logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH

FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH

Загружено в:

27.03.2024

Скачано:

0

Размер:

1690.8798828125 KB
Скачать
1FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH Mundarija: Kirish ......................................................................................... 3 Asosiy qism I. BOB FIZIKA O’QITISHDA TAJRIBA METODI V AVA UNING DIDAKTIK TALABLARI .............................. 4 1.1 Fizikani o’qitishda tajriba (eksperement) larning vazifasi va turlari… ...................................................................................... 4 1.2 Tajribalarga qo’yilga didiaktik talablar va xavsizlizlik choralarini taminlash .................................................................. 10 1.3 Fizika tajribalar xonasini jihojlanishi o’quvchilarning o’qish samaradorligining oshishdagi ro’li ................................. 14 II. BOB VERTUAL LABORATORIYA ISHINI bajarish USLUBIYATI ................................................. 22 2.1 Elektr qarshilik haqida tushuncha… ............................................... 22 2.2 «Elektr qarshilikni temperaturaga bog’likligi» mavzusiga doir vitual laboratoriya islab chiqish ....................................................................... 25 Xulosa ........................................................................................ 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ........................................... 32 2Kirish Fizikadan o’quv eksperimenti o’qitish metodlari sistemasiga kiradi. Bu yerda o’quv eksperimenti mustaqil bob qilib ajratilgan, chunki faqat metodikani tavsiflab qolmasdan, shu bilan birga bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan o’quv eksperimentining texnikasini ham tavsiflab berish talab qilinadi. «Ekspernment» so’zi lotincha eksperemental (sinash) so’zidan olingan. Eksperiment — hodisaning borishini kuzatishga imkon beradigan, tekshiriladigan hodisani kuzatish va tahlil qilish hamda uni istagan paytda belgilangan sharoitlarda qaytadan takrorlash demakdir. Fizika fanida tadqiqot va o’lchov eksperimentlari mavjud. Fizikadan o’quv eksperimeitida ham shunday bo’linish bo’lishi mumkin. To’g’ri, tadqiqot tariqasidagi tajribalarpi qo’yishda o’quvchilar subyektiv yangilikka ega bo’lgan ma’lumotlarni oladilar. Ulchov eksperimenti kutilgan natijani olishni maqsad qilib qo’yadi. U aytilgan taxminni yoki natijaning deduktiv nazariyalarni tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Har qanday eksperiment turiga quyidagi belgilar. xosdir: maxsus asboblar bilan tashqi olam prosesslarining hodisalarga ta’siri; real o’rganilayotgan bog’lanishlarni ajratib ko’rsatish va ikkinchi darajali hamda tasodif ta’sirlarni yo’qotish (o’chirish); o’rganiladigan hodisalarni ma’lum sharoitlarda qaytadan qilib ko’rish va bir necha marta takrorlash; hodisa yoki prosessning sodir bo’lish sharoitini planli o’zgartirish; tasodif elementlarini minimumga keltirish maqsadida tartibli va maqsadga muvofiq harakat qilish. Fizika eksperimentining strukturasini quyidagi o’zaro bog’langan elementlar ko’rinishida tasavvur qilish mumkin: va shu bilan birga eksperimentni uchta tashkil etuvchiga ajratish mumkin: eksperimentni bajaruvchi va uning subyektni bilish sifatidagi faoliyati; eksperimental tekshirish obyekti yoki predmeti; eksperimental tekshirish vositalari (instrumental, asboblar, eksperimental qurilmalar va shu kabilar). Uzaro bog’liq uchta tuzilish element ma’lumotlaridan birinchisi eksperimentning subyektiv, ikkinchi va uchinchilari esa obyektiv tomonlarini ko’rsatadi. Metodologik nuqtai nazardan, eksperimentning obyektiv tomoni eksperimental tekshirishning faqat bitta predmeti bilan tugamaydi. U (obyektiv tomoni) eksperiment qilish vositalarining ajratib olingan, ro’yxatga olingan, tayyorlaydigan, qaytadan o’zgartiradigan obyektni o’z ichiga oladi. Eksperimental tekshirishning hal qiluvchi roli shundan iboratki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan eksperimentning hamma o’ziga xos xususiyatlarini shu vositalar yordamida amalga oshirish mumkin. Asboblardan foydalanish hodisalarning nisbatan qisqa diapazonida 3tashqi dunyoni va organizmning muhitga moslanishi bilan bog’liq bo’lgan xossalarini ifodalaydigan insonning hissiy organlarining tabiiy chegaralanganligini kengaytirishga imkon beradi. 1 va 2-rasmlarda samolyot qanotining ko’tarish kuchini, fotometriya qonunlarini, elektromagnit to’lqinlarining xossalarini eksperimental o’rganish uchun qurilmalarning asboblari keltirilgan. I. BOB FIZIKA O’QITISHDA TAJRIBA METODI V AVA UNING DIDAKTIK TALABLARI. 1.1 Fizikani o’qitishda tajriba (eksperement) larning vazifasi va turlari Fizikadan o’quv eksperimenti bir vaqtning o’zida bilimlar manbai, o’qitish metodi va ko’rsatmalilik turi bo’lib hisoblanaDi. Uquv eksperimenti subyektiv yangilik bo’lgan hodisalarni, honunlarni kashf etis] uchun xizmat qiladi. Uquv eksperimenti o’z-o’zicha mavjud bo’lishi va rivojlanishi mumkin emas. Uquv eksperimenti maktab va pedagogik fan sohasi sifatida fizika o’qitish metodikasining rivojlanishida mos ravishda paydo bo’ladi va takomillashib boradi. Mehnat xavfsizligi qoidalariga rioya qilish maktab eksperimentini o’tkazishga qo’yiladigan eng majburiy talablardan hisoblanadi. Hozirgi vaqtda maqtablarda fizikadan o’quv eksperimentining sistemasi tashkil topgan bo’lib, bilimlar olish jarayonida sekinasta o’quvchilar mustaqilligini oshirish g’oyasiga asoslangan. Fizikadan o’quv eksperimentining sistemasi o’zaro bog’langan muhim tajriba faktlarining yig’indisidan (mazmun elementlaridan), fizikaning eksperimental metodlaridan (texnika vositalari bilan birga: asboblar, materiallar, qurilmalar, audiovizual vositalar) xonada ko’riladigan eksperiment turlari va o’qitishning tashkiliy shakllaridan, o’quvchilarni tarbiyalash va rivojlantqrishdan, fizika o’qitish metodikasining mos holdagi yetakchi mohiyatidan iborat.. Fizika fanining eksperimental xarakterining ifodalanishi maktab kursida fundamental fizik nazariyalarni, xususan, faktlardan, fizik kattaliklar, tushunchalar, ideallashtirilgan obyektlar, umumiy va xususiy qonunlardan tashkil topgan bilimlarning asosiy tashkil etuvchilarini o’rganishda turli ko’rinishdagi eksperimentdan — ko’rgazmali tajribalar, kinofilmlar, frontal laboratoriya ishlar, fizikadan praktikum ishlari, eksperimental masalalar, sinfdan tashqari va uyda bajariladigan tajribalardan keng foydalanish orqali amalga oshiriladi. Ko’rgazmali tajribalarni sinfning hamma o’quvchilari uchun o’qntuvchi 4ko’rsatadi. Fizika o’qitishda davriylik konsepsiyasiga mos ravishda ko’rgazmali tajribalar o’z mazmuniga va vazifasiga ko’ra turli xil funksiyalarni bajarishi mumkin. Ular nazariyaning boshlang’ich fakti rolini bajarishi, gipotezalarning mos oddiy modellarini ifodalashi mumkin, nazariy xulosalarni eksperimental tekshirish uchun xizmat qilish yoki fizikaning xalq xo’jaligining turli sohalarida amaliy qo’llanishini namoyish etishi mumkin. Xususan, masalan, «Suyuqlik va gazlarning bosimi (gidrova aerostatika)» temasini o’rganishda suyuqlikning idish tubi va devorlariga bosimning mavjudligi, suyuqlik va gazlarning bosimni uzatishi, atmosfera bosimining mavjudligi va uning balandlikning ortishi bilan o’zgarishi, jismlarning erish hodisalari demonstrasiya qilinadi; bosimni o’lchash uchun ishlatiladigan asboblarning tuzilishi va ishlash prinsipi (suyuqlik manometri, simobli va aneroid — barometrlar), texnikada qo’llanilishi (gidravlik press, nasoslarning tuzilishi va ishlash prinsipi, tutash idishlar, kemalarning suzishi, havoda suzish) o’rganiladi. Uquzchilar asoslash yoki mos nazariyalarni tekshirishda eksperimentning rolini tushunishlari uchun har bir konkret holda eksperiment va nazariyaning o’zaro bog’liqligini eksperiment tarkibiy qismlarining mantiqi orqali o’rganish tavsiya qilinadi. U muammoning qo’yilishini, tajribada tekshiriladigan gipotezaning ta’rifini, tekshirish metodikasini tanlashni, mantiqiy-matematik qayta ishlashni, tajriba natijalarini umumlashtirish va tushuntirib b^rishni o’z ichiga oladi. Ko’rgazmali tajribalarni qo’yishda u yoki bu eksperimentni qo’yish kerakligi haqidagi problema yoki gipotezani, odatda, o’qituvchi (ayrim hollarda butun sinf kollektivi) ta’riflaydi. Eksperimental qurilma va eksperimentning o’zi — o’qituvchining ishi. Bunda o’quvchilar ko’proq kuzatuvchi bo’ladi. Ular eksperiment ko’rsatkichlarini yozib oladilar va ularni qaytadan ishlab chiqadilar. Kuzatish — o’quvchilar faoliyatining aktiv shakli hisoblanadi. Kuzatish vazifani, kuzatish metodikasini, kuzatish natijalarini, rasmlar, jadvallar va grafiklar shaklida yozib olishni, u yoki bu nazariya yordamida talqin qilinadigan ta’riflarni aniq tushunib olishni talab qiladi. Kuzatish natijalarini talqin qilish (so’zli, matematik, grafik) o’qituvchiga o’quvchilar bilan birga, bir tomondan, muhim bo’lgan fakt? larni muhim bo’lmaganlaridan ajratishga, boshqa tomondan — tekshirish obyektini xarakterlaydigan funksional bog’lanishlarni o’rnatishga imkon beradi. Amalda har qanday ko’rgazmali tajriba o’quvchini eksperiment natijalarini mustaqil ravishda analiz va sintez qilishga majbur etadi. Shuning uchun fizik hodisalarning, qonuniyatlarning, qonunlarning mazmunlari ular uchun kutilmagan, o’rinsiz bo’lib tuyulmaydi. Shunday qilib, eksperimentni 5qo’yish va undan xulosalar chiqarish o’quvchilzrning passiv kuzatishi bilan emas, balki ular fikrlashining aktiv ishi bilan bog’langan. 