanikmisolbuladi
.
SHimoliyAmerikadagidonmaxsulotlariniekilishiintensivasnodaolibborilayotgandavlatMeksi
kadir. BuerdaAKSHvaKanadadagidekyalpixosilningUsishiekinmaydonlariningbirmaromda,
ba’ziyillardaesakamayishbilanizoxdanadi. SHubilanbirga, xosildorlikoshibboradi.
Keyingiyillardadonekinmaydonlari 10 mln.ga. bulsa, xosilesa 1 ga. dan 26.0 dan 27.8
sgachayoki 69 %, donyalpixosiliesa 26.8 dan 29.5 mln. t. gaoshdi.
JanubiyAmerikadadonetishtiruvchidavlatlarniArgentinavaBraziliyatashkiletadi.
BraziliyadaArgentinagaKaragandadonetishtirishintensivravishdaolibborilmokda.
Donekinlarining 19.3 mln. ga.dan 47.4 mln.t. don 24.6 s. 1 gadanetishtiriladi .
EryuzidaDonetishtiruvchimamlakatlarSgagengyiriklariOsiydavlatlaribulib, Xindiston,
XitoyvaYAponiya. Budavlatlardayalpixosilninguchdanbirkismietishtiriladi. Xnndistonda
100 mln. ga, busporiladiganerlarning 60.7 % tashkiletib, 223 mln.t. don, 22.3s
17

1gadanetishtiriladi.FAOningma’lumotlaridankUrinibturibdiki,
ersharidadonekinlarinietishtirishgakattaaxamiyatberilmovda.
Rivojlanmaganmamlakatlardadonetishtirishni , oshirishekinmaydonlarinioshirishxisobiga,
ikgisodiyrivojlangandavlatlardadonnietishtirishxosildordiknioshirishvakaytaishlashningtexni
kvositalarinirivoj - lantirishorkalierishilmokda.
BundadonekinlarigaUzvaktidavakeraklime’yorlardaberiluvchimineralvaorganikUgitlarxamk
amaxamiyatgaegaemas. Bundantashkari,
ekologikjixatdantozaximikvabiologikvositalarkasallikvaxashoratlardanximoyakilishxamalox
idaaxa- ^ miyatgaega . Dunyod^ xammasibulib 2096,4 mln. t. drnetti 7 . tiriladi.
Lekinubirxilturdaemas. Bumikdorning 609.6 mln.t. yoki 29.1 % budoyga, 585.8 mln.t., yoki
27.9% makajuxoriga, 156 mln.tyoki 7.5% arpagatugrikeladi. Kolgan 35.2 %
gaboshkadonmaxsulotlarikiribasosansholi, uningasosiyetishtiruvchilariXitoy, Xindiston,
AK.SHvaYAponiyadir.Donmaxsulotlariorasidamakkajuxorialoxddaurinegallaydi.
Makkajuxoriekishnikupaytirish,
xosildorliginioshirishdonishlabchikarishnioshirdivachorvachilikningozukabazalarinimustaxk
amladi. Donvak^kpoyasixosildorligibuyichaxammadonekinlaridanyukori. Juxoridonida 65-
70 % kraxmal 8-9 % proteinmoddasibor.
Makkajuxorisilosixarxilturdagimolvaparrandalaruchunyaxshivaarzonozuka.
UdunyodaBug`doymiksoridaetishtiriladi. Bunga^
ababozikaviyligiyukoriekanligidir.Evropamamlakatlarida, jumladanAngliya, Fransiya,
Germaniya, Irlandiya, Daniyadir. Masalan, GermaniyaningarpaekinmaydonlariKanadagidan
2.1 martakam, yalpixosilesadonningyukorixosildorligidanbirxilKanada 13.6 mln.t,
Germaniyada 13.4 mln.t.nitashkiletadi. Buikkidavlatdunyodaarpayalpikosilibuyicha 1 va 2
Urinlarida. SHunixamkaydetishkerakki, Evropadagiarpaekuvchikupchilikdavlatlarda 1
gadaxosildorlik 50sdanoshadi. ArpaniOsiyodaasosiymikdoriniXitoy 1.6 mln.gada 4.3 mln.t.
etishtiriladi. SHundaykilib, dunyodaetishtiriluvchiuchasosiyekinmisolida,
18

