logo

GPS tizimidan foydalangan holda elektromontyorlarning ish faoliyatini monitoring qilish tizimini loyihalashtirish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

3526.1220703125 KB
“ GPS tizimidan foydalangan holda elektromontyorlarning ish faoliyatini
monitoring qilish tizimini loyihalashtirish ”
KIRISH ................................................................................................... 3
I BOB ISH   JARAYONIDA   ISHCHILAR   HOLATINI   MONITORING
QILISH TIZIMLARINI TAHLIL QILISH………………………… 6
1.1 Xodimlarning joylashuvini kuzatish tizimlarini tahlil qilish…................ 6
1.2 Xodimlarning   sog’lig’i   ko’rsatkichlarini   monitoring   qilish   tizimlarini
o’rganish………………………………………………………………. 1 3
1.3 Xodimlarning ish faoliyatini nazorat qilish tizimlarini o’rganish…… 16
II BOB GPS   TIZIMINING   TEXNIK   VA   DASTURIY   TA’MINOTINING
O`ZIGA XOS HUSUSIYATLARI……………………………………. 30
2.1 GPS tizimining ishlash prinsipi …………………………....................... 30
2.2 GPS dasturiy ta’minoti haqida ma’lumot………………………………. 3 6
2.3 GPS qurilmalari haqida ma’lumot ……..……………………………..... 4 0
III BOB GPS TIZIMI  ASOSIDA  UZTELEKOM  SAMARQAND FILIALI
ELEKTROMONTYOR-LARINING   ISH   FAOLIYATINI   VA
JOYLASHUV   O`RNINI   ANIQLASH   VA   MONITORING
QILISH……………………………………………………………….. 4 4
3.1 GPS GF-07 trekerining texnik xususiyatlari…….……………………… 4 4
3.2 GPS asosida monitoring va kuzatuv tizimining modelini ishlab chiqish.. 4 9
IV BOB HAYOT   FAOLIYATI   XAVFSIZLIGI   VA   MEHNAT
MUHOFAZASI …… .............................................................................. .. 5 4
4.1 Elektr xavfsizligini ta’minlash shartlari va tahlili   …………………… 54
4.2 Mikro iqlim tushunchasi.. ........... .................................. ............... ... .... ....... 56
4.3 Favqulotda vaziyatlar ………………………….. ... ................. ......... ........ 59
1 XULOSA …............................................................................................... 6 2
FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR   RO‘YXATI …....................... 6 3
MUNDARIJA
2 KIRISH
Bugungi   kunda       mamalakatlar   iqtisodiyotiga   va   millionlab   kishilarning
yashash  sharoitlariga telekommunikatsiya texnologiyalari va axborotlashtirishning
rivojlanish darajasi ta’siri kundan kunga  tobora  oshib bormoqda.
Telekommunikatsiya texnologiyalari hozirgi kunda shakllanayotgan axborot
infratuzilmasini   asosi   bo‘lib,   mamlakat   iqtisodiyotini     rivojlanishda     muhim
o‘rinni   egallaydi.   Davlatning   rivojlanish   taraqqiyoti   telekommunikatsiya
texnologiyalari   va   axborotlashtirishning   rivojlanish   darajasi   bilan   bog`liq   bo`lib
bormoqda.   Zero,   Prezidentimiz   Shavkat   Miromonovich   Mirziyoyev   o’z
ma’ruzalarida     “Biz   yaqin   yillar   davomida   aloqa   va   telekommunikatsiya   rivoji
bo’yicha   jahon   standartlari   darajasiga   kotarilishimiz   lozim.   Rivojlangan
kommunikatsiya  tizimi   bo’lmasa,   O’zbekistonning  kelajagi     ham     bo’lmaydi.  Biz
buni aniq his qilishimiz lozim”, deya ta’kidlaganlar. 
Mamlakatda   zamonaviy   axborot   texnologiyalari   va   kommunikatsiyalarini
rivojlantirish,   elektron   davlat   xizmatlarini   ko‘rsatishning   yaxlit   tizimini   yaratish,
davlat   organlarining   aholi   bilan   muloqot   qilishining   yangi   mexanizmlarini   joriy
etish yuzasidan izchil ish olib borilmoqda.  
Shu bilan birga, axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini boshqarish
va joriy etish sohasidagi bir qator tizimli muammo va kamchiliklar ushbu sohaning
jadal rivojlanishiga, sifatli axborot xizmatlarini ko‘rsatishga to‘sqinlik qilmoqda.
Boshlash uchun xodimlar ish joyida va navbatchi ish vaqtida nazorat qilish
odatda qabul qilingan amaliyot ekanligini va butun dunyo bo'ylab kompaniyalarda
uzoq   vaqtdan   beri   mavjud   ekanligini   tushunishi   kerak.   Shunday   qilib,   ular
monitoringning   qandaydir   shakllarini   qabul   qilishlari   kerak,   ayniqsa   ilg'or
texnologiyalar buni amalga oshirishning ko'proq usullarini ta'minlaydi.   Binobarin,
har doim ma'lum darajada noqulaylik kuzatiladi.  
Mavzuning dolzarbligi .   Ushbu bitiruv malakaviy ishida telekomunikatsiya
sohasida   faoliyat   yurutuvchi   telekommunikatsiya   sohasi   muhandislarining   ish
jarayonini kuzatish va monitoringini amalga oshirish imkonini beruvchi tizimning
3 loyihasini   va   amaliy   yechimlarini   ishlab   chiq ish   zarur .   Bunda   GPS   tizimining
ishlash   jarayoni   va   prinsiplari   bilan   yaqindan   tanishib   chiqish   kerak.
Avtomatlashtirilgan   monitoring   tizimlari   va   trekerlar   asosida   jarayonni   kuzatish
taqsimlangan   jarayonlarni   nazorat   qilishni   osonlashtiradi,   shu   bilan   birga   GPS
asosida qidiruv tizimini yengillashtiradi.
GPS   texnologiyasi   kontekstida,   xodim   o'zi   uchun   qila   oladigan   eng   yaxshi
narsa,   GPS   texnologiyasi   qanday   ishlashi   va   GPS   kuzatuvi   atrofidagi   mahalliy
qonunlar   haqida   ma'lumot   olishdir.   Ular   kasaba   uyushmasidan   yordam   so'rashlari
va bu borada jamoaviy tashabbus  boshlashlari  mumkin, shuning uchun u kamroq
qo'rquvni   his   qiladi.   Ayrim   hodimlar   odatda   suiste'mollikka   ko'proq   moyil
bo'lishadi, chunki ular o'z huquqlari va muammolari haqida bilishmaydi.
Xodimlar,   ayniqsa,   monitoring   kuchga   kirganda,   imzolagan   siyosatlarni
diqqat bilan o'qib chiqishlari va ishonchingiz komil bo'lmaganda savollar berishlari
kerak. Har qanday kelishmovchilikda xodimlar xotirjam, hamkorlik va konstruktiv
bo'lishlari   kerak.     Ish   beruvchilar   bilan   ishonchni   mustahkamlash   juda   muhim,
chunki   xodim   boshchiligidagi   kelishmovchiliklarga   qarshi   har   qanday   qarshilik
ko'rsatish uchun emas, balki konstruktiv va maqbul natija uchun bajarish zarur.
Xodimlar   xotirjam,   oqilona   va   konstruktiv   bo'lgan   holatlarda,   eng   oqilona
ish   beruvchilar   o'zaro   munosabat   bildiradilar   va   xodimlarning   fikrlarini   hisobga
oladilar.
GPS   vaqt   va   joylashuv   haqida   ma'lumot   berish   uchun   ishlatiladi.   Sun'iy
yo'ldoshlar ma'lum bir vaqtda orbitadagi yulduzlar va yer usti stantsiyalari ma'lum
bir joyda radarda bo'lishi kerak va qabul qiluvchi sun'iy yo'ldoshlardan signallarni
qabul   qiladi,   qabul   qiluvchi   ushbu   sun'iy   yo'ldoshlar   tomonidan   taqdim   etilgan
barcha   ma'lumotlarni   yoki   signallarni   tahlil   qiladi   va   shu   sababli   sizning   aniq
joylashuvingizni tavsiflaydi.
Birituv   malakaviy   ishining   maqsadi.   Zamonaviy   kuzatuv   vositalaridan
foydalangan holda korxona ishchilarining holatini monitoring qilish   tizimini ishlab
chiqish.   GPS texnologiyasi asosida elektromontyorlarning faoliyatini nazorat qilish
va monitoringni olib borish tizimini loyihalash va ishlab chiqish.
4 Bitiruv   malakaviy   ishining   vazifalari.   Ishning   maqsadidan   kelib   chiqib,
uning asosiy vazifalari quyidagilarni tashkil etadi:
1. Ishchilar holatini monitoring qilish tizimlarini tahlil qilish va o’rganish.
2. GPS   tizimining   texnik   va   dasturiy   ta’minotining   o`ziga   xos
hususiyatlarini o’rganish.
3. GPS   tizimi   asosida   monitoring   qilish   jarayonini   o’rganish   va   kuzatuv
tizimini loyihalash.
4. GPS   treker   asosida   elektromontyorlarning   faoliyatini   nazorat   qilish
tizimini ishlab chiqish.
Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati.  
1. Ishlab   chiqilgan   monitoring   tizimi   soha   korxonalari   ishchilarining
faoliyatini o’rganish va xizmat ko‘rsatishning sifat darajasini  yaxshilash imkonini
beradi.
2. Soha   korxonalarining   ishchilarini   ishlash   samaradorligini   baholash
uchun yangi vosita sifatida qo’llanilishi mumkin.
3. Nisbatan arzon va qulay tizim hisoblanadi.
Bitiruv   malakaviy   ishi   kirish,   4   bob,   xulosa   va   foydalanilgan   adabiyotlar
r o‘yxatidan iborat.
5 I BOB. ISH JARAYONIDA ISHCHILAR HOLATINI MONITORING
QILISH TIZIMLARINI TAHLIL QILISH
1.1. Xodimlarning joylashuvini kuzatish tizimlarini tahlil qilish .
Zamonaviy   texnologiyalar   xodimlarni   nazorat   qilishning   ko'plab   usullarini
belgilab   bermoqda.   Soha   korxonalari   rahbarlari   bugungi   kunda   xodimning   ish
faoliyatini, elektron pochtasi, chatlari, telefon qo‘ng‘iroqlari, ovoz ohangi, suhbat
uzunligi, ishga kelib ketish vaqti, joylashuvi va hokazolarni kuzatishi mumkin.
Endilikda   bunday   ma’lumotlarni   osonroq   va   ishchilarga   bildirmasdan
to'plash va tahlil qilish mumkin.   Bugungi  kunda katta ma'lumotlar oqimini   tahlil
qilish   imkonini   beruvchi   suniy   intellektga   asoslangan   tizimlar   mavjud.   Lekin   bu
tizimlarning   faoliyati   uchun   dastlabki   ma’lumotlar   bo’lishi   zarur.   Ushbu   turdagi
ma’lumotlarnin turli xil datchiklar va sensorlar taqdim etishi kerak.
Xodimlarni   kuzatishning   ko'plab   usullari   mavjud   eng   murakkab   usullardan
biri   ularning     joylashuvini   kuzatishdir   chunki   ko’p   hollarda   ular   doim   harakatda
bo’ladilar.   Xodimlarning   joylashuvini   kuzatish   xodimlarning   xatti-harakatlari
haqidagi   ma'lumotlarni   olish   yo'lidagi   qadamdir.   Harakat   va   joylashuv   tahlilidan
menejer   ma'lum   bir   xodim   haqida   ikkilamchi   ma'lumotni   olishi   mumkin,   xodim
qaerda,   qancha   vaqt,   qaysi   yo`nalishda   va   hokazo,   Xodimlarning   ish   vaqtidan
tashqari,   shaxsiy   hayoti   chegarasini   kesib   o'tish   -   xodimning   qayerda   ibodat
qilishga   borishini,   qayerda   ovqatlanishini,   xodim   qaysi   siyosiy   partiyani   qo'llab-
quvvatlashini,   qaysi   choyxonalarga   tez-tez   borishini   va   hokazolarni   bilish.   Ish
joyidagi   xodimlarni   kuzatish   odatiy   hol   va   bir   muncha   vaqtdan   beri   mavjud
bo'lsada, hech kim kuzatuvni yoqtirmaydi.
Zamonaviy biznes operatsiyalari muqarrar ravishda ba'zi ishlarni boshqarish
platformalarini o'z ichiga oladi va monitoring, ma'lumotlarni yig'ish va tahlil qilish
bilan   mashg'ul   bo'lgan   kompaniyalar   raqobatlasha   olmasliklari   uchun   bu
tendentsiyadan   voz   kechishmoqda,   va   bu   tushunarli,   klassik   fundamental
6 ziddiyatni   keltirib   chiqaradi,   ish   beruvchilarning   nazorat   qilish   huquqi   va
xodimlarning shaxsiy daxlsizlig huquqi.
Xodimlarini   ish   bilan   ta'minlaydigan   biznes   egalari   qiyinchiliklarni   yaxshi
bilishadi.   Xodimlar   ofisdan   chiqib,   ko'zdan   uzoqda   qolsa,   ularni   topish   qiyin
bo'lishi   mumkin.   Bundan   ham   muammolisi,   ular   hatto   vazifa   ustida   ishlayaptimi
yoki   yo'qmi,   ularning   joylashuvi   va   mijozlar   xonadoniga   yetib   borganmi   yoki
yo'qligini aniqlashdir.
1.1-rasm. Chaqiruv nuqtalari.
Eng   katta   tashvish   bu   xodimlarning   o'z   ishiga   jiddiy   yondashayotganligiga
ishonch hosil qilish va bu vaqtni behuda o'tkazmaslikdir, bu yerda elektromontyor
xodimlarini   kuzatish   boshlanadi.   Bunday   holda,   sizga   GPS   texnologiyasidan
foydalangan xolda xodimlarni kuzatish tizimi kerak bo'ladi.
7 Xodimlarni   kuzatish   yechimlari   sohada   ishlaydiganlar   bilan   cheklanishi
shart emas, aksincha, GPS xodimlarini kuzatish bino ichidagilarni, ayniqsa bino bir
necha   qavatli   yoki   majmuaga   asoslangan   bo'lsa,   kuzatib   borish   uchun   ham
ishlatilishi mumkin.
Sizning   xodimlaringiz   ofisingizni   tark   etib,   sizning   ko'zingizdan   uzoqda
bo'lgan   paytda,   ular   har   qanday   vaqtda   qayerda   va   hozir   nima   bilan
shug'ullanayotganini   aniqlash   qiyin   bo'ladi?   Ular   mijozning   xonadoniga   yetib
borishganmi?   Ular   vazifani   boshladilarmi?   Ular   hozir   qaysi   vazifani
bajarishmoqda?   Ular   qaysi   vazifani   bajardilar?   Yoki   ular   tibbiy   yordamga
muhtojmi?  Agar  sizning  xodimlaringiz ofisdan  topshirilgan vazifani   bajarayotgan
bo'lsa   yoki   shunchaki   aldashayotgan   bo'lsa,   siz   xavotirdasiz   va   doimiy
tashvishdasiz!
1.2-rasm. Xodimlarning joylashgan o’rni.
Sizning   soha   xodimlaringizning   joylashuvini   aniqlash,   yo‘l-yo‘lakay
vazifalarni   belgilash,   asosiy   topshiriqlar   haqida   ogohlantirishlarni   olish   va   soha
8 xodimlari o‘z vazifalarini ancha yuqori samaradorlik bilan bajarishlarini ta’minlash
uchun   ko‘proq   nazorat   qilish   to‘liq   ko‘rish   imkonini   beradi.   Bizning   GF-07   deb
nomlangan   kuzatuv   qurilmamiz   xodimlarini   kuzatishda   katta   yordan   beradi,   bu
qurilma   GPS   texnologiyasidan   foydalangan   xolda   sun’iy   yo’ldoshlardan
to’g’ridan-to’g’ri   ma’lumotlarni   oladi   va   bu   qurilmaga   oldindan   ulangan   telefon
raqamiga ma’lumotlarni uzatadi.
Ushbu   texnologiyaning   eng   qiziqarli   xususiyati   shundaki,   u   ishchilarni
kuzatish   va   monitoring   ma'lumotlaridan   foydalanish   orqali   hisobotni   haqiqiy
qiladi. Shunday qilib, har  safar  sizning xodimlaringiz bilan ularning ishi  bo'yicha
kelishmovchilik   bo'lsa,   ularga   hujjatlashtirilgan   dalillarni   taqdim   etishingiz
mumkin.
1.3-rasm. Chaqiruv nuqtasiga qisqa yo’lni topib borish.
GPS texnologiyasidan foydalangan holda xodimlarini kuzatish sizning tashqi
xodimlaringiz   har   doim   ko'rinadigan   qiladi.   Ularning   qayerdaligini   va   ularning
vazifa   holatini   istalgan   vaqtda   bilish   korxonagaga   o‘z   xizmatlarini
9 optimallashtirish imkonini beradi, bir vaqtning o‘zida xodimlar o‘zlarini baxtli his
qilishadi,   chunki   ularning   ishlashi   doimiy   ravishda   nazorat   qilinadiva   xaqoniy
ravishda rag’batlantrilib boriladi.
Eng   katta   muammo   xodimlarni   imtiyozlarga   ishontirishdir.   "GPS"   so'zi
darhol   ularning   qornida   "qo'rquv   qo'ng'irog'i"ni   chaladi   va   norozilikdan   tortib
ochiq qo'zg'olongacha bo'lgan turli darajadagi qarshilikni keltirib chiqaradi. Bizda
ochiq qo'zg'olon tufayli GPS floti kuzatuv birliklarini o'z parklaridan butunlay olib
tashlashimizni   so'ragan   kompaniyalar   bor   edi.   Bunday   hamkorlik   qilmaslikning
eng katta sababi ularning GPS monitoring tizimining afzalliklaridan bexabarligidir.
Ammo bu texnologiyalar jiddiy cheklovlarga ega. Uyda GPS va GLONASS
kam   qo'llaniladi,   chunki   sun'iy   yo'ldosh   signali   devorlar   va   shiftlar   tomonidan
zaiflashgan   va   GSM   signali   yordamida   joylashishni   aniqlash   etarli   darajada   aniq
emas.   Shuning   uchun,   tashkilotning   ofisida   yoki   sanoat   korxonasi   hududida
yuqoridagi   usullar   Bluetooth,   WiFi   simsiz   tarmoqlaridan   foydalanish   bilan
to'ldiriladi.   Bu   holda   joylashishni   aniqlash   texnologiyasi   ko'pincha   tayanch
stantsiyalar   deb   ataladigan   turli   kirish   nuqtalaridan   ob'ektlar   tomonidan   qabul
qilingan   signallarning   kuchi   to'g'risidagi   ma'lumotlarga   asoslanadi.   Bunday
monitoring   tizimlari   Real   Time   Locating   Systems   (RTLS)   sinfiga   tegishli   bo'lib,
xodimlarning   joylashishini   kuzatish,   tashkilot   aktivlarini   inventarizatsiya   qilish,
shuningdek,   asbob-uskunalar   va   transport   vositalariga   tezkor   kirishni   ta'minlash
imkonini   beradi.   Ushbu   qo'llash   sohalari   ob'ektlarning   joylashishini   aniqlashda
yuqori   aniqlikni   talab   qiladi.   Uskunaning   keng   tarqalganligi   va   mavjudligini
hisobga   olgan   holda,   aksariyat   hollarda   Wi-Fi   signalining   kuchiga   asoslangan
joylashuv   qo'llaniladi.   Standart   kirish   nuqtalari   tayanch   stantsiya   sifatida
ishlatiladi.   Bazi   stantsiyalari   chang   va   namlikka   chidamli   dizaynga   ega   bo'lishi
mumkin,   shuning   uchun   yechim   tashkilotning   ofislarida   ham,   sanoat   hududlarida
ham teng darajada qo'llaniladi.
Bugungi   kunda zamonaviy  korxona uchun  xavfsiz  mobil  platforma  asosida
joylashishni   aniqlash   tizimi   ishlab   chiqilgan.   Tizim   GPS,   va   GLONASS   geolo-
katsiyasining   afzalliklarini   Wi-Fi-ga   asoslangan   RTLS   afzalliklari   bilan
10 birlashtiradi.   Xodimlarning   binolar   va   inshootlardan   tashqaridagi   joylashuvi   GPS
sun'iy   yo'ldosh   navigatsiyasini   qo'llab-quvvatlaydigan   smartfonlar   va
radiostansiyalar   yordamida   aniqlanadi.   Sun'iy   yo'ldoshdan   signal   noaniq   qabul
qilinadigan va binoning qavatini aniq aniqlashga imkon bermaydigan bino ichida,
xodimlar tashkilotning odatiy Wi-Fi tarmog'i yordamida nazorat qilinadi. Harakat
traektoriyalari bitta konsoldan kartografik asosda ham, zamin rejasida ham mavjud.
