logo

IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASI VA URUSH YILLARIDA XALQARO MUNOSABATLAR

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

73.6318359375 KB
IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASI VA URUSH YILLARIDA XALQARO
MUNOSABATLAR
Reja:
1. Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar. 
2.Germaniyaning   Polshaga   hujumi.   Ikkinchi   jahon   urushining   boshlanishi.   SSSR   va
G'arbiy davlatlarning pozitsiyalari.
3. SSSRning Polshaga qarshi harbiy yurishi.
4. Sovet Ittifoqining Boltiqbo'yi  davlatlari bilan o'zaro yordam shartnomasini  tuzishi.
Sovet-Fin urushi.
5. Uchlar paktning tuzilishi. Italiyaning Bolqondagi tajovuzkorligi.
6. Sovet-Yaponiya betaraflik shartnomasining tuzilishi.
7.   Germaniyaning   SSSRga   hujumga   tayyorgarlikning   yakunlanishi.   Stalinning   tashqi
siyosatdagi noto'g'ri hisob-kitoblari
8. Ikkinchi jahon urushi yillarida xalqaro munosabatlar.
9. Ikkinchi jahon urushining tugashi Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar.
Bir tomondan, Germaniya, Italiya, Yaponiya va, ikkinchi tomondan, AQSH, Angliya,
Fransiya davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashib bordi. AQSH, Angliya, Fransiya o‘z
mavqelarini   saqlab   qolish   uchun   zo‘r   berib   urinmoqda   edilar.   Ularga   qarama-qarshi
Germaniya   va   Yaponiyaning   bosqinchilik   siyosati   davom   eta   bordi.   Germaniya,   Italiya   va
Yaponiya   dunyoni   SSSR,   Xitoy,   SHarqiy   Yevropa   mamlakatlari   hisobiga   qaytadan
taqsimlashga
urinmoqda edilar.
1935 yil oktyabr oyida Italiya urush e’lon qilmasdan turib, Habashiston (Abissiniya)ga
bostirib   kirdi.   Italiya   o‘zining   bu   hujumi   bilan   Angliya   va   Fransiya   hukmron   doiralari
manfaatlariga zarar keltirdi, chunki Yevropadan Osiyoga boradigan dengiz yo‘llari uchun bu
harakat   katta   xavf   tug‘dirar   edi.   Ammo   Angliya   va   Fransiya   hukmron   doiralari
Habashistonni   Italiya   bilan   birga   “qayta   taqsimlab   olish”   payida   edilar.   “Millatlar   ligasi”
Italiyani bosqinchi davlat sifatida qoraladi. AQSH hukumati bo‘lsa, 1936 yilda “betaraflik”
niqobi   ostida   Italiya   bosqinchilarini   amalda   qo‘llab-quvvatladi.   Italiya   bu   vaziyatdan
foydalanib,   1936   yilning   may   oyida   deyarli   butun   Habashiston   hududini   bosib   oldi   va   o‘z
mustamlakasiga aylantirdi.
1936   yil   mart   oyida   Germaniya   Versal   va   Lokarno   shartnomalarini   buzib,   Reyndagi
demilitarizatsiya qilingan zonaga o‘z qo‘shinlarini kiritdi.
Angliya, Fransiya, AQSH va boshqa davlatlar Germaniyaning bu siyosatiga nisbatan passiv
ravishda norozilik bildirish bilangina cheklanib qoldilar.
1936   yil   iyul   oyida   general   Franko   boshchiligidagi   ispan   fashistlari   Germaniya   va
Italiya   yordamida   ispan   inqilobchilari   va   respublikachilariga   qarshi   isyon   ko‘tardilar.   Tez
orada   Germaniya   va   Italiya   Ispaniya   respublikachilariga   qarshi   chiqib,   harbiy   intervensiya
uyushtirdilar. 
1936-1939   yillar   davomida   Ispaniyaga   Italiya   tomonidan   150ming,   Germaniya
tomonidan  esa   50  ming  askar   va   zobitlar   yuborildi.   SHu  bilan   birga,   Italiya  va   Germaniya
Ispaniya   fashistlarini   qurol-yarog‘,   texnika   va   aviatsiya   kuchlari   bilan   ta’minlab   turdi.
Germaniya natsistlari va Italiya   fashistlari Angliya va Fransiyaning Afrika hamda Osiyoga
boradigan dengiz
yo‘llarini egallab ola boshladilar. SHunday qilib, urushning yana bir uchquni vujudga keldi.
Bunday   murakkab   xalqaro   vaziyatda   Angliya   va   Fransiya   “aralashmaslik”,   AQSH   esa “betaraflik”   siyosatini  olib  bordilar.  Urush   alangasi  er  yuzida  tobora  keng  yoyilmoqda  edi.
Ammo   Angliya,   Fransiya   hukmron   doiralari   natsistlar   va   fashistlarning   zo‘ravonliklariga
qarshilik  ko‘rsatmay,   aksincha,   ular  mavqelarining  oshib  borishiga  moyillik  ko‘rsatdilar  va
yordam   berdilar.   Lloyd-Jorj   Frankoga   yuqori   baho   berdi:   “Biz   general   Frankoni   burjua
tartiblari,   burjua   mulki   va   dinining   himoyachisi   deb   bilamiz”.   Fransiya   sotsialistik
partiyasining   lideri,   o‘sha   vaqtdagi   Fransiyaning   bosh   vaziri   Leon   Blyum   1936   yil   avgust
oyida   Angliyaning   Bolduin   boshchiligidagi   konservativ   hukumati   bilan   til   biriktirib,
davlatlarni   Ispaniyadagi   urushga   “aralashmaslikka”   chaqirdi.   Bir   qancha   davlatlar,   hatto
Germaniya   va   Italiya   ham   bu   siyosatni   og‘izda   go‘yo   qo‘llab-quvvatlagan   bo‘lsalarda,
amalda frankochilar siyosatini yoqlashda davom etdilar. 
1936   yil   9   sentyabrda   Londonda   Angliya   diplomati   Lord   Plimut   boshchiligida   27
davlat vakillaridan iborat “Aralashmaslik qo‘mitasi” tuzildi. Bu qo‘mita har bir davlatga uni
o‘z hududidan Ispaniyaga qurol-yarog‘ o‘tkazmaslik majburiyatini yukladi. Biroq bu siyosat
ko‘p o‘tmay barbod bo‘ldi. 
G‘arb   davlatlarinig   “aralashmaslik”   va   “betaraflik”   siyosatidan   foydalangan
Germaniya   va   Italiya   Ispaniya   fashistlariga   ko‘plab   qurol-yarog‘   va   ozuqa   zaxiralarini
etkazib berdi. AQSH bo‘lsa, Portugaliya orqali Ispaniyaga qurol-aslaha etkazib berdi.
1936–1939   yillar   davomida   Ispaniyada   yuz   bergan   fuqarolar   urushida   AQSH,
Angliya,   Fransiya   va   boshqa   davlatlar   Ispaniya   respublikachilariga   xiyonat   qildilar   va
Frankoning bu urushda g‘alaba qozonishiga imkon yaratdilar. Ular Franko hukumatini 1937
yildayoq tan oldilar. Rasmiy ravishda Franko hukumati Angliya, AQSH, Fransiya va boshqa
davlatlar tomonidan 1939 yil fevral-aprel oylarida tan olindi.
1936 yil oktyabr oyiga kelib, Germaniya–Italiya harbiy siyosiy bloki vujudga keldi va
u   “Berlin–Rim   o‘qi”   nomi   bilan   xalqaro   munosabatlar   tarixiga   kirdi.   Bu   ittifoqqa   binoan,
Germaniya   Italiyaning   Habashistonni   bosib   olganligini   tan   oldi   hamda   uning   Dalmatsiya,
Albaniya   va   Gretsiyani   bosib   olish   yo‘lidagi   sa’y-harakatlarini   qo‘llab-quvvatladi.   Italiya,
o‘z navbatida, Germaniyaning Avstriyani  qo‘shib olish maqsadini  yoqlab chiqdi. Italiya va
Germaniya Ispaniya masalasida ham bir xil pozitsiyada ekanliklarini bayon qildilar.
1936   yil   noyabrda   Germaniya   bilan   Yaponiya   o‘rtasida   “Kominternga   qarshi
ahdnoma”   tuzildi,   1937   yil   noyabrda   Italiya   ham   bu   ahdnomaga   qo‘shildi.   Ana   shu   niqob
ostida uch tajovuzkor davlat – Germaniya, Yaponiya va Italiya dunyoni qaytadan bo‘lib olish
rejasini ishlab chiqdilar. Sobiq AQSH prezidenti Guver 1937–1938 yillar davomida Yevropa bo‘ylab safarga chiqdi. O‘z safari davomida u Angliya rahbari Galifaks hamda Gitler bilan
uchrashdi. SHuningdek, u 1937 yil noyabr oyida Gitler bilan bo‘lgan suhbatda Angliyaning
Germaniya bilan bitim tuzishga tayyor ekanligini bildirdi. Hatto, Guver 1937 yilda Angliya
hukumati   nomidan   Germaniya,   Italiya,   Angliya   va   Fransiyadan   iborat   SSSRga   qarshi   blok
tuzishni   ham   taklif   etdi.   Biroq   G‘arb   hukmron   doiralari   orasida   sog‘lom   fikrlovchi,
keyinchalik   siyosat   bobida   shuhrat   qozongan   F.D.   Ruzvelt,   U.CHerchill,   SHarl   de   Goll
singari atoqli davlat va jamoat arboblari ham bor edi.
1937   yil   iyul   oyida   Yaponiya   Xitoyga   urush   e’lon   qildi.   Yaponiya   qo‘shinlari
SHimoliy,   Markaziy   va   so‘ngra   Janubiy   Xitoyga   bostiribkirdilar.   YApon   bosqinchilari   bu
urushni   “yashin   tezligida”   amalgaoshirmoqchi   edilar.   Yaponiyaning   bosqinchilik   urushi
Xitoyda   gomindanchilarni   kommunistlar   bilan   1937   yil   sentyabr   oyida   ittifoq   tuzishga
undadi. Xitoyda fuqarolar urushi to‘xtatildi. Yaponiyaga qarshi urushda Xitoyda birlashgan
Milliy   front   tashkil   etildi.   Sobiq   SSSR   Xitoyga   katta   yordam   berdi.   G‘arbiy   Yevropa
davlatlaridan   gitlerchilar   Germaniyasi   va   fashistik   Italiya   bilan   Myunxenda   tuzgan
bitimlaridan   ruhlangan   militaristik   Yaponiya   1938   yil   noyabr   oyidayoq   SHarqiy   Osiyoda
“yangi   tartib”   e’lon   qildi,   bu   “yangi   tartib”   SHarqiy   Osiyoda   faqat   Yaponiyaning
mustamlakaviy hukmronligini o‘rnatishdan iborat edi.
Angliya,   AQSH   va   Fransiya   Yaponiya   siyosatidan   norozi   edilar.   1937   yil   noyabr
oyida   Bryusselda   xalqaro   konferensiya   chaqirildi.   Bu   konferensiya   Yaponiya   va   Xitoy
hukumatlariga qarata murojaatnoma qabul qilish bilan cheklanib qoldi. Yaponiya hukumati
bu murojaatnomaga quloq solmay, o‘zining bosqinchilik siyosatini davom ettirdi.
1937–1938   yillar   davomida   sobiq   SSSRda   olib   borilgan   qatag‘on   siyosati
tariximizning qonli sahifalarini tashkil etadi. Millionlab ziyolilar, harbiylar, davlat va jamoat
arboblari   qatag‘on   qurboniga   aylandilar.   Ular   “xalq   dushmanlari”   tamg‘asi   ostida   otib
tashlandilar   yoxud Sibirdagi   lagerlarga  surgun  qilindilar. Sobiq  SSSRning  tajribali  marshal
va generallarining otib tashlanganligi, olim, yozuvchi va tadbirkorlarning qatag‘on qilinishi
natijasida SSSRning harbiy va mudofaa salohiyati zaiflashib ketdi. Bu holat Ikkinchi jahon
urushi   davrida   uning   urushga   tayyor   emasligini   ko‘rsatdi.   Oqibatda,   urush   yillarida   sobiq
SSSR eng ko‘p talafot ko‘rgan davlat bo‘ldi.
1939   yil   24   iyulda   Tokioda   Angliya   bilan   Yaponiya   o‘rtasida   bitim   imzolandi.   Bu
bitimni   Yaponiya   tashqi   ishlar   vaziri   Arita   bilan   Angliyaning   Yaponiyadagi   elchisi   Kreygi
imzoladilar.   Kreygi-Arita   bitimi   Yaponiyaning   tashabbusi   va   uning   bosqinchilik manfaatlariga to‘g‘ri kelganligi uchun xalq orasida   “Uzoq SHarq Myunxeni”   nomini oldi.
Angliya   va   Yaponiya   Xitoyda   bir-birlarining   manfaatlariga   qarshi   harakat   qilmaslik
to‘g‘risida   kelishib   oldilar.   Har   ikki   davlat   Xitoydagi   milliy-ozodlik   harakatlarini   ham
birgalikda bostirishlari kerak edi.
AQSH   va   Angliyaning   Uzoq   SHarqdagi   asosiy   maqsadi   Xitoy   xalqini   talash,   uni
qaram   qilishdan   iborat   edi.   SHu   bilan   birga,   ularning   diplomatiyasi   Yaponiya   bilan   sobiq
SSSRni  urishtirib  qo‘yish  va,  shu  orqali, har  ikkala  davlatni   zaiflashtirish  yo‘li  bilan  Uzoq
SHarqda   o‘z   mavqeini   mustahkamlash   maqsadida   edi.   Yaponiya–SSSR   munosabatlari
keskinlashdi va 1939 yil may-avgust oylarida yaponlar Mo‘g‘ulistonga hujum qilishdi. Sobiq
SSSRning   yordami   tufayli   Xalxingol   mavzesidagi   jangda   yaponlar   mag‘lubiyatga   uchradi.
Bu jangda sovet zobiti, bo‘lg‘usi sarkarda G.K.Jukov o‘z harbiy mahoratini namoyish etdi.
“Myunxen fitnasi” va Chexoslovakiyaning qurbon qilinishi. Agressiyaga nisbatan
loqaydlik va beparvolik siyosati .   Yevropada Gitler o‘zining bosqinchilik siyosatini davom
ettirdi.   1938   yil   11   martda   Avstriya   Germaniya   tomonidan   bosib   olindi.   Angliya   va
Fransiyaning “aralashmaslik”, AQSHning “betaraflik” siyosati ham Gitlerga Avstriyani imi-
jimida   bosib   olishda   juda   qo‘l   keldi.   Avstriya   bosib   olingach,   Chexoslovakiyaga   qarashli
bo‘lgan   Sudet   viloyati   ustida   Germaniya–Chexoslovakiya   tortishuvlari   “Sudet   inqirozi”ni
keltirib   chiqardi.   Sudet   viloyatida   nemis   millatiga   mansub   aholi   istiqomat   qilar,   ular
millatchilik   kayfiyatida   bo‘lib,   Germaniyaga   “birlashishni”   talab   qildilar.   1938   yil   28-29
aprel kunlari Londonda Angliya va Fransiyaning bosh vazirlari hamda tashqi ishlar vazirlari
yig‘ilib,   kengashda   Sudet   viloyati   muammosini   “tinch   yo‘l   bilan   hal   qilish”ga   kelishib
oldilar.   1938   yil   may   oyidagi   “Sudet   inqirozi”   natijasida   Germaniya   va   Chexoslovakiya
o‘rtasida   urush   boshlanishiga   bir   bahya   qoldi.   Bu   qarama-qarshilikda   AQSH,   Angliya   va
Fransiya   amalda   Chexoslovakiyani   emas,   balki   Germaniyani   qo‘llab-quvvatladilar.   Ular
qanday   qilib   bo‘lmasin,   Germaniyaning   SHarqqa,   ya’ni   SSSRga   tomon   yurishini
rag‘batlantirish niyatida edilar. 
1938   yil   yozida   Angliya   vakili   Rensimen   Yevropa   davlatlariga   tashrif   buyurib,
Chexoslovakiyadan   Sudetni   Germaniyaga   topshirishni   va   SSSR–Chexoslovakiya   o‘rtasida
imzolangan o‘zaro yordam bitimini bekor qilishni talab qildi.
Fransiya hukmron doiralari 1938 yil fevral oyidayoq Chexoslovakiya bilan 1935 yilda
tuzilgan shartnoma o‘z kuchini  yo‘qotdi  va Fransiya  Angliyasiz Chexoslovakiyaga  yordam
berolmaydi, deb bayonot berdilar. Gitlerning Sudet to‘g‘risidagi talabi jiddiy tus oldi. 1938 yil   13   sentyabrda   Sudetda   fashistik   isyon   yuz   berdi.   Isyon   Chexoslovakiya   hukumati
tomonidan   bostirilgach,   Gitler   g‘azablanib,   o‘z   chegara   qo‘shinlarini   jangovar   holatga
keltirdi.
1938 yil 29-30 sentyabr kunlari Myunxenda Gitler, Mussolini, CHemberlen va Dalade
uchrashdilar.   Myunxenda   gitlerchilar   talab   qilgan   Sudet   va   boshqa   hududlarni
Chexoslovakiyadan   Germaniyaga   topshirish   to‘g‘risida   kelishib   olindi.   Myunxen   bitimi
amalda   Ikkinchi   jahon   urushini   tezlashtirgan,   o‘taketgan   qabih   va   mudhish   bitim   edi.
Angliya   va   Fransiya   bosh   vazirlari   CHemberlen   bilan   Dalade   maqtanib   “biz   tinchlik
keltirdik”   deb,   London   hamda   Parijga   qaytishdi.   Biroq   keyinchalik   tarixda   ushbu   bitim
“Myunxen fitnasi” nomini oldi.
1938   yil   30   sentyabr   Chexoslovakiya   hukumati   a’zolari   va   prezident   Beneshning
Myunxen   konferensiyasi   qarorlarini   qabul   qilishdan   boshqa   choralari   qolmagan   edi.