$bizturlidavlatlardagiishlabchikarishningyukoridagixosilikUrishimizmumkin. Ularningkupchiligidadonekstensivasnodaekiladi, vayalpixosilasosan, ekinmaydonlarixisobigaoshadivakUlmexnatidankupfoydalanishdan. Budavlatlargakarshiiktisodiyrivojlangandavlatlarintensivravi щ dadonxujaliginiyuritishadi, bundaularbirmaydongayalpixosiloshibboradi. BudunyodagiochlikmuammosinirivojlanayotganOsiyovaAfrikadagimamlakatlarningiktisodi yrivojlanishibilanbartarafkilishmumkin. 2.4 O`ZBEKISTONSA DON YETISHTIRISH TEXNOLOGIYASI. MustakillikdansUngrespublikadexkonchiliktizimidakattauzgarishlarbuddi. Xukumatimizningasosiymaksadi, Uzbekistondayashovchiaxolininonvaundanolinadiganmaxsulotlarbilanta’minlashyokigallam ustakilligiErnshishboshmasalabulibkoldi. RallamustakilligigaErishishuchunagrarsoxadexkonchiliktizimigachukurUzgarishlarkiritildi. SobikSSSRdavridaUzbekistondaasosanpaxtaekilardi, sugoriladiganmaydonning 70 foyizipaxtabilanbandbulgan, bugdoy, kartoshkavakand, lavlagiboshkarespublikalaridantashibkeltiriladi. Uzbekistonfakatginapaxtatolasietkazibberardivauziishlabchikargantolaningfakat 10 foiziniginakaytaishlash \uk>tsigaegaedi. MustakillikdansUngrespublikadadexkonchiliktizimitubdanuzgaradi. Paxtayakkaxokimligigabarxamberildi, almashlabekishtizimiuzgaradi. Sutoriladiganmaydonlarda, asosiyekinmaydonlarinidonliekinlaregallayboshladi. Birvakglardonliekinlarbizdaikkinchidarajaliekinxisoblanadi. Donekinlariningxosildorligixamjudakattaijobiyuzgarishlaryuzberdi. Dexkonchulikdakattauzgarishlarboshlandi. Asosiyekinmaydonibirginapaxtabilanband, 19$ $ma’lumkiUzbekistanSovetlarmamlakatiningpaxtatolasietkazibberuvchikolokagrarrespublika edi. Donekishtarimaydoniyilsayinkiskaribborgansarisabzavotvaem - xashakekinlarimaydonixamastasekinpaxtagautibbordi. Paxtamaydonikengayishi \ arkandayijtimoiyiktisodiytusiklarnisuribrivojlandi. SHuyillardavomidakishlokxujaligida, ayniksapaxtaetishtirishdakupginaishlarkulkuchibilanbajarildi. Mexnatgalayokatlivayoshbolalarmexnatidanuzluksizfoydalanganligisababli, Uzbekistaniktisodiykolokrivojlanmaganmamlakatlarkatorigatushdi. Mustakillikdansungkishlokxujaligidaisloxatlarolibborishuchunkatorgadbirlarishlabchikarildi . Ekinmaydonlaritarkibida, almashlabekishtizimidauzgarishlarboshlandivacheteltexnologiyalarikiribkeldi. DonekinlariningutaserxosilnavlariniekishnatijasidaAndijonviloyati 70 minggektardan, 70 sentnardandonxosilioldivailgortexnologiyalariningsamarasinikursatdi. Kishlokxujaligidauzokyillardanberiodatbulganboshkarishvamulkkaegalikborasidayangitizim barpoetildi. Kolxozvasovxozlarjamoaxujaliklarigatarkatibyuborilib, jamoaxujalnklaribugungikundashirkatxujaliklari, fermer- dexkonxujaliklarivaoilajamoapudratigaaylantirildi. Odamlardaergaegalikxissinitarbiyalashusimliklariing ^>sildorliginioshrishgaolibkeldi. 1998 yil 18 martdaUzbekistopda «1998-2000 yillardagidavrlardakishlokxujaligidaniktisodiyisloxatlarchuk^’rlashtirishdasturi» ishlabchikildi. Budasturagrarsoxadagiiktisodiyisloxatlarjarayoninichukurlapggirishnita’minlait, kishlokxujaligishirkatlarinishakllantirish, mulkiypaylarvaoilaviypudrattizimiiijoriyetshsasosidakishlokdaxukukiymulkdorlarsinfinisha kllantirish, tuprokunshdorligshshoshirish, erdanokilonafoydalanishvaunimuxofazakilish, seleksiyavaurugchilikniyaxshilash, rakobatbardoshkishlokxujalikmaxsulotlari ^ ishlabchikarii/nikupaytirishkerak. ^simlikshunoslik ^1098-2000 20$

