Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar
![MAVZU: Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar
Reja:
I. Kirish.
II. Asosiy qism.
2.1.Ikkinchi jahon urushining yakunlari va ‘’Sovuq urush’’ning boshlanishi
2.2.Sovet Ittifoqi va Amerika Qo’shma Shtatlari tomonidan yadroviy
ustunlik
uchun kurash
2.3.Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushnig boshlanishi
2.4.Qurolsizlanish bo’yicha Sovet -Amerika muzokaralari
III. Xulosa
IV. Adabiyotlar ro’yxati.](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_1.png)
![Kirish
Dunyoning asosiy davlatlarini o’z domiga tortgan Ikkinchi jahon
urushida 40 davlatning hududida harbiy harkatlar olib borildi. Urushda behisob
qurbonlar berildi va juda katta vayronagarchilik yuz berdi.Urushda Germaniya
Italiya va Yaponiya fashistik davlatlari mag’lub etildi. Bu davlatlar vaqtinchalik
buuk davlatlar qatoridan tushib qoldi. Ayni paytda fashizm halokatga uchradi
fashistlar partiyasi va tashkilotlari faoliyati taqiqlandi. Uzoq kurashda SSSR
Buyuk Britniya va AQSH birlashgan kuchlari g’alaba qozondi.
Urushdan keyin dunyo mustamlakachi davlatlari yemirila boshlandi.Buyuk
davlatlar hisoblangan Angliya Fransiya Niderlandiya Belgiya Italiya Portugaliya
o’z mustamlakalariga mustaqillik berishga majbur bo’ldi. O’nlab yangi mustaqil
davlatlar vujudga keldi. Bir patylar dunyoga o’z tasirini o’tkaza oladigan Buyuk
Britaniya va Fransiya endi sezilarli darajada zaiflashdi. AQSH urushdan so’ng
dunyoning ikki o’ta qudratli davlatidan biriga aylandi Sovet Davlati ham urushda
juda katta mislsiz talofatlar ko’rgan bo’lsada AQSH kabi dunyoning o’ta qudratli
davlatiga aylandi.
Xo’sh AQSh jahon urushidan keyin bu qudratga qay tarzda erishdi:
Birinchidan urushning AQSH hududida olib borilmaganligi. Urush
boshlangandan tugagunga qadar AQSH fuqarolaridan 300 ming kishi halok
bo’ldi. Natijada AQSH urushdan eng kam zarar bilan chiqdi. Uning umumiy zarari
1,2 mlrd dollarni tashkil etdi. Bu AQSH uchun ikkinchi jahon urushida
ko’rilgan umumiy zararning atiga 0,4 foizini tashkil etdi .
Ikkinchidan fashistik davlatlarga qarshi urishayotgan davlatlarga juda ko’p
miqdorda qurol -yarog’ va boshqa sanoat hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini
sotish hisobiga erishildi.Chunonchi 1941-1945- yillarda Amerika Qo’shma
Shtatlari o’z ittifoqchilariga 46 mlrd (shu jumladan Buyuk Britaniyaga 30 mlrd
SSSR ga 9 mlrd ) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi.
Uchinchidan chet davlatlar Amerika Qo’shma Shtatlari dan 41 mlrd dollar
qarz bo’lib qoldi. Dunyo oltin zaxirasining 65 foizi AQSH xazinalarida
to’plandi. Dollar xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalarda hukmron valutaga
aylandi. Harbiy buyutmalar AQSH sanoatining gurkirab rivojlanishini
ta’minladi. Sanoatning yillik o’rtacha o’sish su’rati 15foizni tashkil etdi. 1947-
yilda dunyo sanoat ishlab chiqarishining 54 foizi AQSH hissasiga to’g’ri keldi
Xalqaro savdoda yetakchi o’rinni egalladi. Flotining quvvati ham 5 barobar ortdi.
Amerika Qo’shma Shtatlari dunyoning birinchi dengiz davlatiga aylandi.
Urushdan keyin Sovet davlati: SSSR fashistlar Germaniyasini
mag’lubiyatga uchratishda asosiy rol o’ynadi.Biroq g’alaba katta talofatlar
hisobiga qo’lga kiritildi. SSSR ning 27mln fuqarosi halok bo’ldi. Halok
2](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_2.png)
![bo’lganlarning 11.5 mln ga yaqini askarlar edi. Bundan tashqari SSSR milliy
boyligining uchdan bir qismini yo’qotdi Sa’noatning xalq istemoli mahsulotlari
ishlab chiqarish sohasi keskin kamaydi . Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab
chiqarish hajmi urushdan avvalgi darajaga nisbatan 40 foizga kamaydi. Endi
sovet davlati oldida mamlkat xo’jaligini tiklash vazifasi turar edi. Shu maqsadda
SSSR Oliy Soveti xalq xo’jaligini rivojlantirishning to’rtinchi besh yillik rejasini
qabul qildi.Qatti markazlashtirilgan rahbarlik hamda SSSR tarkibidagi
xalqlarning fidokorona mehati tufayli sanoat ishlab chiqarish hajmi 1950 -yilda
urushdan oldingi darajadan oshib ketdi. Bu ko’rsatkich 73 foizga yetdi.
Ayni paytda sanoatning tez suratlar bilan rivojlanishida mamlakat
qamoqxonalarida saqlanayotgan ko’p sonli sovet tutqunlarining hamda 1.5 mln
nemis 0.5mln yapon harbiy asirlarining tekin mehnati, Germaniyadan undirilgan
4,3 mlrd dollar hajmdagi tovon , shuningdek kapital mablag’ asosiy qismining
sanoatga yo’naltirilganligi ham katta rol o’ynadi.
Shunday qilib ikkinchi jahon urushidan keyin dunyo ikki ,,qutbli dunyoga
ajraldi. AQSH ham SSSR ham o’zlarini ushbu urushda g’olib deb hisobladilar.
Ularning har biri dunyoda hukmronlik qilishni xohlashdi.
Ikkala mamlakat ham bir-biriga qarama qarshi bo’lgan boshqaruv va
mafkuraviy tizmlarga ega edilar. Sovet ittifoqi Amerikani yo’q qilishni va butun
dunyoda kommunizmni o’rnatmoqchi edi. Qo’shma Shtatlar esa dunyoni SSSR
dan ,,qutqarishni,, xohlardi.
1945- yilda SSSR va anti Gitler koalitsiyasining boshqa azolari o’rtasida
ziddiyatlar paydo bo’la boshladi. Germaniya urushda yutqazgani aniq edi,endi eng
asosy masala urushdan keyin dunyo tartibi.Asosiy qarama qarama qarshiliklar
Yevropa mamlakatlarida bo’lgan . Stalin ularni Sovet tizimiga bo’ysundirmoqchi
edi va kapitalistlar Sovet davlatining Yevropaga kirishiga yo’l qo’ymaslikka
harakat qilishdi.