Chexoslovakiya   taslim   bo‘ldi.   AQSH   ham   Chexoslovakiyani   qurbon   qilish   hisobiga
Germaniyaga   yon   bosdi.   1935   yil   may   oyida   SSSR,   Fransiya,   Chexoslovakiya   o‘rtasidagi
bitimlar o‘z-o‘zidan barbod bo‘ldi.
1938   yil   oktyabr   oyida   Germaniya   Chexoslovakiyaning   Sudet   va   boshqa   chegara
hududlarini   bosib   oldi.   CHexiya   va   Moraviya   Germaniyaning   “protektorati”   deb   e’lon
qilindi. Slovakiya nomigagina “mustaqil” deb e’lon qilindi. 1939 yil mart oyida Ispaniyada
general Franko boshchiligida fashistik tartibot o‘rnatildi. Ruminiya va Vengriya gitlerchilar
blokiga a’zo bo‘lib kirdi. 1939 yil  aprel  oyida Italiya Albaniyaga hujum  qildi  va uni  bosib
oldi. 1939 yildan boshlab, Gitler Daniyaning Germaniyaga topshirilishini va Polsha yo‘lagi
(koridori) orqali SHarqiy Prussiyaga qadar temir yo‘l o‘tkazishni hamda avtostrada qurishga
ruxsat berilishini qat’iy talab qildi.
SHu   munosabat   bilan,   Germaniya   va   Polsha   o‘rtasida   vaziyat   keskinlashdi.   AQSH,
Angliya   va   Fransiya   davlatlarining   “betaraflik”   va   “aralashmaslik”   siyosati   natijasida
Germaniya   Avstriya   va   Chexoslovakiyani   bosib   olgach,   Yevropadagi   siyosiy   ahvol   va
strategik   vaziyat   Gitler   Germaniyasi   foydasiga   o‘zgarib   ketdi.   1939   yil   12-21   avgustda
Moskvada  bo‘lib  o‘tgan  Angliya,  Fransiya  va   SSSR   o‘rtasidagi  harbiy  muzokaralarda  ham
Angliya va Fransiya sobiq SSSRning takliflarini e’tiborsiz qoldirdi. 
Sobiq   SSSR   xalqaro   miqyosda   yakkalanib   qoladigan   bo‘ldi.   1939   yil   23   avgustda
Moskvada   SSSR   va   Germaniya   o‘rtasida   o‘zaro   10   yillik   muddat   davomida   bir-birlariga
qarshi   urush   qilmaslik   to‘g‘risida   pakt   imzolandi.   Bu   pakt   “Molotov-Ribbentrop   pakti” nomini oldi. Bu bitimdagi  maxfiy moddalarga binoan sobiq SSSR Latviya, Litva, Estoniya
hamda   Polsha   tarkibidagi   G‘arbiy   Ukraina   va   G‘arbiy   Belorussiyani   o‘z   tasarrufiga   olishi,
Germaniya   esa   Polshaning   barcha   qolgan   erlarini   bosib   olishi   nazarda   tutilgan   edi.
“Molotov-Ribbentrop   pakti”ning   ana   shu   moddalari   uzoq   yillar   davomida   xalqdan   maxfiy
tarzda yashirib kelindi. Ushbu paktning yagona nusxasi 1989 yildagina topildi va uning to‘la
mazmuni dunyo jamoatchiligiga oshkor etildi.
SHunday qilib, 1938 yil sentyabr oyining oxiridagi “Myunxen kelishuvi” va 1939 yil
23   avgustda   Moskvada   imzolangan   “Molotov-Ribbentrop   pakti”   gitlerchilarga   Ikkinchi
jahon urushini boshlash uchun qulay zamin yaratdi.
Germaniyaning   Polshaga   hujumi.   Ikkinchi   jahon   urushining   boshlanishi.   SSSR
va G'arbiy davlatlarning pozitsiyalari.
1939   yil   1   sentyabrda   fashistlar   Germaniyasi   Polshaga   tajovuzkor   qurolli   hujum
boshladi.   3   sentabrda   Buyuk   Britaniya   va   Fransiya   ittifoqchilik   majburiyatlarini   bajarib,
Germaniyaga   urush   e'lon   qildilar.   Urushga   ingliz   hukmronliklari   (Kanada,   Avstraliya,
Janubiy   Afrika   Ittifoqi,   Yangi   Zelandiya),   shuningdek,   Angliya   va   Fransiyaning   barcha
mustamlaka mulklari kirdi. Shunday qilib Ikkinchi jahon urushi boshlandi
Germaniyaga   urush   e'lon   qilgan   Angliya   va   Fransiya   hech   qanday   faol   harbiy
harakatlarni amalga oshirmadi. Shunday qilib, Polsha ittifoqchilarning yordamiga umid qilib,
halokatga uchradi. Natsistlar Polshaga qarshi 1,8 million askar, 2800 ga yaqin tank, 2000 dan
ortiq   samolyot,   10000   dan   ortiq   artilleriya   va   gaubitsalarni   jamladilar.   900   ming   kishidan
iborat   Polsha   qo'shinlari   dushmanga   qattiq   qarshilik   ko'rsatdilar,   ammo   kuchlar   teng   emas
edi.  Umuman   olganda,   ikki   haftalik  janglarda   Polshaning   faol   armiyasi   shaxsiy   tarkibining
yarmini   yo'qotdi.   12   sentyabr   kuni   Lvov   hududida   motorli   nemis   bo'linmalari   allaqachon
egallab olgan edi. Sentyabr oyining oxiriga kelib, Polsha qurolli kuchlari to'liq mag'lubiyatga
uchradi. Gitlerning 8-12 oktyabrdagi farmonlari bilan Polsha davlati tugatildi, o sha paytdagiʻ
Polshaning g arbiy qismi Germaniyaga qo shib olindi, Polshaning qolgan hududida “Polsha	
ʻ ʻ
viloyatlari general-gubernatori” tuzildi. Natsistlar siyosatining asosini Polsha davlatchiligini
yo'q   qilish,   polyak   va   yahudiy   aholisining   genotsidi   tashkil   etdi.   Shunga   qaramay,   Polsha
rahbariyati 30 sentabrda surgundagi hukumatni shakllantirishga muvaffaq bo'ldi
Urushga   tayyorgarlikni   yakunlashga   ulgurmagan   fashistik   Italiya   Germaniyaning
"jangovar   bo'lmagan   ittifoqchisi"   pozitsiyasini   egalladi.   Yaponiya   "Yevropadagi   hozirgi
urushga" aralashmasligini e'lon qildi. Bundan tashqari, Xalxin Goldagi mag'lubiyatdan keyin u  SSSR   bilan  munosabatlarni   tartibga   solishga   majbur   bo'ldi.  1939-yil   16-sentabrda   harbiy
harakatlarni   to xtatish   to g risida   Sovet-Mo g ul-Yapon   protokoli   imzolandi   va   1939-yilʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
oktabrda chegarani aniqlashtirish bo yicha qo shma komissiya tuzildi.	
ʻ ʻ
Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan Turkiyaning tashqi siyosat yo nalishi masalasi	
ʻ
keskinlashdi.   Anqara   Sovet   Ittifoqi   bilan   Bolqon   va   Qora   dengizda   cheklangan   harbiy-
siyosiy   hamkorlik   bo'yicha   muzokaralar   olib   borishga   harakat   qildi.   Biroq,   Germaniya
rahbariyati,   aslida,   mumkin   bo'lgan   sovet-turk   kelishuvlarini   barbod   qildi.   Turkiya   tashqi
ishlar vaziri Sh.Saracho g lining 1939-yil oktabr oyida Moskvaga qilgan missiyasi samarasiz	
ʻ ʻ
bo lib   chiqdi.   Diplomatik   manevrlar   natijasida   1939-yil   19-oktabrda   Turkiya,   Buyuk	
ʻ
Britaniya   va   Fransiya   o rtasida   uch   tomonlama   o zaro   yordam   shartnomasi   imzolandi.	
ʻ ʻ
Shartnomada   YYevropa   davlatining   O‘rta   yer   dengizi   va   Bolqonda   shartnoma
ishtirokchilaridan   biriga   qarshi   tajovuzkorligi   nazarda   tutilgan   edi.   To'g'ri,   Anqaraning
talabiga   binoan   shartnoma   Turkiyani   SSSR   bilan   qurolli   mojaroga   jalb   qilishi   mumkin
bo'lgan vaziyatlarga taalluqli emas edi.
Qo'shma   Shtatlar   Angliya-Fransiya   koalitsiyasini   qo'llab-quvvatlagan   bo'lsa-da,   1941
yil dekabrigacha urushdan tashqarida qoldi.
Reyxning Yevropadagi yutuqlarini mustahkamlash va Angliyani urushdan olib chiqish
uchun   Gitler   1939   yil   oktyabr   oyida   o'zining   "tinchlik   takliflari"   ni   aytdi.   Uning
ta'kidlashicha,   Versal   tinchlik   shartnomasi   asosida   yaratilgan   Polshaning   qayta   tiklanish
imkoniyati   yo'q   edi.   Nemis   Fureri,   mustamlaka   mulklarini   yanada   adolatli   taqsimlashdan
tashqari,   Buyuk   Britaniya   va   Fransiyaga   qarshi   hech   qanday   talab   qo'yish   niyatida
emasligiga   ishontirdi.   Natsistlar   yetakchisi   Angliya   va   Fransiyani   urush   boshlaganlikda   va
cho’zganlikda   aybladi.   Biroq,   Angliya   va   Fransiya   rahbarlari   Gitlerning   Yevropada   nemis
gegemonligini tan olishga bo'lgan bu urinishlarini rad etishdi.
Ikkinchi   jahon   urushining   dastlabki   davrida   SSSR   tashqi   siyosati   1939   yil   avgustda
tuzilgan Sovet-Germaniya hujum qilmaslik to'g'risidagi  paktga asoslandi. Sovet Ittifoqining
Stalinist rahbariyati urushdan rasman chetda qolgan holda o'zi uchun maksimal foyda olishga
intildi.   Biroq,   Sovet   betarafligida   nemisparastligi   aniq   edi.   SSSR   Germaniya   bilan   siyosiy,
diplomatik, iqtisodiy va harbiy hamkorlikni amalga oshirdi.
Xalqaro munosabatlar tarixida Ikkinchi jahon urushi besh davrga bo‘lib o‘rganiladi.
I davr – 1939 yil 1 sentyabrdan 1941 yil 22 iyungacha. II davr – 1941 yil 22 iyundan to 1942 yil 19 noyabrgacha bo‘lgan bosqichni  qamrab
oladi.
III davr – 1942 yil 19 noyabrdan to 1943 yil oxirigacha cho‘zildi.
IV davr – 1944 yil boshidan to 1945 yil 9 maygacha, ya’ni Germaniyaning uzil-kesil
mag‘lubiyatigacha bo‘lgan bosqichni o‘z ichiga oladi.
V davr esa – 1945 yil 9 maydan to militaristik Yaponiyaning to‘la mag‘lubiyatigacha,
ya’ni   1945   yil   2   sentyabrgacha   bo‘lgan   vaqtni,   Ikkinchi   jahon   urushi   o‘z   nihoyasiga   etgan
davrni, qamrab oladi.
1939 yil sentyabrda urush boshlangach, na Angliya, na Fransiya Germaniyaga qarshi
G‘arbda   qat’iy   urush   olib   bormadilar,   shu   sababli,   1939–1940   yilgi   urush   harakatlari
zamondoshlar tomonidan “g‘alati urush” nomini oldi.
Keyinchalik bu haqda Nyurnberg mahkamasi jarayonida ishtirok etgan nemis generali
Yodl shunday degan edi: “Biz 1939 yil mag‘lubiyatga uchramaganligimizning sababi shunda
ediki, o‘shanda 110 ta ingliz va fransuz diviziyalari atigi 23 nemis diviziyasiga qarshi qat’iy
urush olib bormadi”. Angliya va Fransiyaning Germaniya bosqinchilariga qarshi qat’iy urush
olib bormaganliklari sababli, 1940 yilda nemis qo‘shinlari Daniya, Norvegiya, Gollandiya va
Lyuksemburgni   bosib   oldilar.   1940   yil   bahor   faslida   Bolqon   yarim   oroli   ham   Germaniya
tomonidan ishg‘ol etildi.
SSSRning Polshaga qarshi harbiy yurishi.
Sovet-Germaniya   do'stlik   va   chegara   shartnomasi   SSSR   va   Germaniya   o'rtasidagi
hujum   qilmaslik   to'g'risidagi  shartnomaga   ilova  qilingan   maxfiy  protokolga  muvofiq  Sovet
rahbariyati   Polshaga   hujum   qilishga   tayyorgarlik   ko'rayotgan   edi.   17-sentyabrda   urushning
boshlanishi   Polsha   davlatining   ichki   muvaffaqiyatsizligini   ochib   berdi,   Polsha   davlati   va
hukumati   haqiqatda   o'z   faoliyatini   to'xtatdi,   deb   e'lon   qildi.   (Bu   gaplar   haqiqatga   to‘g‘ri
kelmasdi.)   Hozirgi   vaziyatda   Qizil   Armiya   bo‘linmalariga   Polsha   hududiga   kirib,
mamlakatning   sharqiy   qismini   (G‘arbiy   Ukraina   va   G‘arbiy   Belorussiya   hududlarini)
egallash  buyurildi.  Shunday qilib,  Stalin  rahbariyati   bir   qator  xalqaro shartnomalarni   buzdi
va Polsha davlatiga sharqdan hujum qildi. Polsha qo shinlarining deyarli qarshiliklariga duchʻ
kelmay,   Qizil   Armiya   12   kun   ichida   g arbga   qarab   250-350   km   yurib,   13   millionga   yaqin	
ʻ
aholiga   ega   Polsha   hududining   yarmiga   yaqinini   egalladi.   Bosib   olingan   hududlarni
sovetlashtirish boshlandi Sovet davlati hududiy foyda ko’rdi, lekin shu bilan birga Polsha bundan buyon SSSR
va Germaniya o'rtasida bufer sifatida mavjud bo'lishni to'xtatdi. Natsistlar reyxi YYevropada
o'z   mavqeini   mustahkamladi   va   Sovet   Ittifoqi   bilan   to’g’ridan-to’g’ri   chegaraga   ega   bo’lib
oldi.
Qizil   Armiyaning   Polsha   kampaniyasi   paytida   200   000   dan   ortiq   polshalik   harbiy
xizmatchilar   Sovet   hokimiyati   qo'liga   o'tdi.   Askarlarning   katta   qismi   uylariga   tarqatib
yuborildi.   Biroq,   15   mingga   yaqin   ofitser   internirlanganlar   uchun   lagerlarga   joylashtirildi.
1940   yil   aprel   oyida   ular,   shuningdek,   jandarmlar,   politsiyachilar,   chegarachilar   -   jami   22
mingga  yaqin   kishi   -   Bolsheviklar   Butunittifoq   Kommunistik   partiyasi   Markaziy   Qo'mitasi
Siyosiy   byurosining   qarori   bilan   Katin   shahrida   sudsiz   va   tergovsiz   otib   tashlangan.   Ular
Smolensk yaqinida, Kalininda (Tver) Mednoye qishlog'i yaqinida va Xarkovda dafn etilgan.
Polshaga qarshi harbiy harakatlarning tugashi va mustaqil Polshaning tugatilishi Sovet
va   Germaniya   rahbariyati   tomonidan   hal   qilinishi   kerak   bo'lgan   bir   qator   muammolarni
keltirib   chiqardi.   I.Stalin   Germaniyaga   Lyublin   voevodligi   va   Varshava   voevodligining
g arbiy qismini (Bug agacha) berishni taklif qildi.ʻ ʻ
Buning   uchun   nemislar   Litvani   SSSR   manfaatlari   doirasiga   kiritishga   rozi   bo'lishadi
deb   o’ylashdi   27   sentabrda   Moskvaga   qayta   kelgan   Germaniya   tashqi   ishlar   vaziri   I.   fon
Ribbentrop   va   Sovet   hukumati   rahbari   va   tashqi   ishlar   xalq   komissari   V.   M.   Molotov
o rtasida muzokaralar boshlandi. Muzokaralarda I.Stalin ishtirok etdi. Natijada, ertasi  kuni,
ʻ
28   sentyabrda   SSSR   va   Germaniya   o'rtasida   do'stlik   va   chegara   to'g'risidagi   shartnoma
imzolandi.
Sovet   Ittifoqining   Boltiqbo'yi   davlatlari   bilan   o'zaro   yordam   shartnomasini
tuzishi.
1939-yil   23-avgust   va   28-sentabrdagi   maxfiy   sovet-german   kelishuvlariga   ko ra	
ʻ
Sovet-Germaniya   hamkorligi   Estoniya,   Latviya   va   Litva,   shuningdek   Finlyandiyani   Sovet
Ittifoqi   manfaatlari   doirasida   ekanligini   qayd   etgan   edi.   Sentyabr   oyining   oxiri   -   oktyabr
oyining   boshlarida   Sovet   rahbariyati   Boltiqbo'yining   uchta   davlati   hukumatlariga   bosimni
kuchaytirdi va ulardan SSSRning ushbu mamlakatlar hududida harbiy bazalarga ega bo'lish
va   o'z   harbiy   garnizonlarini   o'sha   erda   joylashtirish   huquqi   bilan   o'zaro   yordam   to'g'risida
ikki tomonlama shartnomalar tuzishga intildi. 
Sovet   bosimi   o'z   natijasini   berdi.   28   sentyabrda   SSSR   va   Estoniya   o rtasida   o zaro	
ʻ ʻ
yordam to g risidagi pakt, 5 oktyabrda Latviya bilan, Vilna shahri va Vilna viloyatini Litva	
ʻ ʻ Respublikasiga o tkazish to g risida va 10 oktyabrda SSSR va Litva o rtasida o zaro yordamʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida shartnoma imzolandi.. Ushbu shartnomalarga ko'ra, har ikki tomon Yevropaning	
ʻ ʻ
buyuk davlatlaridan biri tomonidan to'g'ridan-to'g'ri hujum yoki hujum tahdidi yuzaga kelgan
taqdirda bir-biriga har qanday yordam, shu jumladan harbiy yordam ko'rsatishga va'da berdi.