yillardadonekinlariselekSiyasNni /ustivoryunalishlariserxosil, tezpishlar,
intensivvakeskinuzgaruvchansharoitlargachidamlinavlarnivaularnietishtirshptexnologiyasini
yaratishdaniboratdir. SHumaksaddaururlarningjaxonkolleksiyasinamunalari,
shuningdekmaxalliyseleksiyamuassasapariishlarnatijalardankengfoydalanildi.
Birvaktninguzidayukorixosilliliniyalarnikuiaytirishnitezlashtirishuslubidastlabkitanlovsinovl
ariutkazilib, ularishlabchikarishgajoriykilinadivarasmiylashtirkladi.
Donvaboshkaekinlaruruishtikdaasosiyishlarurutbozorinitashkilkilishgakaratiladi.
Donekinlariururinitezkupaytirishdaxarbirviloyatda 2-3
taelitaururshlikxujaliklaritashkilkilinib,
ularorkalirespublikaningsuperelitavaelitaururlarigabulgantalabikondiriladi. Bug`doyuru™
asosanAndijonviloyatixujaliklaritomonidan 1998 yildanboshlabxaryili 800
minggektarergamuljallab 200 mingtonnaetishtiriladivaboshkaviloyatlarxujaliklarigasotiladi.
KolganmaydonlardaesaSamarkandviloyati (18 mingtonna) vamaxalliynavlar (32 mingtonna)
xisobidanishlabchikarilganuruglarekiladi.
SHubilanbirgaAndijonviloyatidaKrasnodarseleksiyasiningserxosilistikbolliDemetra, Kuma,
NotaPolovchankaiaboshkanavlarixamekilmokda.
Boshoklidonekinlariururiningxammasimarkazlashganxoldatozalanib, saralanadi, dorilanadi,
xamdaxujaliklargatarkatiladi.
Makkajuxoriduragaynavlaripikupaytirishmaksadidarespublikaningxarbirviloyatidaikkitadan
maxsusurugchilikxujaliklaritashkiletiladi.
Texnologikvanonishlabchikarishsifatlaripastbulgankamxosilli,
boshoklidonnavlariningmaydonlariboskichma-boskichkamaytiriladi.
XujaliklardaekiladiganBug`doynavi 2 tadan, arpanavibittadan,
tumandaBug`doynaviuchtadan,
arpanavlariesaikkitadanortikbulmaganxolgachakamaytiriladi.
SugoriladiganmaydonlardabugdoyningKupavavaboshkaserxosilnavlari, lalmidaesaSurxak-
21

5688, OkBug`doy, Sanazar-6, LalmikorvaKrasnovodopad-21 etishtirildi.
Lalmierlargabutdoyningmaxalliyseleksiyasinavlariuruglarijoylashtiriladi.
Ekisholdidanvaekishbilanbirgalikdagektargakamida 15-20 tonnaorganikugitlar, 30 kgazotli,
150 kgfosforliva 60 kgkaliyliugitlar, vegetatsiyadavridagektargakamida 180
kgsofazotbilanikkimartaoziklantiriladi. Begonautlargakarshiyukorisamaraligrebsidlar,
shunigdek,
donekinlarizararkunandavakasalliyutargakarshikimyoviypreperatlarkullanishikengmikyosida
olibborishimuljallanmokda. SHoli 2000 yilgachaasosanKorakalgyufistonRespublikasida (75
ming) vaSurxondaryo (5,6minggektar) viloyatlardaetishtiriladi.
Ekinmaydonlariuzgarmaganxolda, 200 yilgachasholiningyalpixosilinioshirishkuzdatutilgan.
Bungaasosanserxosilnavlarningsaralanganuruglariniekish, suvdan,
meneralupgglardanvagrebsidlardanokilonafoydalanibyukorixosilolish , shuningdek,
asosiyvatakroriyekishmuddatlaridasholinikuchatkilibutkazishusulinikengjoriyetishxisobigaer
ishiladi. SHolinikuchatusulidaekishmaydonlarini 1998 yilda 15 minggektardan 200
yildayanaoshirishkuzdatutilgan. Bundasholiningyalpixosilini 2000 yilda 3,4
barobarigaoshirib, 250 mingtonnagaetkazishmuljallangan. 1998-1999
yillardasholiningurtapisharserxosil «Mustakillik» va «Istiklol»,
dukkaklidonekinlaridansoyaningtezpishar «Orzu» vamoshning «Kaxrabo»
navlariiklimlashtirildi. SHoliningNukus-2, Avangard-2, LazurvaUzros-7-13
navlarningekishbilanbirga, Gulzor, Alanga,
Jayxunnavlariekiladiganmaydoplarnikengaytirishmuljallapmokda.
YAngisholinavlariniyaratishnitezlashtirishsksleksiyakompleksikurilishnitugallashnazardatuti
lyapti. 2000 yilgachadonuchunmakkajuxoriekishmaydoniasso - santakroriyekishxisobiga 90
minggektarga, xosildorliknigektariga 40,5 sentnerga,
yangidurugaylarnivamakkajuxorietishtirishningintensivtexnologiyalarnijoriykilishxisobigay
alpi 368 mingtonnagaetkazishmuljallanmokda . Respublikadaja’mi 4 mln.
22