3 va 4 -rasmlarda elektromagnit va ossillograf bilan bo’ladigan ko’rgazmali tajribalar ko’rsatilgan. Masalan, Shtern tajribasini modellashtirishga imkon beradigan qurilmaning asosiy qismlarining vazifalarini tushunib olish uchun, o’quvchilarni molekulalar tezliklarini o’l chash uchun foydalaniladigan metodning maqsadga muvofiq ekanligini, molekulalar dastasidan foydalanishni, yuqori vakuum hosil qilishni tushunishlariga olib kelish kerak. Ko’rgazmali tajribalarga bunday yondashish eksperimentni qo’yish metodikasini takomillashtirishni talab qiladi va fizika o’qitishda nazariyaning rolini kuchaytirish tendensiyasiga mos keladi. Fundamental eksperimentlarni o’rganish yo’llarini qidirishga e’tiborni kuchaytirish kuzatilmoqda» masalan, yorug’likning to’lqin nazariyasi sohalarini tashkil etuvchi dispersiya bo’yicha Nyuton, interferensiya bo’yicha Frenel, difraksiya bo’yicha Arago tajribalari; nazariyaning to’g’riligini tasdiqlovchi Gers va Lebedev tajribalari; fizik konstanta — yorug’lik tezligini o’rnatish bo’yicha Remer, Maykelson tajribalari; elektron zaryadini aniqlash bo’yicha Milliken, Ioffe tajribalari; radiotexnikaning rivojlanishi uchun turtki bo’lgan Popov tajribalari va boshqalar. Ko’rgazmali eksperimentlar mazmuniy masalalardan tashqari quyidagi tashkiliy masalalarni hal etadi: o’quvchilarni ishni bajarishda tartibga, natijalarni olishda va tahlil qilishda puxtalikka, asboblar bilan to’g’ri muomala qilishga o’rgatadi, o’quvchilarni ochiq yoki ochiq bo’lmagan 6ko’rinishda frontal va praktikum laboratoriya ishlarni bajarish uchun tayyorlaydi hamda yo’lyo’riq ko’rsatadi. qo’yishda amaliy malakalar olmaydilar. Lekin shunga. qaramay ko’p ko’rgazmali tajribalar o’quvchilarning amaliy bilim va bilish qobiliyatlarining shakllanishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. Masalan, turli muhitlarda elektr tokini o’rganishda (X sinf) metallar qarshiligining temperaturaga bog’liqligi, temperaturaning avtomatik signalizatori va boshqaruvchisining ishlash prinsipi, vakuum diodning bir tomonlama o’tkazuvchanligi, uch elektrodli elektron lampaning kuchaytirish ta’siri, elektronnur trubkaning tuzilishi va ishlash prinsipi, uchqunli razryad va metallarni uchqun bilan ishlash, yoyli razryad, yarim o’tkazgich qarshiligining temperaturaga va yoritilganlikka bog’liqligi, fotorelening ishlash prinsipi va boshqa shu singari ko’rgazmali tajribalarni ko’rsatish programmada ko’zda tutilgan. Bu tajribalarni ko’rsatishda predmetni o’rganish bo’yicha o’quvchilar amaliy malakalarga birinchi qadam qo’yadilar. Ikkinchi muhim qadam — laboratoriya ishlarni bajarishda qo’yiladi. Amaliy malakalarning shakllanishida muhim faktor bo’lib, o’quvchilarning eksperimentni mustaqil bajarishga ajratilgan vaqt hisoblanishini ta’kidlab o’tamiz. Takomillashgan programmada predmetga ajratilgan 543 darsdan 85 tasi frontal laboratoriya va praktikum ishlariga yoki taxminan 16% vaqt ajratilgan. Programmaga kiritilgan o’quvchilar bajaradigan amaliy ishlarning xilma-xilligi juda muhimdir va ular turli ko’rinishdagi ishlarni bajarishni, shuningdek turli eksperimental metodlardan foydalanishni ko’zda tutadi. Bu ko’rinishdagi eksperimentning kamchiligi shundan iboratki, o’quvchilar ko’pincha uzoqdan turib kuzatadilar, asboblar bilan o’zlari ishlamaydilar, shuning uchun eksperimentni Chunonchi, frontal va praktikum ko’rinishda o’tkaziladigan laboratoriya ishlarini mazmuniga ko’ra quyidagi rruppalarga birlashtirish mumkin: hodisa va prosesslar (haynash, broun harakati, magnit va tokning o’zaro ta’siri, elektromagnit induksiya, interferensiya va boshqalar)ni kuzatish; asboblar (dinamometr, spektroskop)ni darajalash; modda va nurlanishning xossalarini xarakterlaydigan fizik kattaliklar (solishtirma qarshilik, sindirish ko’rsatkichi va boshqalar)ni o’lchash; fizik honunlar (potensial energiyani kinetik energiyaga aylanishida mexanik energiyaning sahlanishi, gaz holat tenglamasi)ni o’rganish; 7fizik konstantalar (erkin tushish tezlanishi, prujinaning bikrligi, ishqalanish koeffisiyenti, o’tkazgichning solishtirma qarshiligi, shishaning sindirish ko’rsatgichi)ni anihlash; oddiy hurilma va texnik modellar (elektromagnit, rele, elektrodvigatel va transformator modellari, radiopriyomnik va boshqa)ni yig’ish; asbob va qurilmalar (elektron lampa, yarimo’tkazgichli diod, elektrodvigatel)ning xarakteristikalarini o’rganish. Uquvchilar egallaydigan eksperimental metodlar sistemasiga quyidagilar kiradi: bevosita baholaydigan (masalan, termometr bilan temperaturani o’lchash), o’rin almashtirish (harshilik va sig’imlarni o’lchashda), mos kelishlik (qonuniyatlarni o’rganishda), kompensasion (ko’prik sxemalar yig’ishda), shuningdek ossillografik, kalorimetrik, spektral va boshqalar. Asboblar bilan muomala qilish, qurilmalarni yig’ish, asbob ko’rsatishini yozish malakasini hosil qilish uchun ikki kishi zveno bo’lib yoki yakka bo’lib bajariladigan frontal laboratoriya ishlar xizmat qiladi. Bunda hamma eksperimentni bajaruvchilar dars temasi bilan bog’liq bo’lgan bir xil tajribani bajaradilar. Laboratoriya ishni bajarishda har bir «tadqiqotchi» aktiv ish boshlaydi, chunki u ongli ravishda, ma’lum maqsad bilan tajribaning qurilmasini yig’adi, uni qiziqtirayotgan prosesslarni bajarib ko’radi, o’lchashlar o’tkazadi va ularni qaytadan ishlab chiqish fizik hodisa hamda qonuniyatlarning to’g’riligiga va obyektivligiga ishonch hosil qiladi. Ammo frontal laboratoriya ishlarni o’tkazish asbob-uskunalarning ko’p miqdordagi komplektini talab qiladi. Shuning uchun frontal ishlarga oddiy va arzon asbob- uskunalar talab qilinadigan oddiy tajribalar olinadi. Fizik praktikum ko’rinishidagi labo,ratoriya ishlar tanlangan ishlarga tegishli kurs qismi o’rganilgandan keyin qo’yiladi. Praktikumda o’quvchilar ikki kishidan bo’lib oldindan olingan topshiriq bo’yicha butunlay mustaqil ishlaydilar. Bunda ular maxsus qo’llanmadan foydalanadilar. Praktikum ishlari nisbatan murakkab, ularni bajarish uchun ishlatiladigan asbob- uskunalar ayrim hollarda ilmiy-tekshirish laboratoriyalarda va ishlab chiqarishda ishlatiladigan texnik asboblar bo’ladi. Frontal ishlarga nisbatan praktikum laboratoriya ishlari keyingi bosqichdagi qiyin ishlar turiga kiradi. Hammadan avval bu eksperimental tadqiqot masalasining o’zidan iborat: masalaning nazariyasini mustaqil o’rganish va takrorlashni, qurilma yig’ishni, tajribani bir necha marta taqrorlashni, eksperiment ko’rsatishlarini yozib olishni, baholashni va 8ularning to’g’rilik darajasyni teqshirib ko’rishni talab qiladi. Praktikumning har bir ishi ilgari o’zlashtirib olingan ma’lumotlarni qo’llashni va yangi bilimlar olishni talab qkladigan eksperimental masalalar qo’yadi. Bu ishlar keng tarqalgan texnik asboblar va maxsus laboratoriya asbob- uskunalari bilan, hozirgi zamon fani va texnikasida foydalaniladigan o’lchash metodlari bilan tanishtiradi, o’lchov asboblarining qo’llanish chegarasini hamda eksperimental qurilmani yig’ishni tushunib olish qobiliyati va malakasini uyg’otadi. Sinfdan tashqari va uyda bajariladigan tajribalar yakka va kollektiz holda maktab laboratoriyasida yoki uyda, pionerlar uylarida yoki yosh texniklar stansiyalarida uzoq vaqt davomida qo’yiladi. Bu ko’rinishda eksperiment hammadan ko’proq izlanish xarakteriga yoki asboblarni, fizikadan o’quv eksperimentini qo’yish yoki maktabni moddiy-texnika tomonidan boyitish uchun zarur ekspe.rimental qurilmalarni loyihalash xarakteriga ega bo’ladi. Eksperimental vazifani