Estoniya,   Latviya   va   Litva   SSSRga   o'z   hududida   harbiy   va   dengiz   bazalariga   ega
bo'lish,   shuningdek,   bu   bazalarda   20-25   ming   kishilik   garnizonlarni   joylashtirish   huquqini
berdi. Litva bilan tuzilgan shartnoma unga 1939 yil sentyabrgacha Polshaga tegishli bo'lgan
Vilna shahri va Vilen viloyatini o'tkazishni nazarda tutgan edi.
O'zaro yordam shartnomalari urush sharoitida maqsadga muvofiq va asosli chora edi.
Ular SSSRning Boltiqbo'yi mintaqasida davlat manfaatlarini ta'minladilar
Sovet-Fin urushi
Sovet-Germaniya   kelishuvlariga   ko'ra,   Finlyandiya   ham   SSSR   manfaatlari   doirasiga
kiritilgan edi.
Ikki qo'shni davlat o'rtasidagi munosabatlar murakkab va ba'zida keskin edi.
Xalqaro vaziyatning yomonlashuvi  sharoitida Sovet  rahbariyati Leningrad xavfsizligi
haqida   tashvishlanishni   ko'rsatdi   -   Finlyandiya   bilan   chegara   SSSRning   ushbu   eng   muhim
siyosiy va iqtisodiy markazidan 32 km uzoqlikda o'tardi.
1939   yil   bahorida   boshlangan   chegara   yo'nalishini   o'zgartirish   bo'yicha   Sovet-
Finlyandiya   muzokaralari   oktyabr   oyida   Moskvada   qayta   tiklandi.   Stalin   Xelsinkiga
Estoniya,   Latviya   va   Litva   bilan   tuzilgan   shartnomalar   modeli   bo'yicha   o'zaro   yordam
shartnomasini tuzishni taklif qildi, ammo Finlyandiya rahbariyati rad etdi.
Hududni ijaraga olish, almashtirish yoki sotish bo'yicha Sovetlarning barcha takliflari
rad etildi, muzokaralarda murosaga kelishning iloji bo'lmadi.
13-noyabr   Sovet-Finlyandiya   muzokaralari   to'xtatildi.   O'shanda   Stalin:   "Biz
Finlyandiya   bilan   jang   qilishimiz   kerak",   dedi.   Kreml   diktatori   urushni   tanladi.   28-noyabr
kuni Sovet rahbariyati Finlyandiya bilan hujum qilmaslik to'g'risidagi  shartnomani  qoraladi
va ertasi kuni u bilan diplomatik munosabatlarni uzdi.
30-noyabr   kuni   Qizil   Armiya   bo'linmalari   Finlyandiya   bilan   chegarani   kesib   o'tdi   va
uning hududida harbiy harakatlar boshladi. Urush boshlandi, u "Qishki urush" deb nomlandi.
Finlyandiyaga   qarshi   urush   bilan   Stalin   rahbariyati   uni   qandaydir   tarzda   Sovet   ta'siri
doirasiga   kiritishga   va   shimoli-g'arbiy   chegarasini   mustahkamlashga   harakat   qildi.   Kreml
qisqa   muddatli   g'alabali   harbiy   kampaniyaga   pul   tikdi.   Sovet   rahbariyati   tashabbusi   bilan “qishki   urush”   boshlangandan   so‘ng,   Kominternning   ko‘zga   ko‘ringan   arbobi   O.  Kuusinen
boshchiligida   Finlyandiya   Demokratik   Respublikasi   (FDR)   deb   ataladigan   xalq   hukumati
tuzildi. 2 dekabr kuni Molotov va Kuusinen Moskvada  CCCP  va FDR o'rtasida do'stlik va
o'zaro   yordam   shartnomasini   imzoladilar.   Aftidan,   SSSR   uchun   qulay   bo'lgan   harbiy
harakatlar rivojlanishi bilan Kuusinen hukumati Finlyandiyada sovetparast rejimini o'rnatish
uchun qulay vositaga aylanishi mumkin edi.
Biroq,   Qizil   Armiya   bo'linmalari   harakatda   Kareliya   Istmusidagi   Finlyandiya
istehkomlarining   kuchli   mudofaa   chizig'ini   buzib   o'tolmadi,   harbiy   harakatlar   uzoq   davom
etgan   xarakterga   ega   bo'ldi.   "Qishki   urush"   davrida   Qizil   Armiyani   harbiy   harakatlarga
tayyorlashda, ayniqsa qishning og'ir sharoitlarida bir qator jiddiy kamchiliklar aniqlandi.
Stalinist   rahbariyatning   xatti-harakatlari   xalqaro   huquqning   jiddiy   buzilishini
anglatardi va agressiya sifatida baholandi. 1939 yil 14 dekabrda Millatlar Ligasi  SSSRning
Finlyandiyaga   qarshi   harakatlarini   qoraladi   va   shu   kuni   uni   ushbu   xalqaro   tashkilotdan
chiqarib yubordi.
Amerika   Qo'shma   Shtatlari   1940   yil   yanvar   oyida   SSSR   bilan   savdoga   "ma'naviy
embargo" kiritdi, bu 1941 yil yanvarigacha amal qildi.
Urushayotgan   tomonlar   Sovet   Ittifoqining   Finlyandiyaga   qarshi   urushiga   boshqacha
munosabatda   bo'lishdi.   Germaniya   SSSRga   nisbatan   xayrixoh   betaraflik   pozitsiyasini
egalladi.   Germaniyaning   Moskvadagi   elchisi   F.Shulenburg   xalq   komissari   V.Molotovga
“Germaniya   hukumati   va   nemis   jamoatchiligi   hech   qanday   asosga   ega   emas   va   SSSR   va
Finlyandiya   o rtasidagi   ziddiyatga   aralashishni   istamaydi,   Finlyandiya   va   Skandinaviyaʻ
mamlakatlariga nisbatan hamdardlik bildiradi” dedi.
Fransiya va Angliyaning munosabati SSSRga ochiq dushmanlik edi. Buyuk Britaniya
va   Fransiyaning   harbiy   va   siyosiy   rahbariyati   Finlyandiyaga   yordam   berish   uchun
ekspeditsiya   kuchlarini   yuborish,   shuningdek,   Kavkazdagi   (Boku)   sovet   neft   konlarini
bombardimon   qilish   imkoniyatini   muhokama   qildi.   Rejalashtirilgan   harakat   Sovet
salohiyatiga   zarba   berish,   shuningdek,   Germaniyaning   iqtisodiy   blokadasini   kuchaytirish
uchun   mo'ljallangan   edi.   Biroq,   frantsuzlar   va   inglizlar   o'rtasidagi   kelishmovchilik   bu
ishlarni amalga oshirishga to’sqinlik qildi. London Sovet Ittifoqining Germaniya tomonidagi
urushga qo'shilishi oqibatlaridan qo'rqdi
Fransiya   va   Buyuk   Britaniya   o'z   rejalarini   uyg'unlashtirishga   harakat   qilgayotgan   bir
paytda,   SSSR   va   Finlyandiya   o'rtasidagi   urush   tugadi.   Qizil   Armiya   kuchlari   tanklar, aviatsiya   va   artilleriya   sohasida   katta   ustunlikka   ega   bo'ldi.   1940   yil   fevral   oyida   ular
Finlyandiya istehkom chizig'ini kesib o'tdilar va butun front bo'ylab hujumga o'tdilar.
Finlyandiya   mag'lubiyat   yoqasida   edi,   uning   rahbariyati   yon   berishga   majbur   bo'ldi.
Sovet rahbariyati xalqaro munosabatlardagi asoratlardan qo'rqib, uzoq davom etgan urushni
tugatishga harakat qildi.
1940-yil   12-martda   Moskvada   SSSR   va   Finlyandiya   o rtasida   tinchlik   shartnomasiʻ
imzolandi.   Ikki   davlat   o'rtasidagi   dushmanlik   asta-sekin   to'xtadi.   Sovet   Ittifoqining
Finlyandiya   bilan   davlat   chegarasining   yangi   chizig'i   o'rnatildi.   Butun   Kareliya   Istmusini
Vyborg   shahri,   Ladoga   ko'lining   g'arbiy   va   shimoliy   qirg'oqlari   va   Finlyandiya   SSSRga
janglarda boy  bergan  ba'zi  boshqa  hududlari  SSSRga  berildi.  Finlyandiya, shuningdek,  Fin
ko'rfazidagi  Xanko yarim  orolini  Sovet  Ittifoqiga  u erda  dengiz bazasini  yaratish  uchun 30
yil muddatga ijaraga berdi.
Sovet   rahbariyati   Leningrad   xavfsizligini   mustahkamlashga   erishdi,   ammo
Finlyandiyani   o'z   ta'sir   doirasiga   kirita   olmadi.   Aksincha,   "qishki   urush"   Finlyandiyada
SSSRga   nisbatan   dushmanlikni   kuchaytirdi   va   revanshizmni   keltirib   chiqardi.   Bundan
tashqari,   bu   urush   Qizil   Armiyani   tayyorlashda   jiddiy   noto'g'ri   hisob-kitoblar   va
kamchiliklarni ko’rsatib berdi.
Boltiqbo'yi   davlatlari,   Bessarabiya   va   Shimoliy   Bukovina   davlatlarining   SSSR
tarkibiga   qo'shilishi   Fransiyaning   mag'lubiyati   Stalin   rahbariyatining   G'arbda   uzoq   davom
etgan   urush   uchun   hisob-kitoblarini   buzdi.   Voqealar   ishtirokchilarining   ta'kidlashicha,   16
may kuni  nemis qo'shinlari  g'arbiy frontni  yorib o'tganini  bilib, Stalin shunday dedi:  "Endi
nima qilishimiz kerak? Biz buni kutmagan edik”.
Kreml mavjud vaziyatdan SSSRning geosiyosiy pozitsiyalarini mustahkamlash uchun
foydalanishga   qaror   qildi.   14-16   iyun   kunlari   Sovet   rahbariyati   Litva,   Latviya   va   Estoniya
hukumatlariga xuddi shunday ultimatumlar qo'ydi. Moskva tomonidan ilgari surilgan asosiy
talablar:   Sovet   Ittifoqiga   do'st   bo'lgan   yangi   hukumatni   tuzish   va   Qizil   Armiya   kuchlarini
tegishli   mamlakat   hududiga   o'tkazish   edi.   Litva,   Latviya   va   Estoniya   hukumatlari   Sovet
talablarini qabul qilishga majbur bo'ldilar
15-17   iyun   kunlari   Sovet   qo'shinlari   Boltiqbo'yi   mamlakatlari   hududiga   kirdi.   Ayni
paytda ularga Sovet hukumatining maxsus vakillari yuborildi. V.Molotov Litva, Latviya va
Estoniyaning   yangi   hukumatlari   tarkibini   ular   bilan   muvofiqlashtirishni   talab   qildi.   Ayni vaqtda   Boltiqbo yi   davlatlarining   shaharlarida   kommunistik   mitinglar,   namoyishlarʻ
uyushtirildi.
Iyul oyida saylovchilarga ommaviy bosim ostida Boltiqbo'yi davlatlari parlamentlariga
saylovlar   bo'lib   o'tdi.   Ular   uch   mamlakat   kommunistlari   tomonidan   tuzilgan   bloklarga
butunlay   falokat   keltirdilar.   21-22   iyulda   Litva,   Latviya   va   Estoniyaning   yangi
parlamentlari davlatda sovet hokimiyati tiklangani yoki o rnatilgani haqida e lon qildi	
ʻ ʼ
va   har   bir   respublikani   SSSR   tarkibiga   qabul   qilishni   so radi.   1940   yil   3-6   avgustda
ʻ
Boltiqbo yi respublikalarini SSSR tarkibiga qo shish jarayoni yakunlandi.	
ʻ ʻ   Bu Moskva
tomonidan qo'pol siyosiy va harbiy bosim muhitida bo'lib o'tdi.
1940   yil   26   iyunda   Sovet   hukumati   ultimatumi   Ruminiyadan   Bessarabiyani   zudlik
bilan Sovet Ittifoqiga qaytarishni va Bukovinaning shimoliy qismini unga topshirishni talab
qildi. (Sovet hukumati 1918-yilda Bessarabiyaning Ruminiya tarkibiga qo shilganligini hech	
ʻ
qachon   tan   olmadi.)   Albatta   Sovet   talabi   Germaniya   rahbariyati   bilan   kelishilgan   edi.
Ruminiya   hukumati   Sovet   diktaturasini   qabul   qilishga   majbur   bo'ldi.   1   iyul   kuni   Sovet
qo'shinlari   Ruminiya   bilan   yangi   chegaraga   yetib   kelishdi   va   u   erda   mustahkam   o'rnashib
olishdi.
SSSRga   qo shib   olingan   hududlarni   qatag on   va   deportatsiyalar   bilan   birga	
ʻ ʻ
sovetlashtirish   boshlandi.   1939-1940   yillarda   SSSRning   geosiyosiy   mavqeini
mustahkamlash Ikkinchi jahon urushi davrida uning rolini oshirdi.
Uchlar paktning tuzilishi. Italiyaning Bolqondagi tajovuzkorligi.
Ittifoqdoshlari bilan munosabatlarni mustahkamlab, Germaniya rahbariyati 1940 yil 27
sentyabrda   Berlinda   Uchlar   paktni   imzolash   tashabbusi   bilan   chiqdi.   Uning   ishtirokchilari
Germaniya, Italiya va Yaponiya edi. Bu pakt bosqinchilar koalitsiyasining siyosiy, iqtisodiy
va   harbiy   ittifoqi   to g risidagi   bitimga   aylandi.   U   uchta   davlatdan   biriga   “hozirgi   paytda
ʻ ʻ
YYevropa   urushida   va   Xitoy-Yapon   mojarosida   ishtirok   etmayotgan   har   qanday   davlat
tomonidan   hujum   qilingan   taqdirda   pakt   ishtirokchilarining   har   qanday   vositalar,   shu
jumladan   harbiy   vositalar   bilan   o‘zaro   qo‘llab-quvvatlashini   nazarda   tutgan   edi."   Shunday
qilib,   uch   tomonlama   pakt   AQSh   va   SSSRni   anglatardi.   To'g'ri,   SSSRga   qarshi   o'zlarining
tajovuzkor   niyatlarini   yashirish   bilan   birga,   bitim   ishtirokchilari   tuzilgan   shartnoma
"shartnomaning har uch tomoni va Sovet Ittifoqi o'rtasida mavjud bo'lgan siyosiy maqomga
hech   qanday   ta'sir   ko'rsatmaydi"   deb   ta'kidladilar.   Biroq,   Germaniya   tashqi   ishlar   vaziri   I.
fon Ribbentrop o'z xodimlarining tor doirasida, uch tomonlama pakt  imzolangandan keyin: "Bu   tayoqning   Rossiyaga   va   Amerikaga   qarshi   bo’lgan   ikki   uchi   bo'ladi   "   degan   edi.
Yaponiya   YYevropada   “yangi   tartib”ni   yaratishda   Germaniya   va   Italiya   yetakchiligini,
Germaniya va Italiya esa “buyuk Sharqiy Osiyo makonida” “yangi tartib”ni shakllantirishda
Yaponiya yetakchiligini tan oldi.
Uchlar pakt tajovuzkorlarning keng koalitsiyasini shakllantirishning o'zagi bo'ldi.  1940
yil noyabrda unga Vengriya, Ruminiya va Slovakiya, 1941 yil martda Bolgariya, 1941
yil iyunda Xorvatiya qo shildiʻ .
Germaniya   ittifoqchisining   muvaffaqiyatlaridan   ilhomlangan   fashistik   Italiya
Bolqonda mustaqil tajovuzkor harakat qilishga qaror qildi.
1940   yil   oktyabr   oyining   oxirida   Italiya-alban   qo'shinlari   Albaniya   hududidan
Gretsiyaga   bostirib   kirishdi.   Bunga   javoban   Gretsiya   Italiyaga   urush   e'lon   qildi   va   yordam
so'rab Angliyaga murojaat qildi. Inglizlar yunonlarga yordam berish uchun ikkita diviziya va
bitta   tank   brigadasidan   iborat   o'zlarining   ekspeditsiya   kuchlarini   yubordilar.   Yunon
qo'shinlari   qattiq   qarshilik   ko'rsatdilar.   1940   yil   oktyabr-dekabr   oylarida   ular   Italiya
qo'shinlarini   bir   qator   mag'lubiyatga   uchratdilar.   Italiya   tashqi   ishlar   vaziri   Chiano   noyabr
oyining oxirida o‘z kundaligida shunday deb yozgan edi: “Bizning askarlar kam va yomon
jang   qilmoqda.   Sodir   bo'lgan   hamma   narsaning   asl   va   asosiy   sababi   nima».   Inglizlar,   o'z
navbatida,   Italiya   flotining   Taranto   portidagi   asosiy   bazasiga   kuchli   havo   hujumi
uyushtirdilar   va   oltita   italyan   jangovar   kemasidan   uchtasini   ishdan   chiqardilar.   Natijada,
1941  yilning   bahorida   Mussolini   Gitlerdan   yordam   so'rashga   majbur   bo'ldi.  Shunday   qilib,
Italiya Berlin tomonidan ko'proq ikkinchi darajali rolga itarib yuborildi.
Sovet-Yaponiya betaraflik shartnomasining tuzilishi.