gektardexkonchilikkilishimkonibulganerlarmavjud, donekinlari, paxta, mevaliboglar,
sabzavotvaem-xashakekinlarietishtiriladi, kolganmaydonlalmikur-
gokchilyokidexkonchilikuchunkiyinerlarxisoblanadi. Sugoriladiganmaydonlarda 1, 130
minggektargalalmibaxorikormaydonlardaesa 350 mingdanziyodgallaekinlaribilanband.
Respublikadadonmustakilligigaerishishuchunxammaishlarolibborilmokda,
kuplabyanginavlaryaratilmokda,
ularningagrotexnikasiniurganishuchunvaularningiktisodiysamaradorligianiklashborasidailmi
yizlanisholibborilmokda.
Donyigishtirishdanobudgarchilikkabarxamberishuchunchetellardankattainvestitsiyalarolinm
okda.
MashxurKEYSkompaniyasiningtraktorvakombayinlaridonekinlariparvarishlashvauribyigish
daxizmatkilmokda.
2.5. DONLIEKINLARYETISHTIRISHAGROTEXNIKASI.
Boshoqlidonekinlaridanyuqorivasifatlihosilolishningasosiygarovi,
buyerniekishgasifatlitayyorlash, mintaqaningtuproq-
iqlimsharoitlariniinobatgaolibnavtanlash, sifatliurug‘lik, ekishmuddativame yorlari,ʼ
g‘allanihollarinito‘liqundiribolishhamdao‘zmuddatidaparvarishlashniamalgaoshirishdanibor
at . Tuproqqaishlovberishdanasosiymaqsad –
tuproqningzichlanganyuzaqisminisifatliqilibyumshatishdir.Kuzgibug‘doysabzavotekinlarida
nkeyinekiladiganbo‘lsa, yergayengil 18-20
smchuqurlikdaishlovberishsamaralihisoblanadi. Ekish uchun belgilangan davlat andozalari
talabiga javob beradigan bir xil yiriklikda va tekis, sog‘lom, begona o‘tlar urug‘idan toza,
unuvchanligi kamida 92-95 foiz va unib chiqish kuchi 80 foizdan kam bo‘lmagan
urug‘likdan foydalanish, hosildorlikni gektaridan kamida 3-5 sentnerga oshiradi. Qorakuya,
zang va boshqa kasalliklarga chalinmasligi uchun urug‘liklar ekishdan kamida 20-25 kun
23

oldin mutaxassislar ishtirokida dorilangan bo‘lishi shart. Boshoqli don ekinlari urug‘liklarini
ekishda ularning sertifikatlanganligiga alohida e tibor berish lozim.ʼ
Sug`oriladigan sharoitda ko`llanilgan ma'danli o`g`itlarning samaradorligi yuqori bo`ladi.
Sug`oriladigan y erlarda azotli , fosforli , kaliyli o`g`itlarni to`la me'yorda berish hosildorlikni
va hosil sifatini keskin oshiradi. Ekish bilan ta'sir qdluvchi modda hisobida gektariga 15 -20
kg granulalangan superfosfat yoki nitrofoska solinadi. Sug`oriladigan sharoitda ko`llanilgan
ma'danli o`g`itlarning samaradorligi yuqori bo`ladi. Sug`oriladigan erlarda azotli, fosforli,
kaliyli o`g`itlarni to`la me'yorda berish hosildorlikni va hosil sifatini keskin oshiradi. Ekish
bilan ta'sir qdluvchi modda hisobida gektariga 15 -20 kg granulalangan superfosfat yoki
nitrofoska solinadi. Donli ekinlar asosan kuzgi va bahorgi mavsumlarda ekiladi. Shuning
uchun donli ekinlar ekilishidan avval yerga o`g`it solinib so`ngra yerga urug`lar ekiladi.
Faqatgina donli ekinlar emas, qishloq xo`jaligining barcha ekinlari ekilishidan avval yerga
agrotexnik tadbirlar olib boriladi.Donli ekinlar yetishrieish agrotexnikasi eng avvalo
urug`lik materiallar sifatiga e`tibor berilishi lozim. O`zbekistonda ko`plab donli ekinlar kech
kuzda yerga ekiladi. Bundan tashqari donli ekinlar yetishtirishda ularni sug`orish rejimiga
ham e`tabor qaratilishi lozim.Umuman olganda donli ekinlar yetishtirish agrotexnikasi,
ekinlarning rivojlanish fazalariga qarab amalga oshiriladi. Agrotexnik tadbirlar o`z vaqtida
va sifatli olib boorish yuqori hosildorlikka erishish garovidir. Agar biz har qaysi agrotexnik
tadbirni o`z vaqtida olib bormasak yoki sifatsiz bajarsak, biz ko`zlagan hosilimizni
ololmaymiz.Donli ekinlar yetishtirishda quydagi agrotexnik tadbirlarni bajarishimiz lozim:
1. Yerga sifatli ishlov berish;
2. Urug` sifati;
3. O`g`itlash me`yorlari va muddatlari;
4. Kasallik va zararkunandalarga qarshi kurashish;
5. Begona o`tlarga qarshi kurashish;
24