aniqlab, eksperiment bajaruvchi tavsiya qilingan adabiyot bilan tanishadi, eksperimental qurilmani loyihalaydi, hisoblaydi va yig’adi, unga qo’yilgan texnik talablarning amalgaoshirishini tekshiradi, o’ylangan tajribani qilib ko’radi, eksperiment natijalarini qayta ishlab chiqadi va tayyorlangap asbobning ishlashi haqidagi hisobotni yoki texnik hujjatlarini rasmiylashtiradi. Odatda hisobotlarga asbobning qisqacha tavsifi, qo’yilgan tajribalarning mazmuni va ko’p marta kuzatilgan va o’lchangan natijalarning muhbkamalari kiradi. Bunday ko’rinishdagi eksperimental ishlar birdan-bir maqsad hisoblanmasdan, balki o’qitish vositasi hisoblanadi, chunki ular hammadan avval bilish maqsadini ko’zlaydi va bundan keyin tekshiriladigan hodisada foydalanishni ko’zda tutadi. Bu ishlarda eksperimentning ikkita muhim funksiyasi bir-biriga qo’shilib ketgan: u fan va texnika yutuqlarini bilish. vositasi sifatida va amaliy o’zlashtirish vositasi sifatida yaqqol ko’rinadi. Mustaqil eksperimentlarni o’tkazishda ishni endi boshlagan tadqiqotchilar fanning haqiqiy kuchini, uni o’rganish muhimligini va zarurligini bilib oladilar, eksperimentni qo’yishda, asboblarni loyihalashda, amaliy qobiliyat va malakalar hosil qiladilar, bilimlarini asta-sekin mustaqil kengaytirishga va yangi yutuqlarga erishishga o’rganadilar. Fizika o’qitishda ilmiy-tekshirish ishlaridagi singari eksperiment faqat bilimlar manbai sifatida, fizik qonuniyatlarning ishonchli mezoni sifatida, mantiqiy va matematik operasyayalarni o’tkazish uchun boshlang’ich punkt sifatida yoki xulosalarning to’g’riligiga ishontiruvchi natija sifatidagina 9emas, shu bilan birga nazariyaning amaliyot bilan bog’liqligini isbot qiluvchi sifatida ham yaqqol ko’rinadi. Umuman fizika o’hitishda fizika eksperimentiga quyidagi mas’uliyatli masalalar yuklatiladi: o’quvchilarning tushunchalar, qonunla : r, nazariyalarni juda yaxshi o’zlashtirishini ta’minlash; bilimlarni kommunistik qurilish tajribasida qo’llay olish qobiliyatini shakllantirish; tabiatni tadqiqot qilishning muhim metodlari bilan tanishtirish; axborotlarni sistemalashtirish, qaytadan ishlab chiqish va uzatish; o’quvchilarning sredmetga qiziqishini o’stirish va ularni moddyy ishlab chiqarishning yangi texnikasini va texnologiyasini o’zlashtyrishga tayyorlash; maktab o’quvchilarida ishga mustaqil va ijodiy munosabatda bo’lish qobiliyatlarini shakllantirish; amaliy qobiliyat va malakalarini shakllantirish, moddiy ishlab chiqarish sohasida mehnatga tayyorlash. 1.2 Tajribalarga qo’yilga didiaktik talablar va xavsizlizlik choralarini taminlash. Umumiy didaktik talablar quyidagilar hisoblanadi: ko’rsatmalilik, shu jumladan kishi sezgi organlarining ajrata olish qobiliyatlariga mos kelishi; avvalgi tajribalar asosida asbob va qurilmalarning tuzilishi va ishlash prinsipini ta’minlaydigan soddalik; xavfsizlik, ya’ni mehnatni muhofaza qilish normalariga mos kelishi; ishonchlik, ya’ni tajribani bir necha marta takrorlaganda kutilgan natijani olishga ishonch; takrorlash va tushuntirishning zarurligi; vaqt jihatdan chegaralanganlik va ko’rgazmali tajribalarning zamonaviyligi. Shu talablarga rioya qilmaslik ko’rgazmali tajribalarning sifatini, ularning pedagogik samaradorligini pasaytirishga olib keladi. Sinfda har bir o’quvchiga asbob yoki qurilmaning va ularning struktur elementlarini ko’rishga imkon beradigan ko’rsatmalilikni ta’minlash maqsadida quyidagilar zarur: ko’rgazmali stol yuqoriroq o’rnatilishi, o’quvchilar diqqatini jalb qiladigan hamma ortiqcha narsalar undan olib qo’yilishi; yetarli o’lchamlarga ega bo’lgan maxsus o’quv asboblari qo’llanilishi, alohida- alohida o’rnatilishi va asosiy qismlari yorqin rangda, shkalalari dona- dona.^strelka-ko’rsatkichlar katta bo’lishi. Tajriba vaqtida asboblarni 10shunday joylashtirish kerakki, ular bir-birini berkitib qo’ymasin; indikatorlarni yoritishni, oq, qora yoki xira qoplamalari bo’lgan stolga o’rnatiladigan maxsus ekranlar qo’llanish; ko’tarib-tushiradigan stolchalardan, shtativlardan, yashiktagliklar yoki asboblarNi vertikal tekislikda o’rnatish uchun turli xil balandlikdagi skameykalardan foydalanish; asbobning tuzilishini, shuningdek ko’rsatilayotgan hodisani tushunishni yaxshiroq ta’minlash maqsadida detallar, prosesslarni ekranga proyeksiyalashni qo’llanish. Ko’rgazmali tajribalarning sodda bo’lishini talab qilish fizikani o’rganishda moslik prinsipiga mos keladi. Eksperimental qurilmalarda ko’rsatiladigan hodisa va prosesslar o’quvchilarga tushunarli bo’lishi yoki avvalgi nazariy hamda amaliy tayyorgarlik asosida tushuntirish mumkin bo’ladigan bo’lishi kerak. Mana nima uchun ko’rgazmali tajribalarni, masalan, mexanikada qo’yish metodikasi va texnikasi elektr o’lchov asboblarining, magnit va zlektromagnit induksiya hodisalarini o’zaro ta’sirlarining qo’llanishiga tayanadi. Bunday tayanish, birinchidan, eksperimental qurilmalarning ishlash prinsipini tushunishni ta’minlaydi, ikkinchidan, eng tabiiy holda predmet ichidagi bog’lanishlarni o’rnatadi. Shu bilan birga mexanik kattaliklarni o’lchashda elektr metodlarini qo’llash mexanikadan ko’rgazmali tajribalarni sifat jihatdan miqdoriy jihatga o’tkazadi va shu bilan o’rganilayotgai hodisa, prosess hamda qonunlarning ishonchli va haqiqiyligining ishonarli isbotini o’quvchilar oldida ochib beradi. Sifat va miqdsfiy eksperimentlar hodisalarning mohiyatini tushunishning turli bosqichlari bo’lib hisoblanadi va shuning uchun ularni bir-birlariga qarama- qarshi qo’yib bo’lmaydi. Urganilayotgan hodisaning xossasi, parametri va xarakteristikalarining u yoki bu faktorlardan sifat tomondan bog’lanishlari ochib berilgandan keyin tezda miqdoriy tomonDan bog’lanishlarni aniqlash va ularni matematik funksiya yoki tenglamalar yordamida ifodalash masalasi paydo bo’ladi. Oxirgi natijada miqdoriy eksperiment o’rganilayotgan hodisa va prosesslarning miqdoriy tabiatini aniqroq ochib berishga yordam beradi. Tajribalar qo’yishning xavfsizligi fizika kabinetida texnika xavfsizligi bo’yicha qoidalarga rioya qilish bilan ta’minlanadi. Bu yerda elektr qurilmalari tok manbaiga ulangan vaqtda texnika xavfsizligiga rioya qilish va o’qituvchi hamda o’quvchilarning mexanik shikastlanmaslik cho ; ralarini ko’rish muhimdir. Ko’rgazmali tajribalarning ishonchli bo’lishi deganda, o’qituvchi 11demonstrasiya qiladigan har bir tajribaning yaxshi chiqishi tushuniladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki, agar o’qituvchining tajribasi yaxshi chiqmasa, u o’quvchilar oldida o’z obro’sini yo’qotib qo’yadi. Tajribalar yaxshi chiqmasligining sabablari turli-tumandir. Bulardan eng asosiylari — bu oldindan tekshirib ko’rmaslik, asbobning buzuqligi, tajribani qo’yishda pala-partishlik yoki qonunni aniq takrorlashga harakat qilish. Yirik pedagog va maktab fizika eksperimentining ustasi N. S. Drenteln «Tajribaning muvaffaqiyati, albatta, birinchi plan bo’lishi kerak. Agar tajriba chiqmasa «tabiat ovozi» o’rniga o’qituvchining ovozi eshitilsa, bunday tajribalardan yomon narsa yo’q. U holda tajriba o’ziga yengib bo’lmaydigan ishonchsizlikni, zerikishni va hatto nafratni vujudga keltiradi» 1 . Tajribalarni qo’yishda muvaffaqiyatga kafolat beradigan vosita darsdan oldin tajribalarni bajarib ko’rish hisoblanadi. U eksperiment o’tkazish texnikasining faqat bir tomonini o’zida aks ettirmasdan, balki tajribani o’tkaeish vaqtini, tajriba uchun optimal sharoitlarni aniqlash, tajriba mazmunini va tushuntirish planini o’ylab ko’rish, olingan tajriba natijalarini talqin qilish masalalarini ham o’z ichiga oladi. Uqituvchi tayyorgarligining o’quvchilarning bilimlarni o’zlashtirish jarayoniga ta’siri haqida L. N. Tolstoy juda yaxshi gap aytgan: «Uqituvchiga qancha qiyin bo’lsa, o’quvchilarga shuncha yengil bo’ladi va o’qituvchiga qancha yengil bo’lsa, o’quvchilarga shunchalik qiyin bo’ladi», ya’ni darsga tayyorlanish uchun o’qituvchi o’z mehnatini va vaqtini qancha ko’p sarflasa, o’quvchilar o’zlashtirishlari lozim bo’lgan bilimlarni shunchalik oson qabul qiladilar. Mana nima uchun puxta tayyorlangan va ishonchli o’tkazilgan tajriba dars mashg’ulotlarini o’tkazishda ko’p vaqtni tejab qoladi. Tajribalarni takrorlash zarurligi shu narsa bilan tushuntiriladiki, fizika o’qitish asosida yotuvchi eksperiment o’quvchilar ko’z oldida faqat bir marta ko’rsatilishi yetarli emas; aksincha, agar o’qituvchi o’quvchilar bu tajribani esdan chiqarib qo’yganliklarini yoki uning mohiyatini noto’g’ri talqin qilayotganliklarini sezib qolsa, u holda shu tajribani, xuddi biz qandaydir