1
Ikki tizim o’rtasidagi qarama qarshilik 1945-yil 6 va 9 – avgust kunlari
AQSH harbiy havo kuchlari Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga
atom bombasinitashlashi bilan boshlandi.Bu juda qudratli yangi ommaviy qirg’in
quroli edi. Buning oqibatida Xirosimada 90ming Nagasakida esa 75 ming tinch
aholi halok bo’ldi. Ikkala shahar to’liq vayron etildi, yuz minglab kishilar
radioaktiv nurlanishga duchor bo’ldi, nurlanish kasalligi ularni sekin va azobli
o’limga olib keldi. Bu AQSHning urushdan so’ng dunnyoga yakkahokimlikka
da’vosi edi. Maskur voqea ‘’ sovuq urush ‘’ boshlanishiga turtki bo’ldi
Rasman ,,sovuq urush’’ boshlanishi 1946-yil 5- martda sobiq Angliya bosh
vaziri U. Cherchillning Fultondagi amerika universitetida so’zlagan nutqida
1
G.A.Hidoyatov “Jahon tarixi”(Eng yangi tarix II-qism 1945-2003)8-9
3](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_3.png)
![e’lon qilindi. U.Cherchill ,,sharqiy kommunizm ‘’ bilan kurash uchun ingliz –
amerika harbiy ittifoqini tashkil etishga chaqirdi. U urushdan so’ng totalitarizm
tasiriga tushib qolgan Sharqiy Yevropani erkin demokratik G’arbdan ajratib
turuvchi ,,temir parda’’ haqida so’zladi.SSSR bilan natsizmga qarshi birlashgan
Yevropa endi SSSRning o’ziga qarshi birlashdi.Biroq Sovet xavfi oldidagi
qo’rquv soxta bo’lib, asosga ega emas edi. Sovet Ittifoqi urush paytida ko’p
talofat ko’rgan bo’lib, yangi qarama qarshilikka jur’at etmasdi. G’arb
davlatlarining hukmron doiralari bundan yaxshi xabardor edi.Buning ustiga 1949-
yilgacha AQSH atom bombasiga monopol hukmron bo’lib uni qo’llash
haqidagi birgina do’q po’pisaning o’zi har qanday tajovuzkorlikni to’xtatish
uchun yetarli edi. Yadro quroli ‘’sovuq urush ‘’ vositasi bo’ldi.AQSH uni ishlab
chiqaarish va bu sohadagi tadqiqotlar ustidan xalqaro nazorat o’rnatish rejasini
ishlab chiqdi. Bu reja 1946-yilda BMT ga taqdim etildi va u istalgan mamlakatda
bunday tadqiqotlarni tekshirish huquqini ko’zda tutdi.SSSR esa bu rejani inkor
qildi va 1949- yilda o’z atom bombasini ilk bor sinovdan o’tkazdi. Shundan
boshlab ‘’sovuq urush,, yadroviy qurollanish poygasi darajasiga ko’tarildi.
Yadroviy ustuvorlik uchun kurash AQSH va SSSR dan tashqari boshqa
mamlakatlarda ham boshlanib ketti. Buning uchun ular moliyaviy va texnik
jihatdan kuchli imkoniyatlarga ega bo’lishdi.1952- yilda Angliya, 1960- yilda
Fransiya, 1964- yilda Xitoy o’z atom bombasini sinovdan o’tkazdi. 1974-yilda
Hindiston, 1999-yilda Pokiston atom bombalariga ega bo’ldi.
1953-yilda SSSRda ilk marta vodorod bombasi yaratildi. U o’z
vayronagarchilik kuchiga ko’ra atom va neytron bombasidan minglab marta
kuchli edi 1948-yilda AQSH 20 km balandlikda 12ming km uzoqlikka qadar
ucha oladigan qitalararo samolyotga ega bo’ldi. Bu yetti yildan keyin SSSRda
yaratildi 1957-yil SSSRda Tinch okeani hududida 10 ming kmdan ortiq masofada
qitalararo raketa sinovdan o’tkazildi. Bu ballistik raketaga Qo’shma shtatlar bir
yildan keyin ega bo’ldi 2
. Raketaga qarshi mudofaa tizimlari ham ishlab chiqildi.
Bu tizmlar SSSRda 1966-yil AQSHda esa 1974-yilda yaratildi.
Yuqoridagi ko’rsatgichlar bu ikki davlat o’rtasidagi yaqqol qurollanish
poygasining ko’rinishi edi Bu qurollanish poygasi yildan yilga tezlashib bordi.
Qurollanish poygasi yildan yilga rivojlanib borar ekan 70-yillarda jahon harbiy
harajatlari 350milliard dollarni tashkil etdi.Keyingi 10 yillikda esa bu ko’rsatkich
80-yillarda insoniyat qurollanish uchun 600 milliard dollar sarf ertdi Har bir
sinovdan o’tkazilgan qurol dunyo xo’jaligiga ulkan zarar yetkazdi . Sinovlar
natijasida yadroviy changlar barcha qitalarda atmosferaning buzilishiga olib
keldi.Atmosferaning buzilishi esa turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqardi
2
История дипломатии том II . Москва, 1963 г. Ст. 289
4](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_4.png)
![Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushning boshlanishi
Reygan ma'muriyatining anti-kommunistik va antisovet ritorikasi Sovuq
urush davrida keskinlikning keskin oshishiga olib keldi. Birinchi marta amerikalik
tarixchilar va siyosatshunoslar bunga e'tibor berishdi. Jonsning yozishicha,
R.Reyganning ekspansionistik tashqi siyosati “Moskva bilan dushmanlik
munosabatlariga” olib keldi va yangi sovuq urush – ikkinchi sovuq urushning
boshlanishini belgiladi. Amerika ma'muriyati xalqaro vaziyatni chegaraga qadar
keskinlashtirish va jahon xalqaro munosabatlarida urushdan oldingi vaziyatni,
asablar o'ynayotgan paytda keskinlik muhitini yaratish uchun turli bahonalarni
qidira boshladi.
1983 yil sentyabr oyida sovet qiruvchi samolyotlari Ankorijdan Seulga
uchayotgan Janubiy Koreyaning Boeing 747 (KAL 007 reysi) yo'lovchi laynerini
yo'q qildi. Samolyot odatdagi marshrutdan 500 km chetga chiqib, Sovet Ittifoqi
havo hududiga bostirib kirdi. Bu voqeada juda ko'p sir bor edi. Birinchidan,
Boeing 747 kabi ajoyib navigatsiya ma'lumotlariga ega bo'lgan samolyot qanday
qilib bunday masofaga chetga chiqishi mumkin? Koreya aviakompaniyasining
samolyoti urib tushirilishi bilanoq jo'nab ketgan Amerika razvedka samolyoti
qanday maqsadda parallel yo'nalishda uchgan? Nega yaralangan yo'lovchilarning
oilalaridan hech biri, 269 nafari bor edi, Amerika tomoni sovet tomoniga qarshi
da'vo arizasi bilan murojaat qilmadi? Sovet dengizchilari bir necha yil o'tgach,
Boeing 747 qoldiqlarini suvdan olib chiqishdi , ammo odam qoldiqlari topilmadi.
Binobarin, bu oddiy reysni amalga oshiruvchi yo'lovchi samolyoti emas edi.
Sovet Ittifoqi haq edi. O‘zini va xalqaro qonunlarni hurmat qiladigan boshqa
davlat singari, u ham havo chegaralarining bunchalik buzilishiga yo‘l qo‘ya
olmasdi. Bundan tashqari, voqea Amerika faol ravishda qayta qurollana boshlagan
va yangi Sovuq urushni boshlash yo'liga o'tgan paytda sodir bo'ldi. Xalqaro
munosabatlardagi keskinlik Sovet Ittifoqini asosiy dushmanining navbatdagi
nodo'stona harakatlarini kutib, to'liq hushyor turishga majbur qildi. Sovet
davlatining suveren huquqlarining har qanday buzilishi sabotaj va bosqinchilik
harakati sifatida baholanib, unga qarshi eng qat'iy choralar ko'rilgan. Vaziyat
haddan tashqari qizib ketdi va har ikki tomon ham hushyorlik bilan bir-birining har
qadamini kuzatib bordi.
Sovet rahbariyati Sovet Ittifoqi havo hududini muntazam ravishda buzgan
Amerika samolyotlarining yaxshi niyatlariga shubha qilish uchun ko'proq asosga
ega edi. Urushdan keyingi yillarda Amerika razvedka samolyotlarining parvozlari
tez-tez sodir bo'ldi. Qo'shma Shtatlar maxfiy harbiy ob'ektlar to'g'risida ma'lumot
olishga, xususan, Sovet raketalarga qarshi mudofaa tizimlarining tizimli aloqasini,
5](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_5.png)
![Sovet suv osti floti va havo kuchlarining joylashuvini va yopiq tadqiqot
institutlarini aniqlashga harakat qildi. Ko'pincha Amerika samolyotlari Boltiqbo'yi
respublikalari ustida paydo bo'lib, "o'rmon birodarlar" deb ataladigan er osti
antisovet harbiylashtirilgan tashkilotlariga qurol va o'q-dorilarni jo'natishdi.