6. Hosilni yig`ish va saqlash;
Faqat donli ekinlar emas, balki barcha qishloq xo`jalik ekinlari uchun bu agrotexnik
tadbirlar qo`llanilsa yuqori hosil olinadi.Donli ekinlar bir- biridan o`ziga xos farq qilganligi
sababli bu agrotexnik tadbirlar bajarilish muddatlari bir- biridab farq qiladi. O`zbekiston
iqlim- sharoiti kontenintal o`zgaruvchan bo`lib, donli ekinlari navlarini to`g`ri tanlash
lozim.Barcha donli ekinlar navlari o`ziga xos biologik xususiyatlarga ega. Navlarni to`g`ri
tanlay bilish ham agrotexnik tadbir hisoblanadi. Donli ekinlar urug`lari ham har xil
kattalikka ega bo`lganligi sababli ularni ekish chuqurligi ham har xil bo`ladi. Donli ekinlar
ekish muddatlari ham ikki muddatda amalga oshiriladi: kechki- kuzgi, bahorgi muddatlarga
bo`linadi. Donekinlariturlixaroratdaunibchikadi. Bugdoy, javdar, arpa,
suliekinlaridoniningunishiuchuntemperatura 1-2°S, maysalashiuchunkamida 4-
5°Sbulishikera k. II guruh donli ekinlari unib chiqishi uchun yuqori harorat talab qiladi.Donli
ekinlarr yetishtirishda yerga ishlov berish asosiy ahamiyatga ega.
XULOSA
Bugungi kunda Prezidentimiz tomonidan Qishloq xo`jaligiga ham katta e`tibor
qaratilmoqda. Jahon miqyosida yildan- yilga aholi soni oshib borishi kuzatilmoqda, shu
sababli oziq- ovqatga bo`lgan ehtiyoj ham ortib bormoqda. Donli ekinlar ahamiyati xalq
xo`jaligida katta ahamiyatga ega.Donli ekinlardan turli xil qishloq xo`jalik mahsulotlari
tayyorlanadi. Donli o`simliklarning unidan non yopiladi, Don yuqori kuvvatli ozuka va
yengil sanoatiga xom-ashyodir. Dondankayta ishlab yog, kraxmal, spirt, ishlab
chiqariladi. Don ekinlari qishloq xo`jalik xayvonlarini yem-xashak bilan ta`minlashda ham
muhim urinni egallaydi. Don va uni kayta ishlashdan olinadigan mahsulotlar oziq-ovqatda,
kogoz sanoatlarida va boshqa tarmoklar uchun xom-ashyo bo`lib xizmat qiladi. Don
xo`jaligi qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishning asosini tashqil etadi.Donli ekinlardan yuqpri
hosil olish uchun hozirgi kunda eng so`ngi texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Ekin maydoni
25

bo`yicha don ekinlari yer yuzida birinchi urinni egallaydi. Xar yili 700 mln.gadan ortik
maydonga don ekinlari ekilmokda. Uzbekistonda ham don ekinlarining ekin maydoni keskin
ko`payib xozirda suvli yerlarda boshoqli ekinlar 1mln. ga, sholi 137 ming.ga. lalmi yerlarda
300 ming.ga yerga don ekinlari ekilmokda.
Prezidentimiz tomonidan belgilab berilayotgan vazifalar ham o`z o`rniga katta ahamiyatga
ega bo`lmoqda. Mamlakatimizda boshoqli don hosildorligini oshirish qatorida donning sifat
ko‘rsatkichlariga ham alohida e tibor berish muhim.Yurtimizda ekishga tavsiya etilganʼ
istiqbolli mahalliy va xorijiy navlar don sifat
ko‘rsatkichlaribo‘yicha kuchli va qimmatbaho don beradi . Donli ekinlar yetishtirishda
yuqori malakali kadrlar tayyorlash, donli ekinlar biologiyasini o`rganish va bizning iqli
sharoitimizga mos va yuqori hosilli navlarni yaratish bizning vazifalarimiz hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda Rossiyaning 4 ta navi (“Timiryazevka-150”, “Vexa”, “Soberbash”,
“Yelanchik” navlari respublikaning barcha hududlarida) va mahalliy 8 ta yangi kuzgi
bug‘doy navlari, jumladan, “Qadr”, “Nodir” navlari Farg‘ona vodiysida, “Shukrona”,
“Shams” navlari Janubiy hududlarda, “Semrug‘”, “Istiqlol-20” navlari Sirdaryo va Jizzax
viloyatlarida, “O‘tkir”, “Sho‘rtanbay-1” navlari Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Xorazm
viloyatida ekish uchun tavsiya etilib, davlat reyestriga kiritildi. Bundan tashqari donli
ekinlardan olinayotgan hosilni yig`ish va saqlash ham o`ziga xos ahamiyatga ega.Ulardan
turli xil mahsulotlar tayyorlanib aholiga yetkazib berilmoqda.Hozirgi vaqtda qishloq
xo`jaligini rivojlantirish uchun juda ham ko`p yangi texnologiyalar ishlab chiqilmoqda.
O`zbekistonda ham yangi texnologiyalar asosida donli ekinlar yetishtirish yo`lga
qo`yilmoqda.
26