Uchlar   paktning   tuzilishi   Yaponiyaning   Osiyodagi   mavqeini   mustahkamladi.   1940
yilning   yozidayoq   Yaponiya   hukumati   o‘zining   asosiy   vazifasi   sifatida   “Buyuk   Sharqiy
Osiyoda yangi tartib o‘rnatishni”   ishlab chiqqan edi. Ekspansiyaning janubiy yo'nalishda
joylashtirilishi   Yaponiyani   Buyuk   Britaniya   va   AQShga   qarshi   qo’yardi.   Shu   bilan   birga,
SSSR   bilan   munosabatlarni   barqarorlashtirish   talab   qilindi.   Iyul   oyining   boshida
Yaponiyaning   Moskvadagi   elchisi   Molotov   bilan   suhbatda   SSSR   va   Yaponiya   o'rtasida
betaraflik  to'g'risida  bitim   tuzish  taklifini   ilgari   surdi. Unda  ikki  davlat   o‘rtasidagi  tinch  va
do‘stona   munosabatlarni   saqlab   qolish   ko‘zda   tutilgan.   Tomonlardan   biriga   biron-bir
uchinchi kuch hujum qilgan taqdirda, tomonlar betaraf qolishlari shart edi. 1940   yil   iyul   oyida   tuzilgan   Yaponiyada   yangi   Konoe   hukumatining   tashqi   siyosat
dasturi Sovet Ittifoqi bilan hujum qilmaslik to'g'risida bitim tuzishni o'z ichiga olgan edi. 30
oktyabr   kuni   Yaponiyaning   Moskvadagi   yangi   elchisi   o'z   hukumati   SSSR   bilan   betaraflik
shartnomasi   bo'yicha   muzokaralarni   yakunlayotganini   va   Sovet-Germaniya   shartnomasiga
o'xshash   hujum   shartnomasini   tuzish   taklifini   ilgari   surayotganini   e'lon   qildi.   Shu   tariqa,
Yaponiya tomoni yanada majburiy va uzoqni ko‘zlagan shartnoma tuzishni taklif qildi
Biroq,   Sovet   rahbariyati   Yaponiya   bilan   Sovet   Ittifoqining   AQSh   va   Xitoy   bilan
munosabatlarini   yomonlashtiradigan   bunday   bitimlar   tuzishga   tayyor   emas   edi.   Rasmiy
ravishda,   Moskva   Yaponiya   bilan   hujum   qilmaslik   to'g'risidagi   shartnomani   Janubiy
Saxalinning   Sovet   Ittifoqiga   qaytarishi   va   Rossiya   ilgari   yo'qotgan   Kuril   orollarining   unga
o'tkazilishi bilan bog'ladi. Bunday sharoitlar Tokio uchun qabul qilinishi mumkin emas edi.
Sovet rahbariyati o’zini qat'iy va shu bilan birga konstruktiv tutdi
1941-yil   12-martda   Yaponiya   tashqi   ishlar   vaziri   I.   Matsuoka   YYevropaga   tashrif
bilan   chiqdi.   Uning   maqsadlaridan   biri   Yaponiya   va   SSSR   o'rtasidagi   munosabatlarni
normallashtirish   edi.   24   mart   kuni   Moskvada   u   yana   Sovet   rahbarlariga   hujum   qilmaslik
to'g'risida   shartnoma   imzolashni   va   Shimoliy   Saxalinni   Yaponiyaga   sotishni   taklif   qildi.
Bunga   javoban   Moskva   betaraflik   shartnomasini   tuzish   va   Shimoliy   Saxalindagi
Yaponiyaning ko'mir va neft konsessiyasini tugatish taklifini takrorladi. Muzokaralar to'xtab
qoldi
Keyin   Matsuoka   Berlin   va   Rimga   bordi.   Yaponiya   vazirining   tashrifi   oldidan   Gitler
maxsus   ko'rsatma   berdi,   unga   ko'ra   Germaniya   siyosatining   maqsadi   Yaponiyani   Buyuk
Britaniyaga qarshi urushga imkon qadar tezroq jalb qilish edi. Berlindagi suhbatlar chog'ida
Gitler   Matsuokani   Yaponiya   Singapurga   hujum   qilish   uchun   juda   foydali   imkoniyatga   ega
ekanligiga   ishontirdi.   Shunday   qilib,   nemis   rahbarlari   Yaponiyani   Britaniya   imperiyasiga
qarshi   kurashda   faol   ishtirok   etishga   undadilar   va   Tokio   vakilini   SSSRga   hujumga
tayyorgarlik ko'rilayotgani haqida xabardor qilmadilar. Furer o'z ittifoqchisiga ishonmadi va
o’z   kuchini   ortiqcha   baholadi.  Yaponiya   vaziri   uchrashgan   Gitler   va  Mussolinining   keying
rejalari haqida bilmadi/ 
Shubhasiz,   Berlin   va   Rimdagi   suhbatlar   Yaponiya   vazirining   pozitsiyasiga   ta'sir
ko'rsatdi.   9   aprel   kuni   Tokioga   qaytib   ketayotganda   Molotov   bilan   uchrashuv   chog'ida
Matsuoka Sovet Ittifoqi va Yaponiya o'rtasida betaraflik shartnomasiga rozi bo'ldi, garchi u
Saxalin shimolidagi  yapon imtiyozlarini  yo'q qilish majburiyatiga e'tiroz bildirishda davom etgan bo’lsa ham. 12 aprelda I. Stalin V.Molotov ishtirokida I.Matsuoka bilan suhbatlashdi.
Suhbat   chog‘ida   Matsuoka   “Osiyo   taqdirini   ikki   kuch   –   Yaponiya   va   SSSR   hal   qilishini
ta’kidladi... Osiyoni ozod qilish uchun anglo-sakslardan qutulish kerak, shuning uchun ham,
shunday   bo‘lishidan   oldin,   kichik   masalalardan   voz   kechib,   katta   masalalarda   hamkorlik
qilish   kerak”   -   dedi.   Stalin   yapon   vazirining   "agar   betaraflik   shartnomasi   tuzilsa,   bu
haqiqatan   ham   dushmanlikdan   do'stlikka   burilish   bo'ladi"   degan   fikrini   qo'llab-quvvatladi.
Matsuoka   Shimoliy   Saxalindagi   Yaponiya   konsessiyalarini   tugatish   masalasini   hal   qilishga
rozi bo'ldi
13   aprelda   Kremlda   SSSR   va   Yaponiya   o rtasida   betaraflik   to g risidagi   paktʻ ʻ ʻ
imzolandi.   Bitim   besh   yil   muddatga   tuzilgan   bo‘lib,   har   ikki   tomon   bir-biri   bilan   tinch   va
do‘stona   munosabatlarni   saqlash,   boshqa   Ahdlashuvchi   Tomonning   hududiy   yaxlitligi   va
daxlsizligini   o‘zaro   hurmat   qilish   majburiyatini   oladi.   Bitim   matnida   aytilishicha,   agar
tomonlardan biri bir yoki bir nechta uchinchi kuchlar tomonidan jangovar harakatlar ob'ekti
bo'lsa, ikkinchi tomon butun mojaro davomida betaraf qoladi. Shu bilan birga, Mo'g'uliston
Xalq   Respublikasining   hududiy   yaxlitligi   va   chegaralarining   daxlsizligini   o'zaro   hurmat
qilish   to'g'risida   hamda   Manchou-Goda   Yaponiya   davlatchiligini   tashkil   etish   to'g'risida
qo'shma deklaratsiya imzolandi. Matsuoka va Molotov o'rtasida yashirin xat almashish orqali
betaraflik   pakti   imzolangandan   keyin   olti   oy   ichida   Shimoliy   Saxalindagi   Yaponiya
konsessiyalarini   tugatish   to'g'risida   bitim   tuzildi   (keyinchalik,   Sovet-Germaniya   urushi
boshlanganidan keyin ular bu yapon majburiyatini eslamaslikka qaror qilishdi)
Ertasi   kuni   Stalin,   sovet   amaliyotiga   va   qabul   qilingan   protokolga   zid   ravishda,
Matsuokani   kuzatish   uchun   vokzalga   shaxsan   keldi.   Perronda,   barcha   yig'ilganlar   oldida   u
Germaniya   elchisi   Shulenburgga   yaqinlashdi   va   undan   Germaniya   va   Sovet   Ittifoqining
do'stligi   davom   etishi   uchun   barcha   sa'y-harakatlarni   qilishni   so'radi.   Ushbu   rasmiy   akt
Kremlning   Germaniya   va   Yaponiya   bilan   yaxshi   munosabatlarni   rivojlantirish   istagini
ta'kidlash uchun mo'ljallangan edi.
Yaponiya   bilan   betaraflik   shartnomasini   tuzish   Sovet   tashqi   siyosatining   inkor
etilmaydigan muvaffaqiyati bo'ldi. Bu sovet-yapon munosabatlaridagi keskinlikni pasaytirdi
va   sovet   chegaralari   yaqinida   yapon   harbiy   qudratini   oshirishga   to'sqinlik   qildi.   Shu   bilan
birga,   Tokio   janubiy   dengizlar   yo'nalishi   bo'yicha   ekspansiyani   rivojlantirish   uchun   qulay
shart-sharoitlarni ta'minladi. Germaniyaning   SSSRga   hujumga   tayyorgarlikning   yakunlanishi.   Stalinning
tashqi siyosatdagi noto'g'ri hisob-kitoblari
Butun   nemis   harbiy   mashinasi   SSSRga   qarshi   urush   boshlanishiga   tayyorlanayotgan
edi.   "Barbarossa   rejasi"   ning   ayrim   jihatlariga   aniqlik   kiritildi   va   qurolli   kuchlar
qo'mondonligi   bo'yicha   umumiy   siyosiy   ko'rsatmalar   ishlab   chiqildi.   1941   yil   30   martda
Gitler   SSSRga   qarshi   urushda   ishtirok   etishi   kerak   bo'lgan   250   ga   yaqin   general   va   katta
ofitserni   Reyx   kantsleriga   yig'di.   U   shunday   deb   e'lon   qildi:   "Sovet   Ittifoqi   bilan   bo'lajak
urush oddiy harbiy qonunlarga muvofiq olib borilishi mumkin emas. Bu yo‘q qilish urushi,
ikki   dunyoqarash   o‘rtasidagi   kurash   bo‘ladi”.   Sovet   davlat   va   siyosiy   apparatini   tugatish,
SSSR hududini mustamlaka qilish, aholini itoatkor ishchi kuchiga aylantirish rejalashtirilgan
edi.   Gitler   rahbariyati   nemis   hukumatini   genotsid   siyosatini   olib   borishga   va   Reyxning
"yashash maydonini" kengaytirishga yo'naltirdi.
14 iyun kuni fyurer o'z harbiy rahbarlarining navbatdagi "katta yig'ilishi" ni chaqirdi.
U   yana   Sovet   Ittifoqiga   qarshi   urushga   kirishish   qarorini   sharqda   fashistlar   imperiyasini
qurishdagi  muhim qadam sifatida asosladi. Yig‘ilish ishtirokchilaridan birining guvohligiga
ko‘ra, “yig‘ilganlar noaniq ishonch kayfiyatida edi”. Agressiyaga barcha harbiy tayyorgarlik
Qizil Armiyaning asosiy kuchlari keng ko'lamli qamal janglarida olti-sakkiz hafta ichida yo'q
qilinishidan   kelib   chiqdi.   Qish   boshlanishidan   kechiktirmay,   tajovuzkor   qo'shinlar
Arxangelsk-Volga-Astraxan   liniyasiga   etib   borishlari   kerak   edi.   Xalqaro   siyosat   nuqtai
nazaridan,   "Barbarossa   rejasi"   ni   amalga   oshirish   Buyuk   Britaniyani   Yevropadagi   so'nggi
potentsial   ittifoqchisidan   mahrum   qilish   va   natsistlar   rahbariyatining   qit'ada   to'liq
hukmronlik qilish yo'lini tozalashga qaratilgan edi.
I.V.Stalin   fashistlar   Germaniyasining   SSSRga   hujumga   tayyorlanishi   haqida   ko'plab
ogohlantirishlar   oldi.   Bu   haqda   unga   Cherchill   va   Ruzvelt,   Komintern   rahbarlari   va
Germaniyadagi   sovet   razvedkasi   agentlari   xabar   berishgan.   Kreml   rahbari   hech   kimga
ishonmadi. U o'jarlik bilan Germaniya ikki  frontda urush olib bora olmasligiga va shuning
uchun Angliya qarshiligini sindirmaguncha SSSRga hujum qilmasligiga ishondi. 
Bunda  shuningdek,  natsistlarning  maxfiy xizmatlari  tomonidan  boshlangan  ommaviy
dezinformatsiya   kampaniyasini   ham   hisobga   olish   kerak.   Ular   har   tomonlama   Germaniya
Britaniya   orollariga   qo'nishga   tayyorlanayotgandek   taassurot   uyg'otdi.   Bundan   tashqari,
Kreml   rahbari   Gitler   unga   qo'shimcha   talablar   qo'yishiga   va   ular   haliham   kelisha   olishiga
ishongan.   Voqealarning   xuddi   shunday   rivojlanishiga   umid   qilib,   6   may   kuni   Stalin   SSSR Xalq   Komissarlari   Kengashi   (hukumat   boshlig'i)   lavozimini   egalladi.   O'sha   davrdagi   sovet
razvedkasining taniqli  namoyandalaridan biri  keyinchalik Stalinning hukumat  boshlig'i  etib
tayinlanishi   aniq   ko'rsatganini   ta'kidladi:   "U   Gitler   bilan   muzokaralarni   olib   boradi   va
ishonchim komilki, u urush boshlamasligiga ishontira oladi.”
Stalin   inglizlarning   natsistlar   rahbariyati   bilan   aksilsovet   asosda   kelishuvga
erishishidan   qo'rqardi.   Bu   qo'rquvni   Gitlerning   fashistlar   partiyasi   bo'yicha   o'rinbosari
Rudolf   Gess   1941   yil   10   mayda   Angliyada,   Shotlandiya   hududiga   yozda   uchib   borganligi
yanada   kuchaytirdi.   Sobiq   harbiy   uchuvchi,   aqliy   jihatdan   beqaror   Gess   bir   o‘rindiqli
qiruvchi   samolyotni   Britaniya   havo   hududiga   olib   kirdi,   so‘ng   parashyutdan   sakrab
Shotlandiyaga   qo‘ngan   edi.   Gess   bu   sarguzashtni   o'z   tashabbusi   bilan   amalga   oshirdi.   U
Buyuk Britaniyaning nemisparast  rahbarlari bilan Berlin shartlari bo'yicha tinchlik o'rnatish
bo'yicha   muzokaralar   olib   borishga   umid   qildi.   Biroq   Britaniya   rahbarlari   Germaniyaning
YYevropadagi hukmronligini qabul qila olmae edilar. Gessning missiyasi  Gitlerni hayratda
qoldirdi va kerakli natijaga olib kelmadi.
Stalin   Gitlerni   g'azablantirmaslik   uchun   bor   kuchini   sarfladi.   1941   yil   yanvar   oyida
Moskva   Litvaning   SSSR   tarkibiga   qo'shilishi   munosabati   bilan   ikki   davlat   o'rtasidagi
chegara   chizig'ini   (Boltiq   dengizigacha)   yakuniy   tartibga   solish   bo'yicha   Germaniya
takliflarini so'zsiz qabul qildi.
Shu   bilan   birga,   SSSR   va   Germaniya   o'rtasida   o'zaro   tovar   yetkazib   berish   bo'yicha
yangi   shartnoma   imzolandi.   Sovet   Ittifoqi   Germaniya   oldidagi   iqtisodiy   majburiyatlarini
puxtalik   bilan   bajardi.   Aprel   oyining   oxirida   Germaniyaning   Sovet   Ittifoqidagi   elchisi   graf
fon   Shulenburg   Berlinda   Gitlerni   "Stalin   bizga   yana   yon   berishlarga   tayyor   ekanligiga"
ishontirdi. May oyining boshida Stalin Gitler bilan hamkorlikni davom ettirish uchun yangi
qadamlar   tashladi.   Moskvada   Belgiya,   Norvegiya,   Gretsiya,   Yugoslaviya   elchixonalari
yopildi,   ularning   diplomatik   vakillari   Sovet   Ittifoqini   tark   etishga   majbur   bo'ldi.   Shu   bilan
birga,   Moskva   Iroqning   natsistparast   hukumatini   rasman   tan   oldi.   1941   yil   may   oyining
o'rtalarida   Stalin   Sovet   harbiy   rahbarlari   tomonidan   ishlab   chiqilgan   Germaniya   qurolli
kuchlariga qarshi  profilaktik zarba berish rejasini  tasdiqlashdan  qat'iyan bosh tortdi. Nemis
samolyotlari   Sovet   havo   hududiga   tobora   ko'proq   kirib   bordi,   nemis   diplomatlarining   oila
a'zolari va Germaniya elchixonasi xodimlarining bir qismi zudlik bilan Moskvani tark etdi.
Shunga   qaramay,   Kreml   rahbari   hali   ham   urush   boshlanishini   kechiktirishi
mumkinligiga   ishondi.   14   iyun   kuni   Moskvada   sovet   axborotining   rasmiy   organi   (TASS) xabarini   e'lon   qildi.   "SSSRga   ko'ra,   Germaniya   xuddi   Sovet   Ittifoqi   kabi   Sovet-Germaniya
hujum   qilmaslik   to'g'risidagi   shartnoma   shartlariga   qat'iy   rioya   qilmoqda,   shuning   uchun
Sovet   doiralari   fikriga   ko'ra,   Germaniyaning   shartnomani   buzish   va   urush   boshlash   niyati
haqidagi   mish-mishlar   haqiqatdan   uzoq.   SSSRga   hujum   qilish   hech   qanday   asosga   ega
emas ... SSSR Sovet-Germaniya hujum qilmaslik to'g'risidagi pakt shartlariga rioya qildi va
ularga   rioya   qilmoqchi,   shuning   uchun   SSSR   Germaniya   bilan   urushga   tayyorlanayotgani
haqidagi mish-mishlar yolg'on va provokatsiondir. "
Stalin   fashistlar   rahbariyatidan   qandaydir   reaktsiyani:   tasdiqlash,   rad   etish,
muzokaralarni   boshlash   takliflari   kutgan   edi.   Biroq,   Berlin   Sovet   bayonotiga   shunchaki
e'tibor bermadi
Agressorlar Sovet Ittifoqiga hujum qilish uchun 190 ta diviziyani, shu jumladan 153 ta
nemis   diviziyasini,   shu   jumladan   19   ta   tank   va   14   ta   motorli   diviziyani,   ya'ni   Germaniya
qurolli kuchlarining uchdan ikki qismini to'pladilar. Biroq, Stalin Gitler bilan ishni tinch yo'l
bilan hal qilishga umid qilib, Sovet qo'shinlarini to'liq jangovar shay holatga keltirishni hali
ham   kechiktirdi.   Nemis   qurolli   kuchlari   1941   yil   22-iyun   kuni   ertalab   soat   3:30   da   Sovet
hududiga   hujum   qilish   to'g'risida   buyruq   oldilar,   shu   bilan   birga   nemis   uchuvchilari
SSSRdagi nishonlarga kuchli bomba hujumlarini boshlashlari kerak edi.