Shu munosabat bilan havo hujumidan mudofaa kuchlari qat'iy buyruq oldi:
SSSR chegaralarini buzadigan barcha samolyotlarni urib tushirish lozim edi.
Ko'pincha havo janglari Boltiq dengizi ustida bo'lib o'tdi, ko'pincha ular xalqaro
janjallarga olib keldi, chunki "jahon imperializmi" ga qarshi kurash qizg'inda ular
Sovet chegaralariga yaqinlashish uchun ehtiyotkor bo'lmagan hamma narsani otib
tashlashdi. Qo'shma Shtatlar o'zining havo harakatlarida boshqa davlatlarning
samolyotlaridan foydalana boshlaganligi sababli, Shvetsiya va Norvegiya kabi
mamlakatlarning samolyotlari ko'pincha sovet jangchilarining o'qqa tutilishiga olib
kelgan va ular ko’proq shunga majbur bo’lganlar.
Vaqt o'tishi bilan Amerika razvedka samolyotlarining faoliyat zonalari ham
kengaydi. 1955 yilda Kamchatkada kompyuterlar, elektronika va eng ilg'or texnik
yangiliklar bilan jihozlangan Sovet suv osti kemalari bazasi va yangi raketaga
qarshi mudofaa tizimlarining yaratilishi bilan Markaziy razvedka boshqarmasi o'z
e'tiborini ushbu ob'ektlarga qaratdi. bortida yadro raketalari bo'lgan sovet suv osti
kemalari shu erdan AQSh qirg'oqlari yaqinida jangovar navbatchilikka yuborilgan
edi (avtonom navigatsiya). Raketaga qarshi mudofaa tizimi, suv osti eskadronini
1 Дипломатический словарь . В 3- х т . М .: 1985 Т 1. С 189
boshqarish, qo'mondonlik kodlari va boshqalar Amerika qo'mondonligi uchun
muhim ahamiyatga ega bo'ldi, chunki. AQSh hududiga asosiy strategik zarba
aynan shu yerdan rejalashtirilgan edi.
1962 yil avgust oyidan boshlab Amerika razvedka samolyotlari Chukotka,
Kamchatka va Saxalin ustidan muntazam razvedka parvozlarini boshladilar va ular
Sovet qiruvchilari va raketalari tomonidan muntazam ravishda urib tushirildi.
Jahon tarixida misli ko'rilmagan keng ko'lamli, tinchlik davrida havo urushi
bo'lgan va Sovet rahbariyati o'zini "urushdagidek" tutgan. Sovet raketaga qarshi
mudofaa samaradorligiga ishonch hosil qilgan Amerika rahbariyati Sovet
rahbariyati xalqaro janjaldan qo'rqib, fuqarolik samolyotlarini urib tushirishga
jur'at eta olmaydi, deb umid qilib, Janubiy Koreyaning mutlaqo tinch fuqarolik
aviakompaniyasi Koreya havo yo'llari samolyotlaridan foydalanishga kirishdi. .
Ammo bu aviakompaniya yo'lovchilarini o'lim xavfi ostida almashtirib
bo’lmasligini tushunib yetgan. 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshlarida
Koreyaning Boeing samolyotlari Murmanskdan Saxalingacha bo'lgan Sovet havo
hududini asosiy buzuvchilarga aylandi.
6](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_6.png)
![Ushbu e'lon qilinmagan urushning natijasi ikki yo'lovchi samolyotining urib
tushirilishi, Amerika qo'mondonligining sarguzashtli o'yinlari qurboni bo'lgan
deyarli uch yuz nafar begunoh fuqarolar va xalqaro janjallarga olib keldi. Janubiy
Koreya samolyoti birinchi marta 1978 yilning bahorida Parij-Tokio yo‘nalishi
bo‘yicha parvoz qilayotganida havo hududini buzgan, noma’lum sabablarga ko‘ra
Kola yarim oroli uzra uchib ketgan. Keyin samolyot Korpijarvi ko'li muziga
qo'nishga muvaffaq bo'ldi. Janubiy Koreya samolyotlari Sovet havo hujumidan
mudofaa kuchlari qo'mondonligining shubha ob'ektiga aylandi. Bu dramaning
birinchi qismi edi, lekin Sovet Ittifoqida hech kim bu oxirgi bo'lmasligiga shubha
qilmadi. Davomi besh yil o'tgach, Kola yarim orolidan ming kilometr uzoqlikda,
Tinch okeani ustidagi osmonda davom etdi.
Janubiy Koreya samolyoti Chukotkada 1983-yilning 31-avgustidan 1-
sentyabrga o‘tar kechasi paydo bo‘ldi.Samolyotni tajribali uchuvchi, Janubiy
Koreya harbiy-havo kuchlari zahirasi polkovnigi Chun Byun In boshqargan.
Bunday tajribali uchuvchi samolyot xalqaro havo yo‘lidan 500 km uzoqlasha
boshlaganini qanday payqamagani hamon sirligicha qolmoqda. "Noma'lum xorijiy
samolyot" Sovet havo bo'shlig'ida Provideniya va Navarino burnidagi radar
postlari tomonidan qayd etilgan. Ko'rsatmalar, agar zarurat bo'lmasa, o'zlarini va
kodlarini oshkor qilmaslik haqida ogohlantirgani uchun ular jim bo'lishdi. Faqat u
Kamchatkadan oshib ketganida, qiruvchilar havoga ko'tarildi. Shundan so'ng,
bosqinchi allaqachon uch sovet jangchisi bilan birga uchib ketgan va halokatga
uchragan. Koreya ekipaji ogohlantiruvchi yong‘inga javob bermadi. Keyin Su-15
qiruvchisi o‘ldirish uchun o‘t ochdi. Birinchi raketa Janubiy Koreya samolyotining
dumiga tegdi, ikkinchisi chap qanotlarining yarmini buzib tashladi. Ikkita raketa
Boeing taqdirini hal qildi. Gigant mashina deyarli o'n daqiqa davomida dengiz
yuzasiga qulab tushdi. Suvga ta'sir qilish samolyotni Yapon dengizining tubiga
tushgan shaklsiz metall bo'laklarga aylantirdi. Hammasi tugadi.
Koreya Boingining parvozi AQShning razvedka kampaniyasining bir qismi
edi. Amerika razvedka xizmatlari, agar samolyot SSSR chegaralarini buzgan
bo'lsa, radar va radio uskunalari yoqilishini kutishgan, ularning ishi amerikaliklar
tomonidan qayd etiladi, ya'ni. Parallel kursda uchayotgan Amerika razvedka
samolyoti. Boeing bortida Sovet raketaga qarshi mudofaa va havo hujumiga qarshi
mudofaa tizimlarini aniqlash va dekodlash uchun razvedka uskunalari mavjud edi
va u Kamchatkadagi Sovet yadroviy suv osti kemalari bazasi va sun'iy yo'ldosh
orqali boshqariladigan radar stantsiyalari oralig'idan o'tgani bejiz emas edi. Agar
Sovet havo mudofaasi samolyotni urib tushirmaganida, Uzoq Sharqdagi harbiy
ob'ektlar va atom suv osti flotining bazalari haqida qimmatli ma'lumotlar olingan
7](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_7.png)
![bo'lar edi. Vayron bo'lgan taqdirda, Sovet Ittifoqini jinoiy faoliyatda ayblash, butun
dunyoda kuchli antisovet to'lqinini ko'tarish uchun ajoyib sabab bor edi.