Donli ekinlar
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentiningqaroq va farmonlari.
2. “Donli ekinlar yetishtirish texnologiyasi” D.Yormatova. N. Shomuratov 2008 yil.
3. Turkiya Respublikasi “Oziq-ovqat qishloq xo'jaligi vazirligi” hamda “Denizbank”
hamkorligida tayyorlangan “100 ta kitob”dan iborat to'plami.
4. Atabayeva X.N., Xudoykulov J.B. Kuzgi bug’doy istikbolli navlari hosiliga ma’dan
o’g’itlar me’yorining ta’siri. O’zbekistonda bug’doy seleksiyasi, urug’chiligi va yetishtirish
texnologiyasiga bag’ishlangan birinchi milliy konferensiya. T., 2004, 161-165 b.
27

5. Bobomirzayev P.X., Xalilov N.X., Ravshanov K.R. Nam to’playdigan sug’orishlarning
kuzgi bug’doy hosildorligiga ta’siri // Qishloq xo’jalik taraqqiyoti – faravonlik manbai
mavzusidagi ilmiy to’plam, O’zbekiston respublikasi mustaqilligining 10 – yilligiga
bag’ishlanadi. Samarqand – 2001, 70 – 72 b.
6. Zuyev V.I., Ataxodjayev A.A., Qodirxo'jayev O., Asatov Sh.I., Akromov U.I.
Himoyalangan joy sabzavotchiligi. T., “Iqtisod-moliya” 2014. – b 424
7. Shuvayev Yu. Ranniye ovoщi iz teplitsы. – M.: Novaya volna, 2001. – s. 354-362.
INTERNET SAYTLARI
1. Vniissok @ mail.ru.vnisssok & copimail & cedilru.
2. www. Google.ru. Agrofirma «Gavrish».
3 . http://ziyonet.uz/uzc/libraru/libid/31200
4.. http://www.sadovod.spb.ru/TextShablon.php?LinkPage=33.
5. http://www.ovoschevodstvo.com/journal/ browse/200909/article/157.
MALAKAVIY ISH LOYIHASI
Agronomiya (ekin turlari bo`yicha)
_________________________________________________________
TOPSHIRIQ
MAVZU : _________________________________________________
_________________________________________________________________
2. ASOSIY MA`LUMOT : ___________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
28

3 . ADABIYOT :____________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. FAYL TUZILISHI : Times New Roman ___ ________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
5 . Topshiriq va qo'shimcha ko'rsatmalar : ___________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Bitiruv malakay ish rejasi va himoya rejasi:
1 2 3 4 5 6
Fan nomi : _______________________________________________________
___________________________________________________________
Kafedraning mavzu bo‘yicha yozilgan ishini rahbar tomonidan ko‘rib chiqish va
baholash
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
29

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
____________________________
Belgilangan jadvalga muvofiq va talabga muvofiq sifatda bajariladi
Ro'yxatdan o'tish uchun ball _______
Himoya hisoboti uchun ball_______
Savollarga javoblar uchun ball ______
Jami _______
Ushbu bitiruv malakaviy ish ishi “__________” baholandi.
ILMIY RAHBAR_______ Sa`dullayeva Dildora
Samarqand Davlat Universiteti huzuridagi Gulobod agrobiotexnologiyalar texnikumi
Agronomiya (ekin turlari bo`yicha) yo`nalishi II bosqich 201- guruh talabasi Mingboyeva
Ozada Raimovnaning “ Donchilikning rivojlanish bosqichlari. donli ekinlarning umumiy
ta`rifi. Dunyo mamalakatlarida va O`zbekistonda don yetishtirish ” mavzusidagi
Bitiruv malakaviy ishiga
TAQRIZ
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
30

__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
_______________________________________________________________________
31

MAVZU : DONCHILIKNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI. DONLI EKINLARNING UMUMIY TA`RIFI. DUNYO MAMALAKATLARIDA VA O`ZBEKISTONDA DON YETISHTIRISH MUNDARIJA I. Kirish…………………………………………………………………………….. 3-6 II. Asosiy qism……………………………………………………………………... .7 2.1.Donchilikning rivojlanish bosqichlari………………………………………... .7-10 2.2. Donli ekinlarning umumiy ta`rifi…………………………………………….. .11-12 2.3. Dunyo mamalakatlarida don yetishtirish…………………………………….... .13-20 2.4 O`zbekistonsa don yetishtirish texnologiyasi……………………………………21-24 2.5. Donli ekinlar yetishtirish agrotexnikasi………………………………………. .26-26 XULOSA……………………………………………………………………………27-28 ADABIYOTLAR…………………………………………………………………….29 . MALAKAVIY ISH LOYIHASI……………………………………. . . . . . . . . . 30 1