21   iyun   kuni   kechqurun   Ruminiyada   nemis   qo'shinlari   qo'liga   tushib   qolgan   nemis
askari, kommunist Prut chegara daryosidan o'tib, 22 iyun kuni ertalab SSSRga qarshi tajovuz
boshlanganini   e'lon   qildi.   Sovet   harbiy   rahbarlari   Stalinni   qochoq   haqiqatni   aytganiga
ishontirishdi. 22 iyunga o'tar kechasi  chegara tumanlarining Sovet  qo'shinlariga Germaniya
qurolli   kuchlarining   mumkin   bo'lgan   hujumiga   tayyorgarlik   ko'rish   zarurligi   to'g'risida
ehtiyotkor ko'rsatma yuborildi. Shu bilan birga, provokatsiyalarga berilmaslik buyurildi.
22 iyun kuni  ertalab  soat  to'rtda Stalinni  Sovet  Bosh shtab  boshlig'i,  armiya generali
G.K.Jukovning   telefon   qo'ng'irog'i   uyg'otdi   va   unga   Germaniyaning   Sovet   Ittifoqiga   keng
ko'lamli hujumi haqida xabar berdi. 
Stalin   Bolsheviklarning   Butunittifoq   Kommunistik   partiyasi   Markaziy   Qo'mitasi
Siyosiy byurosining barcha a'zolarini Kremlga to'plashni buyurdi, oliy harbiy rahbarlar ham
u   yerga   kelishlari   kerak   edi.   Stalin   hali   ham   Gitlerning   o'zi   hujum   qilishga   jur'at   eta
olmasligiga   ishonib,   nemis   generallarining   qandaydir   provokatsiyasi   haqida   o'ylardi.   Sovet
rahbari nomidan xalq komissari V. Molotov Germaniya elchisi Shulenburg bilan uchrashdi.
Elchi   Germaniya   hukumatidan   Molotovga   Reyx   kuchlarining   SSSRga   qarshi   qurolli operatsiyalarini   boshlagani   haqida   shoshilinch   bayonot   berdi.   Mashhur   amerikalik   tarixchi
va   jurnalist   U.Shirer   shunday   deb   yozgan   edi:   “Bu   allaqachon   Gitler   va   Gebbelsning
qo'llariga tushgan va har safar murojaat qilgan har xil eskirgan uydirma va yolg'onlarga to'la
sababsiz   tajovuzning   navbatdagi   harakatini   oqlash   haqidagi   tanish   bayonot   edi.   Biroq,   bu
bayonot   ...   mutlaqo   uyatsizlik   va   yolg'onchilik   bilan   oldingi   barchalaridan   oshib   ketdi».
Natsistlar   yetakchilari   Sovet   hukumatini   nemislarga   qarshi   siyosat   yuritishda   va
Germaniyaga hujumga tayyorgarlik ko‘rishda aybladilar. 
Germaniya,   uning   ittifoqchilari   va   yo'ldoshlarining   Sovet   Ittifoqiga   hujumi   asossiz
tajovuz edi. Sovet xalqi va uning qurolli kuchlarining urushi boshlandi. Ikkinchi jahon urushi
tarixida mutlaqo yangi bosqich boshlandi.
Sobiq SSSR bilan Germaniya o‘rtasida bo‘ladigan urush Angliya uchun havodek zarur
edi,   chunki   Fransiya   mag‘lubiyatidan   so‘ng   Angliya   Yevropada   butunlay   yakkalanib
qolgandi.   1941   yil   10   iyunda   A.   Iden   sho‘rolarning   Angliyadagi   favqulodda   va   muxtor
elchisi   I.M.   Mayskiyga   shunday   degan   edi.   “Agar   Germaniya   Rossiyaga   hujum   qiladigan
bo‘lsa,   biz   G‘arbda   Germaniya   bosib   olgan   erlarga   aviatsiya   vositasida   hujumga   o‘tamiz”.
SHu   munosabat   bilan,   U.   CHerchill   “Sovet   hukumati   katta   xavf-xatarni   boshdan
kechirayotganligini yaxshi bilamiz. O‘z navbatida biz uning yordamiga muhtojmiz”, – degan
edi.
1941   yil   22   iyunda   Germaniyaning   SSSRga   hujum   qilishi   munosabati   bilan
U.CHerchill   radio   orqali   katta   nutq   so‘zladi:   “Agar   Germaniya   Rossiya   ustidan   g‘alabaga
erishsa,   SHarqdagi   barcha   harbiy   kuchlarini   yig‘ishtirib,   Britaniya   orollariga   tashlaydi.
Uning   Rossiyaga   hujumi   Angliyaga   hujum   qilishning   boshlanishidir.   Gitler   to   qish
boshlanguncha Rossiyani bosib olmoqchi va ko‘p o‘tmay Angliyani ham tiz cho‘ktirmoqchi.
SHu sababli, Rossiyaga kelgan xavf, o‘z navbatida, bizga va AQSHga ham kelgan xavfdir”.
1941   yil   9   noyabrda   AQSH   prezidenti   F.D.   Ruzvelt   oktyabr   inqilobining   24   yilligi
munosabati bilan M.I. Kalininga tabrik telegrammasi yo‘lladi. Unda shunday so‘zlar bitilgan
edi:   “Bugun   sizning   inqilobingizni   nishonlash   davrida   sizning   jasur,   mardonavor   xalqingiz
Vatan   himoyasida   jonbozlik   ko‘rsatmoqda.   Siz   bilan   birga   natsizmga   qarshi   kurashda   turli
irqlarga   mansub   bo‘lgan   xalqlar   qatnashmoqdalar,   ular   turli   diniy   aqidalarga   mansub
bo‘lsalar-da, maqsadlari mushtarak. Biz sizning tarafingizdamiz, natsizmga qarshi kurashda
sizni  qo‘llab-quvvatlaymiz”.   Darhaqiqat,  1941  yil   noyabr  oyidan  boshlab,  AQSH  va  SSSR o‘rtasida   bitim   tuzish   va   natsizmga   qarshi   birgalikda   kurashishni   siyosiy   vaziyatning   o‘zi
taqozo qilmoqda edi.
Ammo   AQSHda   natsizm   va   fashizmga   qarshi   kurashda   butunlay   nosog‘lom,
destruktiv kuchlar ham mavjud edi. Masalan, Gitler Germaniyasining sobiq SSSRga hujum
qilishidan   so‘ng   ikki   kun   o‘tgach,   1941   yil   24   iyunda   senator   Garri   Trumen   –   bo‘lg‘usi
AQSH prezidenti – shunday degan edi: “Agar urushda Germaniyaning qo‘li baland kelsa, u
holda biz Rossiyaga yordam qilamiz, agar urushda Rossiya enga boshlasa, biz Germaniyaga
ko‘mak beramiz. SHunday qilib, ular o‘zaro bir-birlarini qanchalik nobud qilishsa, biz uchun
shunchalik yaxshi”.
Bunday   nosog‘lom   destruktiv   kuchlar   natsizm   va   fashizmga   qarshi   kurashayotgan
barcha   G‘arb   davlatlarida   ham   mavjud   edi.   Biroq   urush   avjiga   chiqqan   sari   natsizm   va
fashizmga   qarshi   urushayotgan   xalqlar   o‘z   hokimiyatlari   tepasiga   sog‘lom   fikrli,   qat’iyatli
rahbarlarni saylashga muvaffaq bo‘ldilar.
Atlantika xartiyasi.
Buyuk   urush   mantig'i,   uning   o'sib   borayotgan   antifashistik   xarakteri   va   demokratik
kuchlarning   siyosatga   ta'sirining   kuchayishi   Angliya-Amerika   sheriklari   oldiga   oldin   Sovet
Ittifoqi   allaqachon   qilganidek,   urushdagi   asosiy   maqsadlarni   aniqlash   vazifasini   qo'ydi.
Avgust   oyi   o rtalarida   Nyufaundlenddagi   Argentiya   ko rfazida   bo lib   o tgan   va   tarixgaʻ ʻ ʻ ʻ
Atlantika nomi bilan kirgan bu maqsadda chaqirilgan ikki tomonlama konferentsiyada Sovet
Ittifoqiga   taklif   qilinmagani   bejiz   emas.   Urushning   o'sha   bosqichida   inglizlar   va
amerikaliklar   nazarida   SSSRning   roli   hali   to'liq   aniq   emasdek   tuyuldi   va   uning   fikrini
e'tiborsiz qoldirish mumkin edi.
Bu  urush  yillarida  Ruzvelt  va   Cherchill   o'rtasidagi  ikki   tomonlama  uchrashuvlarning
birinchisi bo'lib, kelajak uchun Angliya-Amerika munosabatlarida "to'g'ri" ohangni belgilash
uchun   muhim   edi.   Aytish   mumkinki,   o'shanda   Vashington   va   London   o'rtasidagi   "maxsus
munosabatlar" belgilab qo'yilgan bo'lib, ular hali ham amalda.
14   avgust   kuni   konferentsiya   asosan   amerikaliklar   tomonidan   tayyorlangan   va   urush
va urushdan keyingi dunyoni tashkil etishning taniqli xalqaro-huquqiy va umumiy pasifistik
normalari   va   tamoyillari   to'plamini   ifodalovchi   tarixiy   Atlantika   Xartiyasini   qabul   qildi.
Ba'zi kuzatuvchilar, Vestfaliya tinchligi, Ma'rifat davri yoki keyingi "Briand-Kellogg pakti"
ga, siz bilganingizdek, yangi jahon urushining oldini olishga qodir emas edi. Keyinchalik   sovet   davlatisiz   Gitler   kolitsiyasini   yengib   bo’lmaslik   ravshan   bo’lib
qolgach, ikkilik formati uchlik formatga – AQSh-Buyuk Britaniya va SSSRga o’zgardi.
1941 yil oxiriga kelib, SSSR, Angliya va AQSH davlatlari hamkorligidagi natsizm va
fashizmga qarshi kurashda Uchlar ittifoqi vujudga keldi. SHu davrdan boshlab, ushbu davlat
rahbarlari   o‘rtasida   uchrashuvlar,   konferensiyalar   va   yozma   muloqotlar   bo‘lib   turdi.
F.Ruzvelt,   I.   Stalin   va   U.CHerchill   o‘rtalaridagi   konferensiyalar   va   yozishmalar   Ikkinchi
jahon urushidagi sobiq SSSR, AQSH va Angliya pozitsiyalarini yaqqol namoyish etdi. 
Natsizm va fashizmga qarshi kurash olib borayotgan xalqlar turli tarixiy sharoitda bu
vazifani   amalga   oshirayotgan   edilar.   Fashistlar   bosib   olgan   mamlakatlarda,   ya’ni   Polsha,
Fransiya,   Gretsiya,   YUgoslaviya,   SHimoliy   Yevropa   hamda   Yaponiya   bosib   olgan   Osiyo
mamlakatlaridagi kurash o‘ziga xos xususiyatlarga ega edi.
Fashistlar   hukmronlik   qilayotgan   Germaniya,   Italiya,   Yaponiya   kabi   mamlakatlarda
xalqlarning   ozodlik   uchun   olib   borayotgan   kurashi   nihoyatda   murakkab   edi.   Fashistlarga
qarshi   koalitsiya   tuzilgan   SSSR,   Angliya   va   AQSH   kabidavlatlarda   bu   ish   ochiq-oydin
amalga oshirilayotgan edi.
Harbiy ta'minot bo'yicha Moskva konferentsiyasi
SSSRga   harbiy   yuklarni   etkazib   berish   masalasi   umuman   ittifoqlararo   munosabatlar
samaradorligining muhim mezoniga aylandi. SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya vakillarining
o'zaro harbiy va iqtisodiy yordam masalalari  bo'yicha Moskvada 29 sentyabr  - 1 oktyabrda
bo'lib   o'tgan   konferentsiyasi   urush   yillarida   ittifoqchilarning   birinchi   uch   tomonlama
uchrashuvi bo'ldi. Sovet-Germaniya frontidagi vaziyat juda og'irligicha qolsa ham, bu sodir
bo'ldi.
Sentyabr   oyining   oxiriga   kelib,   nemis   qo'shinlari   Fransiyadan   ikki   baravar   katta
bo'lgan va Moskvadan 300 km uzoqlikda joylashgan hududni egallab olishdi. Savdoning eng
og'ir   qismini   Qo'shma   Shtatlar   o'z   zimmasiga   oldi,   inglizlarning   o'zlari   Vashingtonda
iltimoschi sifatida harakat qilishlari kerak edi.
Gap   yuzlab   million   dollarlar   bilan   o'lchanadigan   etkazib   berishlar   haqida   bo'lganligi
sababli,   diplomatiya   bo'yicha   havaskor,   ammo   tajribali   biznesmen   va   moliyachi,   Gitler
tomonidan   bosib   olingan   Yevropa   mamlakatlarida,   ayniqsa   Polshada   katta   iqtisodiy
manfaatlarga   ega   bo'lgan   “Brown   Brothers,   Harriman   &   Co”   bankirlar   uyining   egasi
A.Garriman   Moskvadagi   Amerika   delegatsiyasi   rahbari   etib   tayinlandi.   Britaniya
delegatsiyasiga   ta'minot  vaziri   lord  Biverbruk,  bugungi  til  bilan  aytganda,  mediamagnat   va Cherchillning   yaqin   do'sti   bo'lgan.   Britaniya   hukumati   rahbarining   ko'rsatmalarida   unga
SSSRga   etkazib   berish   "deyarli   faqat   Amerika   resurslari   hisobidan"   amalga   oshirilishini
ta'minlash   topshirildi   va   ularning   asosiy   hajmi   1943   yildan   keyin   amalga   oshirilishi   kerak
edi.
Ruzveltning   harbiy   vaziri   G.   Stimsonga   yozgan   maktubida   Amerika   delegatsiyasi
Moskvadagi uchrashuvda qanday ko'rsatmalarga amal qilishi kerakligi haqida xulosa beradi.
Yakuniy   shaklda   protokol   70   dan   ortiq   asosiy   jihozlar   va   80   dan   ortiq   tibbiy
buyumlarni o'z ichiga olgan va 1942 yil 30 iyungacha bo'lgan muddatga hisoblab chiqilgan.
Har   oyda   Sovet   Ittifoqi   400  ta   samolyot,   500  ta   tank,  152   zenit   qurollari,   1,3  ming   tankga
qarshi qurollar, 2 ming tonna alyuminiy va boshqa harbiy materiallar – atigi to'qqiz oy ichida
1,5 million tonna yukni nazarda tutardi. Sovet Ittifoqi uchun muhim istisno qilingan: ta'minot
evaziga   sovet   davlati   maxfiy   ma'lumotlarni   taqdim   etishi   kerak   edi,   ya’ni   Sovet
hukumatining   o'zi   berishga   tayyor   bo'lgan   ma'lumotlar   bundan   mustasno.   To'g'ri,   adolat
uchun shuni ta'kidlash kerakki, birinchi protokol atigi 40% bajarilgan edi.
Blitskrig muvaffaqiyatsizligi. AQShning Ikkinchi Jahon urushiga kirishi.
Urush uning barcha ishtirokchilari uchun ko'plab kutilmagan hodisalar bilan to'la edi.
Ba'zilar   qizil   rangga   pul   tikib,   g'alaba   qozonishsa,   boshqalari   qora   rangga   tikib,   mag'lub
bo'lishadi. Gitlerning Sharqda tez g'alaba qozonishini bashorat qilganlar va 1941 yil kuzida
kundan-kunga Moskvaning qo'lga olinishini kutganlar sharmanda bo'lishdi.
Qizil   Armiya   barcha   kuchlarning   ulkan   yuklanishi   va   mavjud   resurslarni   safarbar
qilish   evaziga   5-6   dekabr   kunlari   kuzgi   janglarda   charchagan   nemis   qo'shinlariga   qarshi
kuchli   qarshi   hujumni   boshladi.   11   ta   tank,   4   ta   motorli,   23   ta   piyoda   diviziyasi   butunlay
mag'lubiyatga uchradi, 12 ta diviziya qattiq qonga botdi. Gitlerning “Markaz” armiya guruhi
Moskvadan 100-250 km uzoqlikka uloqtirib tashlandi. Ikkinchi Jahon urushi tarixiga kirgan
"Moskva jangi", fashistlar Germaniyasi va uning qurolli kuchlarining yengilmasligi haqidagi
afsonani   barbod   qilgan   aniq   harbiy   oqibatlarga   qo'shimcha   ravishda   va   yo'nalishdagi   hal
qiluvchi   o'zgarishlarning   boshlanishini   belgiladi.   Butun   jahon   urushi   davomida   Gitlerga
qarshi   koalitsiyani   mustahkamlash   va   unda   Sovet   Ittifoqining   rolini   oshirish   uchun   katta
ahamiyatga ega edi.
Urush   davrida   diplomatik   munosabatlar   va   qurolli   kurash   qatnashchilarining
ma’naviyatini   mustahkamlashda   harbiy   omil   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega   ekanligi   o‘z-
o‘zidan   ayon.   O'sha   paytda   Shimoliy   Afrika,   Yaqin   Sharq   va   Tinch   okeanida   Angliya- Amerika   qo'shinlari   boshiga   tushgan   harbiy   muvaffaqiyatsizliklar,   Cherchill   majoziy
ma'noda "bizning yelkamizdagi tashvish qishi" deb atagan davr, Sharqiy frontdagi voqealar
fonida   ittifoqchilar   yo'nalishida   harbiy   omadning   burilishiga   umid   chaqnadi.   Xalqaro
miqyosda,   Moskva   jangida   yakunlangan   "yashin   tezligidagi   urush   "   rejalarining   yakuniy
buzilishi   "O'q"   davlatlari,   birinchi   navbatda,   Germaniya   va   Yaponiya   o'rtasidagi
munosabatlarda keskinlikni keltirib chiqardi.