Samolyot bilan sodir bo'lgan voqea haqidagi xabar bir zumda butun dunyoga
tarqaldi va bir oy davomida G'arb ommaviy axborot vositalari va G'arb
siyosatchilarining chiqishlarida asosiy mavzuga aylandi. Sovet Ittifoqiga nisbatan
bosh prokuror rolini prezident R.Reygan o'z zimmasiga oldi. U yana o'zining
"yovuz imperiya", jinoyatchilar kabi so'kinish so'zlarini ishlatdi, urush xudosining
faryodi yana eshitildi - jazolash, chaqiruvni qabul qilish, Atlantika birdamligiga
chaqirish. Koreya samolyotini yo'q qilish Amerika hukmron doiralari tomonidan
harbiy psixozni qo'zg'atish manfaatlarida ishlatilgan. Vashington, aslida, o'z
samolyotlarini himoya qilayotgani aniq edi.
Qo'shma Shtatlar samolyot bortida 60 nafar amerikalik fuqaro bo'lganini
da'vo qilib, uzr so'rashni talab qildi, ammo negadir Janubiy Koreya rasmiylari
bunday zo'ravonlik noroziligini ko'rsatmadi. Sovet hukumati bu da'volarni rad etib,
ushbu samolyotning suveren davlat chegaralarini buzgan holda provokatsion
parvozini qat'iy talab qildi. Keyin Qo'shma Shtatlar bu masalani muhokama
qilishni Xavfsizlik Kengashiga topshirdi. AQSh vakili Jan Kirkpatrik sovet
qiruvchi uchuvchisi podpolkovnik G. Osipovich va quruqlikdagi xizmatlar
o'rtasidagi suhbatning yozuvini ko'rsatdi, bu erda Rossiyaning behayo so'zlari
ortidan yo'q qilish buyrug'i aniq eshitildi. Sovet uchuvchisi buyruqni bajardi.
Ammo bu asosiy savolni olib tashladimi - nega fuqaro aviatsiyasi samolyoti
odamlarning o'limiga tahdid
Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998. С 57
Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М .: 1998. С 95
solayotganini yaxshi bilgan holda birovning havo hududiga bostirib kirishi kerak
edi? Sovet vakillari AQShning bu falokatga aloqadorligini e'lon qilib, bu holatga
ishora qildilar.
Samolyot bilan bog‘liq hodisa Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha
konferensiya ishtirokchi-davlatlari vakillarining Madriddagi uchrashuvining
yakuniy bosqichi boshlanishidan bir necha kun oldin sodir bo‘lgan. AQSh YXHT
tashqi ishlar vazirlarining ushbu forumidan Sovet Ittifoqini qoralash uchun
foydalanish niyatida ekanligi aniq edi. Ko'pchilik NATO mamlakatlari vakillari
samolyot bilan sodir bo'lgan voqea Vashington tomonidan muomalaga chiqarilgan
versiyalarni yoqlab chiqdi. Bu ohangni, tabiiyki, AQSh Davlat kotibi Jon Shults
o'rnatdi, uning nutqi Sovet Ittifoqiga qarshi dushmanona so'zlar va ayblovlar bilan
to'yingan edi.
Qo'shma Shtatlar samolyot hodisasini jahon siyosatidagi birinchi raqamli
masalaga aylantirishga va dunyoning eng muhim masalalarini muhokama
8](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_8.png)
![qilishdan chalg'itishga qat'iyat bilan harakat qilmoqda. Dunyo xavfli chiziqqa
qarab ketayotgan edi va AQSh bu harakatni kuchayib borayotgan keskinlik tomon
tezlashtirishga harakat qildi, bu esa ularga qurollanish poygasini tezlashtirish va
Evropada yangi turdagi qurollarni joylashtirish uchun asos bo'lishi mumkin edi.
Shu bilan birga, Evropa mamlakatlarida Amerika Pershing raketalarini
joylashtirish bo'yicha Evropa NATO ittifoqchilari bilan muzokaralar boshlandi.
Vaziyatni keskinlashtirish uchun 5 sentyabr kuni G'arb davlatlari Sovet Aeroflot
aviakompaniyasi samolyotlarining o'z mamlakatlariga parvozlarini ikki haftaga
taqiqladilar.
AQSh o'zining antisovet kampaniyasi tufayli Yevropani harbiylashtirish va
Sovuq urushni qit'aga qaytarishda muhim yutuqlarga erishdi. 1983 yil 14-noyabrda
Angliya mudofaa vaziri Xezletin birinchi Pershing qanotli raketalari Greenham
Commonsdagi harbiy bazaga kelganini e'lon qildi. Bu qaror ingliz xalqining
noroziligiga qaramay qabul qilindi. Harbiy baza darvozasi oldida ommaviy
namoyishlar va politsiya bilan to'qnashuvlar bo'lib o'tdi. 15 ming kishi hibsga
olingan. 22-noyabr kuni G‘arbiy Germaniya Bundestagi mamlakat hududida
“Pershing” qanotli raketalarini joylashtirishni yoqlab ovoz berdi. Sovetlarga qarshi
tashviqot kampaniyasi sadolari ostida 23 oktabr kuni AQSh dengiz piyodalari
Grenada oroliga qo'nishdi va 1979 yilda hokimiyatga kelgan va Kuba tomonidan
qo'llab-quvvatlangan Moris Bishopning so'l hukumatini ag'dardi.
Bularning barchasi Koreya samolyotlarini yo'q qilish bilan bog'liq targ'ibot
kampaniyasining asl sabablaridan va Amerika hukmron doiralarining Sovet Ittifoqi
История освободительного движения на Балканах после наполеоновских войн. М.: 1993. С 124
История России. Орлов С.С и др. М.: 2010 С 326
bilan kelishuv yoki o ' zaro tushunish yo ' llarini izlash emas , balki vaziyatni
keskinlashtirish yo ' llarini izlash niyatidan ishonchli dalolat beradi va qarama -
qarshilik , buning uchun har qanday bahona yordamida Qo ' shma Shtatlarning
harakatlari Sovet rahbariyatining pozitsiyasida katta taassurot qoldirmadi . Bu
kechirim so'rashni boshlamadi chunki bunday uzr so'rash aybni qisman tan olishni
anglatishi mumkin. YXHT mamlakatlari tashqi ishlar vazirlarining Madrid
konferensiyasida SSSR Tashqi ishlar vaziri A.Gromiko shunday dedi: “Sovet
chegaralarini samolyot tomonidan buzish harbiy razvedka xarakteridagi ataylab
qilingan provokatsiyadir.Sovet rahbariyati nomidan shuni ma’lum qilamanki,
Sovet Ittifoqi o'z chegaralarini himoya qilishning muqaddas huquqiga ega va uni
hech kimning jazosiz buzishiga yo'l qo'ymaydi, bu uning suveren huquqidir"
Kengaytirilgan antisovet kampaniyasida Qo'shma Shtatlar o'zining eng
sevimli siyosiy tazyiq vositasi - iqtisodiy sanksiyalarni qo'lladi. Iqtisodiyot jahon
muammolarini hal etishda muhim siyosiy vositaga aylandi. Bu Xelsinki
9](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_9.png)
![kelishuvlariga zid bo'lsa-da, Amerika Qo'shma Shtatlari va G'arbiy Evropa
siyosatchilari bunday his-tuyg'ularga tegmagan ko'rinadi. G‘arb siyosatchilari o‘z
mafkurasiga, siyosiy manfaatlariga to‘g‘ri kelmasa, shartnomalarni bo‘sh qog‘ozga
aylantirdilar, shu bilan birga Sovet Ittifoqi bilan kelishuvlarga qat’iy rioya qilishni
talab qildilar. G‘arb siyosatchilari uchun tuzilgan har bir kelishuv
ikkiyuzlamachilikni keltirib chiqaradigan ikki tomonlama maqsadni ko‘zlagan edi.