ko’paytirish jadvalini bir emas, bir necha marta takrorlaganimiz singari qaytadan takrorlashga majbur. Tajribani qaytadan takrorlashda ushbu eksperimentni xarakterlaydigan o’ziga xos xususiyatni ta’kidlab 12o’tish zarur. Natijada o’qituvchi yangi o’quv materialini tushuntirishda, tema materialini umumlashtirishda yoki uni o’quv yilining oxirida takrorlashda eng muhim ko’rgazmali eksperimentlarni qaytadan takrorlash bilan o’quvchilarda konkret ta’sirotlarni qat’iy mustahkamlashni ta’minlashga majbur. Ko’rgazmali tajribalar albatta yaxshi tushuntirish bilan birga olib borilishi kerak, chunki hissiy qabul qilishlar o’z-o’zidan to’g’ri tasavvurlar hosil qilishga kafolat berolmaydi. Kuzatish jarayonida o’quvchilar predmet yoki hodisaning muhim belgilariga diqhat qila olmasliklari mumkin. Natijada fizik hodisa yoki prosess haqida to’liq, anih bo’lmagan va hatto noto’g’ri tasavvur hosil bo’lishi mumkin. Qabul qilish faqat sezgi organlarining faoliyati bilan chegaralanmaydi. Sezishlarga fikrlash faoliyati ho’shilgandagina habul hilish haqiqiy dunyoni to’g’riroq ifodalaydi. F. Engels: «Insonning bilishi uchun kishi ko’zining maxsus tuzilishi absolyut chegara hisoblanmaydi. Biznipg ko’zimizga faqat yana boshqa sezgilargina qo’shilmaydi, shu bilan birga bizning fikrlash faoliyatimiz ham qo’shiladi» 2 . I. P. Pavlovning birinchi va ikkinchi signal sistemalari haqidagi ta’limoti o’qitishga qo’llash bo’yicha bizga ko’rsatmali va so’zli metodlar orasidagi o’zaro bog’liqlikning to’g’ri tushunishga hamda quyidagi xulosalarni chiqarishga imkon beradi: a>grofdagi narsalarni bevosita qabul qilishga so’z doim yordam beradi, shuning uchun ko’rgazmali va so’zli metodlarni birgalikda qo’shib olib boriladi; o’qitishning turli bosqichlari uchun ko’rgazmali va so’zli metodlarning roli bir xil emas; o’quvchilarning yoshlari katta bo’lgan sari, ikkinchi turdagi metodning roli ortib boradi, chunki so’z tufayli oldingi tajribalardan bir qator aniq tasavvurlar hosil bo’ladi, ular bevosita qabul qilishni muvaffaqiyatli almashtirishlari mumkin. Kuzatishning ravshan va aniqligining muhim sharti aniq bir maqsadga qaratilgan diqqat'hisoblanadi. Uqituvchi o’quvchilarga eksperiment vaqtida ular uni qanday kuzatishlari kerakligini tushuntirishi shart. Yaxshi tashkil qilinmagan, aniq bir maqsadga qarab yo’naltirilmagan kuzatishlar noto’g’ri tasavvurlarni hosil qiladi. Hissiy qabul qilishlar to’g’ri tasavvurlar hosil bo’lishiga olib kelishi uchun o’quvchilar diqqatini eksperimentning hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan tomoniga . 13yo’naltirish zarur. bunda o’qituvchining rahbarlik qilishi maxsus ahamiyatga ega, chunki ko’p hollarda o’quvchiga aniq faktlardan, hodisalarning tashqi tomonidan ularning ichki mohiyatini tushunishga o’tishga to’g’ri keladi. Hodisalarni bunday talqin qilish, ko’rish va sezishdan xayoliy bilishga o’tish ko’prigi — juda murakkab jarayon bo’lib, o’qitishning muvaffaqiyati bu jarayonni o’qituvchi qanday boshqarishiga bog’liq. Demonstrasiyalarning vaqti chegaralanganligi tufayli darsga belgilab berilgan vaqt orqali aniqlanadi. Tajribani bajarish tempi o’quvchilarning ko’rgazmali materialni qabul qilish tempiga mos kelishi kerak. Agar hodisa juda tez sodir bo’lsa yoki o’quvchilar hamma zaruriy detallarni ko’rib ulgirmagan bo’lsalar, tajriba qaytadan takrorlanadi. Bunday takrorlashda o’qituvchi maxsus diqqat qilinishi lozim bo’lgan obyektlarni belgilab o’tadi. Ko’rgazmali eksperimentning eng muhim tomoni — bu uning o’z vaqtida qo’yilishi. Tajribani demonstrasiya qilish tabiiy holda o’qituvchining hikoya yoki suhbati bilan birga olib bO|rilishi kerak. Ayrim o’qituvchilar tajribasida qo’llaniladigan holatni, hikoya yeki leksiyaning oxirida ko’rgazmali tajribalarning hammasini birga ko’rsatish odatini butunlay yo’qotish kerak. 1.3 Fizika tajribalar xonasini jihojlanishi o’quvchilarning o’qish samaradorligining oshishdagi ro’li. Umumiy ta’lim maktablar ish tajribasida quyidagi turdagi fizika kabinetlar vujudga keldi: o’quvchilar soni ko’p bo’lgan maktablarda — ikkita kabinet: bittasi VII— IX sinf o’quvchilari uchun, boshqasi X—XI sinf o’quvchilari uchun; bitta yoki ikkita to’liq bo’lmagan parallel sinfli maktablarda VII—XI sinf o’quvchilari uchun fizika kabineti; sakkiz yillik maktablarda VII—IX sinflar uchun fizika kabineti; sakkiz yillik qishloq kam komplektli maktablarda — fizika, ximiya, biologiya va tabiatshunoslikdan sinfda va sinfdan tashqari mashg’ulotlar olib boriladigan kompleks tabiatshunoslik kabineti. Maktab turidan qat’i nazar fizika kabinetini jihozlashda umumiy prinsiplarga tayaniladi. Fizika kabinetini tashkil etishning umumiy prinsiplariga quyidagilarni kiritish mumkin: 14I. Kabinet xonalarining qurilish normalariga va sanitargigiyenik rejim normalariga mos kelishlik prinsipi (xonalarning tarkibiy qismi va maydoni, yoritilganlik, havo issiqlik rejimi). Fizika kabinetining tarkibiy qismi va maydoni, ularning soni maktab binosining turiga bog’liq (1-jadvalga qarang). Maktab binolarining loyihasi bitta laboratoriyasi, ikkita yoki uchta laborant xonasi bo’lgan tabiatshunoslik bo’yicha kabinet kompleksini tashkil etishni nazarda tutadi (jadvalning 1 va 2 punktlariga qarang). 1-jadval № Maktab binosining turlari Maydoni (m) Sinf labora toriya laborant xonasi 1 192 o’quvchiga mo’ljallangan sakkiz yillik 320 o’quvchiga mo’ljallangan sakkiz yillik 392 o’quvchiga mo’ljallangan o’rta 464 «—» 624 «—» 784 «—» 50 66 66 66 66 66 132 32 2x16 48 3 X16 16 16 16 16 322 3 4 5 6 7 8 1 1 /0 «—» 2x66 2x16 1568 132 32 «—» 2x66 2X16 198 48 9 1960 «—» 3x66 3X16 Kabinetning yoritilganligi. Amaldagi normalarga muvofiq quyosh nurining yorug’lik oqimi o’quvchilarning chap tomonlaridan tushishi kerak, o’quv kabineti va sinflar uchun poldan 0,8 m yuqorida gorizontal sathlarning eng kam umumiy sun’iy •yoritilganligi cho’g’lanma lampalarda 150 lk dan va lyuminessent lampalarda 300 lkdan kam bo’lmasligi kerak. Tabiiy yoritilganlikni oshirish uchun derazaning tokchasini xonadagi o’simliklardan bo’shatish kerak, derazaning oynalari bir yilda eng kamida 3— 4 marta changdan va kirlardan tozalanishi kerak. Qorong’ilash pardalari shunday turishi kerakki, ular ishchi holatda bo’lmaganlarida tabiiy yoritilganlikni kamaytirmasliklari kerak. 15Havo-issiqlik rejimi. Uqituvchi va o’quvchilarning yaxshi ish sharoitlaridan biri kabinetda havoning optimal holatini ta’minlash hisoblanadi. Qabinet xonasidagi temperatura + 17°Sdan past va +20°Sdan yuqori bo’lmagan holda, nisbiy mamlik esa 40—60% intervalda saqlanish kerak. Uquv xonasida temperaturalar farqi vertikal bo’yicha ham, gorizontal bo’yicha ham '2—3°S chegarasida ruxsat etiladi. Kabinet xoiasining havosi tanaffus vaqtida, darsdan oldin va keyin shamollatiladi. Mebel. Uquvchilarning ishlash qobiliyatlarini uzoq vaqt ta’minlash, jismoniy tomondan normal o’sishlari, qad-qomatining va ko’rishning buzilishini oldini olish uchun mebel gigiyenik talablarga mos kedishi kerak. Kabinetni jihozlash uchun GOST 18314—73 bo’yicha V, G, D gruppali o’quvchilar laboratoriya stollari va stullari mo’ljallangan. VII—IX sinflar uchun kabinetlarga V va G gruppadagi stol va stullardan bir xil miqdorda olinadi. VII—XI sinflar uchun kabinetlar V gruppadan 15%; G dan— 75% va D dan 10% stol va stullar bilan jihozlanadi, chunki VII—IX sinflar o’quvchilari kabinetida IX—XI sinflar o’quvchilarga nisbatan 2—3 marta kamroq shug’ullanadilar. Sinf—laboratoriyada to’g’ri burchak va kvadrat shakldagi mebellarni joylashtirish 39 va 40rasmlarda ko’rsatilgan. II. Kabinetni mehnat xavfsizligi talablariga mos holda jihozlash prinsipi laboratoriya stollarini elektr bilan ta’minlashni tarmoq kuchlanishidan o’zgaruvchan tok bo’yicha 36 (42) V ga va o’zgarmas tok bo’yicha 110 V ga o’tkazishni mo’ljallaydi. Vatanimiz sanoati tabiatshunoslikdan kompleks kabinetlari uchun elektr quvvatli 1SELSh laboratoriya schyoti (5-rasm), 8- yillik maktablar fizika kabinetlari uchun — elektr jihozlar komplekti KEF- 8 (6-rasm), o’rta maktablar fizika kabinetlari uchun — KEF-10 (7-rasm) ishlab chiqarmoqda. Har bir ta’minot manbai frontal ishlarni, praktikum ishlarini bajarishni va MKSh-2 mikrokalkulyatorlarni energiya bilan ta’minlaydi. Mehnat xavfsizligi isitkich asboblarining temperatura rejimini, detallar va moslamalarning aylanish tezligini, shovqinlarni chegaralaydi, metall simob, IB- 50 va IB-100 16induksion g’altaklarni, turli ko’rinishdagi katod naylarini, radioaktiv moddalarni va boshqa ionli nurlanish manbalarini va shu kabilarni ishlatishni taqiqlaydi. I. Mehnatni ohilona tashkil etish talablariga moslanish prinsipini tabiatshunoslikdan kompleks kabinet misolida ko’rsatamiz, chunki bu tabiatshunoslik bo’yicha yangi tur kabinet bo’lib, uni jihozlash uchun mebellar to’plami 1977 yildan boshlab hishloq maktablariga markazlashtirilgan holda keltirib beriladi. Har bir tabiatshunoslik kompleks kabineti uchun mebellar to’plami o’huv asbob-uskunalarini saqlash uchun ikkita komplekt shkaflardan, jadvallar va AVUTV uchun uchta shkafdan, ko’rgazmali stoldan, universal aravachadan, ko’chma kino uchun aravachadan va deraza karnizlari komplektidan iborat. Uqitish vositalarini saqlash uchun har bir komplekt shkaflar (8-rasm) 17beshta: sekreter seksiyasi, polkali ikkita seksiya va lotokli ikkita seksiyalaridan iborat. Seksiyalarda joylashgan tokchalar ikki yoqla ma ochiladigan eshiklar orqasida bittadan polkaga ega. Sekreter seksiyasi ustki qismida suriladigan oynali polkali bo’limga va ilmiy-metodik adabiyotlarni saqlash uchun mo’ljallangan tokchaga ega. Sekreterning o’rtasi — bu darsga tayyorgarlik ko’rish va bir vaqtda darsliklarni, daftarlarni va konselyar buyumlarini saqlash uchun o’qituvchining ish joyidir. 