Korporativ smartfondan teg sifatida foydalanish ham o‘zining afzalliklariga ega. 
Agar   xodimlarning   joylashuvi   korporativ   smartfon   yordamida   aniqlansa,
tashrif   buyuruvchilar   uchun   boshqa   qurilma   kerak   bo'ladi.   Ular   uchun   RTLS
teglari   bir   martalik   qisqichli   bilaguzuk   shaklida   ishlab   chiqilgan.   Ko'pincha,   siz
qimmatbaho   jihozlarning   joylashishini   ham   bilishingiz   kerak.   Xususan,   yordam
ko'rsatish   uchun   sog'liqni   saqlash   muassasalaridagi   qurilmalar   zudlik   bilan   talab
qilinishi   mumkin.   Bunday   uskunalar   uchun   teglar   ham   yaratilgan.   Strukturaviy
jihatdan   ular   RTLS-bilaguzuklardan   faqat   kattaroq   batareya   quvvati   va   biroz
kattaroq o'lchamlari bilan farq qiladi. RTLS teglarining ikkala modeli ham simsiz
zaryadlash stansiyasi yordamida quvvatlanadi, bu korpusdagi ulagichlarga bo'lgan
ehtiyojni   yo'q   qiladi   va   eng   og'ir   sanoat   sharoitlariga   javob   beradigan   chang   va
namlikdan himoya qiladi. Bitta tegning narxi byudjetli fitnes bilaguzuk narxi bilan
taqqoslanadi.
1.4-rasm. GPS qurilmasi yordamid xodimlarni kuzatish.
11 Binolarning   qavat   rejalarida   joylashishini   juda   aniq   aniqlashga   tayanch
stansiyalar   sonining   keng   ko'lamli   ko'payishi   bilan   emas,   balki   kuchli   matematik
aparatdan   foydalanish   va   turli   xil   matematik   statistika   vositalaridan   foydalanish
orqali   erishiladi.   Ushbu   qo'shma   yondashuvning   dasturiy   ta'minoti   radio   to'lqin-
larning tarqalishi va aks etishining juda murakkab sxemasi bo'lgan hududlarda ham
o'zini   yaxshi   ko'rsatdi.   Dengiz   kemalari   kabi   "qiyin"   ob'ektlarda   sinovdan
o'tkazilganda,   xodimlar   va   jihozlarning   joylashishini   3   m   aniqlik   bilan   aniqlash
mumkin.
Albatta,   RTLS   qutidagi   yechim   emas.   Odatda,   amalga   oshirish   jarayoni
qo'shimcha   Wi-Fi   nuqtalarini   o'rnatish   va   tizimni   o'qitishni   o'z   ichiga   oladi.
Loyihaviy   yondashuv   va   Internet   of   Things   texnologiyalarini   joriy   etish   tashkilot
faoliyatining   o'ziga   xos   xususiyatlarini   hisobga   olishga   imkon   beradi.   Siz
uskunalar uchun teglarni sanoat  sensorlari bilan birlashtirishingiz yoki xodimning
joylashuvi   haqidagi   ma'lumotni   u   joylashgan   xonadagi   harorat,   bosim   va   gaz
tarkibi, shuningdek uning hayotiy faoliyati ko'rsatkichlari to'g'risidagi ma'lumotlar
bilan   to'ldirishingiz   mumkin.   Xavfli   ishlab   chiqarishlarda,   favqulodda   vaziyat
yuzaga   kelganda,   RTLS   tizimi   qayerda   va   kimga   shoshilinch   yordam   kerakligini
aniqlashga   yordam   beradi.   Qutqaruvchilar   uchun   maxsus   ishlab   chiqilgan   RTLS
bilaguzuklari   esa   favqulodda   vaziyatlar   guruhlari   harakatlarini   markazlashtirilgan
monitoring   va   muvofiqlashtirish   imkonini   beradi.   Xuddi   shu   bilaguzuklar
qutqaruvchilarni   silindrlarda   kislorod   bilan   ta'minlashning   kritik   darajaga
tushganligi   haqida   avtomatik   ravishda   xabardor   qiladi   va   xavfli   zonadan   chiqish
yo'lini taklif qiladi.
Monitoring   va   nazorat   qilish   tizimlari   allaqachon   odamlarni   boshqarish
usulini   o'zgartirmoqda   va   rahbarlarga   va   butun   kompaniyaga   ko'proq   narsani
olishda   yordam   bermoqda.   Tashkilot   xodimlarining   ishini   monitoring   qilish   va
aniq   baholashni   onlayn   xizmatlar   va   dasturlardan   foydalangan   holda   amalga
oshirishoson.   qancha   qo'ng'iroqlar   qilingan,   shartnomalar   imzolangan,   har   bir
xodim   necha   soat   ishlagan   va   hokazo.   Bo'lajak   xodimlar   ushbu   yondashuvga
12 qiziqish   bildirishadi,   chunki   ko'proq   ish   qiladigan,   xatolarini   tuzatishga,
o'rganishga va yaxshilashga tayyor bo'lgan kishi yaxshi ishlaydi.
Zamonaviy   monitoring   tizimlari   xodimning   barcha   xatti-harakatlari   haqida
“aytib   berishi”   mumkinu   qaysi   dasturlarda   va   qaysi   fayllar   bilan   ishlagan,   qaysi
saytlarga tashrif buyurgan, berilgan vazifalarni qancha vaqt davomida bajargan va
hokazo. Natijada, haqiqiy natija ko’rinadi va xodim jarayonda maksimal darajada
ishtirok   etadi.   Ammo   monitoring   tizimlari   xodimlarni   to’liq   nazorat   qilish   emas,
balki   xodimlarning   kasbiy   o’sishi,   kompaniya   samaradorligini   oshirish   va   ish
jarayonini to’g’ri, optimal qurish haqidadir.
1.2  Xodimlarning sog'lig'i ko'rsatkichlarini monitoring qilish tizimlarini
o’rganish .
Albatta,   siz   faqat   joylashuvni   aniqlash   orqali   xodimlarning   holatini
kuzatishni   cheklay   olmaysiz.   Biz   allaqachon   tibbiy   ko'rsatkichlar   mavzusiga
to'xtalib   o'tdik,   keling,   bu   haqda   batafsilroq   to'xtalib   o'tamiz.   Ko'pgina   kasblarda
smenadan   oldin,   safar   oldidan   nazoratdan   o'tish   majburiydir.   Biroq,   dastlabki
ekspertiza   xodimning   holati   butun   smena   davomida   o'z   vazifalarini   bajarishga
imkon   berishiga   kafolat   bermaydi.   Hushidan   ketgan   yoki   uxlab   yotgan   shahar
avtobusi   haydovchilari   bilan   bog'liq   baxtsiz   hodisalarni   eslash   kifoya.   Afsuski,
ayanchli   muntazamlik   bilan   takrorlanadigan   hodisalar   nafaqat   moddiy   va
moliyaviy yo'qotishlarga, balki odamlarning shikastlanishiga va hatto o'limiga olib
keladi.   Shiftdan   oldingi   nazorat   har   doim   kasallikning   to'satdan   hujumlarini   yoki
jiddiy   charchoqni   oldindan   aytib   bera   olmaydi.   Smenaning   boshlanishidan   bir
necha   soat   o'tgach,   xodimning   sog'lig'i   keskin   yomonlashishi   mumkin.   Bundan
tashqari, xodimning hiyla-nayranglari ham mumkin.
13 1.5-rasm. Shahar sharoitida xodimlar xarakatiga misol.
Siz   smenadan   oldingi   tekshiruv   ma'lumotlarini   real   vaqtda   to'plangan
xodimlarning   sog'lig'i   ko'rsatkichlari   bilan   to'ldirish   orqali   xavflarni
kamaytirishingiz   mumkin.   Zamonaviy   fitnes-trekerlar   yurak   urish   tezligini,
haroratni,   terlashni   o'lchash   va   bu   ma'lumotlarni   Bluetooth   orqali   mobil
qurilmangizga   uzatish   imkonini   beradi.   Korporativ   tizim   uchun   salomatlik
ko‘rsatkichlari monitoringini moslashtirish va uni smartfondan mobil kanal orqali
yagona   korporativ   bazaga   o‘tkazish   texnologiya   masalasidir.   Albatta,   bunday
ko'rsatkichlar ro'yxati statsionar tibbiy nazorat punktida bo'lgani kabi to'liq va aniq
emas, lekin har doim dolzarb ma'lumotlar mavjud va vaqt o'tishi bilan xodimning
holati o'zgarishining to'liq tasviri mavjud.
Smena   oldidan   o‘tkazilgan   tahlil   natijalari   va   xodimning   mobil
datchiklaridan olingan ma’lumotlar yagona ma’lumotlar bazasida jamlanadi va bir-
birini   to‘ldiradigan   kompleksda   tahlil   qilinadi.   Agar   ko'rsatkichlar   xavotirli
tendentsiyani ko'rsatsa, konsoldagi xizmatchilar ham, sog'lig'i xavotirga soladigan
xodim ham bu haqda avtomatik ravishda xabardor qilinadi. Bundan tashqari, agar
yurak   urishi   kabi   ko'rsatkichlar   chegara   qiymatidan   oshib   ketgan   bo'lsa,   hozirda
biron   bir   sababga   ko'ra   serverga   ulanish   bo'lmasa   ham,   smartfon   xodimga   signal
14 beradi. O'z vaqtida javob berish baxtsiz hodisaning oldini olish uchun zarur bo'lgan
daqiqalar, soniyalarni tejaydi.
Shubhasiz,   hodisalarning   oldini   olish   ushbu   tizimni   joriy   etishning   juda
muhim samarasidir, ammo yagona emas.  Doimiy ma'lumot to'plash  xodimlarning
sog'lig'idagi o'zgarishlarni uzoq muddatda oylar va yillar miqyosida aniqroq ko'rish
imkonini beradi. Korporativ tibbiy sug'urta tizimi bilan integratsiyalashgan holda,
bu   xodimlarning   sog'lig'ini   boshqarish   tizimini   yaratadi.   Shunday   qilib,   ish
beruvchi   nafaqat   ishchilarning   ish   vaqtidagi   holatiga   g'amxo'rlik   qilishi,   balki
tibbiy yordam  va  xodimlarning  pensiya  ta'minoti   uchun xarajatlarini  kamaytirishi
mumkin, masalan, ularni xavfli hududlardan o'z vaqtida o'tkazish orqali.
Xodimlar salomatligini boshqarish tizimi tubdan yangi yechim va printsipial
jihatdan   yangi   yondashuvdir.   Surunkali   kasalliklarning   o'z   vaqtida   oldini   olish,
ularning   jismoniy   holati   haqida   qayg'uradigan   hamkasblar   uchun   korporativ
rag'batlantirish   dasturlari,   mehnat   sharoitlarini   yaxshilashga   qaratilgan   turli
tashkiliy   harakatlar   samaradorligini   baholash   -   bularning   barchasi   xodimlarning
sog'lig'ini   boshqarish   doirasida   amalga   oshirilishi   mumkin.   Oxir-oqibat,   bunday
yechim har bir xodim uchun ham, umuman tashkilot uchun ham foydali bo'ladi.
Tibbiy   texnologiyalar   ham   ishtirok   etadi   va   tibbiy   asbob-uskunalarni
ishlatish masalalari qonun bilan juda ehtiyotkorlik bilan tartibga solinadi, shuning
uchun xodimlarni smenadan oldin avtomatik tekshirish punktlarini joylashtirish va
sog'liqni   saqlash   ko'rsatkichlarini   qayta   ishlash   har   bir   loyihada   tegishli   huquqiy
o'rganishni   talab   qiladi.   Axborot   xavfsizligiga   ham   e'tibor   qaratish   lozim,   chunki
tashkilot uchun muhim ma'lumotlarni, xodimning holati to'g'risidagi ma'lumotlarni
ochiq   kanallar   orqali   uzatish   yoki   ularni   himoyalanmagan   qurilmalarda   qayta
ishlash   kompaniyaning   xavf-xatarlari   nuqtai   nazaridan   ham,   tashkilot   nuqtai
nazaridan ham qabul qilinishi mumkin emas. tartibga soluvchi organlar.
Albatta,   bosqichma-bosqich,   tashkilot   hududida   RTLS-ni   joylashtirmasdan,
GPS   va   GLONASS-dan   foydalangan   holda   joylashuvni   aniqlash   bilan   cheklanib,
birinchi   ijobiy   natijalarga   erishish   mumkin.   Bunga   parallel   ravishda,   sog'liqni
saqlash   ko'rsatkichlari   monitoringi   joylashtirilishi   mumkin.   Uchinchi   bosqichda,
15 olingan ishonch kreditidan foydalangan holda, xodimlarning sog'lig'ini boshqarish
tizimini   muntazam   ravishda   rivojlantirish   mumkin.   Agar   RTLS   va   salomatlik
monitoringi   amalga   oshirilgandan   so'ng   birinchi   yoki   ikki   yil   ichida   o'zining
barcha   afzalliklarini   to'liq   namoyon   qilsa,   ma'lumot   to'plangan   sari   sog'liqni
saqlashni   boshqarish   yanada   foydali   bo'ladi.   Natijada   baxtsiz   hodisalarning
kamayishi,   mehnat   unumdorligining   oshishi,   nogironlik   va   kasbiy   kasalliklar
bo'yicha statistik ma'lumotlarning yaxshilanishi bilan namoyon bo'ladi.
1.3  Xodimlarning ish faoliyatini nazorat qilish tizimlarini o’rganish.
Xodimlarni   boshqarishning   asosiy   maqsadi   tashkilot   maqsadlariga   erishish,
uning   iqtisodiy   va   ijtimoiy   samaradorligini   oshirish   uchun   inson   resurslarini
boshqarishni   rivojlantirishga   qaratilgan   o'zgaruvchan   muhitda   xodimlarni
boshqarish   tizimi   doirasida   faoliyatni   muvofiqlashtirish   va   optimallashtirish
mexanizmini   yaratishdir.   Taklif   etilayotgan   ta'rifdan   ko'rinib   turibdiki,   ushbu
maqsad   tashkilotning   xodimlarni   boshqarishda   ma'lum   natijalarga   erishishga
qaratilgan.   Tashkilotning   rivojlanish   darajasiga   va   uning   maqsadli   ehtiyojlariga
qarab,   tashkilot   va   xodimlarni   boshqarish   quyi   tizimini   boshqarishning   iqtisodiy
maqsadlari   quyidagilar   bo'lishi   mumkin:   ishlab   chiqarish   yoki   sotish   hajmini
oshirish,   rentabellikni   oshirish,   raqobatbardoshlikni   oshirish,   biznes   qiymatini
oshirish.   Xorijiy   tadqiqotlar   va   nazoratdan   foydalanish   amaliyoti   shuni
ko'rsatadiki,   xodimlarni   nazorat   qilish   maqsadi   asta-sekin   murakkablashib
bormoqda. Hozirgi  vaqtda x ni  xodimlardan eng yaxshi  foydalanish orqali biznes
samaradorligi   va   samaradorligini   oshirish   sifatida   shakllantirish   mumkin.   Bu
maqsad yuqori darajadagi maqsaddir. Ammo maqsadni belgilash qoidalariga ko'ra,
quyi   tartibdagi   maqsadlar   va   tizimning   o'ziga   xos   vazifalari   yuqori   darajadagi
maqsadlarga   erishishga   xizmat   qiladi.   Natijada,   maqsadlar   daraxti   quriladi,   unda
eng yuqori maqsad yakuniy natijaning tavsifidir. Har bir keyingi darajaning pastki
maqsadlari   oldingi   daraja   maqsadiga   erishish   uchun   zarur   va   etarli   shartlardir.
Ijrochilarning o'ziga xos vazifalari maqsadlar ierarxiyasining oxirgi darajasi bo'lib,
16 ma'lum   bir   tarzda   va   oldindan   belgilangan   vaqt   oralig'ida   bajarilishi   mumkin
bo'lgan   ishlarni   shakllantirishni   ifodalaydi.   Kontseptsiya   va   vositalarni   nazorat
qiluvchi   xodimlar.   Muayyan   ish   yo'nalishlarini   rejalashtirish   va   maqsadli
ko'rsatkichlar xodimlar bilan strategik ishlashga faol ta'sir ko'rsatadi. Ular strategik
xodimlarni boshqarish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi. Xodimlarni nazorat
qilish ana shunday shartlardan biridir. 
Nazorat   qilishning   asosiy   maqsadi   boshqaruv   jarayonini   korxona   oldida
turgan barcha maqsadlarga erishishga yo'naltirishdir. Nazorat vazifasi boshqaruvni
qarorlar   qabul   qilish   va   zarur   harakatlarni   amalga   oshirishga   yo'naltirish   uchun
zarur boshqaruv ma'lumotlarini tayyorlash va taqdim etishdan iborat.
Xodimlarni   nazorat   qilish   maqsadiga   asoslanib,   tadqiqotchilar   quyidagi
vazifalarni aniqlaydilar:
 Xodimlarni   boshqarish   va   umuman   tashkilotning   strategiyalari,
siyosati, maqsadlarini shakllantirishga hissa qo'shish;
 Xodimlar   uchun   doimiy   va   o'zgaruvchan   moddiy   xarajatlarni
rejalashtirish, ularning bajarilishini nazorat qilish;
 Xodimlarni   boshqarish   jarayonlari   tahlilini   tashkil   etish   va   ularni
optimallashtirish;
 Xodimlarni boshqarish tizimining ishlashi va rivojlanishi uchun zarur
bo'lgan resurslarni optimallashtirish;
 Xodimlarni   boshqarish   sohasida   boshqaruv   qarorlarini   qabul   qilish
uchun axborot va maslahat yordami;
 Xodimlarni boshqarish jarayonlarini tashkilotni boshqarish jarayonlari
bilan integratsiyalashuvi;
 Xodimlarni   boshqarish   muammolarining   sabablarini   diagnostikasi   va
ularni bartaraf etish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
 Kadrlar faoliyatini operativ o'rganish;
 Tashkilot   maqsadlariga   erishish   uchun   xodimlarni   boshqarish
faoliyatini tizimli tashkil etish va muvofiqlashtirish;
17  Mehnat   salohiyatidan   maksimal   darajada   foydalanish   hisobiga
ijtimoiy samara olish.
 Nazoratning   maqsad   va   vazifalari   uning   mohiyatini,   bajaradigan
funksiyalarini   esa   mazmunini   belgilaydi.   Xodimlarni   boshqarishning   operativ   va
strategik shakllari bilan bir qatorda uning miqdoriy va sifat shakllari ham mavjud. 
Xodimlarni   nazorat   qilish   funktsiyalari   moliya,   rejalashtirish   va   iqtisodiy
bo'limlar,   shuningdek,   kadrlar   bilan   ishlash   va   ijtimoiy   rivojlanish   bo'limlari
xodimlari   tomonidan   amalga   oshiriladi.   Ular   tashkiliy   va   mazmun   jihatidan
nazoratga nisbatan ancha farq qiladi.
Nazorat   asosan   korxonada   o'z   ishining   samaradorligi,   shuningdek,   uning
bo'linmalari   faoliyati   bo'yicha   ichki   nazorat   funktsiyalarini   bajaradi.   Shu   bilan
birga,   nazorat   qilish   tizimi   bo'linishlarga   nisbatan   hech   qanday   qarorlar,
sanktsiyalar   qabul   qilish   huquqiga   ega   emas.   Uning   asosiy   vazifasi   tashkilot
rahbariyatini   boshqaruv   qarorlarini   qabul   qilish   va   zarur   harakatlar   uchun   zarur
bo'lgan barcha ma'lumotlar bilan ta'minlashdir.
Boshqarish va nazorat qilish o'rtasidagi farqlar xodimlar xarajatlarini nazorat
qilish   bu   butun   korxona   uchun   xodimlar   xarajatlarini   rejalashtirishni   o'z   ichiga
olgan   markaz-lashtirilgan   funktsiya.   Bundan   tashqari,   kadrlar   bo'yicha   ish
tugagandan   so'ng,   u   turli   bo'limlar   tomonidan   aniq   raqamli   materiallar   taqdimoti
asosida   huquqiy   va   biznes   masalalari   bo'yicha   muhokamalarga   duchor   bo'ladi.