Yaponlar   o'z   vaqtida   SSSR   va   Yaponiya   o'rtasida   Uzoq   Sharqdagi   qurolli   mojaro
avjida tuzilgan Sovet-Germaniya xujum qilmaslik to'g'risidagi paktni "orqadagi pichoq" deb
bilishgan   va   bunga   javoban   Sovet-Yaponiya   shartnomalarini   imzolagan   edilar.
Germaniyaning SSSRga bostirib kirishidan sal oldin betaraflik pakti va eng muhimi, Sharqiy
frontdagi janglar paytida uni buzish vasvasasidan tiyildi. Bu SSSR taqdiri uchun va shu bilan
butun Ikkinchi Jahon urushi natijalari uchun ulkan strategik oqibatlarga olib keldi, bu unga
asosiy   sa'y-harakatlarini   fashistlar   Germaniyasiga   qarshi   urushda   jamlash   va   ikki   jabhada
urushdan qochish imkonini berdi.
Mag'lubiyatga   uchraganlar   qatorida   Amerika   Qo'shma   Shtatlari   ham   bor   edi,   u
Yaponiya   agressiyasini   shimolga   surish   uchun   ko'p   yillik   diplomatik   sa'y-harakatlariga
qaramay, 1941 yil 7 dekabrda (Amerikada sharmandalik kuni) deyarli bir xilda azob chekdi.
Moskva   yaqinidagi   Sovet   qarshi   hujumining   boshlanishi   sifatida   Tinch   okeanida   to'satdan
Yaponiyaliklar Gavayidagi  Pyorl-Harbor  ko'rfazida AQSH flotiga zarba berdi. Yo'qotishlar
juda   katta   edi:   Pyorl-Harbordagi   dengiz   bazasida   AQSh   Tinch   okean   flotining   yuragi   edi.
Umuman   olganda,   Qo'shma   Shtatlar   18   ta   yirik   kema,   ko'plab   kichik   kemalar   va   300   dan
ortiq   samolyotlarni   yo'qotdi.   Yo'qotishlar,   shubhasiz,   Qo'shma   Shtatlarning   iqtisodiy
qudratini   hisobga   olgan   holda,   ular   vaqt   o'tishi   bilan   to'liq   qoplandi,   ammo   o'sha   paytda
Amerika   dahshatli   zarbani   boshdan   kechirdi   va   Tinch   okeanidagi   kuchlar   muvozanati
Yaponiya foydasiga sezilarli darajada o'zgartirgan edi.
Shunisi   e'tiborga   loyiqki,   6   ta   aviatashuvchidan   iborat   bo'lgan   yapon   eskadroni
jangovar  kemalar  va kreyserlar  hamrohligida 22-noyabr  kuni  Kuril  orollari  (Iturup orolida)
yaqinidagi   kamdan-kam   boriladigan   langar   tashlaydigan   manzilda,   y’ani     Yaponiya
shimolida Pyorl-Harborga xoin hujum uyushtirishdan oldin yashirincha to'plangan. Yaponiya
urushdan keyin uni topshirishni talab qila boshlaydi  va Qo'shma Shtatlar (tarixning yalanib
kelishini qarang!) Rossiyaga bo'lgan bu talabda uni qo'llab-quvvatlab kelmoqda. ESLATMA   O’RNIDA.   Yaponiyaning   Tinch   okeanidagi   tajovuzkorligi   AQShning
Ikkinchi   Jahon   urushiga   kirishini   cheklash   strategiyasini   tugatdi.   Ko'pgina   tarixchilarning
fikriga   ko'ra,   agar   Todzio   guruhining   bunday   xatti-harakatlari   bo'lmaganida,   Vashington
uzoq   vaqt   davomida   "zahira   o'yinchisi"   ning   tanlangan   taktikasiga,   iqtisodiy   kuch   va
diplomatik  manevrlariga   amal   qilgan  bo'lardi  va  urush  taqdirini  parda   ortidan  hal  qilgan
bo'lar   edi.   8-dekabr   kuni   Kongressda   nutq   so'zlagan   Prezident   Ruzvelt   Yaponiyaga   urush
e'lon   qildi,   ammo   xarakterli   jihati   shundaki,   Germaniya   va   Italiyaga   urush   e'lon   qilmadi.
Gitler   buni   uning   uchun   qildi,   1941   yil   11   dekabrda   Reyxstagdagi   nutqida,   u   nafrat   bilan
aytganidek, "yahudiy plutokratiyasi"  bo’lgan AQShning davlatiga urush  e'lon qildi. Gitler,
ba'zi   tarixchilar   o'zi   uchun   halokatli   deb   hisoblagan   bu   qadam   unga   Yaponiya   bilan
munosabatlarda   yordam   beradi,   deb   umid   qilgan   edi,   bu   uni   SSSR   bilan   hujum   qilmaslik
to'g'risidagi   shartnomani  buzishga   majbur  qildi.  Shu kuni   Angliya  Yaponiyaga urush   e'lon
qildi
Kreml ham ma'lum sabablarga ko'ra Uzoq Sharqdagi vaziyatning rivojlanishini intiqlik
bilan kutayotgan edi. Germaniya AQShga urush e'lon qilgani ma'lum bo'lishi bilanoq, SSSR
Tashqi ishlar xalq komissari V.M. Molotov bu haqda Stalinga xabar berib, yaponlarning bir
vaqtning o'zida SSSRga qarshi turishga tayyorligiga shubha bildirdi. "Nemislar endi Moskva
viloyatida shunday saboq oldilarki, Tokioda bizga qarshi  harakat qilishdan oldin uch marta
o'ylab   ko'rishlari   kerak   bo’ladi",   dedi   u.   Xuddi   shu   kuni   Italiya   va   Uchinchi   Reyxga
ittifoqchi   bo'lgan   boshqa   davlatlar   AQShga   urush   e'lon   qildi.   Yaponiyaga   qarshi   urushda
Amerika   Qo'shma   Shtatlari   va   Buyuk   Britaniya   tomonida   katta   guruhlar   -   Avstraliyadan
Panama va Gvatemalagacha, shuningdek surgundagi hukumatlar chiqdi.
Urush to'liq ma'noda jahon urushiga aylandi, aksariyat davlatlarni o'z orbitasiga tortdi
va ularni qarama-qarshi dushman koalitsiyalarga bo'ldi.
1941   yil   11   dekabrda   Germaniya,   Italiya   va   Yaponiya   uchlar   paktga   qo'shimcha
ravishda   yangi   harbiy   pakt   tuzdilar,   unda   Qo'shma   Shtatlar   va   Buyuk   Britaniyaga   qarshi
barcha   mavjud   vositalar   bilan   urushni   "g'alaba   qozonish   uchun"   birgalikda   olib   borish
hamda alohida tinchlik yoki sulhni rad etish ko'zda tutilgan edi.
Barcha   buyuk   davlatlardan   faqat   SSSR   moslashuvchan   va   izchil   diplomatik   sa'y-
harakatlar   natijasida   ikki   jabhada   urushdan   qochishga   muvaffaq   bo'ldi   va   shu   bilan   barcha
kuchlarni   asosiy   dushmanga   qarshi   jamladi.   Agar   SSSR   uchun   unchalik   qulay   bo'lmagan
boshqa   ssenariy   hukmron   bo'lganida,   nima   bo'lishi   mumkinligi   haqida   o'ylamaganimizda, mahalliy   va   xorijiy   adabiyotlarda   haqiqat   kam   baholanganga   o'xshaydi.   Unutmangki,
urushning dastlabki oylarida Sovet Ittifoqining taqdiri allaqachon muvozanatda edi.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining Deklaratsiyasi.
1942   yil   1   yanvarda   26   ta   davlat   tomonidan   Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti
Deklaratsiyasining imzolanishi tajovuzkor davlatlar uchun jiddiy ogohlantirish bo'ldi, uning
matni Angliya-Amerika tomoni tomonidan Sovet hukumati bilan maslahatlashuvlardan so'ng
va     kiritilgan   izohlar   va   tuzatishlardan   keyin   qabul   qilindi.   Deklaratsiyani   imzolash   tartibi
fashizmga qarshi birlashgan davlatlar o'rtasida yuzaga kelgan haqiqiy vaziyatning aksi bo'ldi.
Gitlerga   qarshi   koalitsiya   ishtirokchilari   orasida   birinchi   o'rinda   SSSR,   AQSh,   Buyuk
Britaniya va Xitoy, qolgan mamlakatlar esa alifbo tartibida keltirildi.
Xitoyning   Chang   KayShi   hukumati   AQShning   Gomindan   Xitoyi   bilan   manfaatlari
kelajagiga   katta   umid   bog'lagan   Prezident   Ruzveltning   shaxsiy   homiyligi,   Cherchillning
qarshiliklari   va   Sovet   hukumatining   ehtiyotkor   munosabati   tufayli   imtiyozli   mavqega   ega
bo'ldi. Boshqa tomondan, Deklaratsiyada yana AQSh bosimi  ostida, general de Goll davlat
emas, "harakat" vakili bo'lgan, degan uzoq bahona bilan Fransiya umuman tilga olinmagan.
Darhaqiqat,   Vashington   o'zining   mustaqilligi   va   Fransiyaning   tiklanishi   yo'lidagi   sadoqati
uchun haralat qilayotgan "takabbur" fransuzni kechira olmadi, bunga ular o'rtasida 1941 yil
dekabr oyida Fransiyaning San-Pyer va Milekon orollari bo'yicha ochiq to'qnashuvga sabab
bo'ldi,   AQSH   ko’z   tikkan   orollarga   Fransiyadagi   hokimiyatsizlikdan   foydalaib   qolishiga
"ozod frantsuzlar" tomonidan rad etilishini kutmagan edi.
Deklaratsiya Atlantika Xartiyasining qoidalarini ishlab chiqib, uni imzolagan davlatlar
va   keyinchalik   unga   qo'shilgan   mamlakatlarning   uchlar   pakt   mamlakatlari   va   ularning
yo'ldoshlari   bilan   urushda   barcha   harbiy   va   iqtisodiy   resurslaridan   foydalanish
majburiyatlarini, shuningdek, bir-birlari bilan faol munosabatda bo'lish va dushmanlar bilan
alohida   tinchlik   yoki   sulh   tuzmaslikni   belgilab   berdi.   Uzoq   vaqt   davomida   "yorqin"   nom
izlash va "bog'langan davlatlar" kabi turli xil variantlarni rad etishdan so'ng, Birinchi jahon
urushi   misolida,   oxir-oqibat,   prezident   Ruzveltning   taklifiga   binoan,   ular   ilhomlantiruvchi
so'zlarga   qaror   qilishdi.   Ma'lum   bo'lishicha,   "Birlashgan   Millatlar   Tashkiloti"   nafaqat
fashizmga   qarshi   kurashda   davlatlarni   birlashtirish,   balki   xalqaro   xavfsizlik   tashkiloti
doirasida ularning urushdan keyingi hamkorligiga asos solishni ham maqsad qilgan edi.
Birinchi   Vashington   konferentsiyasi .   Qo'shma   Shtatlar   Ikkinchi   Jahon   urushiga
kirishi va Tinch okeanidagi kuchlar muvozanatining o'zgarishi bilan katta strategiya va urush teatrlarining o'zaro bog'liqligi masalalari birinchi o'ringa chiqdi. AQSh harbiy qo'mondonligi
YYevropadagi   urushdan   ko'ra   Osiyodagi   harbiy   operatsiyalarni   birinchi   o'ringa   qo'yishi
xavfi   bor   edi.   Yaponiyaning   AQShdagi   Amerika   flotiga   hujumidan   so'ng   darhol   ushbu
masalalarni  muhokama qilish uchun Bosh vazir  Cherchill, "sobiq dengiz floti  dengizchisi" 1
“Arkadia” shartli kod nomi bilan Vashingtondagi Anglo-Amerika konferentsiyasida ishtirok
etish   uchun   "Shahzoda"   jangovar   kemasiga   chiqdi.   1941-yil   22-dekabrdan   1942-yil   14-
yanvargacha   Sovet   Ittifoqi   vakillari   ishtirokisiz   bo lib   o tgan   konferentsiya   urush   yillaridaʻ ʻ
AQSh va Buyuk Britaniya rahbarlari o rtasida bir qator yopiq ikki tomonlama uchrashuvlar	
ʻ
o tkazdi. Bu Stalinga uning orqasida ittifoqchilarni til biriktirganlikda gumon qilishiga asos	
ʻ
berdi
Sovet-Britaniya   ittifoqi   shartnomasi   (1942   yil   26   may)   va   Sovet-Amerika
shartnomasi (1942 yil 11 iyun).
Urush  davri  diplomatiyasi  qurolli  kurashdagi  barcha  tebranishlarga,  frontdagi  g'alaba
va   mag'lubiyatlarga   juda   sezgir.   Qizil   Armiyaning   Moskva   yaqinidagi   Vermahtni   mag'lub
etgan   urushdagi   birinchi   muvaffaqiyatli   tajribasidan   so'ng,   1942  yil   bahoriga   kelib   Sharqiy
frontda vaqtinchalik sukunat  hukm surdi, bu yangi kuch sinovi  oldidan shunchaki  strategik
pauza bo'lib chiqdi. Nemis qo'mondonligi 1941 yilgi kampaniyaning saboqlarini hisobga oldi
va   asosiy   sa'y-harakatlarini   janubga   qaratib,   bir   nechta   strategik   yo'nalishlarda   hujumni
to'xtatdi. Urush iqtisodiy xususiyat kasb etdi. Sovet qo'shinlarini Kavkaz neft konlaridan va
Boku   iqtisodiy   rayonidan   tank   qo'shinlarining   kuchli   zarbalari   bilan   kesib   tashlash   va
Stalingrad  va  Astraxan   mintaqalaridagi   Volgaga  yetib  borishi   kerak  edi.  Stalin  ta'biri  bilan
aytganda, "dvigatellar urushi" ning oqibatlarini oldindan aytish oson edi.
Shu   bilan   birga,   fashistlar   asosan   o'z   kuchlariga   tayanishga   majbur   bo'lgan   SSSRga
qarshi   Sharqiy   frontdagi   urushga   barcha   bosib   olingan   Yevropaning   resurslarini   safarbar
qilishni   tezlashtirdilar.   Sovet   qo'mondonligining   Xarkov   yaqinidagi   noto'g'ri   hujumni
shoshilinch   ravishda   tashkil   etish   orqali   qishki   kampaniyaning   muvaffaqiyatini
mustahkamlashga urinishi katta muvaffaqiyatsizlikka, og'ir insoniy va moddiy yo'qotishlarga
aylandi va Vermaxt uchun Volgaga yo'l ochdi.
Va   qaytadan   London   va   Vashingtonda,   o'tgan   yilning   kuzida   bo'lgani   kabi,   Sharqiy
front taqdiriga nisbatan vahima yaqinlashdi.
1
  o'zini AQSh prezidenti bilan yozishmalarda chaqirishni yaxshi ko'rar ekan Cherchill   ta'kidlaganidek,   "shunday   bo'lsa-da,   jahon   tarixida   Germaniya   Rossiyani
sindirib   tashlamasligiga   yoki   uni   Uraldan   tashqariga   haydamasligiga,   keyin   esa   boshqa
yo'nalishni tanlab, Angliyaga bostirib kirmasligiga, yoki boshqa yo’nalish tanlab, Kavkaz va
Eron   orqali   Hindistondagi   yapon   avangardlari   bilan   yaqinlashmaydi   deb   hech   kim   amin
bo'lolmaydi”   degan   edi.   Shimoliy   Afrikaga   Angliya-Amerika   qo'shinlarining   yaqinlashib
kelayotgan   qo’shin   tushirishi   va   Tinch   okeanida   urushning   kengayishi   munosabati   bilan
cheklangan   imkoniyatlarga   qaramay,   SSSRni   qo'llab-quvvatlashning   hech   bo'lmaganda
ramziy belgilarini taqdim etish kerak edi.
Harakat   qilish   zarurligini   birinchi   bo'lib   Britaniya   Bosh   vaziri   tushundi.   1942   yil   7
martda   Ruzveltga   qilgan   murojaatida,   o'zining   so'nggi   pozitsiyasidan   farqli   o'laroq,   u
Atlantika Xartiyasini "Rossiyani Germaniya unga hujum qilganda joylashgan chegaralaridan
mahrum   qiladigan   tarzda"   talqin   qilish   kerak   emas   degan   xulosaga   keldi.   AQSh   prezidenti
Stalin intilayotgan shartnomani imzolash uchun inglizlarga erkin qo'l berishiga umid bildirdi.
Cherchil chegara masalasini hal qilmasdan turib, shartnoma Sovet hukumati uchun mantiqiy
emasligini yaxshi bilardi.
Bu davrda G'arb ittifoqchilari o'rtasidagi qizg'in yozishmalarga ko'ra, inglizlar Sovet-
Germaniya   frontidagi   urushning   zarbasini   va   Kremldagi   kayfiyatni   yanada   keskin   his
qilishdi,   Eden   ko'p   soatlik   suhbatlar   davomida   buni   his   qilishga   muvaffaq   bo'ldi.   Stalin   va
shuning uchun SSSR manfaatlarini qo'llab-quvvatlash uchun amerikaliklarga to'g'ridan-to'g'ri
bosim   o'tkazishga   majbur   bo'ldi.   Asrlar   davomida   Yevropa   siyosiy   o'yinlarida   tajribaliroq
bo'lgan   Britaniya   diplomatiyasi   o'zining   katta   hamkorini   "moddiy   va   harbiy   yordamning
siyosiy o'rnini bosuvchi"  sovet-ingliz shartnomasini  tuzish zarurligiga ishontirishga harakat
qildi va bunda   Britaniya jamoatchiligining kayfiyatiga tayandi. Ammo Vashington rasman
"prinsiplardan   voz   kechishni"   istamagan   holda,   Sovet-Angliya   shartnomasiga   chegara
bandini kiritishga qat'iyan qarshi chiqishda davom etdi va buni SSSR uchun muhim imtiyoz
deb hisoblab, tegishli "tovon" talab qildi.