I.KIRISH Qishloq xo'jaligini ilmiy asosda yo'lga qo'ymas ekanmiz, sohada rivojlanish bo'lmaydi. SH. MIRZIYOEV. O‘zbekiston R espublikasi P rezidenti qishloq xo`jaligini rivojlantirish maqsadida “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020 — 2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasida belgilangan vazifalarni 2021-yilda amalga oshirish chora- tadbirlari to‘g‘risida” Qarori qabul qilindi va ushbu qarorda quydagi vazifalar belgilab berildi: -shakllangan dehqonchilik ko‘nikmalari, tuproq-iqlim sharoiti, suv ta’minotidan kelib chiqib, respublikaning barcha tumanlarining hududlari muayyan turdagi mahsulotlar yetishtirishga bosqichma-bosqich ixtisoslashtiriladi; - y erlarni ekishga tayyorlash va ekinlarga ishlov berish uchun zarur bo‘lgan qishloq xo‘jaligi texnika va mexanizmlari, suv hamda ish qurollari bilan ta’minlashga; -yer maydonlari va tuproq tarkibi to‘g‘risidagi axborotlar, ekinlarni joylashtirish, maqbul agrotexnik tadbirlarni amalga oshirish bo‘yicha va boshqa ilmiy-innovatsion yutuqlar va ilg‘or tajribalarni muntazam taqdim etish; Azaldan don mahsulotlariga bo`lgan talab yuqori bo`lgan. O`zbekiston Respublikasu mustaqillikka erishgan so`ng g`allachilik va boshqa don ekinlariga katta e`tabor qaratildi. G`alla va boshqa don ekinlarining istiqbolli navlari yaratildi. Bozor munosobatlari sharoiti iqtisodiyotni har tomonlama yangicha yo`nalishda, yangi yizimda rivojlanishini talab qiladi. Iqtisodiy mustaqillik xalq xo`jaligining eng muhim tarmog`I hisoblangan agrosanoat majmuida dehqonchilik tizimida ham tub o`zgarishlar bo`lishiga olib keladi. Tabiiy iqlim va tuproq sharoitlariga ko`ra O`zbekiston azaldan yer sharida dehqonchilik uchun eng qulay 2

mintaqalardan biri bo`lib kelgan. Respublikaning sug`oriladigan maydonlarida ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun Don ilmiy tadqiqot instituti tashkil qilindi. Yuqori hosillarni ko`paytirish, tanlash va sinov ishlari har bir viloyatda amalga oshiriladi. Donekinlari yetishtirish texnologiyasini sug`oriladigan maydonlarda ilmiy asosda o`rganish bugungi kun talabidan kelib chiqadi. Uzoq vaqtlar davomida bizga bug`doy katta maydonlarga ekilmagani sababli, bugun har bir dehqon va o`z tomorqasida va katta maydonlarda donli ekinlardan jahon donchiligi miqyosiga qaraganda kam hosil olinmoqda. Qishloq xo‘jaligi xalq xo‘jaligi ishlab chiqarishini xom-ashyo va insoniyatni iste’mol qiladigan oziq-ovqat mahsulotlari bilan taminlashning asosiy manbasi. Shuning uchun ham O`zbekistonda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish saviyasi juda muhim o‘rin tutadi . Keyingi mustaqillik yillarida qishloq xo‘jaligida olib borilgan islohatlar ayniqsa, fermerlik harakati, arendatorlar va qishloq xo‘jalik samarali mahsulotlarini qishloqda qayta ishlashga bo‘lgan urinishlar orqali samarali yutuqlarga erishishga muvaffaq bo‘lindi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi haqidagi bilim va malakalarni ushbu kadrlarga yoshligidanoq chuqur o‘rgatilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Demak, bundan ko‘rinadiki, qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish haqidagi bilim va malakalarni yosh avlodga amaliy o‘rgatish, ularning samarasini oshirish Ona Vatan oldidagi katta vazifalardan biri hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish 3