Natijada,   nima   bo'lishi   kerak   va   nima   borligini   hisobga   olgan   holda,   qiymat
tuzilishi shakllanadi. Reja uchun "kurash" ning navbatdagi bosqichi, bir tomondan,
oldingi davr uchun an'anaviy statistik ma'lumotlardan kadrlar iqtisodiyoti bo'yicha
miqdoriy ma'lumotlarni, boshqa tomondan, rejalashtirish uchun zarur shartlarni o'z
ichiga   olgan   ma'lumotlarni   takomillashtirish   va   taqqoslash   bilan   bog'liq.   ishlab
chiqarish maqsadlariga asoslanadi.  Markazlashtirilmagan   nazorat   kadrlar   va
ijtimoiy   rivojlanish   bo'limlari   tomonidan   amalga   oshiriladi.   Bu   bunday
birliklarning muhim vazifasidir. U korxonaning markaziy boshqaruviga bo'ysunadi
va ish jarayonlarini umumiy tahlil qilish va optimallashtirish uchun zarur shartlar
bo'lgan har xil turdagi xarajatlarni hisoblash va tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
18 Xodimlarning potentsialidan foydalanishni markazlashmagan nazorat qilish.
Kadrlar   bo'limi   korxona   bo'linmalariga   xodimlarni   o'z   imkoniyatlariga   muvofiq
foydalanishda,   shuningdek   ularni   rivojlantirishda   xodimlarning   o'ziga   yordam
beradi
Ayrim   xodim,   guruh   yoki   umuman   tashkilot   faoliyatining   ma'lum   bir
natijasiga erishish ko'plab omillarga bog'liq. Eng muhimlaridan biri - bu individual
xodim   tomonidan   bajariladigan   ish,   ya'ni   "nima   qilish   kerak?"   Degan   savolga
javob   beradigan,   har   ikkala   mazmunli   tomoniga   ega   bo'lgan   mehnat   faoliyati.
Savollar:   "Qanday   qilish   kerak?"   va   "kim   qilish   kerak?"   Bularning   barchasi
birgalikda   ish   joyi   deb   atash   mumkin   bo'lgan   u   yoki   bu   ish   sohasini   ajratib
ko'rsatish va tavsiflash imkonini beradi.
Ishga   (yoki   ish   joyiga)   va   xodimga   qo'yiladigan   asosiy   xususiyatlar   va
talablarni aniqlash ish va uning tavsifini tahlil qilish jarayonida amalga oshiriladi.
"Ish   tahlili"   atamasining   bir   nechta   ta'riflari   mavjud.   Britaniya   standartlashtirish
instituti tadqiqotiga ko'ra, ish tahlili ishning eng muhim xususiyatlarini aniqlashdir.
AQSh  Mehnat   Departamenti   ushbu  ta'rifni  kengaytirdi.  Uning  talqiniga  ko'ra,  ish
tahlili   ish   yoki   xodim   bilan   bog'liq   bo'lgan   "axborotni   tashkil   qilish   va
baholashning   har   qanday   jarayoni"   deb   ta'riflanadi.   Axborot   muayyan   mehnat
funktsiyalari   va   tartiblari   bilan   ifodalangan   ish   mazmunini   aks   ettirishi   mumkin
yoki   u   ishni   malakali   bajarish   uchun   zarur   bo'lgan   xodimning   xususiyatlaridan
(amaliy ko'nikmalar, bilimlar, qobiliyatlar, tolerantlik va boshqalar) iborat bo'lishi
mumkin.
Ta'rif.   Ishni   tahlil   qilish   -   bu   ishning   eng   muhim   xususiyatlarini,
shuningdek,   ushbu   ishni   bajaruvchilarga   qo'yiladigan   talablarni   aniqlash   uchun
tizimli tadqiqot jarayoni.
Shunday   qilib,   tahlil   ish   talablari   to'g'risidagi   ma'lumotlarni   taqdim   etadi,
keyinchalik   ular   ishni   tavsiflash   (ya'ni,   majburiyatlar,   huquqlar,   majburiyatlarni
tavsiflash) va shaxsiy spetsifikatsiyani (ya'ni, xodimga qo'yiladigan talablar) tuzish
uchun ishlatiladi.
Ish tahlili ikki jihatga ega bo'lishi mumkin:
19 1)   vazifaga   yo'naltirilgan   tahlil   -   vazifalarni,   mas'uliyatni,   ishni   bajarish
usullarini va boshqalarni aniqlash;
2) xodimlarga yo'naltirilgan tahlil - ishni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur
bo'lgan xodimlarning xatti-harakatlarining xususiyatlarini aniqlash.
Ishga   yo'naltirilgan   va   ishchiga   yo'naltirilgan   jihatlar   o'rtasidagi   farq   juda
aniq.   Birinchisi,   ishning   texnologik   jihatlari   bilan   bog'liq   bo'lgan   va   umuman
xodimning nima qilayotganini  aks ettiruvchi ish mazmunining tavsiflari. Ishchiga
yo'naltirilgan   jihatlar   u   bilan   bog'liq   umumlashtirilgan   inson   xatti-harakatlarini
tavsiflaydi.   Ish   tahlili   ko'plab   funktsiyalarini   bajarish   uchun   talab   qilinadi   va
quyidagilar uchun ishlatiladi: 
 Lavozim   tavsifini   tayyorlash   (ish   yoki   boshqaruv   jarayonining
mohiyati,   uning   javobgarlik   darajasi,   mehnat   sharoitlari   va   boshqalar   haqida
qisqacha ma'lumotni o'z ichiga oladi);
 Xodimning shaxsiy fazilatlarini ko'rsatadigan shaxsiy spetsifikatsiyani
tuzish;
 Xodimlarni   tanlash   va   ularni   ishga   olish:   ma'lum   bir   lavozimga
xodimlarni tanlashda tahliliy ma'lumotlar hisobga olinadi;
 Xodimlarning ish faoliyatini baholash;
O‘quv   dasturlarini   ishlab   chiqish   va   amalga   oshirish   orqali   kadrlar
tayyorlash   va   ularning   malakasini   oshirish.   Ish   tahlili   ma'lum   bir   ish   joyida
jarayonni   amalga   oshirish   uchun   zarur   bo'lgan   bilim,   ko'nikma   va   malakalarni
aniqlashga yordam beradi; Xodimning yuqori natijalarga erishishini hisobga olgan
holda martaba rejalashtirish va martaba ko'tarilishi;
Mehnatga haq to'lash, chunki u malaka, qobiliyat, mehnat sharoitlari, sog'liq
uchun xavf va boshqalar bilan bevosita bog'liq bo'lishi kerak;
Kadrlar   bo'limi   menejeri,   bevosita   rahbar   yoki   ish   beruvchi   tashkilot
xodimlari   tomonidan   o'z   vazifalarini   bajarish   samaradorligini   baholash   huquqiga
ega.   Ayrim   xodimning   kasbiy   faoliyati   samaradorligini   tahlil   qilish,   belgilangan
vazifalarning bajarilishini baholash butun kompaniya faoliyatining samaradorligini
qayd etish imkonini beradi.
20 Xodimlarning samaradorligini baholashda quyidagilar hisobga olinadi:
 bajarilgan ish hajmi;
 vazifalarning murakkabligi;
 tayinlangan funktsional vazifalarning xususiyatlari;
 mehnat natijalari.
Biror   kishi   o'z   vazifalarini   bajara   oladi,lekin   hech   qachon   muddatlarga
mablag’   sarflamaydi,ishda   yordam   berishga   doimo   hamkasblarini   chalg'itadi,
samaradorlik esa ikkita ko'rsatkichdan iborat:
Tajribali   mutaxassisiga   yaxshi   ma'lumki,   xodimlarning   ish   faoliyatini
yaxshilash uchun uchta shart bajarilishi kerak. Va uchta shart ham menejer va unga
bo'ysunuvchining o'zaro ta'siriga qaratilgan:
1. Ishlash istagi o'zaro bo'lishi kerak. Oddiy xodimdan "qaytish" olish uchun
boshliq   bonuslar   yoki   martaba   ko'tarilishi   ko'rinishidagi   "bonuslar"   haqida
gapirishi  kerak. Shunday qilib, har ikki tomon ham foyda ko'radi: xodim o'zining
moliyaviy   ahvolini   yaxshilaydi   yoki   yangi   maqomga   ega   bo'ladi   va   xodimlardan
samarali foydalanish tufayli tashkilot foydani oshiradi.
2.   Bo'ysunuvchining   "shaxsiy"   "xudbin"   ehtiyojlaridan   foydalanib,   uning
sama-radorligi   ko'rsatkichlarini   oshirish.   Har   bir   inson   uchun   shaxsiy   manfaat
muhim.   Agar   siz   inson   uchun   nima   muhimligini   bilib   olsangiz,   uni   motivatsiya
sifatida ishlatishingiz mumkin.
3.   Rahbariyatning   ishchilar   jamoasiga   qiziqishi.   Agar   qo'l   ostidagilar
o'zlarining   "ehtiyojlarini"   his   qilsalar,   kompaniya   ularning   har   biriga   qiziqish
bildirishini   tushunadi,   ular   rahbariyatni   ko'nglini   qoldirmaslikka   harakat   qiladilar
va   ularning   ish   natijalari   ham   bo'ysunuvchi,   ham   menejer   uchun   mukofot   bo'lib
xizmat qiladi.
Deloitte tadqiqotiga ko‘ra, xodimlar ish vaqtining 25 foizini begona ishlarga
–   shaxsiy   elektron   pochta,   ogohlantirishlar,   bildirishnomalarni   tekshirishga
sarflaydi.   Bir   kishi   kuniga   o'rtacha   150   marta   telefonini   tekshiradi.   Shaxsiy
pochtani   tekshirishdan   tashqari,   offis   xodimlari   ijtimoiy   tarmoqlar,   o'yin-kulgilar
bilan   chalg'itishi   va   hatto   masofadan   turib   qo'shimcha   pul   ishlashlari   mumkin.
21 Shaxsiy   kompyuter   unumdorligini   kuzatish   dasturi   o'zgarishlar   qilishga   yordam
beradi. Mehnat samaraliroq bo'ladi: odam ofis yoki do'konda soatlab "o'tirish" yoki
"xizmat   qilish"   ga   qiziqmaydi.   Axir   ko'rsatkichlar   va   natijalar   qanchalik   yaxshi
bo'lsa,   ish   haqi   yoki   mukofot   shunchalik   yuqori   bo'ladi.   Shunday   qilib,   menejer
g'ayratli   va   malakali   xodimni   oladi   va   xodim   mehnatga   adolatli   baho   beradi   va
moddiy   rag'batlantiradi.   Biri   topshirilgan   vazifalarni   bajaradigan,   ikkinchisi   ish
kunining tugashini kutayotgan vaziyat bundan mustasno: hamma teng sharoitlarda
bo'ladi.   Saytdagi   mutaxassislar   ish   vaqtida   shaxsiy   masalalar   bilan   ham
shug'ullanishlari mumkin. GPS bilan shaxsiy monitoring tizimi dala ishchilarining
ishini nazorat qilishga yordam beradi:
GPS-treker   yordamida   siz   real   vaqt   rejimida   turar   joy   haqida   ma'lumot
olishingiz, xodimning harakatini nazorat qilishingiz, harakatlar tarixini ko'rishingiz
va   olingan   ma'lumotlar   asosida   xulosalar   chiqarishingiz   mumkin   -   vazifalar
qanchalik   vijdonan   bajarilmoqda.   Dala   ishchisini   kuzatish   uchun   smartfon,
dasturiy ta’minot va internetga kirish yetarli.
Monitoring   va   nazorat   qilish   tizimlari   allaqachon   odamlarni   boshqarish
usulini   o'zgartirmoqda   va   rahbarlarga   va   butun   kompaniyaga   ko'proq   narsani
olishda   yordam   bermoqda.   Tashkilot   xodimlarining   ishini   monitoring   qilish   va
aniq   baholashni   onlayn   xizmatlar   va   dasturlardan   foydalangan   holda   amalga
oshirish   oson.   qancha   qo'ng'iroqlar   qilingan,   shartnomalar   imzolangan,   har   bir
xodim   necha   soat   ishlagan   va   hokazo.   Bo'lajak   xodimlar   ushbu   yondashuvga
qiziqish   bildirishadi,   chunki   ko'proq   ish   qiladigan,   xatolarini   tuzatishga,
o'rganishga va yaxshilashga tayyor bo'lgan kishi yaxshi ishlaydi.
Zamonaviy   monitoring   tizimlari   xodimning   barcha   xatti-harakatlari   haqida
"aytib berishi" mumkin:  u qaysi  dasturlarda va  qaysi  fayllar  bilan  ishlagan, qaysi
saytlarga tashrif buyurgan, berilgan vazifalarni qancha vaqt davomida bajargan va
hokazo.  Natijada, haqiqiy  natija  ko'rinadi   va  xodim   jarayonda maksimal  darajada
ishtirok   etadi.   Ammo   monitoring   tizimlari   xodimlarni   to'liq   nazorat   qilish   emas,
balki   xodimlarning   kasbiy   o'sishi,   kompaniya   samaradorligini   oshirish   va   ish
jarayonini to'g'ri, optimal qurish haqidadir.
22 Center2M kompaniyasining CenterVision “aqlli” videotahlil tizimi real vaqt
rejimida   ishlab   chiqarish   jarayonini   kuzatib   boradi,   avtomatik   ravishda   vaziyat
markazini   xabardor   qiladi,   xavfsizlik   qoidalarining   buzilishi   haqida   bir   zumda
xabar beradi va qoidabuzarliklar aniqlanganda hisobot tayyorlaydi.
Raqamlashtirish   ish   jarayonlarini   soddalashtirishga,   ko'plab   vazifalarni
soddalashtirishga,   daromadlarni   oshirishga   va   xodimlarga   g'amxo'rlik   qilishga
yordam   beradi.   Monitoring   tizimlaridan   individual   mutaxassislar   va   butun
bo'limning   yoshini,   sog'lig'ini   hisobga   olgan   holda   optimal   ish   rejasini   tuzish
mumkin.   Har   kimga   bunday   individual   yondashuv   qimmatli   kadrlarni   saqlab
qolishga   yordam   beradi.   Optimal   miqdordagi   vazifalarni   bajarib,   odam   ortiqcha
ishlamaydi va uning ishining samaradorligi oshadi.
Xodimlarni   boshqarishning   asosiy   maqsadi   tashkilot   maqsadlariga   erishish,
uning   iqtisodiy   va   ijtimoiy   samaradorligini   oshirish   uchun   inson   resurslarini
boshqarishni   rivojlantirishgaqaratilgan   o'zgaruvchan   muhitda   xodimlarni
boshqarish   tizimi   doirasida   faoliyatni   muvofiqlashtirish   va   optimallashtirish
mexanizmini   yaratishdir.   Taklif   etilayotgan   ta'rifdan   ko'rinib   turibdiki,   ushbu
maqsad   tashkilotning   xodimlarni   boshqarishda   ma'lum   natijalarga   erishishga
qaratilgan.   Tashkilotning   rivojlanish   darajasiga   va   uning   maqsadli   ehtiyojlariga
qarab,   tashkilot   va   xodimlarni   boshqarish   quyi   tizimini   boshqarishning   iqtisodiy
maqsadlari   quyidagilar   bo'lishi   mumkin.   Xorijiy   tadqiqotlar   va   nazoratdan
foydalanish   amaliyoti   shuni   ko'rsatadiki,   xodimlarni   nazorat   qilish   maqsadi   asta-
sekin murakkablashib bormoqda.
Nazorat   qilishning   asosiy   maqsadi   boshqaruv   jarayonini   korxona   oldida
turgan barcha maqsadlarga erishishga yo'naltirishdir. Nazorat vazifasi boshqaruvni
qarorlar   qabul   qilish   va   zarur   harakatlarni   amalga   oshirishga   yo'naltirish   uchun
zarur boshqaruv ma'lumotlarini tayyorlash va taqdim etishdan iborat.
 Xodimlarni   nazorat   qilish   maqsadiga   asoslanib,   tadqiqotchilar
quyidagi vazifalarni aniqlaydilar:
 xodimlarni   boshqarish   va   umuman   tashkilotning   strategiyalari,
siyosati, maqsadlarini shakllantirishga hissa qo'shish;
23  xodimlar   uchun   doimiy   va   o'zgaruvchan   moddiy   xarajatlarni
rejalashtirish, ularning bajarilishini nazorat qilish;
 xodimlarni   boshqarish   jarayonlari   tahlilini   tashkil   etish   va   ularni
optimallashtirish;
 xodimlarni  boshqarish  tizimining ishlashi  va  rivojlanishi  uchun  zarur
bo'lgan resurslarni optimallashtirish;
 xodimlarni   boshqarish   sohasida   boshqaruv   qarorlarini   qabul   qilish
uchun axborot va maslahat yordami;
 xodimlarni boshqarish jarayonlarini tashkilotni boshqarish jarayonlari
bilan integratsiyalashuvi;
 xodimlarni   boshqarish   muammolarining   sabablarini   diagnostikasi   va
ularni bartaraf etish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish;
 kadrlar faoliyatini operativ o'rganish;
 tashkilot   maqsadlariga   erishish   uchun   xodimlarni   boshqarish
faoliyatini tizimli tashkil etish va muvofiqlashtirish;
 mehnat salohiyatidan maksimal darajada foydalanish hisobiga ijtimoiy
samara olish.
Nazoratning   maqsad   va   vazifalari   uning   mohiyatini,   bajaradigan
funksiyalarini   esa   mazmunini   belgilaydi.   Xodimlarni   boshqarishning   operativ   va
strategik shakllari bilan bir qatorda uning miqdoriy va sifat shakllari ham mavjud.
Nazoratning   barcha   shakllari,   vositalari   va   funktsiyalari   tashkilotning   birinchi
shaxsining   xodimlar   va   har   bir   shaxs   uchun   alohida   javobgarligi   bilan
birlashtirilgan.   Xodimlarni   nazorat   qilish   funktsiyalari   moliya,   rejalashtirish   va
iqtisodiy   bo'limlar,   shuningdek,   kadrlar   bilan   ishlash   va   ijtimoiy   rivojlanish
bo'limlari   xodimlari   tomonidan   amalga   oshiriladi.   Ular   tashkiliy   va   mazmun
jihatidan nazoratga nisbatan ancha farq qiladi.
Nazorat   asosan   korxonada   o'z   ishining   samaradorligi,   shuningdek,   uning
bo'linmalari   faoliyati   bo'yicha   ichki   nazorat   funktsiyalarini   bajaradi.   Shu   bilan
birga,   nazorat   qilish   tizimi   bo'linishlarga   nisbatan   hech   qanday   qarorlar,
sanktsiyalar   qabul   qilish   huquqiga   ega   emas.   Uning   asosiy   vazifasi   tashkilot
rahbariyatini   boshqaruv   qarorlarini   qabul   qilish   va   zarur   harakatlar   uchun   zarur
bo'lgan barcha ma'lumotlar bilan ta'minlashdir.
Xodimlar   xarajatlarini   nazorat   qilish   -   bu   butun   korxona   uchun   xodimlar
xarajatlarini rejalashtirishni o'z ichiga olgan markazlashtirilgan funktsiya. Bundan
24 tashqari,   kadrlar   bo'yicha   ish   tugagandan   so'ng,   u   turli   bo'limlar   tomonidan   aniq
raqamli   materiallar   taqdimoti   asosida   huquqiy   va   biznes   masalalari   bo'yicha
muhokamalarga   duchor   bo'ladi.   Natijada,   nima   bo'lishi   kerak   va   nima   borligini
hisobga olgan holda, qiymat tuzilishi shakllanadi.
Reja   uchun   "kurash"   ning   navbatdagi   bosqichi,   bir   tomondan,   oldingi   davr
uchun   an'anaviy   statistik   ma'lumotlardan   kadrlar   iqtisodiyoti   bo'yicha   miqdoriy
ma'lumotlarni,   boshqa   tomondan,   rejalashtirish   uchun   zarur   shartlarni   o'z   ichiga
olgan ma'lumotlarni takomillashtirish va taqqoslash bilan bog'liq. ishlab chiqarish
maqsadlariga asoslanadi.
Markazlashtirilmagan   nazorat   kadrlar   va   ijtimoiy   rivojlanish   bo'limlari
tomonidan   amalga   oshiriladi.   Bu   bunday   birliklarning   muhim   vazifasidir.   U
korxonaning markaziy boshqaruviga bo'ysunadi va ish jarayonlarini umumiy tahlil
qilish va optimallashtirish uchun zarur shartlar bo'lgan har xil turdagi xarajatlarni
hisoblash va tahlil qilishni o'z ichiga oladi.
Xodimlarning potentsialidan foydalanishni markazlashmagan nazorat qilish.
Kadrlar   bo'limi   korxona   bo'linmalariga   xodimlarni   o'z   imkoniyatlariga   muvofiq
foydalanishda,   shuningdek   ularni   rivojlantirishda   xodimlarning   o'ziga   yordam
beradi.
Nazorat qilishning o'ziga xos funktsiyalarini ko'rib chiqaylik:
 Xodimlar biznes sheriklari sifatida;
 Madaniyatining rolini oshirish;
 Kadrlarni rejalashtirish;
 Tashqi pozitsiyalar:
 Raqobatning kuchayishi;
 Bozorfaoliyati.