Kremldagi bunday noaniqlik muhitiga qaramay Prezident Ruzveltning taklifiga javob
berish   va   tashqi   ishlar   komissari   V.   M.   Molotovni   1942   yil   may-iyun   oylarida   London   va
Vashingtonga tashrif buyurishga qaror qilindi. Xavfsizlik nuqtai nazaridan xalq komissari bu
safarga   “janob   Braun”   sifatida   tutdi   va   og‘ir   sovet   bombardimonchi   samolyotida   uzoq
safarga   otlandi.   Murosa   sifatida   Britaniya   tomoni   ittifoq   shartnomasi   loyihasida   SSSR
chegarasini   faqat   Boltiqbo yi   davlatlarida   tan   olishni   taklif   qildi   va   amerikaliklar   bilanʻ kelishilgan   Sovet   chegarasini   to liq   tan   olishdan   tiyildi.   Bu   Sovet   delegatsiyasiga   ma'qulʻ
kelmadi   va   shuning   uchun   o'zaro   kelishuvga   binoan   ittifoq   shartnomasi   loyihasi   matnidan
chegaralar haqidagi bandni butunlay chiqarib tashlashga qaror qilindi. Shunday qilib, masala
SSSRning xalqaro vaziyatida yanada qulayroq vaqtgacha qoldirildi. To'g'ri, Britaniya tomoni
bir   tomonlama   ravishda   Estoniya,   Latviya   va   Litvaning   Sovet   Ittifoqiga   kirishini   tan
olganligini   rasman   e'lon   qildi,   bu   kelajak   uchun   Sovet   chegarasi   masalasini   yakuniy   hal
qilishda muhim asos sifatida katta ahamiyatga ega edi.
1942-yil   26-mayda   Londonda   V.M.Molotov   va   A.Eden   tomonidan   SSSR   va   Buyuk
Britaniya   o rtasida   fashistlar   Germaniyasi   va   uning   YYevropadagi   sheriklariga   qarshi	
ʻ
urushda   ittifoq   tuzish   va   urushdan   keyingi   hamkorlik   va   o zaro   yordam   to g risidagi	
ʻ ʻ ʻ
shartnoma  imzolandi. Shartnoma ikki qismdan iborat bo'lib, birinchi bo'limda tomonlarning
Germaniyaga  va   u   bilan   bosqinchilik   harakatlarida  ishtirok   etgan  barcha   davlatlarga  qarshi
urushda   bir-biriga   har   qanday   turdagi   harbiy   va   boshqa   yordam   va   qo’llab   quvvatlov
ko'rsatish   majburiyatlari   belgilandi.   Yevropa,   shuningdek,   Gitler   hukumati   yoki
Germaniyaning   barcha   tajovuzkor   niyatlaridan   ochiqchasiga   voz   kechmaydigan   boshqa
hukumat bilan hech qanday muzokaralar  olib bormaslik va Germaniya yoki  u bilan bog'liq
bo'lgan   boshqa   davlatlar   bilan   sulh   yoki   tinchlik   shartnomasini   muzokara   qilmaslik   yoki
tuzmaslikni shartlashib olishdi. 
Shartnomaning 20 yil muddatga belgilangan ikkinchi qismi urushdan keyingi SSSR va
Buyuk   Britaniya   o'rtasidagi   munosabatlarni   belgilab   berdi   va   urushdan   keyingi   davrda
tomonlarning boshqa hamfikr davlatlar bilan ittifoqchilikda harakat qilish, tinchlikni saqlash
va   tajovuzga   qarshi   turish   bo'yicha   o'zaro   majburiyatlarini   sanab   o'tdi,   shuningdek,
"Yevropadagi bosqinchilik harakatlarida Germaniya yoki unga aloqador bo'lgan har qanday
davlat   tomonidan   tajovuz   va   tinchlikni   buzishning   takrorlanishiga   imkon   bermaslik   uchun
zarur   choralarni   ko'rish   nazarda   tutildi.   Shartnomaning   ushbu   qismida,   shuningdek,   agar
tomonlardan   biri   Germaniya   yoki   u   bilan   bog'liq   bo'lgan   boshqa   davlat   bilan   bosqinchilik
harakatlarida   yana   urushga   qo'shilsa,   ikkinchi   tomon   unga   barcha   harbiy   va   boshqa
yordamlarni ko'rsatish majburiyatini oladi.
Shartnomaning   tomonlardan   biriga   qarshi   qaratilgan   ittifoqlar   yoki   koalitsiyalarda
ishtirok  etishdan   saqlanishni   nazarda   tutuvchi   sharti   alohida  ahamiyatga   ega   edi,   ammo  bu
Buyuk   Britaniyaning   urushdan   keyin   Shimoliy   Atlantika   blokiga   qo'shilishi   bilan   uni
buzishiga to'sqinlik qilmadi. Biroq, shartnoma  imzolanganda,  tomonlar   (kim   va qay  darajada  samimiylik bilanligi
boshqa   masala)   "buyuk   ittifoq"   urushdan   keyin   "YYevropada   xavfsizlik   va   iqtisodiy
farovonlikni tashkil etish uchun" saqlanib qolishi mumkinligiga ishonishdi.
Vashingtondagi   muzokaralarning   muhim   natijasi   SSSR   va   AQSH   o rtasidaʻ
agressiyaga   qarshi   urush   olib   borishda   o zaro   yordam   ko rsatish   tamoyillari   to g risida	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelishuv (shartnoma emas!) tuzilishi bo ldi. Xavfsizlik nuqtai nazaridan shartnoma faqat 11	
ʻ
iyun   kuni   Sovet   Ittifoqining   AQShdagi   elchisi   M.   M.   Litvinov   va   Davlat   kotibi   C.   Xull
tomonidan imzolangan, o'shanda Molotov vataniga qaytayotgan edi.
Shartnoma, aslida, SSSR va AQSh o'rtasidagi o'sha vaqtga qadar to'plangan hamkorlik
tajribasini   jamlab,   Sovet   Ittifoqiga   Amerika   yordamini   ko'rsatish   tamoyilini   AQSh
xavfsizligi uchun muhim deb belgilab berdi va bu yordamning o'zaro xususiyatini ta'kidladi.
Bitim   Sovet   Ittifoqi   tomonidan   sarflanmagan   va   Qo'shma   Shtatlar   foydalanishi   mumkin
bo'lgan   harbiy   materiallarning   ma'lum   bir   qismini   urushdan   keyin   qaytarishni   nazarda
tutuvchi qarz-lizing to'lovlari tartibini tartibga soldi. Shu bilan birga, hisob-kitoblar shartlari
o'zaro   savdoga   to'sqinlik   qilmasligi,   aksincha,   uni   rag'batlantirishi   va   "jahon   savdosida
kamsitishning barcha shakllarini yo'q qilish", bojlar va boshqa savdo to'siqlarini kamaytirish
orqali   butun   dunyo   iqtisodiy   munosabatlarini   yaxshilashga   hissa   qo'shishi   kerak   edi.
Shartnoma   urushdan   keyingi   davrda   sovet-amerika   savdo-iqtisodiy   munosabatlarini
rivojlantirish   uchun   yaxshi   asos   yaratdi   va   SSSRni   qayta   tiklash   va   urushdan   keyingi
AQSHdagi   inqiroz   davrida   Amerika   tovarlari   bozorini   ta'minlashda   foydali   rol   o'ynashi
mumkin edi. 
Sobiq   SSSR   va   Germaniya   o‘rtasida   Stalingrad   uchun   olib   borilganjanglar   olti   oy,
ya’ni  1942 yil  17 iyuldan 1943 yil  3 fevralga qadar  davom etib, u Ikkinchi jahon urushida
keskin burilish yasadi. Natsistlar Germaniyasining Stalingrad jangidagi umumiy talafoti 1,5
mln.ga   yaqin   kishini   tashkil   etdi.   91   ming   askar,   26   ming   ofitser,   24   general,   6-armiya
qo‘mondoni   feldmarshal   Paulyus   boshchiligida   qo‘lga   olindi.   Bu   Gitler   Germaniyasining
halokatga   yuz   tutganidan   dalolat   berardi.   Germaniyada   3   kunlik   motam   e’lon   qilindi.
Stalingrad   jangidan   so‘ng   yana   bir   qatorog‘ir   zarbalar   berildi   va   ulardan   so‘ng   Gitler
Germaniyasi qaytao‘nglanmadi.
1943 yil 28 noyabrdan 1 dekabrgacha uch davlat rahbarlarining Tehron konferensiyasi
bo‘lib   o‘tdi.   Unda   Stalingrad   jangi   va   Al-Alamayn   yaqinidagi   jangdan   so‘ng,   faqat   harbiy
masalalar   emas,  balki   dunyoning  urushdan  keyingi  taqdiri  borasidagi   masalalar   ko‘ndalang qilib   qo‘yildi.   “Mamlakatlarimiz   faqat   urush   davomida   emas,   undan   keyingi   tinch   davrda
ham hamkorlik qilishlariga ishonch bildiramiz”, deb aytilgan edi uch davlat bayonnomasida.
F.   Ruzvelt,   U.   CHerchill   va   I.Stalin   “Biz   Germaniya   qurolli   kuchlarini   tor-mor   qilish
rejasinikelishib   oldik”,   –   deb   qayd   etdilar.   SHu   bilan   birga,   konferensiya   1944   yil   may
oyidan kechikmay, Fransiyada ikkinchi frontni ochish haqida qaror qabul qildi. Konferensiya
qarorlari Gitlerga qarshi koalitsiyaning jipslashishi va mustahkamlanishiga ko‘maklashdi.
SSSR,   AQSH   va   Angliya   davlatlari   o‘rtasidagi   hamkorliklarni   rivojlantirish
maqsadida   1945   yil   fevralda   bo‘lib   o‘tgan   uch   buyuk   davlat   rahbarlarining   Qrim   (YAlta)
konferensiyasi   muhim   bosqich   bo‘ldi.   Uch   davlat   rahbarlari   natsizmni,   uning   qurolli
kuchlari,   bosh   shtabi,   barcha   idoralarini   yo‘q   qilish,   fashistlar   Germaniyasi   rahbarlarini
jazoga tortish hamda natsizmning nemis xalqining madaniy va iqtisodiy hayotiga har qanday
ta’sirini bartaraf etishga kelishib oldilar.
Germaniyaning   so'zsiz   taslim   bo'lishi.   Yevropada   urushning   tugashi.   Mart
oyining boshida Angliya-Amerika qo'shinlari hujumni Germaniya hududiga o'tkazish uchun
Reyn   daryosidan   o'tishni   boshladilar.   Guvohlarning   so‘zlariga   ko‘ra,   uzoq   davom   etgan
artilleriya   tayyorgarligi   va   kuchlarni   jamlagandan   so‘ng,   “qo‘shinlar   bo‘shliqqa
sakrashayotgandek” taassurot paydo bo‘ldi. Endi nemislarning uyushgan qarshiligi yo'q edi.
Deyarli barcha jangovar qo'shinlar ilgarilab borayotgan Qizil Armiyaga qarshi joylashtirildi.
Aprel oyining o'rtalarida Yevropadagi urushni tugatgan ulkan Berlin operatsiyasi boshlandi.
Dunyo "ming yillik" reyxning azobini tomosha qildi. 21 aprelda ittifoqchi qo'shinlar Elbaga
etib   kelishdi   va   birinchi   Sovet   bo'linmalari   g'arbga   qarab   harakat   qilishda   davom   etib,
Berlinga bostirib kirishdi. 25 aprel kuni Torgau viloyatida Sovet va Amerika qo'shinlarining
Elbadagi tarixiy "uchrashuvi" bo'lib o'tdi. 30 aprel kuni ertalab Sovet qo'shinlari Reyxstagga
hujum   boshladilar   va   ertasi   kuni   G'alaba   bayrog'ini   ko'tardilar.   2   may   kuni   soat   15:00   da
Berlin garnizonining qoldiqlari taslim bo'ldi.
Bu vaqtda Gitler allaqachon o'z joniga qasd qilgan edi.
8   maydan   9   mayga   o'tar   kechasi   Berlinning   Karlsxorst   chekkasida   Germaniya
qo'mondonligi   feldmarshali   Keytel   va   generallar   Frideburg   va   Stumpf   tomonidan   so'zsiz
taslim   bo'lish   to'g'risidagi   akt   imzolandi.   Sovet   qo'mondonligi   tomonidan   marshal
G.K.Jukov,   amerikaliklar   tomonidan   -   general   K.   Spaats,   inglizlar   tomonidan   -   havo
marshali A. Tedder va frantsuz armiyasi tomonidan - general J. Delattr de Tassini imzolagan. Aytishlaricha,   Keytel   stolda   Delatrni     g'oliblar   qatorida   ko'rganida:   “Qanday   qilib?
Frantsuzlar hammi? Degan so’zni aytib yuboradi. 
Germaniyaning   so'zsiz   taslim   bo'lishi   Yevropadagi   urushning   rasmiy   yakuni   edi.
SSSR Oliy Kengashi Prezidiumining farmoni bilan 9-may milliy bayram - G alaba kuni debʻ
e lon qilindi.	
ʼ
Urush va tinchlik burilishlari chog‘idagi ushbu og‘ir o‘tish davrida ko‘p narsa davlat
arboblariga,   ularning   siyosiy   donoligiga,   mas’uliyat   hissi   va  realizmga,   uzoqni   ko‘ra   bilish
va   diplomatik   tajribaga   bog‘liq   edi.   AQSH   prezidenti   Ruzvelt   kabi   uzoqni   ko‘ra   biluvchi
burjua siyosatchisi  ana shunday fazilatlarga ega edi. 1945-yil 12-aprelda Ruzveltning vafot
etishi va uning vorisi, aqli zaif va konservativ siyosatchi X.Trumenning hokimiyatga kelishi
AQSH tashqi siyosatida Sovet Ittifoqi bilan qarama-qarshilik va u bilan hamkorlik qilishdan
bosh   tortish   tomon   burilishni   tezlashtirdi.   Trumen   Qo'shma   Shtatlardagi   "Amerika   xalqlar
hamjamiyatida   katta   birodar   bo'lishi   kerak"   deb   hisoblagan   doiralarning   siyosiy   falsafasini
ifoda   etdi.   Bu   shuni   anglatadiki,   urush   oxiriga   kelib,   Amerika   Qo'shma   Shtatlarining
hukmron   doiralarida   Amerikaning   qudrati   va   ruxsati   g'oyalari   tobora   ko'proq   ta'sir
o'tkazmoqda,   o'z   kuchlarini   xavfli   yuqori   baholash   va   boshqalarning   imkoniyatlarini   past
baholash, va jahon yetakchiligiga da’volar ochiq ilgari surildi.
SSSRning   Yaponiyaga   qarshi   urushga   kirishi.   Yaponiyaning   so'zsiz   taslim
bo'lishi.   Sovet   Ittifoqi   uchun   Ikkinchi   jahon   urushining   "oxirida"   Yaponiya   bilan   urushga
kirish   urushdan   keyingi   davrda   G'arb   ittifoqchilari   bilan   hamkorlik   aloqalarini
mustahkamlashda muhim qadam bo'ldi.
8   avgust   kuni   soat   17:00   da   SSSR   Tashqi   ishlar   xalq   komissari   Yaponiya   elchisini
qabul qildi va Sovet hukumati nomidan unga ertasi kuni, 9 avgustdan boshlab Sovet Ittifoqi
o'zini Yaponiya bilan urush holatida deb hisoblaganini ma'lum qildi. Yaponiya hukumatiga
topshirilgan  bayonotda   aytilishicha,   Germaniya   taslim   bo'lganidan   keyin   Yaponiya   tinchlik
yo'lida   turgan   yagona   kuch   bo'lib   qoldi.   Yaponiyaning   Potsdam   deklaratsiyasini   qabul
qilishdan bosh tortishi vositachilikni ma'nosiz qildi
Sovet   qo'shinlariga   qarshi   turgan   Kvantun   armiyasi   kuchli   harbiy   kuch   edi.   U   1
milliondan   ortiq   odamni   tashkil   etdi,   1200   ta   tank,   5400   ta   qurol   va   minomyot,   1800   ta
jangovar samolyot bilan qurollangan edi.
U   yirik   janglarda   qatnashmadi,   asosan   Xitoyda   jazo   operatsiyalarini   o‘tkazdi,   yillar
davomida   kuchli   mudofaa   tuzilmalarini   yaratdi   va   o‘zining   jangovar   salohiyati   va   yuksak ma’naviyatini   saqlab   qoldi.   Shu   sababli,   Yevropada   harbiy   harakatlar   tugagandan   so'ng
darhol   Sovet   qo'mondonligi   qo'shinlarni   sharqqa   qayta   joylashtirishni   va   harbiy   harakatlar
uchun tezkor rejani tayyorlashni boshladi.
Eng   qisqa   vaqt   ichida   Baykalorti,   1   va   2-Uzoq   Sharq   frontlari   tarkibida   uchta   havo
armiyasi   ko'magida   va   Tinch   okean   floti   va   Amur   harbiy   flotiliyasi   bilan   hamkorlikda
umumiy   kuchga   ega   bo'lgan   1   million   747   ming   kishidan   iborat     kuchli   qo'shinlar   guruhi
yaratildi. Sovet guruhi qurol va minomyotda dushmandan 5 baravar, tanklarda 4 baravar va
samolyotlarda   deyarli   3   baravar   ustunlikka   ega   edi.   Bu   Germaniya   ustidan   g'alaba
qozonganlarning   yuksak   ma'naviyati   haqida   gapirmasa   ham,   eng   chidab   bo'lmas
mudofaalarni yorib yuborishga qodir kuchli "musht" edi.
Marshal   A.   M.   Vasilevskiy   qo'mondonligidagi   Sovet   qo'shinlari   oldiga   Kvantun
armiyasi   qo'shinlarini   o'rab   olish,   parchalash   va   yo'q   qilish,   Shimoliy-Sharqiy   Xitoy   va
Koreya hududini yapon bosqinchilaridan ozod qilish vazifasi qo'yildi. Sovet qo'shinlari uch
tomondan   harakat   qilib,   dushman   mudofaasini   yorib   o'tishlari   va   dushman   guruhini   o'rab
olishlari uchun olti kun kerak bo'ldi.