18Polkali seksiyalar (45rasm) vertikal to’siq bilan ikkiga ajratilgan. Uning har bir bo’limi olinishi mumkin bo’lgan oltitadan tokchalarga ega bo’lib, bular turli kattalikdagi o’quv-ko’rsatma vositalarini o’rnatishga imkon beradi. Lotokli seksiyalar (9-rasm) ikkita vertikal to’siqlar bilan uch bo’limga ajratilgan va bu bo’limlarda ikki xil tur o’lchamli: 560X410 va 265X410 mm li lotoklar bor. Ushbu seksiyalarda yo’naltiruvchilar sonining ko’pligi laboratoriya jihozlarining o’lchamlarini hisobga olgan holda va shu bilan bir vaqtda ularni ko’proh joylashtirish maqsadida lotoklarning vertikal qatorlarga joylashtirish imkonini beradi. Jadvallar uchun shkaf (10-rasm) uchta tdshqi yashiklardan Uqitish vositalarini birlashtirish prinsiplarini tabiatshunoslik bo’yicha kompleks kabinet misolida qarab chiqish mumkin. 1. Uqitish vositalarini birlashtirish yangi o’qitish vositalari ishlab chiqilayotgan bosqichda amalga oshirilgan edi. Mebellar to’plamini, elektr quvvatli laboratoriya ishlarini ishlab chiqish va uni seriyali ishlab chiqarishni amalga oshirish bunga misollar bo’ladi. 192. Predmet ichida birlashtirish ko’rgazmali va laboratoriya asbob- uskunalarni optimal qo’shib olib borish, eksperimental qurilmalarda asboblar va buyumlarni boshqacha ( umumiy tan olinganga nisbatan) joylashtirish hisobiga amalga oshiriladi. 3. To’g’ridan-to’g’ri oshiriladigan predmetlararo birlashtirish. Masalan, shtativlar, spirtovkalar, tarozilar va hokazo, turli ko’rinishdagi idishlar va instrumentlar hamma tabiiy-matematik siklli o’quv fanlari uchun xizmat qiladi. 4. Predmetlararo birlashtirish fizikadan asbob-uskunalarni biologiya, ximiya, tabiatshunoslik darslarida, biologiya bo’yicha fizika, ximiya, tabiatshunoslik darslarida foydalanish hisobiga amalga oshiriladi. Fizika va ximiyadan biologiya va fizikadan asboblarni qo’shib foydalanish bir qancha o’quv predmetlari uchun xizmat qiladigan yangi eksperimental qurilmalar hosil qilishga imkon beradi. Tabiatshunoslik bo’yicha kompleks kabinetlarda hamma yo’nalishlar bo’yicha o’qitish vositalarini birlashtirish hamma to’rtta predmet bo’yicha programma talablarini sifatli bajarish uchun eng kam mablag’ sarflab hozirgi zamon moddiy asosini yaratishga imkon berdi. Masalan, fizikadan, ximiyadan, biologiyadan, tabiatshunoslikdan programmada ko’rsatilgan tajribalarni, laboratoriya va praktikum ishlarini bajarish uchun tabiatshunoslik bo’yicha kompleks kabinetda 854 ta nomli o’quv-ko’rsatma qo’llanmalar bo’lishi kerak. Bu hozirgi vaqtda 8 yillik qishloq maktablari oladigan o’qitish vositalari nomidan 35% ga kam ekan. III. Uquv jihozlaridan foydalanish koeffisiyentini oshirish prinsipi. Hamma ko’rinishdagi fizik eksperimentii ta’minlash uchun vatanimiz sanoati klassifikasiyasi va nomlari tipovoy ro’yxatlarda ifodalangan o’quv jihozlarining keng turlarini ishlab chiqarmoqda. Fizikadan o’quv jihozlari ish lab chiqarishni rivojlaiish tendensiyasini aniqlash uchun IX, X, XI va XII besh yilliklar ro’yxatlarini solishtirib chiqish yetarli bo’ladi. Taqqoslashdan programmaning har bir bo’limi bo’yicha o’quv jihozlari nomlarining soni ortgan yoki kamayganligi ko’rinadi. Umuman olganda fizikadan o’quv vositalarining soni ortib bormoqda. Bu ma’lum ma’noda mantiqiy hisoblanaDi, chunki fizikadan programmaga yangi tushunchalar va hatto butun yangi bo’limlar kiritildi. Bularni o’rganish uchun maktabda moddiy bazalar yo’q edi. Uquv jihozlar nomlari sonlarining o'rtishi, bir tomondan, kurs 20eksperimental qismining programma talablarini yaxshiroq ta’minlaydi, ikkinchi tomondan, har bir ayrim asbobning, shuningdek, ularning hammasining foydalanish koeffisiyentini kamaytirib yuboradi. Bundan tashqari, asboblar nomlari sonining ko’pligi va ulardan juda kam foydalanganligi o’qituvchida ular bilan ishonchli muomala qilish malakani hosil qilishga yordam bermaydi, o’quvchilar esa ularning nomlarini va qo’llanish sohalarini esdan chiqarib qo’yadilar. Hozirgi vaqtda maktablarda mavjud bo’lgan o’quv asbobuskunalaridan foydalanishniig koeffisiyentini oshirish asosan ko’rgazmali asboblardan parktikum ishlarida foydalanish, ko’rgazmali va laboratoriya tajribalar tematikasini kengaytirish, programmaning turli bo’limlari asboblarini original qurilmalar bilan birlashtirish, laboratoriya va praktikum asboblaridan ko’rgazmali tajribalar ko’rsatishda foydalanish, ayrim hollarda ximiya va biologiya o’quv asboblaridan fizika darslarida tajribalar ko’rsatishda foydalanish hisobiga amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan yo’nalishlarni predmet ichida va predmetlararo o’quv vositalarini birlashtirishda ishlab chiqish hozirgy vaqtda sanoat ishlab chiqarayotgan asboblarda amalga oshiriladi. Shuning uchun u fizika kursining eksperimental qismini yaxshilasa ham, ammo asboblar va buyumlar nomlarining sonini kamaytirishga olib kelmaydi. Kelajakda fizikadan o’quv jihozlarini optimal muammosini ularni ishlab chiqishda hal etish zarur. Agar o’quv jihozlari sistemasi programmaning hamma bo’lim va temalarini ko’rsatmali vositalar bilan to’liq ta’minlasa, uni optimal deb hisoblash mumkin, unda: hamma ko’rinishdagi o’quv asbob-uskunalaridan foydalanish koeffisiyenti keskin ortadi; hamma o’quvchilarni ularning o’quv imkoniyatlari darajasida o’quv materialini tushunishni va o’zlashtirishni ta’minlaydi; yangi ko’rgazmali va laboratoriya tajribalarini qo’yish uchun imkoniyatlar ochib beradi; 21II.BOB VERTUAL LABORATORIYA ISHINI bajarish USLUBIYATI. 2.1 Elektr qarshilik haqida tushuncha 1-rasmda ko'rsatilgan elektr zanjirni yig'aylik. Kalitni ulasak, lampochka ravshan yonadi, ampermetr nisbatan kattagina tok o'tayotganini ko'rsatadi. Kalitni uzaylik. Uzunligi 1,5-2 m bo'lgan nikelindan tayyorlangan o'tkazgich simni spiral shakliga keltirib, uni lampochkaga ketma-ket qilib ulaylik. Nikelin - bu mis, nikel va marganes aralashmasidan tayyorlangan qotishma. Kalit ulanganda lampochka xiraroq yonadi va amperrnetr zanjirdan o'tayotgan tokning kamayganligini ko'rsatadi. (2- rasm) Demak, nikelin sim zanjirdagi tokni kamaytiradi, ya'ni zanjirdan tok o'tishiga qarshilik qiladi. O'tkazgichning zanjirda tok 1-rasm o'tishiga qarshilik qilish xossasi elektr qarshilik deb ataladi va R harfi bilan belgilanadi. Elektr qarshilikning asosiy birligi qilib, fizikaga qarshilik tushunchasini kiritgan va elektr zanjirning asosiy qonunini kashf etgan nemis fizigi Georg Simon Om sharafiga om (Q) qabul qilingan. Qarshilikning milliom (mfl), kiloom (kQ), megaom (MQ) kabi birliklari ham qo'llaniladi. Bunda: O'tkazgichda elektr qarshilik qanday vujudga keladi? Metallardagi tok elektr maydon ta'sirida erkin elektronlarning tartibli harakatidan iborat. Harakat paytida elektronlar kristallni tashkil etgan ionlar bilan ta'sirlashadi. Bu ta'sirlashuv jismlarning mexanik harakatidagi ishqalanish kuchiga o'xshab, ionlar erkin elektronlarni to'xtatishga harakat qiladi. Shuning uchun metall o'tkazgichlarga elektr maydon qo'yilganda, elektr qarshilik namoyon bo'ladi. Elektr qarshilikning o'tka/gich uzunligiga bog liqligi 3-rasmda tasvirlangan elektr zanjirni yig'aylilc. Bunda 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4, 4 va 5 qisqichlar bir xil 15 sm uzunlikdagi nixrom o'tkazgich (sim)lar bilan 2-rasm 3-rasm 22tutashtirilgan. Nixrom - bu nikel, temir, xrom va marganes aralashmasidan tayyorlangan qotishma. Tok manbayining musbat qutbi ampermetr orqali 1 qisqichga, manfiy qutbi esa kalit orqali 2 qisqichga ulangan bo'lsin. Kalit yordamida zanjimi ulasak, ampermetr 2 A tokni ko'rsatgan bo'lsin. Agar tok manbayining manfiy qutbini 3 qisqichga ulasak, ampermetr 1 A ni, 5 qisqichga ulasak, 0.5 A ni ko'rsatadi. Bunga sabab, zanjir 3 qisqichga ulanganda nixrom simning uzunligi 2 marta, 5 qisqichga ulanganda esa uning uzunligi 4 marta ortdi. Tajribadan shunday xulosa chiqarish mumkin: o'tkazgichning uzunligi necha marta ortsa, zanjirdagi tok kuchi shuncha marta kamayadi, ya'ni o'tkazgichning elektr qarshiligi shuncha marta ortadi. O'tkazgichning elektr qarshiligi uning uzunligiga to'g'ri proper-sionaldir. Ya'ni: Elektr qarshilikning o’tkazish ko’ndalang kesimida bog'liqligi. 