Controlling kontseptsiyasining maqsadlariga to'xtalib o'tamiz:
 Ishni uning faolligi va sifatini o'lchash asosida baholash;
 Korxona muvaffaqiyatiga har bir xodimning hissasini oshirish;
 Axborot oqimlarining integratsiyasi;
 Loyiha guruhlarini shakllantirish.
25 Xodimlarni   nazorat   qilish   xodimlarning   birgalikdagi   ishini   tizimli   tahlil
qilish,   nazorat   qilish   va   rejalashtirishni   o'z   ichiga   oladi.   Xodimlarni   boshqarish
vositalari   korxona   strategiyasini   ishlab   chiqish   uchun   xodimlar   bilan   o'tmishda,
hozirgi   va   kelajakdagi   ish   holatini   diagnostika   qilish   uchun   mo'ljallangan.   Shu
bilan birga, boshqaruv uslubi, ishlab chiqarish iqlimi va ishdan qoniqish darajasini
baholashga xizmat qiluvchi xodimlarning so'rovlari muhim rol o'ynaydi.
Ishga va xodimga qo'yiladigan asosiy xususiyatlar va talablarni aniqlash ish
va   uning   tavsifini   tahlil   qilish   jarayonida   amalga   oshiriladi.   Britaniya
standartlashtirish   instituti   tadqiqotiga   ko'ra,   ish   tahlili   ishning   eng   muhim
xususiyatlarini aniqlashdir. 
AQSh   Mehnat   Departamenti   ushbu   ta'rifni   kengaytirdi.   Uning   talqiniga
ko'ra,   ish   tahlili   ish   yoki   xodim   bilan   bog'liq   bo'lgan   "axborotni   tashkil   qilish   va
baholashning   har   qanday   jarayoni"   deb   ta'riflanadi.   Axborot   muayyan   mehnat
funktsiyalari   va   tartiblari   bilan   ifodalangan   ish   mazmunini   aks   ettirishi   mumkin
yoki   u   ishni   malakali   bajarish   uchun   zarur   bo'lgan   xodimning   xususiyatlaridan
(amaliy ko'nikmalar, bilimlar, qobiliyatlar, tolerantlik va boshqalar) iborat bo'lishi
mumkin.
Ta'rif. Ishni tahlil qilish - bu ishning eng muhim xususiyatlarini, shuningdek,
ushbu   ishni   bajaruvchilarga   qo'yiladigan   talablarni   aniqlash   uchun   tizimli
tadqiqot jarayoni.
Shunday   qilib,   tahlil   ish   talablari   to'g'risidagi   ma'lumotlarni   taqdim   etadi,
keyinchalik   ular   ishni   tavsiflash   (ya'ni,   majburiyatlar,   huquqlar,   majburiyatlarni
tavsiflash) va shaxsiy spetsifikatsiyani (ya'ni, xodimga qo'yiladigan talablar) tuzish
uchun ishlatiladi.
Ish tahlili ikki jihatga ega bo'lishi mumkin:
1)   vazifaga   yo'naltirilgan   tahlil   -   vazifalarni,   mas'uliyatni,   ishni   bajarish
usullarini va boshqalarni aniqlash;
2) xodimlarga yo'naltirilgan tahlil - ishni muvaffaqiyatli bajarish uchun zarur
bo'lgan xodimlarning xatti-harakatlarining xususiyatlarini aniqlash.
26 Ishga   yo'naltirilgan   va   ishchiga   yo'naltirilgan   jihatlar   o'rtasidagi   farq   juda
aniq.   Birinchisi,   ishning   texnologik   jihatlari   bilan   bog'liq   bo'lgan   va   umuman
xodimning nima qilayotganini  aks ettiruvchi ish mazmunining tavsiflari. Ishchiga
yo'naltirilgan   jihatlar   u   bilan   bog'liq   umumlashtirilgan   inson   xatti-harakatlarini
tavsiflaydi.
Lavozim   tavsifini   tayyorlash   (ish   yoki   boshqaruv   jarayonining   mohiyati,
uning   javobgarlik   darajasi,   mehnat   sharoitlari   va   boshqalar   haqida   qisqacha
ma'lumotni o'z ichiga oladi). Ish joyi ijtimoiy-iqtisodiy bilan bir qatorda tashkiliy,
texnik   va   fazoviy   jihatlarni   ham   o'z   ichiga   oladi.   Muayyan   ish   joyida   bajarilishi
kerak   bo'lgan   vazifalar   (ishlar)   ish   joyining   tavsifida   miqdoriy   va   sifat   jihatidan
belgilanadi.
Ta'rif.   Ish   tavsifi   -   ish   joyidagi   talablar,   ish   hajmi   va   ish   mazmuni   haqida
to'liq   ma'lumot.   U   xodimlarni   tanlash,   tanlash   va   yollashda,   ish   joylari   va
ishchilarni attestatsiyadan o'tkazishda qo'llaniladi.
Ish joyining tavsifi tipik bo'limlarni o'z ichiga oladi:  ish joyining nomi;  ish
joyini   tasniflash   guruhi;   ish   joyidagi   ishchilar   soni;   boshqaruv   organlarining
xususiyatlari;   boshqaruv   organiga   bo'ysunish;   ish   joyidagi   lavozimlarni   to'ldirish
sxemasi;   ish   joyidagi   ish   mazmuni   (asosiy   mehnat   funktsiyalari);   ish   joyining
texnik   tavsifi   (tarkibiy   vositalari   va   ishni   tashkil   etish);   xodimning   malakasiga
qo'yiladigan   talablar   (ta'lim   darajasi,   kasbiy   tayyorgarlik,   kasbiy   tajriba);   aqliy
talablar   (ishning   monotonligi,   tartibga   solish   qobiliyati,   sa'y-harakatlar   bilan
hamkorlik qilishga tayyorlik, kollektivistik ruhning mavjudligi).
Xodimlar   faoliyati   natijalarini   baholash:   Tashkilot   xodimlarini   baholash
kadrlar   ishidagi   eng   qiyin   bo'g'indir.   Bu   maxsus   (uzluksiz,   bir   martalik,   davriy
ravishda   amalga   oshiriladigan)   rasmiylashtirilgan   chora-tadbirlar   bo'lib,   uning
doirasida xodimning o'zi, uning ishi va faoliyati natijasi baholanadi.
Ta'rif.   Mehnat   natijalarini   baholash   xodimlarni   boshqarish   funktsiyalaridan
biri   bo'lib,   ish   samaradorligi   darajasini   aniqlashga   qaratilgan.   Mehnat   natijalarini
baholash   xodimlarning   kasbiy   xulq-atvori   va   shaxsiy   fazilatlarini   baholash   bilan
bir   qatorda   ishbilarmonlik   faoliyatini   baholashning   ajralmas   qismi   bo'lib,
27 xodimning   mehnat   natijalarining   belgilangan   maqsadlarga,   rejalashtirilgan
ko'rsatkichlarga va normativ talablarga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Baholash   muayyan   xodimlarning   ma'lum   bir   davrdagi   ish   natijalarini
to'playdi.   Bu   erda   ularni   bir-biri   bilan   taqqoslash   emas,   balki   ish   standarti   bilan
taqqoslash.
Korxona   xodimlarini   baholash   ko'plab   boshqaruv   harakatlarining   asosi
hisoblanadi:   ichki   o'zgarishlar,   ishdan   bo'shatish,   yuqori   lavozimga   zaxiraga
qo'yish,   moddiy   va   ma'naviy   rag'batlantirish,   sanktsiyalarni   qo'llash,   qayta
tayyorlash   va   malakasini   oshirish,   nazorat   qilish,   tashkilotni   takomillashtirish,
boshqaruv. texnika va usullar, tuzilma va xodimlar sonini optimallashtirish ...
Kadrlar   xizmatlari   xodimlarni   baholashning   umumiy   tamoyillarini   ishlab
chiqadi, bu esa muhim va ahamiyatsiz fazilatlarni tanlash muammosini hal qilishga
imkon beradi, ularning maqbulligi va nomaqbulligi doirasi, asosiy tartib va  usullar,
me'yoriy-uslubiy materiallar va ma'lumotlarni qayta ishlash.
Baholash   omillarining   tasnifi:   Baholashning   barcha   omillarini   hisobga
olish   muayyan   mansabdor   shaxslarning   muayyan   joy   va   vaqtning   muayyan
sharoitlarida faoliyatini baholashda majburiydir, chunki bu baholash xulosalarining
asoslilik, xolislik va ishonchlilik darajasini oshiradi.
Turli   toifadagi   ishchilarning   (rahbarlar,   mutaxassislar,   boshqa   xodimlar,
ishchilar)   ish   natijalarini   baholash   ularning   vazifalari,   ahamiyati,   ko'rsatkichlari
yoki xususiyatlari, natijalarni aniqlashning murakkabligi bilan farqlanadi.
Oddiy   qilib   aytganda,   bu   muammo   ishchilar   toifasi,   ayniqsa   parcha-parcha
ishchilar   uchun   hal   qilinadi,   chunki   ular   mehnatining   miqdoriy   va   sifat   natijalari
ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori va sifati bilan ifodalanadi. Rejadagi topshiriq
bilan solishtirib, ularning ishining natijasi baholanadi.
Menejerlar   va   mutaxassislarning   mehnat   natijalarini   baholash   ancha   qiyin,
chunki bu ularning har qanday ishlab chiqarish yoki boshqaruv bo'g'ini faoliyatiga
bevosita   ta'sir   ko'rsatish   qobiliyatini   tavsiflaydi.   Eng   umumiy   shaklda   boshqaruv
apparati xodimi mehnatining natijasi  boshqaruv maqsadiga eng kam xarajat  bilan
erishish   darajasi   yoki   darajasi   bilan   tavsiflanadi.   Shu   bilan   birga,   tashkilot   yoki
28 bo'limning   yakuniy   maqsadlarini   aks   ettiruvchi   miqdoriy   yoki   sifat
ko'rsatkichlarini to'g'ri belgilash katta amaliy ahamiyatga ega.
Xodimlar   baholanadigan   ko'rsatkichlar   xilma-xildir.   Bularga   bajarilgan
ishlarning   sifati,   uning   miqdori   va   natijalarining   qiymatini   baholash   kiradi.
Samaradorlikni   baholash   ish   hajmini   (masalan,   savdo   agenti   tomonidan   amalga
oshirilgan tashriflar soni) va uning natijalarini (masalan, daromad miqdori) qamrab
oladigan juda ko'p sonli ko'rsatkichlarni talab qiladi.
29 II BOB. GPS TIZIMINING TEXNIK VA DASTURIY TA’MINOTINING
O`ZIGA XOS HUSUSIYATLARI
2.1 GPS tizimining ishlash prinsipi.
Global Positioning System (GPS)  - bu sun'iy yo'ldoshning navigatsiya tizimi
bo'lib,   uning   foydalanuvchisi   uchun   barcha   sohalarda   joylashuv   va   vaqt   haqida
ma'lumot va iqlim sharoitlarini yaratadi. U 24 sun'iy yo'ldoshi  va ularning erdagi
stantsiyalaridan   tashkil   topgan,   GPS   tizimi   asosan   AQSh   hukumati   Mudofaa
vazirligi   tomonidan   moliyalashtiriladi   va   nazorat   qilinadi.   GPS   shuningdek
kemalarda,   samolyotlarda,   avtoulovlarda,   mototsiklda   va   yuk   mashinalarida
harakatlanish uchun ishlatiladi. Ushbu tizim butun dunyo bo'ylab harbiylar va tinch
aholiga   juda   ko'p   foydali   kuchlar   beradi,   GPS   doimiy   real   vaqt   rejimida,   3D
joylashishni aniqlash va navigatsiya bo'yicha dunyo bo'ylab vaqtni ta'minlaydi. 
GPS - bu obyekt yoki shaxsning aniq manzilini olish usuli. Masalan, GPS-ni
kuzatish   tizimi,   masalan,   avtoulovga   (avtoulovga),   PDA   kabi   maxsus   GPS
moslamasiga yoki hatto mobil qurilmaga joylashtirilishi mumkin. Bu doimiy yoki
ko'chma   birlik   bo'lishi   mumkin,   u   aniq   manzilni   taqdim   etish   orqali   ishlaydi.
Shuningdek,   u   ob'ektlar   va   odamlarning   harakatini   kuzatishi   mumkin.   Masalan,
ota-onalar   GPS   orqali   bolalarining   maktabga   ketayotganlarida   harakatlanishini
kuzatishda   yoki   kuryer   xizmatlari   tomonidan   etkazib   berilayotgan   yuklarning
harakatini kuzatishda foydalanishi mumkin.
2.1-rasm: Suniy yo`ldoshlarning joylashuvi.
30 Ushbu   g'oya   20   yil   davomida   amalga   oshirildi.   1973   yilda   DNSS   dasturi
keyinchalik Navstar-GPS deb nomlangan, keyin esa GPS-da. Birinchi sinov sun'iy
yo'ldoshi 1974 yil 14 iyulda orbitaga olib borildi va 1993 yilda Yer sirtining to'liq
yuzasi   uchun   zarur   bo'lgan   barcha   24   yo'ldoshning   oxirgisi   orbitaga   olib   borildi,
shunda GPS qurolli tomonga ko'tarildi. Rasmlarda raketalarni to'g'ri ko'rsatadigan
va   keyin   havoda   va   erdagi   boshqa   ob'ektlarni   aniq   ko'rsatadigan   uchun   GP-dan
foydalanishga kirishdi.
Dastlabki   GPS   loyihasi   harbiy   maqsadlarga   qaratilgan   bo'lsa-da,   bugungi
kunda   GPS   fuqaro   maqsadlarida   keng   qo'llaniladi.   GPS   qabul   qiluvchilar
elektronikani   sotadigan   ko'plab   do'konlarda   sotadi,   ular   mobil   telefonlar,
smartfonlar,   pdas   va   roziyalizatsiya   qilinadi.   Iste'molchilar,   shuningdek,   elektron
xaritada   joylashgan   joylarini   ko'rishga   imkon   beradigan   turli   xil   qurilmalar   va
dasturiy   mahsulotlar   taklif   etiladi;   Yo'nalishlarni   yo'l   belgilarini   hisobga   olish
imkoniyatiga ega bo'lish, burilishlar va hatto tirbandliklarga ruxsat berish; Xaritada
maxsus uylar va ko'chalar, diqqatga sazovonlar, shifoxonalar, gaz stantsiyalari  va
boshqa infratuzilma ob'ektlari.
Gorizontal   tekislikda   zamonaviy   GPS   qabul   qiluvchilarning   odatiy   aniqligi
sun'iy   yo'ldoshlarning   yaxshi   ko'rinishi   va   tuzatish   algoritmlaridan   foydalanish
bo'yicha   taxminan  6-8  metrni   tashkil   qiladi.   Amerika   Qo'shma   Shtatlari,  Kanada,
Yaponiya,   XXR,   Evropa   Ittifoqi   va   Hindiston   hududida   bu   mamlakatlarda
xatolarni   1-2   metrga   o'zgartirish   kiritish   va   boshqa   rejimlar   mavjud.   Ko'proq
murakkab   tafovut   rejimlaridan   foydalanganda,   koordinatalarni   aniqlashning
aniqligi   10   sm   gacha   oshirish   mumkin.   Ufqda   ishlatiladigan   sun'iy   yo'ldoshning
balandligi kosmosning ochiqligiga bog'liq.
Yaqin   kelajakda,   hozirgi   GPS   standartining   barcha   apparati   bir   nechta
afzalliklarga ega bo'lgan GPS IIFning yangi versiyasi bilan almashtiriladi, ular bir
qator afzalliklarga ega, shu jumladan ular aralashuvga ko'proq chidamli.
Ammo asosiysi - GPS IIF muvofiqlashtiruvchi koordinatalarni aniqlashning
aniqligini   ta'minlaydi.   Agar   joriy   sun'iy   yo'ldoshlar   6   metrni   tashkil   etsa,   yangi
yo'ldoshlar,   kutilganidek,   kutilganidek,   aniqligini   aniqlay   oladi   60-90   sm.   Agar
31 bunday   aniqlik   nafaqat   harbiylar   uchun,   balki   tinch   aholiga   tegishli   bo'lganlar
uchun   xush   habar   GPS-navigatorlar   egalari   uchun.   2011   yil   oktyabriga   qadar
orbitada   yangi   versiyadan   birinchi   ikkita   sun'iy   yo'ldosh   ko'rsatildi:   2010   yil   16
iyul kuni 2011 yil 16 iyul kuni GPS IIF-2 GPS ishga tushirildi.
Umuman   olganda,   yangi   avlodning   33   ta   gPS   uchastkasini   ishga   tushirish
uchun   dastlabki   shartnomasi   2006   yildan   boshlab   2006   yil   uchun   ishga   tushirildi
va 33 dan 12 gacha. ulardan yaqin kelajakda orbitaga ishga tushiriladi.
GPS-ning   yangi   avlodining   aniqligi   oshgani   aniq   atomli   soatlardan
foydalanish hisobiga amalga oshirildi. Sun'iy yo'ldoshlar soatiga 14 000 km / soat
tezlikda   (birinchi   kosmik   tezlik)   (birinchi   kosmik   tezlik)   (birinchi   kosmik   tezlik
20,200 km), hatto oltinchi belgisida uchinchi belgisida aniqlikni oshiradi.
GPS kuzatuv tizimi Global Navigation Satellite System (GNSS) tarmog'idan
foydalanadi.   Bu   GPS-ga   uzatiladigan   mikroto'lqinli   signallardan   foydalanadigan
bir   qator   sun'iy   yo'ldoshlarni   o'z   ichiga   olgan   tarmoq,   bu   qurilmaga   tezligi,
joylashuvi va vaqt zonasi to'g'risida ma'lumot berish imkoniyatini beradi. Shunday
qilib, GPS kuzatuv tizimi har  qanday sayohat  bo'yicha tarixiy navigatsiya va real
vaqtda   ma'lumotlarni   taqdim   etishi   mumkin.   GPS   qabul   qiluvchilar   tomonidan
ishlov   beriladigan   maxsus   sun'iy   yo'ldosh   signallarini   taqdim   etadi,   bu   qabul
qiluvchilar   nafaqat   signalning   joylashgan   joyini   kuzatishi,   balki   harakatlanadigan
tezlikni   va   u   joylashgan   joyda   vaqt   zonasi   bo'yicha   hisoblashi   mumkin.   4D
ko'rinishini   yaratish   uchun   3   ta   GPS   sun'iy   yo'ldosh   signallari   yordamida   aniq
pozitsiyani   aniq   belgilash   mumkin,   kosmik   sektor   24   ta   ishlaydigan   GPS   sun'iy
yo'ldoshidan   va   bitta   yoki   bir   nechta   ishlamay   qolgan   taqdirda   3   ta   qo'shimcha
sun'iy yo'ldoshdan iborat. GPS qabul qiluvchilar qabul qiladigan radio signallarni
uzatish paytida har bir sun'iy yo'ldosh har 12 soatda Yer atrofida harakat qiladi.
GPS manzilni qanday aniqlaydi:  GPS-ning ishlash printsipi "trilateratsiya"
deb nomlangan matematik printsipga asoslanadi. Trilateratsiya 2D va 3D turlariga
to'g'ri   keladi,   chunki   matematik   hisobni   mukammal   qilish   uchun   GPS   qabul
qiluvchisi   avval   ikkita   narsani   bilishi   kerak.   Birinchidan,   bu   joy   kamida   uchta
sun'iy   yo'ldosh   ostida   joylashgan,   ikkinchidan,   u   pozitsiya   va   sun'iy   yo'ldoshlar
32 orasidagi   masofani   bilishi   kerak.   Bularning   barchasi   yorug'lik   tezligida
harakatlanadigan   elektromagnit   to'lqinlar   yordamida   uzatiladigan   signallarga
taalluqlidir, bu harakatlar soniyalarda sodir bo'ladi. Joylashuv o'lchangan yo'ldosh
masofasidan   uzoqdan   aniqlanadi,   qabul   qiluvchining   erdagi   holatini   aniqlash
uchun   to'rtta   sun'iy   yo'ldosh   ishlatiladi.   Tasdiq   to'rtinchi   yo'ldosh   orqali   amalga
oshiriladi.   Qolgan   uchta   sun'iy   yo'ldosh   yerdagi   joylashishni   aniqlash   uchun
ishlatiladi,   chunki   GPS   sun'iy   yo'ldosh,   boshqaruv   stantsiyasi   va   monitor
stantsiyasidan   iborat.   GPS   qabul   qiluvchisi   yo'ldoshdan   ob'ekt   joylashgan   joyni
oladi   va   foydalanuvchi   yoki   ob'ektning   aniq   joylashishini   aniqlash   uchun
"triangulyatsiya" deb nomlangan usuldan foydalanadi.