Ikkiyuzlamachilik ham yomonlikni ifodalaydi, chunki yomonlikni yaxshilikka,
yaxshilikni esa yomonlikka aylantiradi.
1985 yil yozida AQShda qayta ko'rib chiqilgan eksport qonuni qabul qilindi,
u eskisini tasdiqladi va SSSR va sotsialistik mamlakatlarga "strategik" tovarlar va
texnologiyalarni eksport qilishni cheklash bo'yicha yangi choralarni kiritdi. Bir
tomondan, savdo erkinligini targ’ib qilish orqali, ikkinchi tomondan, siyosiy
sabablarga ko’ra turli cheklashlar kiritish orqali AQSH xalqaro munosabatlar va
xalqaro huquqning umume’tirof etilgan me’yorlarini buzdi. Ammo bunday
qoralashlar Amerika ma'muriyatiga unchalik ta'sir qilmadi. Ushbu chora-tadbirlar,
yangi qonunda ta'kidlanganidek, "AQSh tashqi siyosatining maqsadlariga javob
beradi", barcha ittifoqchi davlatlar tomonidan cheklovlarni qo'llashda "mumkin
bo'lgan maksimal bir xillikni ta'minlaydi", uchinchi davlatlar tomonidan shunga
o'xshash etkazib berishni istisno qiladi. Yangi qonun “strategik tovarlar”ni
sotsialistik mamlakatlarga ham harbiy, ham fuqarolik uchun eksport qilishni
taqiqlab, eng yangi texnologiyalarni eksport qilishga ruxsat bermadi.
Qo'shma Shtatlar NATOning barcha a'zolari (Islandiyadan tashqari) va
Yaponiyani o'z ichiga olgan sotsialistik mamlakatlarga eksportni nazorat qilish
bo'yicha muvofiqlashtiruvchi qo'mitaning COCOM faoliyatini faollashtirdi.
Politsiya harakatlari bilan Amerikaning Exodus dasturi doirasida sotsialistik
mamlakatlarga olib chiqish taqiqlangan, zarur bo'lgan tovarlar G'arbda qo'lga
olindi.
Iqtisodiy sanktsiyalar diplomatiyasi ham ikki tomonlama maqsadga ega edi.
Bir tomondan, Qo'shma Shtatlar SSSR va sotsialistik mamlakatlarning ilmiy-
texnikaviy rivojlanishini kechiktirishga harakat qildi, biroq ikkinchi tomondan,
ular o'z ittifoqchilarining tashqi savdosini o'z nazorati ostiga olishga, ularni
Rossiya bozorlaridan ajratib qo'yishga harakat qildilar. Sovet Ittifoqi va sotsializm
mamlakatlari va shu bilan jahon bozoridagi mavqeini zaiflashtiradi chunki Qaysi
strategik mahsulot taqiqlanishi va nimasi taqiqlanmasligini hal qilish Amerika
rasmiylarining vakolati edi.
Bu chora-tadbirlar, shuningdek, chuqur bo'linishlarni ko'rsatgan Atlantika
ittifoqining hamjihatligini kuchaytirishi mumkin edi. Ulardan asosiysi SSSR va
Sharqiy Yevropa bilan iqtisodiy aloqalar edi. 1980-yillarning boshida, Sibir-
10](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_10.png)
![G'arbiy Yevropa gaz quvuri qurilishi boshlanganda, Qo'shma Shtatlar birinchi
navbatda Evropa uchun foydali bo'lgan ushbu shartnomani tugatishga harakat qildi.
Amerika hukumati dastlab G arbiy Yevropa ittifoqchilarini kelishuvdan vozʻ
kechishga ishontirishga urinib ko rdi va bu ularning Sovet Ittifoqiga qaram
ʻ
bo lishiga olib keladi, deb ta kidladi. Rad etishni olgach, 1982 yil 22 iyunda R.
ʻ ʼ
Reygan gaz quvuri uchun materiallar va asbob-uskunalarni etkazib berishga taqiq
qo'ydi, taqiq Amerika litsenziyalari ostida asbob-uskunalar ishlab chiqaradigan
barcha kompaniyalarga ham tatbiq etildi. Ammo o‘sha yilning avgust oyida
Yevropa iqtisodiy hamjamiyati bunday bir tomonlama qarorga norozilik bildirib,
qurilishni davom ettirish va uni yakunlash niyatida ekanligini ma’lum qildi. Sovet
Ittifoqi Germaniya zavodlaridan quvurlar, Frantsiyadan gaz uskunalari va boshqa
mamlakatlardan texnologiya oldi. Amerikaning bu muhim strategik masalada
cheklov qilishga urinishi muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Gaz quvuri qurildi va
G'arbiy Evropa asta-sekin o'z sanoati va ichki iste'molida Sibir gazidan
foydalanishga o'ta boshladi. Bu G'arbiy Evropada turmush darajasining oshishiga,
ishlab chiqarish tannarxining pasayishiga va Evropa tovarlarining
raqobatbardoshligini oshirishga yordam berdi.
AQSh bu siyosiy muvaffaqiyatsizlikdan saboq oldi va Sharq va G'arb
savdosida yagona iqtisodiy siyosatni saqlab qolish uchun yangi texnologiyalarda
to'siq qurishga qaror qildi. Amerika Qo'shma Shtatlari sovet fani va texnikasi
yutuqlari, shuningdek, sotsialistik mamlakatlar yutuqlari - sun'iy yo'ldoshlar,
sayyoralararo kemalar, aviatsiya, tinch maqsadlardagi atom energiyasi va
boshqalar to'g'risida bilar edi. Sanoat va mudofaa qobiliyatini rivojlantirishga
qaratilgan SSSR va Sharqiy Yevropa jahon ilmiy-texnik salohiyatining uchdan bir
qismini tashkil etishi ham hammaga ma’lum edi. Lekin bu, birinchi navbatda, ular
va G'arbiy Yevropa ittifoqchilari o'rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarni yo'q qilish
haqida edi. Vashington siyosatchilariga ko'ra, bu aloqalar qanchalik zaif bo'lsa,
Atlantika ittifoqining birligi shunchalik mustahkam bo'ladi. Neoglobalizm
kontseptsiyasining ajralmas qismiga aylangan R.Reyganning “iqtisodiy
diplomatiya” mantiqi shunday edi.
Qurolsizlanish bo'yicha Sovet-Amerika muzokaralari
Shu bilan birga, qurolsizlanish bo'yicha Sovet-Amerika muzokaralari turli
darajalarda davom etdi. Bu muzokaralar ko'proq savdoga o'xshardi, bunda har bir
tomon o'zi uchun ma'lum afzalliklarga erishishga harakat qildi va boshqa
tomondan keladigan har qanday taklifga shubha bilan qaradi. Har bir tomon
ma’lum tashviqot maqsadlariga intildi, ularning asosiysi o‘zini tinchliksevar va
o‘ziga bo‘ysunuvchi davlat sifatida ko‘rsatish, ikkinchisini esa murosasiz, bir
tomonlama foyda olishga intilayotgan davlat sifatida ko‘rsatish edi.