4-rasmda tasvirlangan zanjirni yig'aylik. Bunda 1,3,5 qisqichlar o'tkazgich mis sim orqali tutashtirilgan bo'lib, ular ampermetr orqali manbaning musbat qutbiga ulangan. 1 va 2 qisqichlarni, 3 va 4 qisqichlarni, 5 va 6 qisqichlarni bir-biri bilan 60 sm uzunlikdagi 3 ta bir xil nixrom sim bilan tutashtiraylik. Manbaning manfiy qutbidan chiqqan o'tkazgichni 2 qisqichga mahkamlab kalitni ulasak, ampermetr 0,5 A tokni ko'rsatadi. Manba 4 yoki 6 qisqichga ulansa ham zanjirdan 0,5 A tok o'tadi. Endi 2 va 4 qisqichlarni tutashtiraylik. Bu bilan nixrom simni ikki qavat qildik va uning ko'ndalang kesimi yuzini 2 marta oshirdik. Manbani 4 qisqichga mahkamlab kalitni ulasak, ampermetr zanjirda 1 A tok o'tayotganini ko'rsatadi. Agar 4 va 6 qisqichlarni ham tutashtirib tajribani qaytarsak, ampermetr 1,5 A tokni ko'rsatadi. Bu gal biz nixrom simning ko'ndalang kesimi yuzini birinchi galdagiga nisbatan 3 marta oshirdik. Tajribadan xulosa chiqarish mumkinki, o'tkazgichning ko'ndalang kesimi yuzi necha marta ortsa, uning elektr qarshiligi shuncha marta kamayar ekan. 4-rasm 23O'tkazgichning elektr qarshiligi uning ko'ndalang kesimi yuzasiga teskari proporsionaldir. Elektr zanjirga uzunliklari va ko'ndalang kesimi yuzalari bir xil, lekin turli materiallardan yasalgan uch xil simni, masalan, nikelin, nixrom va xromelni navbatma-navbat ulaylik. Bunda har gal ampermetrning ko'rsatishi har xil bo'ladi. Bu tajriba turli moddalarning elektr qarshiligi har xil ekanligini ko'rsatadi. O'tkazgichning elektr qarshiligi o'tkazgich tayyorlangan materialning elektr xossasiga ham bog'liq. Ya'ni: Yuqoridagi (1), (2) va (3) ifodalarni umumlashtirib, qarshilikning quyidagi formulasini hosil qilamiz: bunda p - moddaning elektr xossasini ifodalovchi fizik kattalik — solishtirma qarshilik. (4) dan uni quyidagicha ifodalash mumkin: Solishtirma qarshilik 1 Q-m birlikda o'lchanadi. O'tkazgich tayyorlanadigan moddalarning solishtirma qarshiligi turlicha bo'ladi (3-jadval). Darsni mustahkamlash. Dars jarayonida o’quvchilarning olgan nazariy bilimlarini mustahkamlash uchun mavzu oxirida keltirilgan masalalar “Mustaqil ish ” o’tkaziladi,. yechib tahlil qilinadi. Guruh a’zolari doskada bittadan masala yechib tahlil qilishadi.O’qituvchi tomonidan y echilgan masalalar tekshiriladi. 1- masala Uzunligi 100 m kondalang krsimning yuzi 2 mm ² bo’lgan mis simning qarshiligini toping? 242- masala Uzunligi 1 m ko’ndalang kesimining yuzi 0,5 mm² bo’lgan simning qarshligi 0,8 Ώ ga teng. Sim qanday moddan tayyorlangan? 3- masala Ko’ndalang kesimning yuzi 0,5 mm² bo’lgan 2Ώ qarshilikli spiral tayyorlash uchun qanday uzunlikda nikelin sim kerak bo’ladi? “Aqlni charx”lash uchun “Koptok” o’yiniga taklif qilinadi. Koptok olinib o’qituvchi bir o’quvchiga fizik termin aytadi masalan,qarshilik oxirgi harfiga boshlab ketishi kerak aytolmagan o’quvchi o’yindan chiqib ketadi. Oxirida qolgan o’quvchi g’olib hisoblanadi. Hamma o’quvchilar quyidagi jadvalni to’ldirishadi. To’ldirgan jadvallarga qarab qancha bilim olganliklarini bilish mimkin. Men bilaman Men bilmoqchiman Men bilib oldim I-tok kuchi q- elektr zaryad t –vaqt tok kuchi birligi A R=ρ l/s-qarshlik formulasi l-uzunlik s-ko’ndalang kesm yuzasi O’tkazgichning elektr qarshiligi O’tkazgichning tayyorlangan materialining elektr hossasiga bog’liq Bungacha muxbirlar maqolalarini tayyorlab kompyuter orqali chop etib nazariyotchi, tadqiqotchi, tarixchilarga tarqatadilar. Darsda aktiv qatnashgan o’quvchilar munosib taqdirlanadi.Bu darsda o’quvchilar AKT dan foydalanishni ham va uni darsda qo’llay olishni ham bilib olishadi. Uyga vazifa 1.Darslikdan mavzuni o’qish ,mavzu oxirida keltirilgan savollarga javob topish va yozish. 2.Mavzu oxirida keltirilgan amaliy topshiriqni bajarish. 2.2 «Elektr qarshilikni temperaturaga bog’likligi» mavzusiga doir vitual laboratoriya islab chiqish. Minglab dizaynerlar uch o’lchovli interaktiv o’yinlar, kinofilmlar va televideniya uchun realistik effektlar hamda Web– sahifalar uchun hayron qoldiradigan grafik elementlar yaratishda, keng ko’lamda ishlatilayotgan uch o’lchovli grafik paketlarning peshqadami 3D studio Max paketidan foydalanmoqdalar. AdobePhotoShop , PaintShop va MSPaint (ularning barchasi ikki o’lchovli grafikada ishlaydilar grafik muharrirlaridan farqli ravishda, 3Ds Max da siz uchta o’lchov balandligi, eni va bo’yi bilan ishlaysiz. Bunda siz haykaltaroshlik kabi uch o’lchovli predmetlar, jismlar, obyektlar yaratasiz va undan tashqari ularni material bilan «qoplash» orqali modellarga realistik 25ko’rinish berasiz . Uch o’lchovli kompyuterli grafika ta’lim sohasida ham keng ko’lamda ishlatilmoqda. «O’lchov» so’zi ingliz tilida « Dimmension » deb yuritiladi va bu so’zning birinchi harfi « D ». Shu sababli «Uch o’lchovli grafika» jumlasi kompyuterli texnologiyalar terminologiyasida « 3D grafika » deyiladi Maktab matematikasida son o’qi tushunchasi kiritilishi bilan o’quvchilar bir o’lchovli fazo bilan tanishadilar. Ular koordinata o’qi, koordinata boshi, koordinatalar masshtabi, koordinata birligi, musbat yo’nalish, musbat va manfiy sonlar kabi tushunchalarni egallaydilar. Dekart koordinatalar sistemasi kiritilganda ikki o’lchovli fazo tushunchasi paydo bo’ladi. Bunda ular o’z bilimlarini abssissalar va ordinatalar o’qi, nuqtaning proyeksoyasi, kesma va boshqa chiziqlar proyeksiyasi kabi tushunchalar bilan boyitadilar. Geometriyaning planimetriya bo’limida ikki o’lchovli obyektlar o’rganiladi. Geometriyaning stereometriya bo’limi uch o’lchovli fazodagi geometrik obyektlar, ular orasidagi metrik munosabatlarni o’rganadi. Bu yerda o’zaro perpendikulyar uchta koordinata o’qidan tarkib topuvchi dekart koordinatalar sistemasi bilan tanishadilar. Bunda abssisalar va ordinatalar o’qiga perpendikulyar uchinchi applikata deb ataluvchi koordinata o’qi kiritiladi. Uch o’lchovli fazo tushunchasi chizmachilik fanining asosi hisoblanadi. Bu fanda fazodagi jism uchta proyeksiya tekisligiga proyeksiyalanadi. Uch o’lchovli obyekt unga uchta turli tomondan ko’rinishni talab etadi: Yuqoridan( Top ), Chapdan( Left ) va Olddan( Front ). 3Ds Max ni ishga tushiring va siz oxirgisi Perspective (Perspektiva)bo’lgan to’rtta proyeksiya oynasini ko’rasiz (rasm.l.l). Perspective (Perspektiva) oynasi obyektlarning yaqqol tasvirini ko’rish, obyektlar va sahnalarning o’zaro joylashishini nazorat qilish uchun ishlatiladi. Obyektlarni loyihalashtirish va ularning o’zaro joylashishini o’zgartirish asosan ortogonal proyeksiyalar tekisliklarida amalga oshiriladi. 263Ds M ax da yaratiladigan uch o’lchovli sahna ko’plab obyektlardan tarkib topdiriladi. U animasiyalashtirilgan (dinamik), yoki(qo’zg’almas)bo’lishi mumkin. Animsiyalashtirilgan sahnani yaratish to’rt bosqichdan iborat:  Geometriyani modellashtish;  Kameralarni, yorug’lik manbalarini va materiallarni sozlash;  obyektning animasiyasi;  vizuallashtirilish finali. Har bir bosqichni batafsilroq ko’rib chiqamiz. Geometriyani modellashtish ishini ikki yo’nalishda olib borsa bo’ladi: 1. Sahnadagi obyektlarni bitta sahna faylida yaratish. 2. Sahna obyektlarining har birini alohida sahnada yaratish va ish yakunida bu fayllarni qo’shish. Tajribalar ikkinchi yo’nalishni ma’qulroq ekanligini ko’rsatadi. Sababi birinchi yo’nalishda obyektlar soni ko’paygandan yaratilayotgan obyektlar yangi obyektning yaratilishiga halaqit beradi. Modellashtirish ishini yakunlab obyektlarni sahnaga joylashtirgandan keyin yorug’lik manbalarini va kameralarni o’rnatishni amalga oshirsa bo’ladi. Yorug’lik manbai ravshanlik, chuqurlik va soyalarning keskinligi uchun, kameralar esa ko’rish burchagi, perspektiva va fokus uchun javob beradi.Ishtirok etishlik effektini yaratish uchun kameralarni inson bo’yi balandligida o’rnatish tavsiya etiladi. Materiallar muharriri( MaterialEditor ) obyektlar sirtlarini sozlash bo’yicha keng ko’lamdagi imkoniyatlarni sizga havola etadi. Animasiyali sahnani yaratishning kelgusi bosqichi animasiyani sozlashdan iborat. 