O'zimiz   yaratgan   yulduzlar   orqali   biz   qaerda   ekanligimizni   va   har   doim
hamma   joyda   qayerga   borishni   bilishimiz   mumkin.   Qadimgi   zamonlarda
navigatsiya va joylashishni aniqlash har doim odam uchun muammo bo'lib kelgan,
bu hozirgi zamonda GPS tizimi tufayli juda oson qilingan. Avtomobillar, qayiqlar,
samolyotlar   va   hatto   yuk   mashinalarida   GPS   navigatsiyani   haqiqatan   ham
osonlashtiradi.  O'z-o'zini boshqarish (avtopilot) faqat GPS tufayli mumkin.
1. Harakat   navigatsiyasi;   yo'qolib   qolishingiz   yoki   foydalanishi   noma'lum
bo'lgan   hududda   ma'lum   bir   joyni   topishga   urinayotganda,   GPS-dan
maqsadingizga boradigan yo'lingizni aniqlash uchun foydalanishingiz mumkin.
2. Ikkala   nuqta   orasidagi   masofani   aniqlashda   GPS   ikkita   nuqta   orasidagi
masofani aniq aniqlash uchun ishlatilishi mumkin.
3. Maxsus   foydalanish   uchun   hududning   raqamli   xaritasini   yaratish   uchun
GPS   kuzatuv   tizimi   va   boshqa   tizimlar   yordamida   google   xaritasi   va   boshqa
xaritalar yaratildi.
4. Joylashuvni   aniqlash;   masalan,   harbiy   askar   qiruvchi   samolyotdan   olib
ketilishini   talab   qiladi,   radio   aloqasi   o'rnatilishi   kerak   va   qabul   qilish   uchun
muayyan joyni aniqlash uchun GPS-dan foydalaniladi.
GPS   kompaniyalardan   transport   vositalarining   joylashuvini   qayd   qilish
uchun ishlatiladi, chunki ular turli yo'nalishlarga individual borganlarida. Ba'zi bir
tizim   vaqti-vaqti   bilan   GPS-ni   kuzatish   tizimidagi   xotira   kartasida   o'z
33 joylashuvlarini   jurnal   formatida   saqlaydi,   bu   passiv   kuzatuv   deb   nomlanadi.
Boshqa usul - bu faol usul, bu ma'lumot har doim har doim intervalda ma'lumotlar
bazasiga   yuborilib   turiladi,   bu   ko'pincha   qo'llaniladi.   Avtotransport   vositasida
GPSni kuzatish juda katta yordam beradi, chunki politsiya tekshiruvi har doim shu
erdan   boshlanadi,   agar   transport   vositasi   o'g'irlangan   bo'lsa,   kuzatish   tizimi   u
olingan joyni aniqlashga yordam beradi.
Uyali telefonlarni kuzatish, mobil qurilmalarning ixtirosi foydalanuvchilarga
uyali   bo'lsa,   ularga   kirishning   boshlang'ich   maqsadidan   ancha   oldinroq   kelgan.
Bugungi   kunda   mobil   telefonlar   shunchaki   rivojlangan   va   shunchaki   Qisqa
Xabarlar Xizmati (SMS) orqali xabarlarni etkazish yoki etkazishdan ko'ra ko'proq
foydali. 
2.2-rasm: GPS qurilmasining qo’llanilishi.
Uyali telefonni GPS-ni kuzatish texnologiyaning eng katta yutug'idir. Uyali
telefonlar doimo ishlatilmaganda ham radio to'lqinlarini uzatadi, bu har doim uyali
aloqa operatorlari tomonidan istalgan vaqtda uyali telefonni topishda ishlatiladigan
usul.   So'nggi   paytlarda   ushbu   qo'lda   ishlaydigan   qurilmalarga   GPS   funktsiyalari
qo'shildi   va   endi   telefonni   kuzatish   hech   qachon   oson   va   aniq   bo'lmagan,
triangulyatsiya   printsipi   yo'ldoshlar   tomonidan   har   doim   qurilmani   topish   uchun
34 ishlatiladi.   Joylashuv   texnologiyasi   quvvat   darajasini   va   antennani   o'lchashga
asoslanadi,   mobil   qurilmalar   har   doim   eng   yaqin   tayanch   stantsiya   bilan   simsiz
aloqa   o'rnatadi,   mobil   telefon   siz   bilan   qanday   aloqa   o'rnatganini   bilsangiz,   u
odatda 50mgacha joylashuv aniqligini aniqlaydi .
GPS   Tracker   alohida   ovoz   yozuvi.   Ovoz   bilan   boshqariladigan   qayta
qo'ng'iroq (lokator atrofidagi ovoz 40dB dan oshganda, lokator avtomatik ravishda
qayta   qo'ng'iroq   qiladi).   GPRS   manzil   so'rovi.   Haqiqiy   vaqtda   ovozli   so'rov.
Trekning   joylashishini   so'rab   oling.   Xotira   kartasining   tarkibini   yo'q   qiling.
Joylashuv   holatini   so'rash   (barcha   funktsiyalar:   batareya   quvvati,   ulanish   raqami,
TF   karta   va   boshqalar).   Lokatorni   qayta   yoqing   yoki   o'chiring.   Javobni
qidirganingizda batareya zaryadi ko'rsatiladi.   
Ushbu   tarmoq   tufayli   siz   sun'iy   yo'ldoshlardan   signalni   bosib   o'tishni   va
koordinatalarni   aniqlash   uchun   ushbu   ma'lumotdan   foydalanib,   joylashuvni
aniqlashingiz mumkin. GPS tizimi endi qanday ishlaydi? Kosmosdagi har qanday
navigatsiya   tarmog'ida   -   bu   butunlay   bepul.   U   har   qanday   ob-havo   sharoitida   va
kunning istalgan vaqtida yuqori samaradorlik bilan ishlaydi. Faqatgina sotib olish
kerak, bu GPS navigatorning o'zi yoki GPS funktsiyalarini qo'llab-quvvatlaydigan
qurilma.   Aslida,   navigatorning   ishlash   printsipi   uzoqdan   ishlatilgan   navigatsiya
sxemasiga asoslanadi.
Yuqorida   aytib   o'tilgan   sun'iy   yo'ldoshlar   bu   marker   ob'ektlarining
joyingizdan   18   ming   km   masofada   masofada   joylashgan.   Garchi   ularni   orbitada
aylantirsa va juda katta tezlikda sodir bo'lsa-da, joy doimiy ravishda kuzatiladi. 
Har   bir   navigatorda   GPS   qabul   qiluvchisi   bor,   u   kerakli   chastotaga
dasturlashtirilgan   va   sun'iy   yo'ldosh   bilan   to'g'ridan-to'g'ri   o'zaro   ta'sirda.   Har   bir
radio   signalida   sun'iy   yo'ldoshning   texnik   holati,   u   erda   er   orbitasida   va   vaqt
zonasida   (aniq   vaqt)   bo'lganligi   to'g'risidagi   arizani   o'z   ichiga   oladi.   Aytgancha,
aniq   vaqt   haqida   ma'lumot   koordinatalaringiz   haqida   ma'lumot   olish   uchun   eng
zarurdir: Radio signalini qaytarish va qabul qilish o'rtasidagi vaqtni hisoblash radio
to'lqinining   va   masofaning   tezligi   bilan   ko'paytiriladi   navigatsiya   vositangiz   va
orbitada sun'iy yo'ldosh o'rtasida qisqa muddatli hisob-kitoblar bilan hisoblanadi.
35 GPSning   ixtirosi   va   evolyutsiyasi:   GPS   dastlab   AQSh   Mudofaa   vazirligi
tomonidan harbiy dastur sifatida yaratilgan. Tizim 1980-yillarning boshidan buyon
faol bo'lgan, ammo 90-yillarning oxirlarida tinch aholiga yordam bera boshlagan.
Consumer   GPS   ko'plab   mahsulotlar,   xizmatlar   va   Internet-asosidagi   kommunal
xizmatlar   bilan   ko'p   milliard   dollarlik   sanoatga   aylandi.   Ko'pgina   texnologiyalar
bilan   bir   qatorda,   uning   rivojlanishi   davom   etmoqda;   bu   haqiqiy   zamonaviy
mo''jizadir,   muhandislar   cheklovlarini   tan   olishadi   va   ularni   engish   uchun   doimo
ishlaydi.
GPS qobiliyati :
 GPS   butun   ob-havo   sharoitida,   butun   dunyoda   va   butun   dunyoda
to'g'ri ishlaydi.
 GPS signallaridan foydalanish uchun abonent to'lovi yo'q.
 GPS   signalini   qabul   qiluvchilar   yani   trekerlar   odatda   3   metrdan   15
metrgacha aniqlikda signallarni uzatadi.
2.2 GPS dasturiy taminoti xaqida ma’lumot.
GPS   dasturi   orbital   sun'iy   yo'ldoshlar   orqali   uzatiladigan   ma'lumotlar
asosida,   Yerdagi   ob'ektlarning   joylashuv   ma'lumotlarini   ta'minlovchi   GPS   qabul
qiluvchilarni, radio-navigatsiya qurilmalarini dasturlash, boshqarish va monitoring
qilish   uchun   ishlatiladi.   GPS,   global   joylashishni   aniqlash   tizimining   qisqartmasi
bo'lib,   odamlar   va   qurilmalarga   o'zlarining   aniq   joylashuvini   aniqlash   imkonini
beruvchi sun'iy yo'ldoshlar va qabul qiluvchilar tizimiga ishora qiladi.   Butun tizim
kuniga   ikki   marta   Yerni   aylanib   chiqadigan   24   ta   radio   chiqaruvchi   sun'iy
yo'ldoshlar   tarmog'iga   tayanadi.   yerga   asoslangan   GPS   qabul   qiluvchilar   GIS,
xaritalash,   kuzatish,   o'lchash   va   ma'lumotlarni   yig'ish   ilovalari   uchun   yuqori
aniqlikdagi sirt koordinatalarini olishga yordam berish uchun GPS chiplari va GPS
dasturidan   foydalanadi.   Geografik   axborot   tizimining   qisqartmasi   bo'lgan   GIS
relyatsion ma'lumotlar bazalarini xaritalar kabi fazoviy natijalar bilan birlashtirish
uchun   ishlatiladi.   GPS   dasturini   tanlash   texnik   xususiyatlarni,   imkoniyatlarni,   va
36 xususiyatlari.   Parametrlar  kompyuter  operatsion  tizimi  (OS),  qurilma  turi   va  GPS
qabul   qiluvchi   turini   o'z   ichiga   oladi.   GPS   dasturi   ma'lum   operatsion   tizimlar
uchun   mo'ljallangan.   OS   tanlovlari   orasida   Microsoft   Windows,   MacOS   va
PalmOS   mavjud.   Windows-ga   asoslangan   GPS   dasturi   bilan   operatsion   tizim
ko'pincha qurilma turiga bog'liq.   Masalan, Windows XP operatsion tizimi shaxsiy
kompyuterlar   (ShK)   uchun   mo'ljallangan;   ammo,   qo'l   qurilmalari   uchun   GPS
dasturi   o'rniga   Windows   CE.NET   dan   foydalanishi   mumkin.   MacOS   -   bu   Apple
Macintosh   va   Macintosh-ga   mos   keladigan   kompyuterlar   uchun   operatsion
tizim.   Palm   OS   -   bu  bir   nechta   litsenziatlar   tomonidan  ishlab   chiqarilgan   shaxsiy
raqamli   yordamchilar   (PDA)   uchun   operatsion   tizim.   GPS   dasturi,   shuningdek,
GPS   qabul   qiluvchilarning   muayyan   turlari   uchun   mo'ljallangan.   GPS   dasturi
imkoniyatlari   va   xususiyatlari   jihatidan   farq   qiladi.   Ba'zi   GPS   mahsulotlari   uch
o'lchamli   (3D)   xaritalarni   ishlab   chiqaradi,   rastrli   tasvirlarni   vektorli
ko‘pburchaklarga aylantiradi va geo-mos tasvirlarni ko‘rsatadi.  
Boshqa   GPS   dasturlari   geo-keshlashni   qo'llab-quvvatlaydi   va   keyingi
yuklash   uchun   yo'l   nuqtasi   va   marshrut   ma'lumotlarini   chiqaradi.   Kompyuter   va
GPS   qabul   qilgich   o'rtasida   ma'lumot   almashish   uchun   GPS   dasturi   ham
mavjud.   Simsiz   joylashishni   aniqlash   tizimlari   Wi-Fi   ulanish   nuqtalari   va   uyali
minoralardan   uzatiladigan   signallarni   uchburchak   qiladi.   Bluetooth-mos   GPS
dasturi   ham   mavjud.   GIS   tadqiqotchilari,   geologlar,   kartograflar,   sayyohlar,
haydovchilar   va   uchuvchilar   turli   xil   xaritalash,   kuzatish   va   o'lchash   dasturlarida
GPS   dasturidan   foydalanadilar.   Butunlikni   boshqarish   imkoniyatlariga   ega   GPS
dasturlari   geofazoviy   xavflarni   tahlil   qilish   va   turli   federal,   shtat,   mahalliy   va
viloyat tartibga solish talablariga rioya qilishga yordam berish uchun ishlatiladi.  
Internet   kabi   GPS   global   axborot   infratuzilmasining   muhim
elementidir.   GPS-ning   bepul,   ochiq   va   ishonchli   tabiati   zamonaviy   hayotning
barcha jabhalariga ta'sir qiluvchi yuzlab ilovalarni ishlab chiqishga olib keldi.   GPS
texnologiyasi   mobil   telefonlar   va   qo'l   soatlaridan   tortib   buldozerlar,   yuk   tashish
konteynerlari va bankomatlargacha bo'lgan hamma narsada mavjud.
37 GPS   qishloq   xo'jaligi,   qurilish,   tog'-kon   sanoati,   geodeziya,   paketlarni
yetkazib berish va logistika  ta'minot  zanjirini  boshqarishni  o'z ichiga  olgan holda
iqtisodiyotning   keng   miqyosidagi   samaradorlikni   oshiradi.   Asosiy   aloqa
tarmoqlari,   bank   tizimlari,   moliyaviy   bozorlar   va   elektr   tarmoqlari   vaqtni   aniq
sinxronlashtirish   uchun   ko'p   jihatdan   GPS-ga   bog'liq.   Ba'zi   simsiz   xizmatlarsiz
ishlamaydi.
GPS transport hodisalarining oldini olish, qidiruv-qutqaruv ishlariga yordam
berish, favqulodda xizmatlar va tabiiy ofatlarni bartaraf etishni tezlashtirish orqali
hayotni   saqlab   qoladi.   GPS   yangi   avlod   havo   transporti   tizimi   (NextGen)   uchun
juda   muhim   bo'lib,   u   parvozlar   xavfsizligini   oshiradi   va   havo   bo'shlig'i   sig'imini
oshiradi.   GPS shuningdek, ob-havo prognozi,  zilzila monitoringi  va atrof-muhitni
muhofaza qilish kabi ilmiy maqsadlarni ilgari suradi va nihoyat, GPS   AQSH milliy
xavfsizligi   uchun   muhim   bo lib   qolmoqda   va   uning   ilovalari   AQSh   harbiyʻ
amaliyotlarining deyarli barcha jabhalariga kiritilgan.   Deyarli barcha yangi harbiy
vositalar - transport vositalaridan tortib o'q-dorilargacha - GPS bilan jihozlangan.
2.3-rasm. GPS texnologiyasining ishlash prinsipi.
GPS   aniqligi:   Vaziyatga   bog'liq.   GPS   sun'iy   yo'ldoshlari   o'z   signallarini
kosmosda   ma'lum   bir   aniqlik   bilan   uzatadi,   ammo   siz   qabul   qiladigan   narsa
38 qo'shimcha omillarga, jumladan, sun'iy yo'ldosh geometriyasi, signal blokirovkasi,
atmosfera sharoitlari va qabul qiluvchining dizayn xususiyatlari/sifatiga bog'liq.
Masalan,   GPS-ni   qo'llab-quvvatlaydigan   smartfonlar   odatda   ochiq   osmon
ostida   4,9   m   (16   fut)   radiusda   aniq   bo'ladi.   Biroq,   ularning   aniqligi   binolar,
ko'priklar va daraxtlar yaqinida yomonlashadi.
Yuqori darajadagi foydalanuvchilar ikki chastotali qabul qiluvchilar va/yoki
ko'paytirish   tizimlari   yordamida   GPS   aniqligini   oshiradilar.   Ular   real   vaqtda   bir
necha santimetr ichida joylashishni aniqlash va millimetr darajasida uzoq muddatli
o'lchovlarni amalga oshirish imkonini beradi.
Nega   GPS   ba'zan   meni   noto'g'ri   joyda   ko'rsatadi:   Ko'p   narsalar   GPS
joylashishni   aniqlash   aniqligini   buzishi   mumkin.   Umumiy   sabablarga   quyidagilar
kiradi:
 Binolar,   ko'priklar,   daraxtlar   va   boshqalar   tufayli   sun'iy   yo'ldosh
signalining bloklanishi.
 Ichki yoki er osti foydalanish
 Binolar yoki devorlardan aks ettirilgan signallar ("ko'p yo'l")
2.4- rasm .  GPS   joylashuvni   aniqlashi .
Kamroquchraydigansabablarquyidagilarnio ' zichigaolishimumkin :
 Radio shovqini yoki tiqilib qolish
 Katta quyosh bo'ronlari
39  Sun'iy   yo'ldoshga   texnik   xizmat   ko'rsatish/manevrlar   qamrovda
vaqtinchalik bo'shliqlarni keltirib chiqaradi
 GPS   interfeysi   spetsifikatsiyalariga   mos   kelmaydigan   noto'g'ri   ishlab
chiqilgan qurilmalar.
Ko'p   hollarda   qurilmaning   GPS   uskunasi   yaxshi   ishlaydi,   lekin   uning
xaritalash   dasturi   noto'g'ri.   Masalan,   foydalanuvchilar   ko'pincha   quyidagilar   bilan
aldashadi:
 Noto'g'ri chizilgan xaritalar
 Noto'g'ri belgilangan korxonalar va boshqa diqqatga sazovor joylar
 Yo'qolgan yo'llar, binolar, jamoalar va boshqalar.
 Noto'g'ri hisoblangan ko'cha manzillari .
AQSh   hukumati   iste'molchi   qurilmalaridagi   xaritalash   xatolarini   tuzata
olmaydi.   Iltimos,   bizning   Manzil,   Marshrut   va   Xarita   muammolari   bo'limidagi
havolalar orqali mas'ul tomonlarga xabar bering.
Aniq   bo'lish   uchun,   URE   foydalanuvchi   aniqligi   emas.   Foydalanuvchining
aniqligi   sun'iy   yo'ldosh   geometriyasi,   URE   va   signal   blokirovkasi,   atmosfera
sharoitlari   va   qabul   qiluvchining   dizayn   xususiyatlari/sifati   kabi   mahalliy
omillarning kombinatsiyasiga bog'liq.
Davom   etilayotgan   GPS   modernizatsiya   dasturi   fuqarolik   va   harbiy
foydalanuvchilar uchun aniqlikni yanada oshiradi. Joylashuvda bo'lgani kabi, GPS
tezligining   aniqligi   ko'plab   omillarga   bog'liq.   Hukumat   kosmosda   GPS   signalini
har   qanday   3   soniyalik   intervalda   ≤0,006   m/sek   global   o'rtacha   foydalanuvchi
diapazoni tezligi xatosi bilan, 95% ehtimol bilan ta'minlaydi.
Kosmosdagi   GPS   signallarining   foydalanuvchi   diapazoni   xatosi   (URE)
fuqarolik   va   harbiy   GPS   xizmatlari   uchun   bir   xil.   Biroq,   bugungi   fuqarolik
qurilmalarining aksariyati faqat bitta GPS chastotasidan foydalanadi, harbiy qabul
qiluvchilar esa ikkitadan foydalanadi.
Ikkita   GPS   chastotasidan   foydalanish   Yer   atmosferasidan   kelib   chiqqan
signal buzilishlarini tuzatish orqali aniqlikni oshiradi.   Ikki chastotali GPS uskunasi
40 fuqarolik maqsadlarida foydalanish  uchun sotuvda mavjud, ammo uning narxi  va
hajmi uni professional ilovalar bilan cheklab qo'ydi.