11](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_11.png)
![Amerika tomoni ancha qiyin ahvolda edi. R.Reygan tashqi siyosat
masalalarida konsensusni tiklashga muvaffaq bo lgan bo lsa-da, muxolifat vaʻ ʻ
muxoliflar hamisha unda kamchiliklar topib, siyosiy kurashda foydalanishini
hisobga olib, ma muriyat o z jamoatchilikni o z pozitsiyasining to g riligiga
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
ishontirishi kerak edi. NATO ittifoqchilariga nisbatan bu qiyinroq edi. Bu erda ular
Amerika Qo'shma Shtatlaridagi militaristik poygani xavotir bilan kuzatib, ularning
xavfsizligidan qo'rqishdi, chunki o'zlarining raketalarga qarshi qalqonini yaratgan
Qo'shma Shtatlar qurollanish poygasini davom ettirishi mumkin edi, bu esa Sovet
Ittifoqini javob choralarini ko'rishga undadi Qurbonlar birinchi navbatda G'arbiy
Yevropa davlatlari bo'lardi. Germaniya Federativ Respublikasi, Angliya, Fransiya,
Italiyadagi shiddatli namoyishlar, turli patsifistik tashkilotlarning Pentagon
rejalariga qarshi noroziliklari qurolsizlanish muammosi bo'yicha siyosiy qarorlar
qabul qilishda jamoatchilikning roli ortib borayotganidan yaqqol dalolat beradi.
R.Reyganning qurollanish dasturining asosiy g oyasi Sovet Ittifoqidan
ʻ
strategik ustunlikka erishish edi. Avvalgi ma’muriyatlar tajribasi shuni ko‘rsatdiki,
bunday rejalar barbod bo‘lishga mahkum. Sovet Ittifoqi strategik muvozanatni
buzishga qaratilgan har qanday urinishlarga qarshi choralar ko'rish uchun etarli
iqtisodiy va ilmiy salohiyatga ega edi. Buni G'arbiy Yevropa davlat arboblari
yaxshi tushundilar. Bundan tashqari, Sovet rahbariyati o'z xalqiga ularning xatti-
harakatlarini tushuntirishga majbur emas edi. Qurolsizlanish masalalari bo'yicha
Sovet pozitsiyasini tanqidiy tahlil qila oladigan muxolif partiyalar yoki jamoat
guruhlari yo'q edi. Sovet rahbariyatining xatti-harakatlarini tanqid qilishga,
ularning ikkiyuzlamachilik xarakterini fosh qilishga uringan dissidentlar qatag on
ʻ
va jinoiy javobgarlikka tortildi.
Польский вопрос в Европе ./Разделы Польши и интересы России. М.: 2004 С 86
История Франции. В 3-х томах. М.: 1973-1975. Т 2 С 256
Muzokaralarning o ' zi shaxmat o ' yiniga o ' xshardi , unda ikkala tomon ham
bir - biridan ustun bo ' lishga va o ' zlari uchun qulay echimlarga erishishga intilishdi .
Hamkorlarning har bir qadami sinchkovlik bilan o ' rganilgan , kelishilgan va
muzokaralarning o ' zi ba ' zan zerikarli va ma ' nosiz edi .
1981 yil oxirida yadroviy qurollar bo'yicha Jeneva konferentsiyasida
Amerika delegatsiyasi "nol variant" deb nomlanuvchi rejani taklif qildi. Unda
Qo'shma Shtatlar SSSRning ushbu turdagi 613 raketasini (SS-) demontaj qilishga
rozi bo'lishi evaziga 1979 yilda NATO qarorida ko'zda tutilgan G'arbiy Evropada
"Pershing-2" va qanotli raketalarni joylashtirishdan bosh tortishni taklif qildi.
G'arbiy Evropaga qaratilgan Sovet delegatsiyasi buni rad etdi, chunki Sovet
raketalari AQSh hududiga ucha olmaydi, G'arbiy Evropada joylashgan "Pershing-
12](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_12.png)
![2" esa Sovet Ittifoqi hududiga bir necha daqiqada etib boradi. Zarbani G'arbiy
Evropaga yo'naltirish orqali Qo'shma Shtatlar shu tariqa xavfsiz bo'lib qoladi.
Bundan tashqari, Sovet tomoni bunday almashinuv teng bo'lmagan nikoh
sifatida qabul qilinishini ta'kidladi. Qo'shma Shtatlar jangovar ekipajda bo'lgan
Sovet raketalarini faqat etkazib berilishi va joylashtirilishi rejalashtirilgan Amerika
raketalariga almashtirishni taklif qildi. Sovet raketalarini demontaj qilishga
erishgan Qo'shma Shtatlar keyinchalik qandaydir bahona bilan qonuniy
rahbarlikdan foydalanib, o'z raketalarini olib kelishiga kafolat yo’q edi.Shu bilan
birga, Amerika rejasida gap faqat Amerika raketalari haqida edi, frantsuz va
inglizlar esa saqlanib qolishi kerak edi.
Keyin R. Reygan "oraliq yechim"ni taklif qildi, unga ko'ra Sovet Ittifoqi
Sharqiy Evropa mamlakatlaridan Amerika raketalari sonining kamayishi evaziga
bu erda joylashtirilgan uchta kallakli 351 ta raketaning ko'p qismini olib tashlashi
kerak edi. G'arbiy Evropada joylashtirish ayirboshlash printsipi o'rnatildi. Bu taklif
ham chala, jamoatchilik fikrini aldashga qaratilgan, degan vaj bilan rad etildi.
Sovet tashqi ishlar vaziri Andrey Gromiko “oraliq yechim” taklifini sharhlar ekan,
Amerika rejasining Britaniya va Fransiya raketalarini saqlab qolish haqidagi
talabini kulgili deb atadi. "Agar Sovet Ittifoqiga hujum qilinsa, bu raketalarda
frantsuz muhri bor yoki yo'qligini kim hal qiladi?" - dedi u Moskvadagi matbuot
anjumanida.
O'z navbatida, Sovet Ittifoqi AQSh tomonidan oldindan rad etilgan
echimlarni taklif qildi. Bunday takliflar amalda tatbiq etishdan ko'ra ko'proq
tashviqot ta'siriga qaratilgan edi. Ularga Atlantika ittifoqidagi qarama-
qarshiliklarni kuchaytirish ham topshirildi. Shunday qilib, 1985 yilda
Semipalatinsk viloyatida bir qator yadro sinovlarini o'tkazgandan so'ng, Sovet
Ittifoqi yadroviy sinovlarga moratoriy e'lon qildi va AQShni ham xuddi shunday
qilishga undadi. Ba'zida Sovet Ittifoqining takliflari haqiqatdan shunchalik uzoq
ediki, ular Qizil qalpoqcha va yovuz kulrang bo'ri bilan bolalar o'yinlariga
o'xshardi. Sovet hukumatining 1986 yil 15 yanvardagi Qurolsizlanish orqali
umumiy xavfsizlik dasturi deb nomlangan bayonoti Sovet tashviqoti tomonidan
SSSR tashqi siyosatining markaziy yo'nalishi sifatida keng e'lon qilingan. 2000
yilga qadar yadro qurolini to'liq va keng yo'q qilish dasturini taklif qildi, ya'ni
kamida 15 yil ichida yadro qurolini davlatlar arsenalidan butunlay yo'q qilish
rejalashtirilgan edi. Bayonotda, shuningdek, SDIga tayanib, koinotda qurollanish
poygasining oldini olish taklif qilingan. Bu dadil va uzoqni ko‘zlagan taklifning
bitta kamchiligi bor edi – unda uning amalda tatbiq etilishi ustidan nazorat
ta’minlanmagan edi. Bu tasodif emas edi, chunki. bunday nazorat Sovet
Ittifoqidagi barcha maxfiy zavodlar, sinov maydonchalari, rejalar va tadqiqot
13](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_13.png)
![loyihalarini oshkor qilishni anglatadi. Amerika tomoni bunga to'g'ri e'tibor qaratib,
avval nazoratni boshlashni, keyin esa qurolsizlanishni taklif qildi, Sovet Ittifoqi
bunga hech qanday rozi bo'lmagan. Shu sababli, "yadro qurolini to'liq va keng
miqyosda yo'q qilish" tashviqoti dunyo hamjamiyatining deyarli e'tiboridan chetda
qoldi.