3Ds M ax sizga shunday muvaffaqiyatlarga erishishingizga imkon beradiki, ba’zi hollarda yaratgan rolikingiz odatdaki kamera bilan olingan rolikdan deyarli farq qilmaydi. Oqar suv, yog’ayotgan qor, harakatdagi avtomobil kabi jarayonlar sahnalashtirilganda faqatgina yutuqqa erishadilar. Sahna ustida ishlashning yakuniy bosqichi – maxsus effektlar kiritish va tasvirning hisobi. Statik sahna vizuallashtirilishi bitta tasvirni beradi, animasiyalashtirilgan sahna kadrlar ketma-ketligini beradi. Har bir kadr hisob jarayoni sahnaning murakkabligi va kompyuteringizning qudratiga bog’liq va bu jarayon bir necha sekunddan bir necha kungacha davom etishi mumkin. Metallar qarshiligining temperaturaga bog’liqligi haqidagi labaratoriya ishini modelini ham 3Ds Max dasturi asosida tayyorladim. Ayrim asboblar eskirgan hollarda labaratoriya mashg’ulotlarini animatsiyalarini talabalarga xuddi haqiqiydek ko’rsatish mumkin. 275, a - rasm 3D Max da yaratilgan laboratoriyaning frontal ko’rinishi 5, b - rasm 3D Max da yaratilgan laboratoriyaning tepadan ko’rinishi 285, c - rasm 3D Max da yaratilgan laboratoriyaning yondan ko’rinishi 5, d - rasm 3D Max da yaratilgan laboratoriyaning umumiy ko’rinishi 296 - rasm 3D Max da yaratilgan laboratoriyaning sxematik ko’rinishi 30Xulosa Fizikani o’rganish uchun fizik tajriblarini o’rni benihoyatda kata ekanligini ko’rib chiqdik. Fizik tajribalarni to’g’ri va aytilgan natijalarga eriahimiz uchun biz birinchidan, fizik mavzularni yaxshi tungan bo’lishimiz kerak, har bir tajribani o’ylab, fikirlab va albatt o’qtuvchi yoki labarantdan ruhsati bilan hamda maslahatlari bilan ish ko’rishimizni toqoza qiladi. Maktab o’quvchilarida dialektik- materialistik dunyoqarashni shakllantirishda fizik tushunchalarni shakllantirish metodikasi muhim ahamiyatga ega. Bu problemani hal etish tajriba faktlarini umumlashtirishdan problemani ta’riflashga, undan gipotezani ilgari surishga, hodisaning abstrakt modelini tuzishga va qonunlarni o’rnatishga, so’ngra nazariy tekshirishlarni yakunlashga va nihoyat, tajribada tekshirishga yoki olingan natijalarni amaliy qo’llanishga olib keladigan ilmiy bilish sikliga mos keluvchi o’quv jarayonini to’g’ri tuzishga bog’liq. Bunda ijtimoiy hayotning bilish manbalari sifatidagi ahamiyatini, bilishda modellarning rolini, nazariy xulosalar uning qo’llanilish sohasida obyektiv haqiqat ekanligini va bizning bilimlarimizning haqiqatligining me’yori sifatida amaliyotning muhimligini o’quvchilarga ko’rsatish kerak. Uquvchilarning fizik hodisalar va bu hodisalarning nazariyasi orasidagi nisbatni to’g’ri tushunishlari ayniqsa muhim ahamiyatga ega. Bu yerda ikki hol eng muhimdir: birinchidan, nazariyaning obyektiv xarakteri, chunki u tajriba faktlarini umumlashtirish asosida paydo bo’ladi va ikkinchidan, uning qo’llanish chegarasining mavjudligi muhim hisoblanadi. Fizikadan o’quv eksperimenti bir vaqtning o’zida bilimlar manbai, o’qitish metodi va ko’rsatmalilik turi bo’lib hisoblanaDi. Uquv eksperimenti subyektiv yangilik bo’lgan hodisalarni, honunlarni kashf etis] uchun xizmat qiladi. Uquv eksperimenti o’z-o’zicha mavjud bo’lishi va rivojlanishi mumkin emas. Uquv eksperimenti maktab va pedagogik fan sohasi sifatida fizika o’qitish metodikasining rivojlanishida mos ravishda paydo bo’ladi va takomillashib boradi. Mehnat xavfsizligi qoidalariga rioya qilish maktab eksperimentini o’tkazishga qo’yiladigan eng majburiy talablardan hisoblanadi. Hozirgi vaqtda maqtablarda fizikadan o’quv eksperimentining sistemasi tashkil topgan bo’lib, bilimlar olish jarayonida sekinasta o’quvchilar mustaqilligini oshirish g’oyasiga asoslangan. Fizikadan o’quv eksperimentining sistemasi o’zaro bog’langan muhim tajriba faktlarining yig’indisidan (mazmun elementlaridan), fizikaning eksperimental metodlaridan (texnika vositalari bilan birga: asboblar, materiallar, qurilmalar, audiovizual vositalar) xonada ko’riladigan eksperiment turlari va o’qitishning tashkiliy shakllaridan, o’quvchilarni 31tarbiyalash va rivojlantqrishdan, fizika o’qitish metodikasining mos holdagi yetakchi mohiyatidan iborat.. Fizika fanining eksperimental xarakterining ifodalanishi maktab kursida fundamental fizik nazariyalarni, xususan, faktlardan, fizik kattaliklar, tushunchalar, ideallashtirilgan obyektlar, umumiy va xususiy qonunlardan tashkil topgan bilimlarning asosiy tashkil etuvchilarini o’rganishda turli ko’rinishdagi eksperimentdan — ko’rgazmali tajribalar, kinofilmlar, frontal laboratoriya ishlar, fizikadan praktikum ishlari, eksperimental masalalar, sinfdan tashqari va uyda bajariladigan tajribalardan keng foydalanish orqali amalga oshiriladi. 32Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O. Q. Quvondiqov. Fizikani o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish uslubiyati. Samarqand: SamDU nashri, 2021. – 448 b 8. www.Ziyonet.uz 9. www.SamDU.uz 10. www.google.uz 11. www.arxiv.uz2. A.V.Perishkin, B.G.Razumovskiy, V.A.Fabrikant maktabdafizikao’qitishmetodikasi asoslari" tahririda "O’rta T. "O’qituvchi" 1990y 3. Pod.red. V.I.Orexova, A.V.Usovoy«Metodika prepodovaniya fiziki v 8-10 klassaya sred. shkolы, M. "Pros.", 1980 g. ch.I, II. 4. R.I.Malafeyev 1980 g. "Problemnoy e obucheniyefizikevsredney shkole", M., A. A. Pokrovskiy tahririda "Ko’rgazmalinыye eksperiment po fizike v sred. shkolы, M., 1978 g, ch.I, 1979 g, ch. II. E.N.Nazirov,M.Qurbonovvab.«Mexanikavamolekulyar fizikadan namoyish eksperimentlari", T. "Universitet" 1999 y. X. Sh. Rustamov. “Fizikani o’qitish uslubiyati”. SamDU (Samarqand-2010 y)

1FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH Mundarija: Kirish ......................................................................................... 3 Asosiy qism I. BOB FIZIKA O’QITISHDA TAJRIBA METODI V AVA UNING DIDAKTIK TALABLARI .............................. 4 1.1 Fizikani o’qitishda tajriba (eksperement) larning vazifasi va turlari… ...................................................................................... 4 1.2 Tajribalarga qo’yilga didiaktik talablar va xavsizlizlik choralarini taminlash .................................................................. 10 1.3 Fizika tajribalar xonasini jihojlanishi o’quvchilarning o’qish samaradorligining oshishdagi ro’li ................................. 14 II. BOB VERTUAL LABORATORIYA ISHINI bajarish USLUBIYATI ................................................. 22 2.1 Elektr qarshilik haqida tushuncha… ............................................... 22 2.2 «Elektr qarshilikni temperaturaga bog’likligi» mavzusiga doir vitual laboratoriya islab chiqish ....................................................................... 25 Xulosa ........................................................................................ 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ........................................... 32

2Kirish Fizikadan o’quv eksperimenti o’qitish metodlari sistemasiga kiradi. Bu yerda o’quv eksperimenti mustaqil bob qilib ajratilgan, chunki faqat metodikani tavsiflab qolmasdan, shu bilan birga bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan o’quv eksperimentining texnikasini ham tavsiflab berish talab qilinadi. «Ekspernment» so’zi lotincha eksperemental (sinash) so’zidan olingan. Eksperiment — hodisaning borishini kuzatishga imkon beradigan, tekshiriladigan hodisani kuzatish va tahlil qilish hamda uni istagan paytda belgilangan sharoitlarda qaytadan takrorlash demakdir. Fizika fanida tadqiqot va o’lchov eksperimentlari mavjud. Fizikadan o’quv eksperimeitida ham shunday bo’linish bo’lishi mumkin. To’g’ri, tadqiqot tariqasidagi tajribalarpi qo’yishda o’quvchilar subyektiv yangilikka ega bo’lgan ma’lumotlarni oladilar. Ulchov eksperimenti kutilgan natijani olishni maqsad qilib qo’yadi. U aytilgan taxminni yoki natijaning deduktiv nazariyalarni tasdiqlaydi yoki inkor qiladi. Har qanday eksperiment turiga quyidagi belgilar. xosdir: maxsus asboblar bilan tashqi olam prosesslarining hodisalarga ta’siri; real o’rganilayotgan bog’lanishlarni ajratib ko’rsatish va ikkinchi darajali hamda tasodif ta’sirlarni yo’qotish (o’chirish); o’rganiladigan hodisalarni ma’lum sharoitlarda qaytadan qilib ko’rish