2.3 GPS qurilmalari xaqida ma’lumot.
Global   joylashishni   aniqlash   tizimi   (GPS)   qabul   qiluvchilari
foydalanuvchilarga   ularning   geografik   joylashuvi   haqida   ma'lumot   beradi.   GPS
uskunasini   tanlashda   ko'plab   tanlovlar   mavjud   bo'lsa-da,   bir   necha   o'nlab   yoki
undan   ko'p   birliklarni   sotib   olish   kerak   bo'lgan   o'rtacha   o'lchamdagi   dala   kursi
uchun   iste'molchi   darajasidagi   GPS   qabul   qiluvchilar   odatiy   holatda   pozitsion
aniqlikda   ko'proq   mos   kelishi   kerak.   dala   lagerlarining   tashqi   sharoitlari.   Barcha
zamonaviy   GPS   qabul   qiluvchilar   bir   vaqtning   o'zida   12   ta   sun'iy   yo'ldoshni
kuzatish   imkoniyatiga   ega   bo'lib,   joylashuvni   aniqlashda   ~10   m   aniqlik
beradi.   Agar   yuqori   aniqlik   kerak   bo'lsa,   ko'plab   yangi   GPS   qabul   qiluvchilar
Federal Aviatsiya ma'muriyati (FAA) tomonidan qisman ishlab chiqilgan real vaqt
rejimida differentsial tuzatish tizimi bo'lgan Keng maydonni kengaytirish tizimini
(WAAS)  o'z   ichiga  oladi.   WAAS  tizimi   real   vaqt   rejimida  gorizontal   holatda  1-3
metr aniqlikni taklif qiladi,
GPS   forma   faktorini   tanlash:   So'nggi   bir   necha   yil   ichida   GPS   qabul
qiluvchilar deyarli hamma joyda paydo bo'ldi va endi ularni telefonlar, kameralar,
kompyuterlar   va   soatlarda   topish   mumkin.   GPS-dan   foydalanishdagi   ushbu
portlash   apparat   narxlarini   sezilarli   darajada   pasaytirdi,   ammo   GPS   uskunasini
tanlashda ba'zan juda ko'p tanlovlarga olib keldi.   Umuman olganda, tanlash uchun
GPS   uskunasining   uchta   toifasi   mavjud.   Bular   simsiz,   o'rnatilgan   va   qo'l   qabul
qiluvchilardir.   Har   bir   navning   ijobiy   va   salbiy   tomonlari   ro'yxati   bilan   quyida
batafsil muhokama qilinadi.
Simsiz   GPS   qabul   qiluvchilar   GPS   joylashuvi   haqidagi   ma'lumotni   GPS
qabul   qilgichdan   qo'l,   planshet   yoki   noutbukga   simlardan   foydalanmasdan
uzatadi.   GPS   qabul   qiluvchilar   uchun   eng   keng   tarqalgan   simsiz   ulanish   bu
Bluetooth   radiosi.   Bluetooth   ulanishi   allaqachon   ko'pgina   noutbuklar   bilan
birlashtirilgan   va   ko'plab   planshet   va   qo'l   kompyuterlarida   (shuningdek,   uyali
41 telefonlarda)   birlashtirilgan   variant   sifatida   mavjud   yoki   mavjud   kompyuterga
ichki   yoki   tashqi   kengaytirish   kartasi   bilan   qo'shilishi   mumkin.   Bluetooth   radiosi
juda qisqa masofalarda ishlaydi;   ideal sharoitda 30 metrgacha, 10 metr esa yanada
oqilona   kutish.   Bluetooth   simsiz   GPS   qabul   qiluvchisidan   foydalanishning   turli
afzalliklari   mavjud.   Radio   aloqasi   GPS   qabul   qilgichni   eng   yaxshi   GPS   qabul
qilish   uchun   shlyapada,   ryukzakning   tepasida   yoki   asboblar   panelida   optimal
tarzda   joylashtirish   mumkinligini   anglatadi.   Qabul   qilgich   GPS   joylashuvi
haqidagi ma'lumotni uzatganligi sababli, xaritalash guruhidagi bir nechta talabalar
bitta   GPS   qabul   qilgichni   baham   ko'rishlari   mumkin.   Dala   kompyuterida   osilgan
kabellar va simlarning yo'qligi uning ustidan qoqilib ketish yoki tushish ehtimolini
kamaytiradi va kompyuterni atrof-muhit ifloslanishidan ko'proq himoya qiladi.  
Kamchiliklari   shundaki,   Bluetooth   GPS   qabul   qiluvchilari   boshqa
variantlarga   qaraganda   biroz   qimmatroq   va   bir   nechta   Bluetooth   qabul
qiluvchilarda   displey   mavjud,   shuning   uchun   ular   qo'shimcha   kompyuter
uskunasisiz   ishlamaydi.   Ko'pchilik   ichki   qayta   zaryadlanuvchi   batareyalarga   ega,
shuning   uchun   ularni   qayta   zaryadlash   uchun   quvvat   nuqtasi   talab   qilinadi,
ko'pincha ish kuni davomida bir necha marta.   Dala kompyuterida osilgan kabellar
va   simlarning   yo'qligi   uning   ustidan   qoqilish   yoki   tushish   ehtimolini   kamaytiradi
va kompyuterni atrof-muhitning ifloslanishidan ko'proq himoya qiladi. Kamchilik-
lari   shundaki,   Bluetooth   GPS   qabul   qiluvchilari   boshqa   variantlarga   qaraganda
biroz   qimmatroq   va   bir   nechta   Bluetooth   qabul   qiluvchilarda   displey   mavjud,
shuning uchun ular qo'shimcha kompyuter uskunasisiz ishlamaydi
O'rnatilgan   GPS   qabul   qiluvchilar:   O'rnatilgan   GPS   qabul   qiluvchilar
qo'l, planshet yoki noutbukga ulanadi va bitta, o'rnatilgan kompyuter/GPS blokini
ko'rsatadi.   O'rnatilgan   qabul   qiluvchilar   xususiy   bo'lishi   mumkin,   shuning   uchun
kompyuterning   ma'lum   bir   markasi   va   modeliga   xos   yoki   umumiy   va   shuning
uchun ko'p turdagi kompyuterlar bilan mos keladi.   Deyarli barcha o'rnatilgan GPS
qabul   qiluvchilarning   afzalliklaridan   biri   shundaki,   ular   asosiy   kompyuterning
quvvat   manbaidan   foydalanadi,   shuning   uchun   qo'shimcha   batareyalar   yoki
zaryadlash qobiliyatiga ehtiyoj yo'q.
42 Xususiy   o'rnatilgan   GPS   qabul   qiluvchilar :   Xususiy   o'rnatilgan   GPS
qabul   qiluvchilar   noutbuk,   portativ   yoki   planshet   kompyuterning   ma'lum   bir
markasi   yoki   modeli   bilan   ishlash   uchun   mo'ljallangan.   Ba'zi   hollarda,   xususan,
portativ kompyuterlarda, ishlab chiqarish jarayonida xususiy o'rnatilgan GPS bloki
kompyuter   ichiga   o'rnatiladi.   Boshqa   hollarda,   masalan,   ko'plab   mustahkam
planshet   kompyuterlar,   GPS   birligi   tashqi   qo'shimcha   yoki   variant   hisoblanadi.
Xususiy   GPS   qurilmasining   afzalliklari   shundan   iboratki,   sozlash   va   o'rnatish
apparat mosligi bilan bog'liq muammolarsiz oddiy bo'lishi mumkin. Qattiq shaxsiy
kompyuterlarga   hamroh   bo'lish   uchun   mo'ljallangan   birliklar   shaxsiy   kompyuter-
larning   atrof-muhit   muhrini   saqlaydi   va   ko'pincha   sindirish   plitalari   bilan   ishlab
chiqilgan bo'lib, agar siz jihozni tashlab qo'ysangiz, arzon plastik plastinka qisilib
qoladi va GPS va shaxsiy kompyuterni saqlaydi.   Xususiy birliklarning kamchilik-
lari bu boshqa GPS opsiyalariga qaraganda ancha yuqori bo'lishi mumkin bo'lgan
narx.
Umumiy   o'rnatilgan   GPS   qabul   qiluvchilar :   Umumiy   o'rnatilgan   GPS
qabul qiluvchilar keng tarqalgan kengaytma uyasi turlaridan biri yordamida asosiy
kompyuterga   ulanadi.   Ulardan   eng   keng   tarqalganlari   CompactFlash   (CF)   yoki
SecureDigital   (SD)   bo'lib,   ikkalasi   ham   qo'l   kompyuterlarida   standart   bo'lib,
noutbukning   PCMCIA   uyasidagi   adapter   kartasi   yordamida   ko'pchilik   noutbuk
yoki   planshet   kompyuterlariga   qo'shilishi   mumkin.   yoki   planshet.   Bozorda   bir
nechta PCMCIA GPS qabul  qiluvchilar, shuningdek, USB GPS qabul  qiluvchilar
mavjud.   Ushbu   qo'shimcha   GPS   qabul   qiluvchilarining   afzalliklari   shundaki,   ular
deyarli har qanday turdagi kompyuter uskunalari bilan ishlatilishi mumkin va ular
nisbatan arzon.  
43 III BOB.  GPS TIZIMI ASOSIDA UZTELEKOM SAMARQAND
FILIALI ELEKTROMONTYORLARNING ISH FAOLIYATINI VA
JOYLASHUV O`RNINI ANIQLASH VA KUZATISH
3.1 GPS GF-07 trekerining texnik xususiyatlari
Biz   hammamiz   ma'lum   bir   ob'ekt   yoki   aniq   shaxslarning   joylashuvini
kuzatishni   xohlagan   joyda   bo'lganmiz.   Ushbu   aqlli   gf   07   mini   gps   izdoshi   bilan
endi   tashvishlanishga   hojat   yo'q.   Odamlar   ob'ektni   yoki   shaxsni   kuzatishga   qaror
qilishlari uchun ko'plab sabablar mavjud, shu jumladan boshqalar:
 Yo'qotish qo'rquvi
 Biznesda nazoratni yo'qotish
 Sevimli odamning xavfsizligi va xavfsizligi.
 Yo'nalishni o'rganish
 Hamkorning shubhali xatti-harakati
 Rashkchi
3.1- rasm .  GF -07  ko ’ rinishi .
44 Bu   yangi   va   yuqori   sifatli   kichik   o ' lchamli   va   yengil   vaznli   mini   GPS - treker
GF -07.  o ` rnatish   va   tashish   oson .
            Qora   qobiq   uni   yashirishni   osonlashtiradi.   Bu   transport   vositalarini
kuzatish uchun juda mos keladi; o'smirlar; hamkorlar; keksa odamlar yoki aktivlar.
Ichkarida ikkita kuchli magnit bor, transport vositasiga mahkam yopishtirish oson,
qo'shimcha o'rnatish kerak emas.
            Sizga  kerak  bo'lgan  narsa   -  qurilmaga   joylashtirish  uchun  ishlaydigan
SIM-karta   (qo'shilmagan!),   keyin   siz   Internet   orqali   real   vaqt   rejimida
kuzatishingiz va xaritalashingiz mumkin (Google Xaritalar bilan). Shunchaki SIM-
karta   raqamini   tering,   shunda   siz   bu   treker   atrofidagi   tovushlarni   yorug'lik   va
shovqinsiz eshitishingiz mumkin. Siz kuzatuvchi atrofida nima sodir bo'layotganini
jim va yashirin kuzatishingiz mumkin.
Ovozni   yozish   funktsiyasi:   SIM   karta  raqamiga   555  matnli   xabar   yuboring
va u “SMS” xabari bilan javob beradi va yozishni boshlaydi. Yana bir bor SIM va
TF kartalari paketga kiritilmagan.
Bu   avtomobilni   kuzatish   uchun   ishlatilishi   mumkin   bo'lgan   ko'p
maqsadli qurilma; shaxslar va boshqa harakatlanuvchi ob'ektlar uchun.
3.2-rasm: GF 07 trekerining komplekti.
45 GF 07 Mini GPS Tracker ko'rsatmalari:
1. Tayyorlanishi: telefon SIM kartasi va mini xotira kartasi,
3.3-rasm. GPS GF-07 trekerga SIM karta mini xotira kartasinig o`rnatilishi.
2. Quvvatni yoqish: Karta qopqog'ini oching va SIM kartani ko'rsatilgan
yo'nalishda   joylashtiring.   Mini   xotira   kartasi   o'rnatilganda,   mahsulot   avtomatik
ravishda   qizil   chiroqni   yoqadi   va   4   marta   o'chadi   va   30   soniyadan   keyin   normal
kutish holatiga kiradi.
3.4-rasm. GPS GF-07 trekerining o`lchamlari.
46 3. Ko'rsatkich:   Yoqish   indikatori   har   doim   4   marta   yonadi   va   past
darajadagi indikator miltillaydi.
4. Asosiy   nazorat   raqamini   bog'lang;   000   matnli   xabarini   tahrirlash
uchun   mobil   telefondan   foydalaning,   signalni   aniqlash   raqamiga   yuboring,   keyin
mahalliy mashina mobil telefonga matnli xabarga javob beradi.
3.5-rasm. GPS trekerni telefonga ulash.
5. Alohida   yozib   olish;   SMS   555   ni   tahrirlash   va   signalni   aniqlash
raqamiga   yuborish   uchun   mobil   telefondan   foydalaning.   Keyinchalik,   mahalliy
mashina mobil telefonga matnli xabar bilan javob beradi.
6. Ovozli boshqaruvni qayta qo'ng'iroq qilish; signalni aniqlash raqamiga
yuborish uchun SMS 666 ni tahrirlash uchun mobil telefondan foydalaning, keyin
mashina   mobil   telefon   matnli   xabariga   javob   beradi;   ovozli   monitoring
muvaffaqiyatli o'rnatildi, signalni qayta chaqirish.
7. Signal lokatori atrofidagi tovush 40 desibeldan yuqori bo'lsa, signalni
aniqlash moslamasi avtomatik ravishda avval o'rnatilgan mobil raqamga qo'ng'iroq
qiladi.
8. GPRS   joylashishni   aniqlash   so'rovi:   SMS   777ni   tahrirlash   va   uni
signalni   aniqlash   raqamiga   yuborish   uchun   mobil   telefondan   foydalaning.
Keyinchalik,   mahalliy   mashina   telefonga   Xitoy   manzili   va   Google   Xaritalar
havolasi   bilan   javob   beradi.   Telefon   ushbu   havolani   ochgandan   so'ng,   joylashuv
xaritasi va matn manzili tavsifi paydo bo'ladi. Joylashuv aniqroq.
47 9. Mahsulot   atrofida   ovozli   so'rov:   signalni   aniqlash   moslamasida
to'g'ridan-to'g'ri karta raqamini tering. Bir necha soniyadan so'ng, signalni aniqlash
qurilmasi   atrofidagi   ovoz   eshitiladi   signal   lokatorining   o'zi   so'rovda   hech   qanday
tovush va yorug'lik chiqarmaydi.
10. Trek so'rovini joylashtirish; 102 qisqa xabarini tahrirlash uchun mobil
telefondan foydalaning va uni signalni aniqlash raqamiga yuboring. Shundan so'ng,
mashina mobil telefonga hisob qaydnomasi, parol javob beradi va http veb-saytiga
kiradi.
11. Joylashuv   vaqtini   kuzatish;   kompyuter   platformasida   ishlashi
mumkin.
12. Xotira kartasi tarkibini o'chirish; SMS 445ni tahrirlash va uni signalni
aniqlash   raqamiga   yuborish   uchun   mobil   telefondan   foydalaning.   Shundan   so'ng,
mahalliy   mashina   mobil   telefonga   javob   beradi   tozalash   muvaffaqiyatli,   joriy
quvvat mavjud.
13. Xost holati; SMS 888 ni tahrirlash va uni signalni aniqlash raqamiga
yuborish   uchun   mobil   telefondan   foydalaning,   keyin   mashina   mobil   telefonga
matnli xabar bilan javob beradi; Mezbonning barcha funktsiyalari batareya quvvati
ulanish raqamini, signal kuchini, yuklash chastotasini, GPRS TF karta sig'imini va
boshqalarni ochadi yoki yopadi.
14. Xostni   qayta   ishga   tushiring;   SMS   999   ni   tahrirlash   uchun   mobil
telefondan   foydalaning   va   uni   signalni   aniqlash   raqamiga   yuboring   va
muvaffaqiyatli tiklanishi uchun 1 daqiqa kuting.
15. Yopish, ma'lumot qolgan quvvatning displeyni to'xtatish funktsiyasiga
ega;   Uyali   telefondan   444   qisqa   xabarini   tahrirlash   uchun   signalni   aniqlash
raqamiga yuborish uchun foydalaning va keyin mahalliy mashina mobil telefonga
javob beradi, Reset; barcha vazifalar bekor qilindi.
16. Quvvat   so'rovi:   Har   safar   siz   uni   topganingizda   javob   beradigan
ma'lumotda kuch bor.
48 Texnik xususiyatlari:
1. Rang: qora
2. Hajmi: taxminan 42 * 25 * 20 mm
3. Material: ABS
4. Antenna turi: GSM/GPRS
5. GPS joylashishni aniqlash aniqligi: taxminan 100 m
6. Batareya: 3,7V 300mA lityum batareya
7. Batareyaning ishlash vaqti: taxminan 30 soat.
3.2 GPS asosida monitoring va kuzatuv tizimining modelini ishlab
chiqish.
GPS   kuzatuvchilari   qanday   ishlaydi:   Global   Navigatsiya   Sun'iy   yo'ldosh
tizimi   tarmog'i   bilan   ishlaydi.   GNSS   tarmog'i   mikroto'lqinli   signallardan
foydalanadigan   bir   nechta   sun'iy   yo'ldoshlarni   o'z   ichiga   oladi,   ular   keyinchalik
GPS   qurilmalariga   uzatiladi.   Bu   joy,   vaqt,   elektromontyorlarning   tezligi   va
yo'nalishi   haqida   aniq   ma'lumot   berishga   imkon   beradi.   Shunday   qilib,   GPS
kuzatuv tizimi foydalanuvchilarga barcha turdagi sohalarda real vaqtda navigatsiya
ma'lumotlarini taqdim etishi mumkin.
3. 6 -rasm. GPS GF-07 trekeridan kelgan kordinatalar orqali elektromontyorlarning
joylashgan o`rnini aniqlash.
49 Bu   shunday   ishlaydi:   GPS-trekeri   noyob   sun'iy   yo'ldosh   signallarini   ishlab
chiqaradi, keyin esa qabul qiluvchi tomonidan tezda qayta ishlanadi.   Ayni paytda,
bu   qabul   qiluvchilar   joylashuvni   kuzatib   boradi   va   bir   vaqtning   o'zida   vaqt   va
tezlikni   hisoblaydi.   Keyin   pozitsiyalarni   4   ta   GPS   sun'iy   yo'ldosh   signallari
yordamida uch o'lchovli ko'rinishlarda hisoblash mumkin.
GPS   fazo   segmenti   yer   atrofida   aylanadigan   27   ta   sun'iy   yo'ldoshlar
to'plamidan   iborat.   Ushbu   sun'iy   yo'ldoshlarning   24   tasi   ishlamoqda,   bittasi
ishlamay   qolsa,   yana   uchta   sun'iy   yo'ldosh   kutish   holatida.   Ularning   barchasi   har
12 soatda yer atrofida harakatlanadi, koinotdan radio signallarni yuboradi va keyin
GPS qabul qiluvchisi tomonidan qabul qilinadi.
Joylashuvni aniqlash tizimi boshqaruvchisi butun dunyo bo'ylab turli kuzatuv
stantsiyalari   guruhidan   iborat.   Ushbu   kuzatuv   stantsiyalari   doimiy   ravishda   yer
atrofida   aylanadigan   GPS   sun'iy   yo'ldoshlaridan   olingan   signallarni   kuzatishga
yordam   beradi.   Keyin   kosmik   kemalar   mikroto'lqinli   tashuvchi   signallarni
uzatadi.   Global   Positioning  Systems   foydalanuvchilari  sun'iy   yo'ldosh   signallarini
osongina   o'zgartiradigan   bir   nechta   GPS   qabul   qiluvchilariga   ega   bo'lib,   haqiqiy
vaqt va joylashuvini tezda aniqlash mumkin.
Butun   tizimning   ishlashi,   birinchi   navbatda,   trilateratsiya   deb   ataladigan
narsaga,   ya'ni   oddiy   matematik   printsipga   asoslanadi.   Trilateratsiya   ikki   toifaga
bo'linadi, ya'ni 2-D trilateratsiya va 3-D trilateratsiya.
GPS   qabul   qiluvchisi   oddiy   matematik   hisob-kitoblarni   amalga   oshirish
uchun ikkita narsani bilishi kerak:
1. U hudud bo'ylab kamida 3 ta sun'iy yo'ldosh tomonidan kuzatilishi kerak
bo'lgan joyning haqiqiy manzilini bilishi kerak
2. U   joylashuv   va   tashqaridagi   hodimlarning   har   biri   o'rtasidagi   haqiqiy
masofani bilishi kerak.
Bir   nechta   qabul   qiluvchiga   ega   qurilmalar   bir   vaqtning   o'zida   bir   nechta
GPS   sun'iy   yo'ldoshlaridan   signallarni   qabul   qilishlari   mumkin.   Bu   signallar
yorug'lik tezligida tarqaladi, chunki ular elektromagnit energiyadir.
50 3. 7 -rasm: Sun’iy yo’ldoshlarning orbitada joylashinuvi.