Har bir tomonda munozaralar va qarama-qarshiliklar bor edi, muzokaralar
tajribali huquqshunoslar, siyosatchilar, diplomatlar va harbiy ekspertlar tomonidan
olib borildi va mavjud voqelikdan ajralgan "jasur takliflar" to'plami bilan
kelishuvga erishish mumkin emas edi. Yadro qurollari Qo'shma Shtatlar qo'lida
dahshatli edi. 1945 yilda ikkita atom bombasi hali ham qarshilik ko'rsatish uchun
etarli kuchga ega bo'lgan Yaponiyani taslim bo'lishga majbur qilish uchun etarli
edi. Ikkala tomon ham undan foydalanish niyatida emas edi, lekin jahon siyosatida
to'xtatuvchi omil sifatida ular bilan xayrlashish niyati ham yo'q edi. Yadro-raketa
paritetining yaratilishi jahon siyosatida muvozanatni vujudga keltirdi. Bundan
tashqari, bunday tenglik ularni jahon muammolarini hal qilishda hal qiluvchi so'z
bo'lgan super kuchga aylantirdi.
80-yillarning o rtalarida birin-ketin sovet davlatining kasal va keksaʻ
rahbarlari Yu.V.Andropov (1914-1984) va K.U.Chernenko (1910-1985) vafot
etdilar. Ular o‘z vorislariga og‘ir meros qoldirdilar. Mamlakat tanazzulga yuz tutdi.
Iqtisodiyot parchalanib ketdi. 1960-yillardagi iqtisodiy noqulaylik 1980-yillarning
boshlarida inqirozga olib keldi. Rivojlanish darajasi yiliga 1,5% ga kamaydi.
Sanoat butunlay turg'un edi. Mamlakat jahon texnologik taraqqiyotining umumiy
darajasidan orqada qoldi. Iqtisodiyotda ishlab chiqarishning 50% qo'l mehnati
hissasiga to'g'ri keldi. Totalitar tuzum bankrot bo'ldi. Mamlakatda oziq-ovqatning
keskin tanqisligi kuzatildi, zarur mahsulotlar uchun navbatlar paydo bo'ldi. Ayrim
viloyatlar va milliy respublikalarda oziq-ovqat ratsioni joriy qilingan. Avtoritar
kommunizm katta qurbonlar, iqtisodiy va ijtimoiy muvaffaqiyatsizliklar bilan
to'ldirilgan yolg'on yo'l bo'lib chiqdi. Mamlakatni 18 million katta-kichik
amaldorlar, partiya apparatchilari boshqarib, mamlakat va uning boyliklarini talon-
taroj qildilar. Demokratiyasiz sotsializm o'zining qarama-qarshi tomoniga,
mamlakatni halokatga olib boradigan o'z-o'zini yutib yuboradigan organizmga
aylandi.
Iqtisodiy va ijtimoiy qiyinchiliklar milliy respublikalarda qo zg olonlar
ʻ ʻ
to lqinini keltirib chiqardi, ular qurolli kuchlar tomonidan bostirildi. Uzoq vaqt
ʻ
davomida sovet davlatining tayanchi va barqarorligining manbai bo‘lgan milliy
respublikalar endilikda uning beqarorlik manbai va parchalanish xavfiga aylandi.
Partiya rahbariyati mamlakatning noma’lum kelajak sari harakatini
to‘xtatuvchi, odamlarning partiyaga, uning benuqsonligiga ishonchini tiklaydigan,
14](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_14.png)
![yetakchi rolini mustahkamlaydigan gomeopatik islohotlarni amalga oshirishga
qaror qildi. Yuzaki ta'mirlashni amalga oshirishi mumkin bo'lgan yosh yangi
kuchlarning infuzioni kerak edi. Ular hamma narsaning tartibini bir xil qoldirdi.
1985-yil 11-martda KPSS Markaziy Qo mitasining navbatdan tashqari plenumidaʻ
M.S.Gorbachyov (1931-yilda tug ilgan) Bosh kotib etib saylandi. O'shanda u 54
ʻ
yoshda edi, lekin u allaqachon viloyat komsomol okrug qo'mitasi kotibligidan
ko'tarilib, o'zini ta'sirchan partiyaviy martabaga aylantira oldi. U qishloqda dehqon
oilasida tug'ilgan, Moskva universitetining yuridik fakultetini tamomlagan. Uni
Yu.Andropov ko‘targan va hamma uning o‘rniga o‘rinbosar bo‘lishiga ishongan.
Gorbachyov plenumdagi nutqida Sovet Ittifoqi Osiyo, Afrika va Lotin
Amerikasi xalqlarini mustamlakachilik bo yinturug i va uning oqibatlariga qarshi
ʻ ʻ
kurashda qo llab-quvvatlashini alohida ta kidladi. “Ular biz uchun mustahkam
ʻ ʼ
tinchlik, xalqlar o‘rtasidagi adolatli munosabatlarni yaxshilash uchun kurashda
do‘st va sherikdir”, - dedi u. U kapitalistik mamlakatlar bilan tinchlik va tinch-
totuv yashash yo'lidan qat'iy rioya qilishga va'da berdi, lekin u "Vatan va uning
ittifoqchilari manfaatlarini hech qachon murosaga keltirmaymiz" deb ogohlantirdi.
Gorbachyov qurolsizlanish muammosiga alohida to xtalib o tdi. Yadro urushi
ʻ ʻ
tahdidi bilan bog‘liq insoniyat boshiga tushgan dahshatli xavfga ishora qilib, yangi
bosh kotib hozirgi vaziyatdan chiqishning yagona oqilona yo‘li bu qarama-qarshi
kuchlar o‘rtasida “yadroviy qurollanish poygasini zudlik bilan to‘xtatish
to‘g‘risida”gi kelishuv ekanligini ta’kidladi. ." U taklif qildi: yadro arsenallarini
muzlatish, yadroviy raketa qurollari sohasidagi ishlarni yanada rivojlantirishni
to'xtatish va zaxiradagi qurollarni real va katta qisqartirishni amalga oshirish.
"Gorbachev davri", ya'ni. 1985-1991 yillar, u partiyaning Bosh kotibi va
aslida davlat rahbari bo'lganida, Sovet Ittifoqi tarixidagi eng qora va sharmandali
yil bo'ldi. Bu yillar qayta qurish davri deb ataldi, garchi uning atrofidagi yovuz
tillar ularni "halokat" davri deb atashgan. U demokratiya va KPSS avtoritar
hokimiyatini
Восточный вопрос и центральные державы . 1825-1850 гг . М .: 1999. С 124
uyg'unlashtirishga umid qilib, kichik dozalarda demokratik islohotlarni amalga
oshirdi.
Partiya va davlat rahbari bo‘lgach, u davlat apparatini o‘zgartirishga kirishdi,
bu, birinchi navbatda, tashqi ishlar bo‘limiga ta’sir qildi. Tashqi ishlar vaziri
A.Gromiko SSSR Oliy Soveti Prezidiumi Raisi lavozimiga hech qanday vakolatsiz
o‘tkazildi. Uning o‘rniga gruzin kommunistlarining sobiq rahbari E. Shevardnadze
tayinlandi va u o‘z navbatida vazirlik tarkibida ham, ish uslubida ham tub
15](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_15.png)
![o‘zgarishlar kiritdi. Partiya-byurokratik apparatda katta tajribaga ega bo‘lib, uning
uslubi va masalalarni hal etish usullarini vazirlikka joriy qila boshladi.
Bekorchi va shuhratparast, lekin dunyoqarashi tor davlat arbobi bo‘lgan M.
Gorbachev G‘arb jamoatchiligi oldida Sovet Ittifoqi qiyofasini shu yo‘l bilan
o‘zgartirishga umid qilib, G‘arbni xursand qilishga qaror qildi. Ammo shon-
shuhrat va mashhurlikka bo'lgan shaxsiy ishtiyoq milliy manfaatlardan ustun keldi.