bilim ma’lumotlarini bir qator o‘simlikshunoslik, botanika, biologiya, fiziologiya, o‘simliklar biokimyo, geodeziya, tuproqshunoslik va boshqa shu kabi fanlar o‘rgatadi. Bu fanlar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini alohida-alohida bo‘lgan jarayonlarini bir-biriga bog‘lagan holda yoritadilar. Donchilikning qo'shimcha mahsulotlari (somon, poxol, poya va h.k.)dan chorva ozuqasi, to'shama, organik o‘g‘it, qog‘oz va boshqa sanoat tarmoqlarida xomashyo sifatida foydalanish ham yuqori iqtisodiy samara beradi. Donchilikning asosiy va qo'shimcha mahsulotlarini ko'paytirish va sotishni tashkil etish mamlakatning ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi hamda aholini arzon oziq-ovqat va boshqa mahsulotlar bilan ta’minlash uchun qulay sharoit yaratadi. O'zbekiston tabiiy iqlim sharoitida kuzgi g'alla ekilgan maydonlarda ikkinchi ekin sifatida chorva ozuqasi, kartoshka va sabzavotlar yetishtirib mahsulotlar olish mumkin.Donchilikni intensiv rivojlantirish yer, suv va boshqa resurslar potensialidan samarali foydalanishga sharoit yaratadi. Tarixiy davrlarda O'zbekistonda donchilikning rivojlanish darajasi bozor iqtisodiyoti hamda mustaqil rivojlanish talablariga to'la javob bermagan. O'zbekistonda 15—20 turdagi madaniy g'alla ekinlari 2,5—3 ming yillardan buyon ekiladi. Mustaqillik davrlarigacha jami qishloq xo'jaligi ekinlarining 70 foizi don ekinlari bo'lgan. Mamlakat bo'yicha don ekinlarining 60,6 foizi bug'doy, 17,7 foizi arpa, 10,4 foizi sholi ekiniga to'g'ri kelgan. Don ekinlarining, shu jumladan, asosiy ekinlaming o'rtacha hosildorligi past bo'lgan. Masalan, barcha turdagi don ekinlarining o'rtacha hosildorligi 6,65 s ga,shu jumladan:bug'doy— 6 s ga, sholi — 13 s ga, makka — 10,2 s ga bo'lgan. Hosildorlikka kompleks omillar ta’sir etgan, albatta yerni ekishga tayyorlashda omochdan foydalanilgan, mineral o'g'itlar solinmagan, bug'doy ekinining asosiy qismi kam sug'oriladigan yoki lalmikor maydonlarda yetishtirilgan.Yuqorida ko'rsatilgan davrda g'allachilikda asosan ekstensiv omiidan foydalanilgan. Mustaqillik davrlarigacha aholi jon boshiga 236 kg don, shu jumladan, 118 kg bug'doy, 4,8 kg guruch ishlab chiqarilgan. Binobarin, respublikaning o'z don mahsulotlari hisobiga aholini don mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirishi boshqa tarixiy davrlarga 4

nisbatan yuqori darajada bo'lgan. Hosildorlikka kompleks omillar ta’sir etgan, albatta yerni ekishga tayyorlashda omochdan foydalanilgan, mineral o'g'itlar solinmagan, bug'doy ekinining asosiy qismi kam sug'oriladigan yoki lalmikor maydonlarda yetishtirilgan.Yuqorida ko'rsatilgan davrda g'allachilikda asosan ekstensiv omiidan foydalanilgan. Mustaqillik davrlarigacha aholi jon boshiga 236 kg don, shu jumladan, 118 kg bug'doy, 4,8 kg guruch ishlab chiqarilgan. Binobarin, respublikaning o'z don mahsulotlari hisobiga aholini don mahsulotlariga bo'lgan talabini qondirishi boshqa tarixiy davrlarga nisbatan yuqori darajada bo'lgan. Sohani rivojlantirishda moddiy-texnik ta’minot masalasiga eng ustuvor vazifalardan biri sifatida qaralayotgani sababli qishloq xo'jaligiga importga 1149 dona VT—150 va T—4A rusumidagi zanjirli va 459 ta MXM—140 rusumli haydov traktorlari hamda 386 ta yuqori unumli CLASS kompaniyasining «Dominator—130» rusumli don o'rish kombaynlari olib kelindi. Lizing asosida qishloq xo'jalik korxonalariga jami 48,9 mlrd so'mlik 3459 dona turli xildagi texnikalar yetkazib berildi. Qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirish bilan bog'liq barcha tadbirlar shartnoma asosida tashkil etilmoqda. Jami 6 mln 611 ming tonnadan ziyod g‘alla ishlab chiqarilib, uning 2 mln 812,8 ming tonnasi, 112,5 foiz (2533,2 ming tonna) davlatga sotildi , bunda 293,5 ming tonna urug‘lik donni tashkil etdi. Bunda barcha toifa maydonlarida gektariga o‘rtacha hosildorlik 45,4 sentnerni, shu jumladan, sug‘oriladigan maydonlarda 51,2 sentnerni tashkil qildi. Donchilikda aniqlanadigan samaradorlik ko'rsatkichlari bozor iqtisodiyoti qonunlari mexanizmlari va kategoriyalaridan oqilona foyda- lanish talablariga to'laroq javob berishi lozim. Buning uchun, mavjud real imkoniyatlardan oqilona foydalanishni tezlashtirish bozor iqtisodiyoti sharoitidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirishga, tovar mahsulotlarining sotish baholarini erkin va shartnoma asosida tashkil topishiga, g'allakorlarning mehnat natijalariga qarab haq to'lanishiga erishish zarur. 5

Donchilikning rivojlanish bosqichlari. Donli ekinlarning umumiy ta`rifi. Dunyo mamalakatlarida va O`zbekistonda don yetishtirish

12.08.2023

0

395.3017578125 KB

Похожие