Shunday qilib, GPS kuzatuv tizimi turli yo'llar bilan ishlaydi.   Agar siz bunga
tijorat   nuqtai   nazaridan   qarasangiz,   u   holda   avtomobilning   GPS-trekeridan
avtomobilning   sayohatdagi   haqiqiy   holatini   qayd   etish   uchun   foydalanish
mumkin.   Ba'zi   GPS   tizimlari   hatto   ma'lumotni   bevosita   GPS   kuzatuv   tizimining
o'zida   saqlash   uchun   mo'ljallangan.   Aytgancha,   bu   passiv   tomon   deb
ataladi.   Biroq,   ba'zi   GPS   tizimlari   muntazam   ravishda   GPS   blokidagi   modem
orqali ma'lumotlarni markaziy tizim yoki ma'lumotlar bazasiga yuboradi.   Keyin bu
ikki tomonlama GPS yoki faol kuzatuv deb ataladi.
Passiv GPS kuzatuv tizimi:  Ushbu kuzatuv tizimi joylashuvni kuzatib boradi
va   keyin   bir   qator   voqealar   asosida   sayohatlar   haqidagi   ma'lumotlarni
saqlaydi.   Passiv GPS kuzatuv tizimi qurilma so'nggi bir necha soat ichida qayerda
bo'lganligi   kabi   ma'lumotlarni   qayd   qiladi.   Bu   erda   saqlangan   ma'lumotlar   xotira
kartasida   yoki   ichki   xotirada   saqlanadi,   keyin   esa   chuqur   tahlil   qilish   uchun
kompyuterga ancha keyinroq yuklab olinadi.
51 Biroq,   ba'zi   hollarda,   ma'lumotlar   oldindan   belgilangan
vaqtlarda/nuqtalarda simsiz yuklab olish uchun avtomatik ravishda uzatiladi yoki
sayohat davomida ma'lum nuqtalarda so'ralishi mumkin.
Faol GPS kuzatuv tizimi:  Bu real vaqtda tizim sifatida ham tanilgan, chunki
bu usul avtomatik ravishda GPS-dagi ma'lumotlarni real vaqtda markaziy kuzatuv
tizimiga   yoki   portalga   uzatadi.   Bu   tijorat   maqsadlarida,   masalan,   flotni   kuzatish
yoki   keksalar   yoki   bolalar   kabi   odamlarni   kuzatish   uchun   juda   yaxshi
variant.   Buning   sababi,   g'amxo'rlik   qiluvchilar   yoki   ota-onalarga   yaqinlarining
aniq   joylashuvi   haqida   ma'lumot   beriladi.   Kuzatuv   tizimi   sayohat   qilgan   har   bir
kishi, ular qaerda yoki qaerda bo'lishi kerakligi haqida ma'lumot beradi.
Bundan   tashqari,   u   xodimlarning   xatti-harakatlarini   kuzatish   va   ichki
protseduralar  va etkazib berish floti  jarayonlarini tartibga solish  uchun ishlatilishi
mumkin.
Ishonchli   GPS-trekerning   xususiyatlari:   GPS-trekerini   sotib   olayotganda
e'tiborga olish kerak bo'lgan ba'zi asosiy xususiyatlar yoki fikrlar:
real   vaqtda   kuzatish :   Bu   avtomobilning   GPS   kuzatuvchisi   bo'lishi   kerak
bo'lgan   eng   keng   tarqalgan   xususiyatdir,   chunki   u   sizning   avtomobilingiz
joylashuvi   haqida   aniq   ma'lumotlarni   beradi.   Foydalanuvchilar   o'z   xodimlari,
oilasi,   do'stlari   va   boshqalarning   joylashuvini   hamda   avtomobilning   hozirgi
holatini   kuzatishi   mumkin.   Ya'ni,   u   to'xtatilganmi,   ko'chirilganmi   yoki   olomon
yoki tanho joyda to'xtatilganmi.
SOS   funktsiyasi :   Bu   ko'plab   GPS   kuzatuv   kompaniyalari   o'z   ilovalariga
joylashtirgan   xususiyatdir.   Xavfli   vaziyat   yoki   favqulodda   vaziyatga   duch
kelganingizda,   siz   ushbu   tugmani   bosishingiz   va   shu   orqali   darhol   joylashgan
joyingizdagi eng yaqin politsiya bo'limiga ogohlantirish yuborishingiz mumkin.
Oldindan  belgilangan  favqulodda  kontaktlaringiz   ham   bir  soniyadan   kamroq
vaqt ichida bildirishnoma oladi.
52 3. 8 -rasm. Elektromontyorlarning joylashgan o`rni.
Tezlik haqida ogohlantirish : Bu funksiya foydalanuvchiga   avtomobil uchun
GPS uzatuvchi   o‘z trekerida belgilangan tezlik chegarasidan oshib ketishi bilanoq
xabar   beradi.   Shunday   qilib,   tijorat   transport   kompaniyalari   egalari   haydovchilari
hurmat   qilishi   kerak   bo'lgan   tezlik   chegaralarini   kuzatishi   mumkin.   va   agar   siz
ushbu xususiyatdan shaxsan foydalansangiz, xavfsizlik chorasi sifatida oilangiz va
do'stlaringiz uchun tezlik chegaralarini kuzatib borishingiz mumkin.
Dvigatelni   to'xtatish :   Bu   ajoyib   xususiyatni   faqat   mos   ravishda   rivojlangan
avtomobil   GPS-trekerida   topish   mumkin.   Bu   foydalanuvchilarga   mobil   ilovadan
avtomobil   dvigatelini   o‘chirish   imkonini   beradi.   Bu   o'g'irlangan   mashinalar
hollarini   minimallashtirishda   qo'l   keladi   va   hatto   avtomobil   egasini   katta
yo'qotishlardan qutqaradi.
GPS   kuzatuvchisi,   masalan,   bolalaringizni   kuzatib   borish,   uy
hayvonlaringizni   kuzatish   yoki   kichik   yoki   mobil   qurilmalarni   kuzatishni
xohlaganingizda foydali bo'ladi.
53 IV-BOB .  HAYOT FAOLIY A TI XAVFSIZLIGI
4.1. Elektr xavfsizligini ta’minlash shartlari va tahlili.
Ma’lumki   elektr   toki   odam   uchun   xavflidir.   Shuning   uchun   elektr
qurilmalari   bilan   bo`ladigan   muomalada   albatta   texnika   xavfsizligi   qoidalariga
rioya etish kerak.   Ko’pincha baxtsiz xodisalarga quyidagilar sabab bo’ladi.
 Ochiq qoldirilgan uchli, simlarga tegib ketish;
 Yerga ulanmagan metall qismlarga tegib ketish;
 Tok o`tayotgan qismlarga tegib ketish;
Ma’lumki   odam   tanasi   tok   o’tkazuvchan   xisoblanadi.   Lekin   inson   tanasini
tok o`tishiga qarshiligi o’zgarib turadi. O`zgarish chegarasi 30…40 Mg Om va bu
qarshilik bir necha sabablarga bog’liq bo`ladi. Masalan: teri yuzasi xolatiga, uning
namligiga,   qolaversa   odamning   o’zini   xolatiga   ya’ni   asablariga   va   salomatligiga
xam bog`liq bo`lishi mumkin.  Shu sababdan ba’zi xollarda odam qarshiligi 50 Om
ga   tushib   qolishi   mumkin.   Lekin   xavf   darajasi   odamning   kuchlanish   manbaasiga
qanday xolatda tushganligiga xam bog`liq bo`ladi. Mabodo, odam ikki qo`li bilan
2   ta   faza   simiga   tegib   turgan   bo`lsa,   undan   o`tayotgan   tok  I=	
U	линия
Rодам   bo`ladi
( U
L =380)     Odam   yalang   oyoq   bo`lib   yerda   turgan   bo`lsa,   u   xolda        	
I=	
U	фаза
Rодам
buladi ( U
ф =220)
Aniqlanishicha   xavfsiz   tok  miqdori   0,03…0,04   A  xisoblanadi.   Biroq   odam
yuragidan  0,1 A tok o’tsa,  u o`limga olib kelishi  mumkin. Kuchlanish  miqdoriga
qarab barcha elektr qurilmalari ikkiga bo`linadi.
1.Past   kuchlanishli   elektr   qurilmalari,   ularda   istalgan   sim   va   yer   orasidagi
kuchlanish 250 B dan ortmaydi. 
2.Yuqori   kuchlanishli   qurilmalar.   Xavfsizlik   nuqtai   nazardan   fikr
yuritilganda   yuqori   va   past   kuchlanishlar   inson   xayoti   uchun   to’la   xavfli
xisoblanadi,   chunki   60V   ta’sirida   xam   inson   uchun   xalokat   yuz   bergan   xolatlar
54 bo’lgan. Qabul qilinishicha, inson xayoti uchun energetika tizimida qo’llaniladigan
36…40   V   kuchlanish   xavfsiz   xisoblanadi.   Nam   joylarda   esa   12   V   xavfsiz
xisoblanadi.
Elektr   tokidan   jaroxatlanganda   (tok   urganda)   birinchi   yordam   juda   tez
ko’rsatilishi lozim. Avvalo tok ta’siriga tushgan odamni undan ajratib olish kerak.
Shuni   esdan   chiqarmaslik   kerakki,   tok   ta’siridagi   odam   o’tkazuvchi   vazifasida
bo’ladi.   Shuning   uchun   tezda   rubilnikni   ajratish   zarur   yoki   saklagichni   burab
chiqarish   lozim.   Ularni   iloji   bo’lmagan   xolda,   simni   tok   o’tkazmaydigan   dastali
asbob bilan uzib tashlash kerak. 
Tok   ta’siri   natijasida   odamda   nafas   olish   to’xtab   qolishi   mumkin,   bu   xolat
«yashirin   o’lim»   xolati   deb   ataladi.   Bunday   paytda   zudlik   bilan   nafas   oldirish
yo’llarini   bajarish   lozim.   Lekin   bu   tadbir   juda   tez   (4-6   minut   ichida)   bajarilishi
kerak. Tok ta’sirida bo’lgan odamni yerga ko’mib quyish mutlaqo mumkin emas.
Chunki bundan hech qanday foyda yo’q, aksincha ziyon, inson tanasini havo bilan
ta’minlanishini kamayadi, qolaversa zax o’tib kasallanishi mumkin.
Tajriba xonalarida talabalarga qo’yiladigan talablar.
1.Talabalar tajriba xonalariga o’qituvchi borligidagina qo’yilishi lozim.
          2. Quyidagilar taqiqlanadi.
a)   kuchlanish   ta’sirida   bo’lgan   g’iloflar,   jixozlar   va   asboblarni   o’tkazuvchi
qismiga tegish;
b) o’qituvchi ruxsatisiz tajriba o’tkaziladigan zanjirni tarmoqqa ulash;
v) yuqori kuchlanishli manbaani ulab – o’chirish.
3.Mabodo   qo’qqisdan   tajriba   o’tkaziladigan   paytda   tormoqdagi   kuchlanish
yo’qolib   qolsa,   darrov   o’qituvchiga   aytish   lozim.   O’qituvchi   ruxsatisiz   tajriba
stendini tarmoqqa qayta ulash tavsiya etilmaydi.
4.Nazariy   jixatdan   yetarli   tayyorlangan,   texnika   xavfsizligi   qoidalari   bilan
tanishgan   va   birinchi   yordam   ko’rsatishni   biladigan   talabalargina   tajriba
o’tkazishga qo’yiladilar.
5.Baxtsiz xodisa yuz bersa yoki yongin chiqsa, xar bir talaba o’qituvchi yoki
boshqa kafedra a’zosi ko’rsatmasiga binoan xarakat qilishlari kerak.
55 6. Texnika xavfsizlik qoidalariga rioya etmay turib laboratoriyada o’qituvchi
ruhsatisiz   kirish   mumkin   emas,   hamda   tarmoqda   biror   sabab   uzilish   paydo
bo’lganda o’qituvchi ruhsatisiz ulash mumkin emas. 
4.2. Mikro iqlim tushunchasi
Ishlab   chiqarish   mikroiqlimi   normalari   mehnat   xavfsizligi   standartlari
sistemasi "Ish muhiti mikroiqlimi" ga asosan belgilangan. Ular gigiyenik va texnik
iqtisodiy negizlarga asoslangan.
Sanoat   korxonalari   xonalarining   xarakteri,   yil   fasllari   va   ish   kategoriyasiga
qarab, ulardagi harorat, nisbiy namlik va havo harakatining ish joylari uchun ruxsat
etilgan normalari belgilangan.
Ish   kategoriyalari   quyidagicha   belgilanadi:   yengil   jismoniy   ishlar   (I
kategoriya)–o‘tirib,   tik   turib   yoki   yurish   bilan   bog‘liq   holda   bajariladigan,   biroq
muntazam   jismoniy,   zo‘riqish   yoki   yuklarni   ko‘tarishni   talab   qilmaydigan   ishlar,
energiya sarfi soatiga 150 kkal  (172 J.S) ni tashkil  etadi. Bunga radio qisimlarini
yig‘ish korxonasi, aniq asbobsozlik va shu kabi korxonalar kiradi.
O‘rtacha   og‘irlikdagi   jismoniy   ishlar   (II   kategoriya)–soatiga   150-250   kkal
(172-293   J.S)   energiya   sarflanadigan   faoliyat   turlari   kiradi.   Bunga   doimiy   yurish
va   og‘ir   bo‘lmagan   (10   kg   gacha)   yuklarni   tashish   bilan   bog‘liq   bo‘lgan   ishlar
kiradi.   Masalan,   mexanik-yig‘uv,   payvandlash   sexlaridagi   ishlar   shular
jumlasidandir.
Og‘ir jismoniy ishlar (III kategoriya)–muntazam jismoniy zo‘riqish xususan
og‘ir   yuklarni   (10   kg   dan   ortiq)   muttasil   bir   joydan   ikkinchi   joyga   ko‘chirish   va
ko‘tarish   bilan   bog‘liq   ishlar   kiradi.   Bunda   energiya   sarfi   soatiga   250   kkal   (293
J.S) dan yu q ori bo‘ladi. Bunday ishlar temirchilik,  q uyuv va bosh q a  q ator sexlarda
bajariladi.
H arorat,   nisbiy   namlik   va   h avo   h arakatining   tezligi   risoladagi   va   yo‘l
q o‘yilishi   mumkin   bo‘lgan   mi q dorlar   ko‘rinishida   normalanadi.   Risoladagi
mi q dorlar   deganda   odamga   uzo q   muddat   va   muntazam   ta’sir   q ilganda   tash q i
mu h itga   moslashuv   reaksiyalarini   kuchaytirmasdan   organizmning   normal
56 faoliyatini   va   issiklik   h olatini   sa q lashini   ta’minlaydigan   mi q roi q lim
ko‘rsatgichlarining yi g‘ indisi tushunilib,   ular issi q lik sezish mo‘‘tadilligini vujudga
keltiradi   va   ish   q obiliyatini   yuksaltirish   uchun   shart-sharoit   h isoblanadi.   Yo‘l
q o‘yilishi   mumkin   bo‘lgan   mikroi q lim   sharoitlari-organizmning   faoliyatini   va
issi q lik   h olatdagi   o‘zgarishlarini,   fiziologik   moslanish   imkoniyatlaridan   chetga
chi q maydigan   tash q i   mu h itga   moslashish   reaksiyalarining   kuchayishini   bartaraf
etadigan   va   tez   normaga   soladigan   mikroi q lim   ko‘rsatgichlarining   yi g‘ indisidir.
Bunda so g‘ li q   uchun xatarli   h olatlar vujudga kelmaydi,   biro q   nomo‘‘tadil issi q lik
sezgilari,   kafiyatning   yomonlashuvi   va   ish   q obiliyatining   pasayishi   kuzatilishi
mumkin. Jadvalarda mikroi q limning risoladagi va yo‘l   q o‘yilishi mumkin bo‘lgan
normalari keltirilgan. 
4.1.- j adval .  Ishlab chiqarish xonalari ish xonasidagi havoning harorati,
nisbiy namligi va harakat tezligining normalari.
Yil fasli Ish kategoriyalari H avoning
h arorati,  o
S Nisbiy namligi ,
% H arakat tezligi ,
m / c
Sovu q Yengil -  I 20 – 23 60 - 30 0,2
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
a 18 – 20 60 - 40 0,2
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
b 17 –19 60 - 40 0,3
O g‘ ir- III 16 – 18 60 - 40 0,3
Ili q  davr Yengil- I 20 – 25 60 - 40 0,2
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
a 21 – 23 60 - 40 0,3
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
b 20 –22 60 - 40 0,4
O g‘ ir- III 18 – 21 60 - 40 0,5
Issi q Yengil- I 20 – 30 60 - 40 0,3
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
a 20 – 30 60 - 40 0,4 - 0,5
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
b 20 – 30 60 - 40 0,5 - 0,7
O g‘ ir -  III 20 – 30 60 - 40 0,5 - 1,0
57 Doimiy   ishlarda   1- jadvalda   keltirilgan   mi q dorlar   ta ’ minlanishi   lozim ,   ular
h avoni   mutadillashtirishda   h am   majburiydir .  Biro q q ator   h ollarda ,  masalan   issi q lik
ko ‘ p   ajralib   chi q adigan   yoki   isitiladigan   xonalarining   h ajmi   katta   metallurgiya ,
mashinasozlik   va   bosh q a   zavodlarda   yo ‘ l   q o ‘ yiladigan   normalarga   asoslanishi
mumkin ,  biro q  me h nat   va   dam   olish   rejimlariga   q o ‘ yiladigan   gigiyenik   talablarga ,
organizmning   issi q lab   ketishi   va   sovu q   q otishini   oldini   olishga   q aratilgan   barcha
vositalaridan   foydalanishga   h am   amal   q ilish   zarur .
4.2.-jadval. Yilning sovuq va iliq davrida ishlab chiqarish xonalari harorati,
nisbiy namligi va havo harakati tezligining yo‘l qo‘yiladigan normalari
Ish
kategoriyalari H avo
h arorati,  o
S Nisbiy
namligi ,  % H araka
t tezligi , m / c Tash q ari
dagi  h avo
h arorati,  o
S
Yengil -  I 19 - 25 75 0,2 15 - 30
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
 a 17 - 23 75 0,2 15 - 30
O‘rtacha
o g‘ irlikdagi-II
 b 15 - 21 75 0,4 15 - 30
O g‘ ir -  III 13 - 19 75 0,5 15 - 30
Normalarda   organizmning   tashqi   muhitga   moslashish   faqat   tashqi
sharoitlarga   emas,   balki   mehnatning   og‘ir-engilligiga   bog‘liq   holda   o‘zgarib
turadigan issiqlik hosil qilishi miqdoriga aloqadorligi ham hisobga olinadi. Shunga
ko‘ra   yengil   ishlarda,   o‘rtacha   og‘irlikdagi   va   og‘ir   ishlarga  qaraganda,   havoning
birmuncha   yuqori   haroratlarda   va   harakatining   birmuncha   kam   tezlikda   bo‘lishi
qabul qilingan.
Yo‘l  qo‘yilishi  mumkin bo‘lgan normalar yilning sovuq va bir mavsumdan
ikkinchisiga  o‘tish  davrlarida (tashqi   havoning)   o‘rtacha  kundalik  harorati  –10   o
S
dan   yuqori   (yoki   muvofiq   holda   past)   doimiy   ish   joylaridan   tashqarida   (I-jadval)
birmuncha   katta   raqamlarda   o‘zgarib   turishi,   yilning   issiq   paytida   esa   (2-jadval)
sexlar   havosining   oshgan   harorati   (ayniqsa   O‘rta   Osiyo   sharoitida   va   issiqlik
ajralib   chiqishi   mumkin   bo‘lgan   sexlarda)   issiqlikning   aniq   ortiqcha   bo‘lishini
ko‘zda   tutadi.   Bu   tashqi   muhitining   issiq   bo‘lishi   bilan   birga   katta   miqdordagi
58 issiqlikni   yo‘qotishni   qiyinligi   bilan   bog‘liq.   Biroq   bu   holda   ham   normalar   yo‘l
qo‘ysa   bo‘ladigan   maksimumni   chegaralaydi   (ammo   O‘rta   Osiyo   sharoiti   uchun
emas). 
4.3. Favqulotda vaziyatlar
Favqulodda vaziyat (FV)- ma’lum xududda yuz bergan falokat, xalokat va
boshqa   turdagi   ofatlar   natijasida   kishilarning   o‘limiga,   salomatligiga,   tevarak
atrofdagi tabiiy muxitga sezilarli moddiy zarar yetkazuvchi, odamlarning turmush
sharoitini buzilishiga olib keladigan xolatdir.