Kvantun   armiyasining   mag'lubiyati   Yaponiya   harbiy   rahbariyatini   qurolli   kurashni
davom ettirishga bo'lgan so'nggi umidlaridan mahrum qildi. 15 avgustda imperator Xiroxito
Yaponiyaning   taslim   bo‘lganini   e’lon   qildi.   Samuray   an'analariga   sodiq   qolgan   Kvantun
armiyasining alohida bo'linmalari sentyabr oyining boshigacha qarshilik ko'rsatishda davom
etdilar.   O'sha   kuni   Prezident   Trumenning   Yaponiya   qurolli   kuchlarining   taslim   bo'lishi
to'g'risidagi   buyrug'iga   ko'ra,   g'alati   "unutish"   tufayli   Kuril   orollari   Sovet   qo'shinlari
tomonidan   taslim   bo'lishni   qabul   qilish   zonasiga   kiritilmagan.   Ertasi   kuni   Sovet   hukumati
yaponlarning   sovet   qo'shinlariga   taslim   bo'lish   hududiga   "Qrimdagi   uchta   davlatning
qaroriga ko'ra, Qrimdagi barcha Kuril orollarini qo'shishni Sovet Ittifoqiga talab qildi".
1945   yil   2   sentyabrda   Tokio   ko'rfazida   Amerikaning   Missuri   jangovar   kemasida
Yaponiyaning   taslim   bo'lish   aktini   imzolash   uchun   tantanali   marosim   bo'lib   o'tdi.
Amerikaliklar   tomonidan   ushbu   kemani   tanlash   tasodifiy   emas   edi.   Prezident   Truman
Missuri   shtatidan   edi.   Davlat   rahbari,   imperator   Xiroxito,   Yaponiya   hukumati   va   Oliy
qo‘mondonlik   nomidan   so‘zsiz   taslim   bo‘lish   to‘g‘risidagi   aktni   tashqi   ishlar   vaziri   Si
Gemitsu va Bosh shtab boshlig‘i general Umezu imzoladi. Ittifoqdosh kuchlar nomidan aktni
Tinch   okeanidagi   Amerika   qurolli   kuchlari   qo'mondoni   general   J.Makartur   imzoladi.
SSSRdan   dalolatnoma   uning   imzosi   bilan   general-leytenant   K.   N.   Derevyanko   tomonidan muhrlangan.   Taslim   bo'lish   shartlariga   ko'ra,   Yaponiya   o'z   suverenitetini   butunlay   yo'qotdi
va uning barcha amaldorlari bosqinchi hokimiyat buyrug'ini bajarishga majbur bo'ldi.
Shu   kuni   Sovet   hukumati   rahbari   prezident   Trumenga   tabrik   telegrammasi   yubordi.
Unda   shunday   deyilgan   edi:   “Yaponiya   taslim   bo‘lish   to‘g‘risidagi   aktni   imzolagan   kuni
sizni,   Amerika   Qo‘shma   Shtatlari   hukumatini   va   Amerika   xalqini   Yaponiya   ustidan
qozonilgan buyuk g‘alaba bilan tabriklashga ijozat bergaysiz”.
Ikkinchi jahon urushi shu tariqa tugadi.

IKKINCHI JAHON URUSHI ARAFASI VA URUSH YILLARIDA XALQARO MUNOSABATLAR Reja: 1. Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar. 2.Germaniyaning Polshaga hujumi. Ikkinchi jahon urushining boshlanishi. SSSR va G'arbiy davlatlarning pozitsiyalari. 3. SSSRning Polshaga qarshi harbiy yurishi. 4. Sovet Ittifoqining Boltiqbo'yi davlatlari bilan o'zaro yordam shartnomasini tuzishi. Sovet-Fin urushi. 5. Uchlar paktning tuzilishi. Italiyaning Bolqondagi tajovuzkorligi. 6. Sovet-Yaponiya betaraflik shartnomasining tuzilishi. 7. Germaniyaning SSSRga hujumga tayyorgarlikning yakunlanishi. Stalinning tashqi siyosatdagi noto'g'ri hisob-kitoblari 8. Ikkinchi jahon urushi yillarida xalqaro munosabatlar. 9. Ikkinchi jahon urushining tugashi

Ikkinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar. Bir tomondan, Germaniya, Italiya, Yaponiya va, ikkinchi tomondan, AQSH, Angliya, Fransiya davlatlari o‘rtasidagi ziddiyatlar keskinlashib bordi. AQSH, Angliya, Fransiya o‘z mavqelarini saqlab qolish uchun zo‘r berib urinmoqda edilar. Ularga qarama-qarshi Germaniya va Yaponiyaning bosqinchilik siyosati davom eta bordi. Germaniya, Italiya va Yaponiya dunyoni SSSR, Xitoy, SHarqiy Yevropa mamlakatlari hisobiga qaytadan taqsimlashga urinmoqda edilar. 1935 yil oktyabr oyida Italiya urush e’lon qilmasdan turib, Habashiston (Abissiniya)ga bostirib kirdi. Italiya o‘zining bu hujumi bilan Angliya va Fransiya hukmron doiralari manfaatlariga zarar keltirdi, chunki Yevropadan Osiyoga boradigan dengiz yo‘llari uchun bu harakat katta xavf tug‘dirar edi. Ammo Angliya va Fransiya hukmron doiralari Habashistonni Italiya bilan birga “qayta taqsimlab olish” payida edilar. “Millatlar ligasi” Italiyani bosqinchi davlat sifatida qoraladi. AQSH hukumati bo‘lsa, 1936 yilda “betaraflik” niqobi ostida Italiya bosqinchilarini amalda qo‘llab-quvvatladi. Italiya bu vaziyatdan foydalanib, 1936 yilning may oyida deyarli butun Habashiston hududini bosib oldi va o‘z mustamlakasiga aylantirdi. 1936 yil mart oyida Germaniya Versal va Lokarno shartnomalarini buzib, Reyndagi demilitarizatsiya qilingan zonaga o‘z qo‘shinlarini kiritdi. Angliya, Fransiya, AQSH va boshqa davlatlar Germaniyaning bu siyosatiga nisbatan passiv ravishda norozilik bildirish bilangina cheklanib qoldilar. 1936 yil iyul oyida general Franko boshchiligidagi ispan fashistlari Germaniya va Italiya yordamida ispan inqilobchilari va respublikachilariga qarshi isyon ko‘tardilar. Tez orada Germaniya va Italiya Ispaniya respublikachilariga qarshi chiqib, harbiy intervensiya uyushtirdilar. 1936-1939 yillar davomida Ispaniyaga Italiya tomonidan 150ming, Germaniya tomonidan esa 50 ming askar va zobitlar yuborildi. SHu bilan birga, Italiya va Germaniya Ispaniya fashistlarini qurol-yarog‘, texnika va aviatsiya kuchlari bilan ta’minlab turdi. Germaniya natsistlari va Italiya fashistlari Angliya va Fransiyaning Afrika hamda Osiyoga boradigan dengiz yo‘llarini egallab ola boshladilar. SHunday qilib, urushning yana bir uchquni vujudga keldi. Bunday murakkab xalqaro vaziyatda Angliya va Fransiya “aralashmaslik”, AQSH esa

“betaraflik” siyosatini olib bordilar. Urush alangasi er yuzida tobora keng yoyilmoqda edi. Ammo Angliya, Fransiya hukmron doiralari natsistlar va fashistlarning zo‘ravonliklariga qarshilik ko‘rsatmay, aksincha, ular mavqelarining oshib borishiga moyillik ko‘rsatdilar va yordam berdilar. Lloyd-Jorj Frankoga yuqori baho berdi: “Biz general Frankoni burjua tartiblari, burjua mulki va dinining himoyachisi deb bilamiz”. Fransiya sotsialistik partiyasining lideri, o‘sha vaqtdagi Fransiyaning bosh vaziri Leon Blyum 1936 yil avgust oyida Angliyaning Bolduin boshchiligidagi konservativ hukumati bilan til biriktirib, davlatlarni Ispaniyadagi urushga “aralashmaslikka” chaqirdi. Bir qancha davlatlar, hatto Germaniya va Italiya ham bu siyosatni og‘izda go‘yo qo‘llab-quvvatlagan bo‘lsalarda, amalda frankochilar siyosatini yoqlashda davom etdilar. 1936 yil 9 sentyabrda Londonda Angliya diplomati Lord Plimut boshchiligida 27 davlat vakillaridan iborat “Aralashmaslik qo‘mitasi” tuzildi. Bu qo‘mita har bir davlatga uni o‘z hududidan Ispaniyaga qurol-yarog‘ o‘tkazmaslik majburiyatini yukladi. Biroq bu siyosat ko‘p o‘tmay barbod bo‘ldi. G‘arb davlatlarinig “aralashmaslik” va “betaraflik” siyosatidan foydalangan Germaniya va Italiya Ispaniya fashistlariga ko‘plab qurol-yarog‘ va ozuqa zaxiralarini etkazib berdi. AQSH bo‘lsa, Portugaliya orqali Ispaniyaga qurol-aslaha etkazib berdi. 1936–1939 yillar davomida Ispaniyada yuz bergan fuqarolar urushida AQSH, Angliya, Fransiya va boshqa davlatlar Ispaniya respublikachilariga xiyonat qildilar va Frankoning bu urushda g‘alaba qozonishiga imkon yaratdilar. Ular Franko hukumatini 1937 yildayoq tan oldilar. Rasmiy ravishda Franko hukumati Angliya, AQSH, Fransiya va boshqa davlatlar tomonidan 1939 yil fevral-aprel oylarida tan olindi. 1936 yil oktyabr oyiga kelib, Germaniya–Italiya harbiy siyosiy bloki vujudga keldi va u “Berlin–Rim o‘qi” nomi bilan xalqaro munosabatlar tarixiga kirdi. Bu ittifoqqa binoan, Germaniya Italiyaning Habashistonni bosib olganligini tan oldi hamda uning Dalmatsiya, Albaniya va Gretsiyani bosib olish yo‘lidagi sa’y-harakatlarini qo‘llab-quvvatladi. Italiya, o‘z navbatida, Germaniyaning Avstriyani qo‘shib olish maqsadini yoqlab chiqdi. Italiya va Germaniya Ispaniya masalasida ham bir xil pozitsiyada ekanliklarini bayon qildilar. 1936 yil noyabrda Germaniya bilan Yaponiya o‘rtasida “Kominternga qarshi ahdnoma” tuzildi, 1937 yil noyabrda Italiya ham bu ahdnomaga qo‘shildi. Ana shu niqob ostida uch tajovuzkor davlat – Germaniya, Yaponiya va Italiya dunyoni qaytadan bo‘lib olish rejasini ishlab chiqdilar. Sobiq AQSH prezidenti Guver 1937–1938 yillar davomida Yevropa

bo‘ylab safarga chiqdi. O‘z safari davomida u Angliya rahbari Galifaks hamda Gitler bilan uchrashdi. SHuningdek, u 1937 yil noyabr oyida Gitler bilan bo‘lgan suhbatda Angliyaning Germaniya bilan bitim tuzishga tayyor ekanligini bildirdi. Hatto, Guver 1937 yilda Angliya hukumati nomidan Germaniya, Italiya, Angliya va Fransiyadan iborat SSSRga qarshi blok tuzishni ham taklif etdi. Biroq G‘arb hukmron doiralari orasida sog‘lom fikrlovchi, keyinchalik siyosat bobida shuhrat qozongan F.D. Ruzvelt, U.CHerchill, SHarl de Goll singari atoqli davlat va jamoat arboblari ham bor edi. 1937 yil iyul oyida Yaponiya Xitoyga urush e’lon qildi. Yaponiya qo‘shinlari SHimoliy, Markaziy va so‘ngra Janubiy Xitoyga bostiribkirdilar. YApon bosqinchilari bu urushni “yashin tezligida” amalgaoshirmoqchi edilar. Yaponiyaning bosqinchilik urushi Xitoyda gomindanchilarni kommunistlar bilan 1937 yil sentyabr oyida ittifoq tuzishga undadi. Xitoyda fuqarolar urushi to‘xtatildi. Yaponiyaga qarshi urushda Xitoyda birlashgan Milliy front tashkil etildi. Sobiq SSSR Xitoyga katta yordam berdi. G‘arbiy Yevropa davlatlaridan gitlerchilar Germaniyasi va fashistik Italiya bilan Myunxenda tuzgan bitimlaridan ruhlangan militaristik Yaponiya 1938 yil noyabr oyidayoq SHarqiy Osiyoda “yangi tartib” e’lon qildi, bu “yangi tartib” SHarqiy Osiyoda faqat Yaponiyaning mustamlakaviy hukmronligini o‘rnatishdan iborat edi. Angliya, AQSH va Fransiya Yaponiya siyosatidan norozi edilar. 1937 yil noyabr oyida Bryusselda xalqaro konferensiya chaqirildi. Bu konferensiya Yaponiya va Xitoy hukumatlariga qarata murojaatnoma qabul qilish bilan cheklanib qoldi. Yaponiya hukumati bu murojaatnomaga quloq solmay, o‘zining bosqinchilik siyosatini davom ettirdi. 1937–1938 yillar davomida sobiq SSSRda olib borilgan qatag‘on siyosati tariximizning qonli sahifalarini tashkil etadi. Millionlab ziyolilar, harbiylar, davlat va jamoat arboblari qatag‘on qurboniga aylandilar. Ular “xalq dushmanlari” tamg‘asi ostida otib tashlandilar yoxud Sibirdagi lagerlarga surgun qilindilar. Sobiq SSSRning tajribali marshal va generallarining otib tashlanganligi, olim, yozuvchi va tadbirkorlarning qatag‘on qilinishi natijasida SSSRning harbiy va mudofaa salohiyati zaiflashib ketdi. Bu holat Ikkinchi jahon urushi davrida uning urushga tayyor emasligini ko‘rsatdi. Oqibatda, urush yillarida sobiq SSSR eng ko‘p talafot ko‘rgan davlat bo‘ldi. 1939 yil 24 iyulda Tokioda Angliya bilan Yaponiya o‘rtasida bitim imzolandi. Bu bitimni Yaponiya tashqi ishlar vaziri Arita bilan Angliyaning Yaponiyadagi elchisi Kreygi imzoladilar. Kreygi-Arita bitimi Yaponiyaning tashabbusi va uning bosqinchilik

manfaatlariga to‘g‘ri kelganligi uchun xalq orasida “Uzoq SHarq Myunxeni” nomini oldi. Angliya va Yaponiya Xitoyda bir-birlarining manfaatlariga qarshi harakat qilmaslik to‘g‘risida kelishib oldilar. Har ikki davlat Xitoydagi milliy-ozodlik harakatlarini ham birgalikda bostirishlari kerak edi. AQSH va Angliyaning Uzoq SHarqdagi asosiy maqsadi Xitoy xalqini talash, uni qaram qilishdan iborat edi. SHu bilan birga, ularning diplomatiyasi Yaponiya bilan sobiq SSSRni urishtirib qo‘yish va, shu orqali, har ikkala davlatni zaiflashtirish yo‘li bilan Uzoq SHarqda o‘z mavqeini mustahkamlash maqsadida edi. Yaponiya–SSSR munosabatlari keskinlashdi va 1939 yil may-avgust oylarida yaponlar Mo‘g‘ulistonga hujum qilishdi. Sobiq SSSRning yordami tufayli Xalxingol mavzesidagi jangda yaponlar mag‘lubiyatga uchradi. Bu jangda sovet zobiti, bo‘lg‘usi sarkarda G.K.Jukov o‘z harbiy mahoratini namoyish etdi. “Myunxen fitnasi” va Chexoslovakiyaning qurbon qilinishi. Agressiyaga nisbatan loqaydlik va beparvolik siyosati . Yevropada Gitler o‘zining bosqinchilik siyosatini davom ettirdi. 1938 yil 11 martda Avstriya Germaniya tomonidan bosib olindi. Angliya va Fransiyaning “aralashmaslik”, AQSHning “betaraflik” siyosati ham Gitlerga Avstriyani imi- jimida bosib olishda juda qo‘l keldi. Avstriya bosib olingach, Chexoslovakiyaga qarashli bo‘lgan Sudet viloyati ustida Germaniya–Chexoslovakiya tortishuvlari “Sudet inqirozi”ni keltirib chiqardi. Sudet viloyatida nemis millatiga mansub aholi istiqomat qilar, ular millatchilik kayfiyatida bo‘lib, Germaniyaga “birlashishni” talab qildilar. 1938 yil 28-29 aprel kunlari Londonda Angliya va Fransiyaning bosh vazirlari hamda tashqi ishlar vazirlari yig‘ilib, kengashda Sudet viloyati muammosini “tinch yo‘l bilan hal qilish”ga kelishib oldilar. 1938 yil may oyidagi “Sudet inqirozi” natijasida Germaniya va Chexoslovakiya o‘rtasida urush boshlanishiga bir bahya qoldi. Bu qarama-qarshilikda AQSH, Angliya va Fransiya amalda Chexoslovakiyani emas, balki Germaniyani qo‘llab-quvvatladilar. Ular qanday qilib bo‘lmasin, Germaniyaning SHarqqa, ya’ni SSSRga tomon yurishini rag‘batlantirish niyatida edilar. 1938 yil yozida Angliya vakili Rensimen Yevropa davlatlariga tashrif buyurib, Chexoslovakiyadan Sudetni Germaniyaga topshirishni va SSSR–Chexoslovakiya o‘rtasida imzolangan o‘zaro yordam bitimini bekor qilishni talab qildi. Fransiya hukmron doiralari 1938 yil fevral oyidayoq Chexoslovakiya bilan 1935 yilda tuzilgan shartnoma o‘z kuchini yo‘qotdi va Fransiya Angliyasiz Chexoslovakiyaga yordam berolmaydi, deb bayonot berdilar. Gitlerning Sudet to‘g‘risidagi talabi jiddiy tus oldi. 1938