va bir necha marta takrorlash; hodisa yoki prosessning sodir bo’lish sharoitini planli o’zgartirish; tasodif elementlarini minimumga keltirish maqsadida tartibli va maqsadga muvofiq harakat qilish. Fizika eksperimentining strukturasini quyidagi o’zaro bog’langan elementlar ko’rinishida tasavvur qilish mumkin: va shu bilan birga eksperimentni uchta tashkil etuvchiga ajratish mumkin: eksperimentni bajaruvchi va uning subyektni bilish sifatidagi faoliyati; eksperimental tekshirish obyekti yoki predmeti; eksperimental tekshirish vositalari (instrumental, asboblar, eksperimental qurilmalar va shu kabilar). Uzaro bog’liq uchta tuzilish element ma’lumotlaridan birinchisi eksperimentning subyektiv, ikkinchi va uchinchilari esa obyektiv tomonlarini ko’rsatadi. Metodologik nuqtai nazardan, eksperimentning obyektiv tomoni eksperimental tekshirishning faqat bitta predmeti bilan tugamaydi. U (obyektiv tomoni) eksperiment qilish vositalarining ajratib olingan, ro’yxatga olingan, tayyorlaydigan, qaytadan o’zgartiradigan obyektni o’z ichiga oladi. Eksperimental tekshirishning hal qiluvchi roli shundan iboratki, yuqorida ko’rsatib o’tilgan eksperimentning hamma o’ziga xos xususiyatlarini shu vositalar yordamida amalga oshirish mumkin. Asboblardan foydalanish hodisalarning nisbatan qisqa diapazonida

3tashqi dunyoni va organizmning muhitga moslanishi bilan bog’liq bo’lgan xossalarini ifodalaydigan insonning hissiy organlarining tabiiy chegaralanganligini kengaytirishga imkon beradi. 1 va 2-rasmlarda samolyot qanotining ko’tarish kuchini, fotometriya qonunlarini, elektromagnit to’lqinlarining xossalarini eksperimental o’rganish uchun qurilmalarning asboblari keltirilgan. I. BOB FIZIKA O’QITISHDA TAJRIBA METODI V AVA UNING DIDAKTIK TALABLARI. 1.1 Fizikani o’qitishda tajriba (eksperement) larning vazifasi va turlari Fizikadan o’quv eksperimenti bir vaqtning o’zida bilimlar manbai, o’qitish metodi va ko’rsatmalilik turi bo’lib hisoblanaDi. Uquv eksperimenti subyektiv yangilik bo’lgan hodisalarni, honunlarni kashf etis] uchun xizmat qiladi. Uquv eksperimenti o’z-o’zicha mavjud bo’lishi va rivojlanishi mumkin emas. Uquv eksperimenti maktab va pedagogik fan sohasi sifatida fizika o’qitish metodikasining rivojlanishida mos ravishda paydo bo’ladi va takomillashib boradi. Mehnat xavfsizligi qoidalariga rioya qilish maktab eksperimentini o’tkazishga qo’yiladigan eng majburiy talablardan hisoblanadi. Hozirgi vaqtda maqtablarda fizikadan o’quv eksperimentining sistemasi tashkil topgan bo’lib, bilimlar olish jarayonida sekinasta o’quvchilar mustaqilligini oshirish g’oyasiga asoslangan. Fizikadan o’quv eksperimentining sistemasi o’zaro bog’langan muhim tajriba faktlarining yig’indisidan (mazmun elementlaridan), fizikaning eksperimental metodlaridan (texnika vositalari bilan birga: asboblar, materiallar, qurilmalar, audiovizual vositalar) xonada ko’riladigan eksperiment turlari va o’qitishning tashkiliy shakllaridan, o’quvchilarni tarbiyalash va rivojlantqrishdan, fizika o’qitish metodikasining mos holdagi yetakchi mohiyatidan iborat.. Fizika fanining eksperimental xarakterining ifodalanishi maktab kursida fundamental fizik nazariyalarni, xususan, faktlardan, fizik kattaliklar, tushunchalar, ideallashtirilgan obyektlar, umumiy va xususiy qonunlardan tashkil topgan bilimlarning asosiy tashkil etuvchilarini o’rganishda turli ko’rinishdagi eksperimentdan — ko’rgazmali tajribalar, kinofilmlar, frontal laboratoriya ishlar, fizikadan praktikum ishlari, eksperimental masalalar, sinfdan tashqari va uyda bajariladigan tajribalardan keng foydalanish orqali amalga oshiriladi. Ko’rgazmali tajribalarni sinfning hamma o’quvchilari uchun o’qntuvchi

4ko’rsatadi. Fizika o’qitishda davriylik konsepsiyasiga mos ravishda ko’rgazmali tajribalar o’z mazmuniga va vazifasiga ko’ra turli xil funksiyalarni bajarishi mumkin. Ular nazariyaning boshlang’ich fakti rolini bajarishi, gipotezalarning mos oddiy modellarini ifodalashi mumkin, nazariy xulosalarni eksperimental tekshirish uchun xizmat qilish yoki fizikaning xalq xo’jaligining turli sohalarida amaliy qo’llanishini namoyish etishi mumkin. Xususan, masalan, «Suyuqlik va gazlarning bosimi (gidrova aerostatika)» temasini o’rganishda suyuqlikning idish tubi va devorlariga bosimning mavjudligi, suyuqlik va gazlarning bosimni uzatishi, atmosfera bosimining mavjudligi va uning balandlikning ortishi bilan o’zgarishi, jismlarning erish hodisalari demonstrasiya qilinadi; bosimni o’lchash uchun ishlatiladigan asboblarning tuzilishi va ishlash prinsipi (suyuqlik manometri, simobli va aneroid — barometrlar), texnikada qo’llanilishi (gidravlik press, nasoslarning tuzilishi va ishlash prinsipi, tutash idishlar, kemalarning suzishi, havoda suzish) o’rganiladi. Uquzchilar asoslash yoki mos nazariyalarni tekshirishda eksperimentning rolini tushunishlari uchun har bir konkret holda eksperiment va nazariyaning o’zaro bog’liqligini eksperiment tarkibiy qismlarining mantiqi orqali o’rganish tavsiya qilinadi. U muammoning qo’yilishini, tajribada tekshiriladigan gipotezaning ta’rifini, tekshirish metodikasini tanlashni, mantiqiy-matematik qayta ishlashni, tajriba natijalarini umumlashtirish va tushuntirib b^rishni o’z ichiga oladi. Ko’rgazmali tajribalarni qo’yishda u yoki bu eksperimentni qo’yish kerakligi haqidagi problema yoki gipotezani, odatda, o’qituvchi (ayrim hollarda butun sinf kollektivi) ta’riflaydi. Eksperimental qurilma va eksperimentning o’zi — o’qituvchining ishi. Bunda o’quvchilar ko’proq kuzatuvchi bo’ladi. Ular eksperiment ko’rsatkichlarini yozib oladilar va ularni qaytadan ishlab chiqadilar. Kuzatish — o’quvchilar faoliyatining aktiv shakli hisoblanadi. Kuzatish vazifani, kuzatish metodikasini, kuzatish natijalarini, rasmlar, jadvallar va grafiklar shaklida yozib olishni, u yoki bu nazariya yordamida talqin qilinadigan ta’riflarni aniq tushunib olishni talab qiladi. Kuzatish natijalarini talqin qilish (so’zli, matematik, grafik) o’qituvchiga o’quvchilar bilan birga, bir tomondan, muhim bo’lgan fakt? larni muhim bo’lmaganlaridan ajratishga, boshqa tomondan — tekshirish obyektini xarakterlaydigan funksional bog’lanishlarni o’rnatishga imkon beradi. Amalda har qanday ko’rgazmali tajriba o’quvchini eksperiment natijalarini mustaqil ravishda analiz va sintez qilishga majbur etadi. Shuning uchun fizik hodisalarning, qonuniyatlarning, qonunlarning mazmunlari ular uchun kutilmagan, o’rinsiz bo’lib tuyulmaydi. Shunday qilib, eksperimentni

5qo’yish va undan xulosalar chiqarish o’quvchilzrning passiv kuzatishi bilan emas, balki ular fikrlashining aktiv ishi bilan bog’langan. 3 va 4 -rasmlarda elektromagnit va ossillograf bilan bo’ladigan ko’rgazmali tajribalar ko’rsatilgan. Masalan, Shtern tajribasini modellashtirishga imkon beradigan qurilmaning asosiy qismlarining vazifalarini tushunib olish uchun, o’quvchilarni molekulalar tezliklarini o’l chash uchun foydalaniladigan metodning maqsadga muvofiq ekanligini, molekulalar dastasidan foydalanishni, yuqori vakuum hosil qilishni tushunishlariga olib kelish kerak. Ko’rgazmali tajribalarga bunday yondashish eksperimentni qo’yish metodikasini takomillashtirishni talab qiladi va fizika o’qitishda nazariyaning rolini kuchaytirish tendensiyasiga mos keladi. Fundamental eksperimentlarni o’rganish yo’llarini qidirishga e’tiborni kuchaytirish kuzatilmoqda» masalan, yorug’likning to’lqin nazariyasi sohalarini tashkil etuvchi dispersiya bo’yicha Nyuton, interferensiya bo’yicha Frenel, difraksiya bo’yicha Arago tajribalari; nazariyaning to’g’riligini tasdiqlovchi Gers va Lebedev tajribalari; fizik konstanta — yorug’lik tezligini o’rnatish bo’yicha Remer, Maykelson tajribalari; elektron zaryadini aniqlash bo’yicha Milliken, Ioffe tajribalari; radiotexnikaning rivojlanishi uchun turtki bo’lgan Popov tajribalari va boshqalar. Ko’rgazmali eksperimentlar mazmuniy masalalardan tashqari quyidagi tashkiliy masalalarni hal etadi: o’quvchilarni ishni bajarishda tartibga, natijalarni olishda va tahlil qilishda puxtalikka, asboblar bilan to’g’ri muomala qilishga o’rgatadi, o’quvchilarni ochiq yoki ochiq bo’lmagan

Похожие

FIZIKANI O’QITISHDA “TAJRIBA” METODIDAN FOYDALANISH
Atom energiyasidan tinchlik maqsadlarida foydalanish mavzusini o’qitishda “Munosabat” metodidan foydalanish
Fizikani o’qitishda tanqidiy fikrlashni shakllantirish
YORDAMCHI SO‘Z TURKUMLARINI O‘QITISHDA KLASTER METODIDAN FOYDALANISH
Tomas Edisonning ixtirolaridan fizikani o‘qitishda foydalanish uslubiyati