FVlar xavfning tarqalish tezligiga ko‘ra, quyidagi guruhlarga bo‘linadi:
a) tasodifiy FV - yer silkinishi, portlash, transport vositalardagi avariyalar
va boshqalar;
b)  shiddatli  FV   -   yong‘inlar, zaxarli gazlar otilib chiquvchi portlashlar  va
boshqalar;
v)   mu’tadil   (o‘rtacha)   FV   -   suv   toshqinlari,   vulqonlarning   otilib   chiqishi,
radioaktiv moddalar oqib chiquvchi avariyalar va boshqalar;
g)   ravon   FV   -   sekinasta   tarqaluvchi   xavflar:   qurg‘oqchilik,
epidemiyalarning   tarqalishi,   tuproqning   ifloslanishi,   suvni   kimyoviy   moddalar
bilan ifloslanishi va boshqalar.
Favqulodda   vaziyatlar   tavsifiga   ko‘ra   (sababi   va   kelib   chiqish   manbaiga
ko‘ra):
1. Tabiiy tusdagi FV;
2. Texnogen tusdagi FV;
3. Ekologik tusdagi FVlarga bo‘linadi. 
Tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlarga3 xil turdagi xavfli xodisalar kiradi:
1) geologik xavfli xodisalar: zilzilalar, yer kuchishlari, tog‘ o‘pirilishlari va
boshqa xavfli geologik xodisalar;
2)   gidrometeorologik   xavfli   xodisalar:   suv   toshki   nlari,   sellar,   kor
kuchkilari,   kuchli   shamollar   (dovullar),   jala   va   boshka   xavfli   gidrometerologik
xodisalar;
59 3)   favqulodda   epidemiologik,   epizootik   va   epifitotik   vaziyatlar:alohida
xavfli   infeksiyalar  (o‘lat,  vabo,  sarg‘ayma,  isitma),  yuqumli   kasalliklar,  epidemik
toshmali   terlama,   Bril   kasalligi,   infeksiyalar-Sibir   yarasi,   quturish,   virusli
infeksiyalar-SPID;
Hozirgi vaqtda Birlashgan Millatlar Tashkiloti - BMT bo‘yicha favqulodda
vaziyatlarning tavsifiga yana qo‘shimcha qilib:
a) ijtimoiy-siyosiy tavsifdagi FV; 
b) harbiy tavsifdagi FV ni kiritish mumkin.
O‘zbekiston Respublikasi  Vazirlar Maxkamasining qaroriga ko‘ra bizning
mintaqada 7 xil FV turlari tasdiqlangan:
1. Zilzilalar, yersurilishi;
2. Sel, suv toshqinlari va boshqalar;
3.   Kimyoviyxavfli   ob’ektlarda   avariya   va   falokatlar   (o‘tkir   zaxarli
moddalarning ajralib chiqishi);
4. Portlash va yong‘in xavfi mavjud ob’ektlardagi avariya va falokatlar;
5.   Temir   yul   va   boshqa   transport   vositalaridatashish   paytidagi   avariya   va
falokatlar;
6. Xavfli epedemiyalarningtarqalishi;
7. Radioaktiv manbalardagi avariyalar.
Fuqaro   muxofazasi   davlat   tizimlari-harbiy   davrda   xam,   tinchlik   davrvda
xam   yuzaga   keladigan   xavflardan   axolini,   xududlarni,   moddiy   boyliklarni
muxofaza   qilishda   muxim   vazifalarni   bajaradi.Bu   borada   O‘zbekiston
Respublikasining 2000 yil 26 mayda qabul kilgan «Fuqaro muxofazasi to‘g‘risida»
gi qonunida o‘z aksini topgan.
Mana   shu   vazifalarni   muvaffaqiyatli   olib   bormay   turib,   zararlangan
xududlarda,   ob’ektlarda   mutadil   hayot   faoliyatini   yaratib   bo‘lmaydi.   Bu   ishlarni
davlat   organlari   orqali,   fuqaro   muxofazasi   boshchiligida   butun   xalq   yordamida
amalga oshiriladi.
FVDTning asosiy vazifalari qo‘yidagilardan iborat:
60 -tinchlik   va   harbiy   davrda   aholi   va   xududlarni   favqulodda   vaziyatlardan
muxofaza   qilish   sohasida   xuquqiy,   iqtisodiyva   me’yoriy   hujjatlarning   yagona
konsepsiyasini belgilash, ishlab chiqish va uni amalga oshirish;
-Respublika   xududidagi   mumkin   bo‘lgan   texnogen   va   tabiiy   favqulodda
vaziyatlarni ifodalash, bashoratlash ularning oqibatlarini baholash;
-favqulodda   vaziyatlarning   oldini   olish,   odamlar   xavfsizligini
ta’minlashga, xavfli texnologiyalar va boshqa ishlabchiqarishlarning barqarorligini
ta’minlashga qaratilgan ilmiy-texnik dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
-boshqaruv   organlari   va   tizimlarining   favqulodda   vaziyatlarning   oldini
olish   va   ularni   bartaraf   etish   uchun   mo‘ljallagan   kuch   va   vositalarining   doimiy
tayyorligini ta’minlash;
FVDTning   hududiyqo‘yi   tizimlari   o‘z   ma’muriy   xududlari   doirasida
favqulodda   vaziyatlarning   oldini   olish   va   ularni   bartaraf   etish   uchun
Qoraqalpog‘iston   Respublikasi,   viloyatlar   va   Toshkent   shahrida   tuziladi   hamda
tegishli   ravishda   tumanlar,   shaxarlar,   qishloqlar   va   ovullar   miqyosida   tashkil
topadi.
FVDThududiyqo‘yi   tizimlarining   vazifalari,   ularni   tashkil   etish,   kuch   va
vositalari   tarkibi,   faoliyat   ko‘rsatish   tartibi   maxalliy   geofizik   va   tabiiy,   iqlim
sharoitlarini,   kuchli   xavfli   ob’ektlarning   mavjudligini   hisobga   olib   belgilanadi
hamda   FVV   bilan   kelishilgan   xolda   Qoraqalpog‘iston   Respublikasi   Vazirlar
Kengashining Raisi, viloyatlar vaToshkent shaxar hokimi tomonidan tasdiqlanadi.
FVDTning   funksional   qo‘yi   tizimlari   vazirliklar,   davlat   qumitalari,
korporatsiyalar,   konsernlar,   uyushmalar   va   kompaniyalarda   atrof   muxitni,   kuchli
xavfli ob’ektlar xolatini kuzatish va nazorat qilishni  amalga oshirish, shuningdek,
ularga   qarashli   ob’ektlarda   o‘zlarining   ishlab   chiqarish   faoliyati   bilan   bog‘liq
favqulodda vaziyatlarning oldini olish hamda bartaraf etish uchun tashkil etiladi.
61 XULOSA
Biz   bu   bitiruv   malakaviy   ish   davomida   simsiz   tarmoqlarning   evolyutsiyasi
bilan tanishib chiqdik. 
“GPS   texnologiyasidan   foydalangan   holda   elektromontyorlarning   ish
faoliyatini   monitoring   qilish   va   loyhalash”   mavzudagi   Bitiruv   malakaviy   ishimni
tayyorlash jarayonida men yurtimizda ham GPS texnologiyasidan ko`p korxona va
kompaniyalar   foydalanib   kelmoqdalar   masalan:   Tog`-kon,   grafik   bo`yicha
harakatlanuvi   aftobus,   yuk   tashuvchi   trelerlarda   va   h.k   manashunday   yirik
korxonalar   bunday   GPS   qurilmalaridan   foydalanib   kelmoqdalar   va   korxona
raxbarlariga bir qancha qulayliklarni yaratib bermoqda.
GPS   texnologiyasini   oddiy   hayotda   balki   harbiy   sohalarda   ham
foydalanishadilar,   Askarlar   sog`ligiga   bir   qancha   yordam   ko`rsatmoqda   Askar
hayoti   naqadar   qiyinchilklar   va   balki   sinovlardan   tshkil   topgan.   Topshiriq   bilan
xizmatga   yo`l   olgan   askarning   tog`li   hududlarda   aloqa   vositalari   to`lqinlarni
uzulish   holatlari   ham   kuzatiladi,   shunday   hollarda   askar   tog`li   hududa   yiqlib
tushishi,   biron   bir   zaxarli   jonzot   chaqib   olishi   yoki   hushdan   ketish   xollari   ham
kuzatiladi,   shunday   hollarda   aloqaga   chiqolmagan   vaxtida   askarning   qayerda
joylashganini va uni onson toppish imkonini beradi.
X ulosa   sifatida   shuni   ta’kidlamoqchimanki,   zamon,   texnologiyalar   va
taraqqiyot   bir   joyda   to’xtab   turgani   yo’q.   Ilm-fan   taraqqiyoti   rivoji   juda   katta
tezlikda   ildamlab   ketayapti.   Demak,   biz   ham,   bizning   yurtimiz   ham   zamondan
ortda   qolmaslik   uchun   innovatsion   yangi   texnologiyalarni   amaliyotga   tadbiq
etaversa insonlarning hayoti ancha yengillashar edi. 
62 FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR RO‘YXATI
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.M.   Mirziyoyev,   “Axborot
texnologiyalari   va   kommunikatsiyalari   sohasini   yanada   takomillashtirish   chora
tadbirlari” to‘g‘risidagi 2018-yil 19-fevralda qabul qilgan mamlakatimiz farmoni.
2. https://www.electronicshub.org/wireless-communication-introduction-types-
applications
3. https://www.researchgate.net/publication/
268585438_evolution_of_wireless_mobile_communication_networks_and_future_
of_cellular_market_in_india
4.  http://www.wirelesscommunication.nl/reference/chaptr01/evolut.htm
5. https://www.ufinet.com/the-evolution-of-wireless-telecommunication-from-1g-
to-5g/
6. https://www.rfpage.com/evolution-of-wireless-technologies-1g-to-5g-in-mobile-
communication/
7.   “Toward   Designing   a   Li-Fi-Based   Hierarchical   IoT   Architecture”     Lamya   I.
Albraheem , Lamia H. Alhudaithy, Afnan A. Aljaser, Muneerah R. Aldhafian,
va   Ghada   M.   Bahliwah.     Information   Technology   Department,   King   Saud
University, Riyadh 11451, Saudi Arabia.
8.   M.   Leba,   S.   Riurean,   and   A.   Lonica,   ‘‘LiFi—The   path   to   a   new   way   of
communication,’’ in Proc. Iberian Conf. Inf. Syst. Technol. (CISTI), Jun. 2017,
pp. 1–6.
9. Y. Perwej, ‘‘The next  generation of  wireless communication using Li-Fi  (light
fidelity) technology,’’ J. Comput. Netw., vol. 4, no. 1, pp. 20–29, 2017.
10.   “ Analysis   of   Cybersecurity   Based   on   Li-Fi   in   Green   Data   Storage
Environments ” Vijey Thayananthan, King Abdulaziz University, Omar Ahmed
Abdulkader,   King   Abdulaziz   University,   Kamal   M.   Jambi,   King   Abdulaziz
University
63 11. Harald Haas, “Latest Li-fi Research News” http://www.lifi.eng.ed.ac.uk/
      The University of Edinburgh, 2015, UK.
12.   “An   Architecture   for   Wireless   Communication   Systems   using   Li-Fi
technology”, D. Satyanarayana, Alex Roney Mathew, and Sathyashree. S
13.   “ The   Technology   of   LiFi:   A   Brief   Introduction ”,   E   Ramadhani   and   G   P
Mahardika 2018 IOP Conf. Ser.: Mater. Sci. Eng. 325 012013
14.   “Future   of   Wireless   Technology-Lifi”,   Dhanush   Varanasi   Computer   Science
Engineering AMC Engineering College Bannerghatta Road, Bangalore, India
15. “Li-Fi – the future of wireless technology”, C Shyamala Kumari  *, S Florence,
K Prema  , L  Leema Priyadharshini,   Assistant  professor   Veltech  Rangarajan
Dr. Sakunthala R & D Institute of Science and Technology, Avadi, Chennai,
Tamilnadu, India.
16.   “ Evolution   of   Wireless   Networks   Technologies,   History   and   Emerging
Technology   of   5G   Wireless   Network:   A   Review ”,   Lateef   Olashile   Afolabi,
Esther   Toyin   Olawole1,   Fatimoh   Abidemi   Taofeek-Ibrahim,   Teslim   Nuhu
Mohammed and Olaide Eyiwumi Shogo, Department of Electrical/Electronic
Engineering   Institution,   Federal   Polytechnic   Offa,   Offa,   Kwara   State,
Nigeria,   Department   of   Computer   Science,   Federal   Polytechnic   Offa,   Offa,
Kwara   State,   Nigeria,   Department   of   science   Laboratory   Technology,
Federal Polytechnic Offa, Offa, Kwara State, Nigeria.
64

“ GPS tizimidan foydalangan holda elektromontyorlarning ish faoliyatini monitoring qilish tizimini loyihalashtirish ” KIRISH ................................................................................................... 3 I BOB ISH JARAYONIDA ISHCHILAR HOLATINI MONITORING QILISH TIZIMLARINI TAHLIL QILISH………………………… 6 1.1 Xodimlarning joylashuvini kuzatish tizimlarini tahlil qilish…................ 6 1.2 Xodimlarning sog’lig’i ko’rsatkichlarini monitoring qilish tizimlarini o’rganish………………………………………………………………. 1 3 1.3 Xodimlarning ish faoliyatini nazorat qilish tizimlarini o’rganish…… 16 II BOB GPS TIZIMINING TEXNIK VA DASTURIY TA’MINOTINING O`ZIGA XOS HUSUSIYATLARI……………………………………. 30 2.1 GPS tizimining ishlash prinsipi …………………………....................... 30 2.2 GPS dasturiy ta’minoti haqida ma’lumot………………………………. 3 6 2.3 GPS qurilmalari haqida ma’lumot ……..……………………………..... 4 0 III BOB GPS TIZIMI ASOSIDA UZTELEKOM SAMARQAND FILIALI ELEKTROMONTYOR-LARINING ISH FAOLIYATINI VA JOYLASHUV O`RNINI ANIQLASH VA MONITORING QILISH……………………………………………………………….. 4 4 3.1 GPS GF-07 trekerining texnik xususiyatlari…….……………………… 4 4 3.2 GPS asosida monitoring va kuzatuv tizimining modelini ishlab chiqish.. 4 9 IV BOB HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI VA MEHNAT MUHOFAZASI …… .............................................................................. .. 5 4 4.1 Elektr xavfsizligini ta’minlash shartlari va tahlili …………………… 54 4.2 Mikro iqlim tushunchasi.. ........... .................................. ............... ... .... ....... 56 4.3 Favqulotda vaziyatlar ………………………….. ... ................. ......... ........ 59 1

XULOSA …............................................................................................... 6 2 FOYDALANILGAN A DABIYOTLAR RO‘YXATI …....................... 6 3 MUNDARIJA 2

KIRISH Bugungi kunda mamalakatlar iqtisodiyotiga va millionlab kishilarning yashash sharoitlariga telekommunikatsiya texnologiyalari va axborotlashtirishning rivojlanish darajasi ta’siri kundan kunga tobora oshib bormoqda. Telekommunikatsiya texnologiyalari hozirgi kunda shakllanayotgan axborot infratuzilmasini asosi bo‘lib, mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishda muhim o‘rinni egallaydi. Davlatning rivojlanish taraqqiyoti telekommunikatsiya texnologiyalari va axborotlashtirishning rivojlanish darajasi bilan bog`liq bo`lib bormoqda. Zero, Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev o’z ma’ruzalarida “Biz yaqin yillar davomida aloqa va telekommunikatsiya rivoji bo’yicha jahon standartlari darajasiga kotarilishimiz lozim. Rivojlangan kommunikatsiya tizimi bo’lmasa, O’zbekistonning kelajagi ham bo’lmaydi. Biz buni aniq his qilishimiz lozim”, deya ta’kidlaganlar. Mamlakatda zamonaviy axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish, elektron davlat xizmatlarini ko‘rsatishning yaxlit tizimini yaratish, davlat organlarining aholi bilan muloqot qilishining yangi mexanizmlarini joriy etish yuzasidan izchil ish olib borilmoqda. Shu bilan birga, axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini boshqarish va joriy etish sohasidagi bir qator tizimli muammo va kamchiliklar ushbu sohaning jadal rivojlanishiga, sifatli axborot xizmatlarini ko‘rsatishga to‘sqinlik qilmoqda. Boshlash uchun xodimlar ish joyida va navbatchi ish vaqtida nazorat qilish odatda qabul qilingan amaliyot ekanligini va butun dunyo bo'ylab kompaniyalarda uzoq vaqtdan beri mavjud ekanligini tushunishi kerak. Shunday qilib, ular monitoringning qandaydir shakllarini qabul qilishlari kerak, ayniqsa ilg'or texnologiyalar buni amalga oshirishning ko'proq usullarini ta'minlaydi. Binobarin, har doim ma'lum darajada noqulaylik kuzatiladi. Mavzuning dolzarbligi . Ushbu bitiruv malakaviy ishida telekomunikatsiya sohasida faoliyat yurutuvchi telekommunikatsiya sohasi muhandislarining ish jarayonini kuzatish va monitoringini amalga oshirish imkonini beruvchi tizimning 3

loyihasini va amaliy yechimlarini ishlab chiq ish zarur . Bunda GPS tizimining ishlash jarayoni va prinsiplari bilan yaqindan tanishib chiqish kerak. Avtomatlashtirilgan monitoring tizimlari va trekerlar asosida jarayonni kuzatish taqsimlangan jarayonlarni nazorat qilishni osonlashtiradi, shu bilan birga GPS asosida qidiruv tizimini yengillashtiradi. GPS texnologiyasi kontekstida, xodim o'zi uchun qila oladigan eng yaxshi narsa, GPS texnologiyasi qanday ishlashi va GPS kuzatuvi atrofidagi mahalliy qonunlar haqida ma'lumot olishdir. Ular kasaba uyushmasidan yordam so'rashlari va bu borada jamoaviy tashabbus boshlashlari mumkin, shuning uchun u kamroq qo'rquvni his qiladi. Ayrim hodimlar odatda suiste'mollikka ko'proq moyil bo'lishadi, chunki ular o'z huquqlari va muammolari haqida bilishmaydi. Xodimlar, ayniqsa, monitoring kuchga kirganda, imzolagan siyosatlarni diqqat bilan o'qib chiqishlari va ishonchingiz komil bo'lmaganda savollar berishlari kerak. Har qanday kelishmovchilikda xodimlar xotirjam, hamkorlik va konstruktiv bo'lishlari kerak. Ish beruvchilar bilan ishonchni mustahkamlash juda muhim, chunki xodim boshchiligidagi kelishmovchiliklarga qarshi har qanday qarshilik ko'rsatish uchun emas, balki konstruktiv va maqbul natija uchun bajarish zarur. Xodimlar xotirjam, oqilona va konstruktiv bo'lgan holatlarda, eng oqilona ish beruvchilar o'zaro munosabat bildiradilar va xodimlarning fikrlarini hisobga oladilar. GPS vaqt va joylashuv haqida ma'lumot berish uchun ishlatiladi. Sun'iy yo'ldoshlar ma'lum bir vaqtda orbitadagi yulduzlar va yer usti stantsiyalari ma'lum bir joyda radarda bo'lishi kerak va qabul qiluvchi sun'iy yo'ldoshlardan signallarni qabul qiladi, qabul qiluvchi ushbu sun'iy yo'ldoshlar tomonidan taqdim etilgan barcha ma'lumotlarni yoki signallarni tahlil qiladi va shu sababli sizning aniq joylashuvingizni tavsiflaydi. Birituv malakaviy ishining maqsadi. Zamonaviy kuzatuv vositalaridan foydalangan holda korxona ishchilarining holatini monitoring qilish tizimini ishlab chiqish. GPS texnologiyasi asosida elektromontyorlarning faoliyatini nazorat qilish va monitoringni olib borish tizimini loyihalash va ishlab chiqish. 4

Bitiruv malakaviy ishining vazifalari. Ishning maqsadidan kelib chiqib, uning asosiy vazifalari quyidagilarni tashkil etadi: 1. Ishchilar holatini monitoring qilish tizimlarini tahlil qilish va o’rganish. 2. GPS tizimining texnik va dasturiy ta’minotining o`ziga xos hususiyatlarini o’rganish. 3. GPS tizimi asosida monitoring qilish jarayonini o’rganish va kuzatuv tizimini loyihalash. 4. GPS treker asosida elektromontyorlarning faoliyatini nazorat qilish tizimini ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishi natijalarining amaliy ahamiyati. 1. Ishlab chiqilgan monitoring tizimi soha korxonalari ishchilarining faoliyatini o’rganish va xizmat ko‘rsatishning sifat darajasini yaxshilash imkonini beradi. 2. Soha korxonalarining ishchilarini ishlash samaradorligini baholash uchun yangi vosita sifatida qo’llanilishi mumkin. 3. Nisbatan arzon va qulay tizim hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 4 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar r o‘yxatidan iborat. 5