U "glasnost" va "ochiqlik" siyosatini e'lon qildi va AQSh bilan murosa qilish
yo'llarini qidirdi. M. Gorbachev G arb davlatlarida ko p sayohat qildi, “yangichaʻ ʻ
tafakkur” va “Umumjahon qadriyatlari” mavzusida ma ruzalar o qidi. Barcha
ʼ ʻ
mamlakatlarda uni minglab namoyishchilar hayajon bilan kutib olishdi va "Gorbi-
Gorbi" deb hayqirishdi, uning ambitsiyalari va dunyo yetakchilaridan biriga
aylanish umidini kuchaytirdilar. Ammo bu mashhurlik uning ambitsiyalari va
ambitsiyalaridan G'arb davlatlari manfaatlari yo'lida foydalanish umidida sun'iy
ravishda yaratilgan. Buyuk Britaniya Bosh vaziri Margaret Tetcher u haqida: "Siz
u bilan biznes qilishingiz mumkin", dedi va Sovet rahbariyati uchun oddiy
sharoitlarda inglizlarning an'anaviy xushmuomalaligiga hurmat sifatida ko'ringan
bu ibora Gorbachevning tashqi siyosatini oqlash uchun asos bo'ldi.
Mixail Gorbachyov G'arbni "Vankuverdan Vladivostokgacha" birlashgan
Evropani yaratishga bo'lgan samimiy istagiga ishontirish uchun juda katta avans
berdi. Sovet qo'shinlari Afg'onistondan olib chiqildi, garchi u erda vaziyat
yaxshilangan bo'lsa-da, armiya mag'lubiyatga uchramadi va yangi hayot asoslarini
yarata oladigan siyosiy tuzilmalar yaratildi. M.Gorbachyov Germaniyani
birlashtirish uchun bordi va sobiq GDR NATO tarkibiga kirdi. Sovet Ittifoqi
Kubani neft bilan ta'minlashni va kuba shakarini sotib olishni to'xtatdi va bu
mamlakatni iqtisodiy falokat yoqasiga qo'ydi. 7-alohida motorli miltiq brigadasi
Kubadan olib chiqilib, 1979 yilda Kuba harbiy mutaxassislarini tayyorlash
bo'yicha o'quv markaziga aylantirildi, bu uning mavjudligi bilan SSSR o'z
ittifoqchisini har qanday hujumdan himoya qilishga tayyorligini anglatadi.
Gorbachev siyosati unga G'arbning munosib minnatdorchiligini olib keldi. U
xalqaro darajadagi eng mashhur davlat arboblaridan biriga aylandi. 1990 yilda u
tinchlik bo'yicha Nobel mukofotiga sazovor bo'ldi. Ramziy tasodif: 2 oktyabr
yarim tunda GDR o'z faoliyatini to'xtatdi, 3 oktyabrda Sharqiy va G'arbiy
Germaniyaning birlashishi bo'lib o'tdi va 15 oktyabrda Nobel qo'mitasi unga
tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti berilishini e'lon qildi.
M.Gorbachyov haqiqatan ham AQSh va shaxsan prezident R.Reygan bilan
yaqin munosabatlarga erishmoqchi edi, garchi u o zaro munosabatlarga ishonish
ʻ
uchun asos bo lmasa ham. Amerika prezidenti Sovet Ittifoqi bilan qurol
ʻ
muammolari bo'yicha kelishuvlarning har qanday imkoniyatini oldindan rad etdi.
16](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_16.png)
![Uning takabburligi, SSSR haqidagi haqoratli so'zlari murosa yoki o'zaro yon berish
uchun eshikni mahkam yopdi. U Sovet vakillariga kichik sheriklar, mag'lub
bo'lgan dushman kabi gapirdi. Uning xatti-harakati buyuk davlatning qadr-
qimmatiga putur etkazdi va uning rahbari muzokaralarga juda qattiq yopishib
olgani Reyganda uning to'g'ri yo'lda ekanligiga ishonch hosil qildi. Birorta ham
Amerika prezidenti R.Reygan kabi SSSR sha'nini kamsitishga yo'l qo'ymagan.
R.Reygan go‘yo M.Gorbachyov bilan mushuk sichqon bilan o‘ynagandek
edi. Ular o'rtasida uchta uchrashuv bo'lib o'tdi - 1985 yil noyabrda Jenevada, 1986
yil oktyabrda Reykyavikda (Islandiya) va 1987 yil yozida Maltada. Ular hech
qanday ijobiy natija bermadi. Reykyavikda o'n yil ichida ballistik raketalarni olib
chiqish to'g'risida kelishuvga erishish mumkindek tuyuldi. Garchi bunday kelishuv
yadro urushi xavfini bartaraf etmasa ham, yadroviy raketa qurollarini qisqartirish
yo'lida birinchi qadamni qo'yish imkonini berdi. M. Gorbachev g'alaba qozondi,
unga muzokaralar jarayonida muhim muvaffaqiyatga erishgandek tuyuldi. Ammo
so'nggi daqiqada R. Reygan SDI ushbu hujjatga kiritilmasligini aytib, allaqachon
kelishilgan hujjatni rad etdi, chunki. ular qisqartirilmaydi va AQSh bu sohadagi
ishlarni kuchaytirishda davom etadi. Matbuot anjumanida M.Gorbachyov
R.Reyganning harakatlaridan qattiq shikoyat qildi. Shunda Amerika gazetalaridan
biri M.Gorbachevda xotini endigina ketgan erkakning ahvoli borligi haqida yozgan
va u bu haqda do‘stlariga aytgan. M. Gorbachevning qurol-yarog‘larni qisqartirish
bo‘yicha kelishib olish uchun so‘nggi imkoniyati qo‘ldan boy berildi, bu esa G‘arb
jamoatchiligi oldida, qolaversa, o‘z mamlakatida uning obro‘sini oshirishi mumkin
edi.
Reygan butun dunyo bo'ylab keng miqyosda sovetlarga qarshi hujum
uyushtirdi. Birinchi imkoniyatda u Sovet Ittifoqini obro'sizlantirish va uning
xalqaro aloqalarini zaiflashtirish, ittifoqchilardan mahrum qilish uchun psixologik
kampaniyani boshladi. Ko'pincha bu og'zaki kampaniyalar bo'lib, amaliy choralar
ko'rilmagan. Ammo ular dunyoning umumiy ahvolini zaharladilar va ikki davlat
o'rtasida keskinlik muhitini saqlab qolishdi. R.Reyganning antisovet harakatlari
G'arbni Sovet Ittifoqi bilan qarama-qarshilikka safarbar qilishi va G'arb
davlatlarining Xelsinki kelishuvlarida nazarda tutilgan ishbilarmonlik hamkorligini
yo'lga qo'yishiga to'sqinlik qilishi kerak edi.
1980 yilda Polshada mustaqil kasaba uyushmasi "Birdamlik" boshchiligida
mustaqil ishchi harakati boshlandi. Yangi kasaba uyushmasi katolik cherkovi va
mamlakatdagi barcha muxolif kuchlar tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Sovet
rahbariyati ochiq harbiy aralashuv to'g'risida qaror qabul qilishga jur'at eta olmadi.
Sovet armiyasi Afg'onistonda urush olib bordi va Polshaga bostirib kirish
kutilmagan asoratlarga olib kelishi mumkin edi. Ammo u Polsha rahbariyatidan
17](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_17.png)
![1953 yilda GDRda, 1956 yilda Vengriyada, 1969 yilda Pragada bo'lgani kabi
umummilliy namoyishlarga aylanib ketishi mumkin bo'lgan muxolifat harakatini
bostirish bo'yicha qat'iy choralar ko'rishni talab qildi.
1981 yil dekabr oyida Polsha hukumati mamlakatda harbiy holat joriy etdi.
Mudofaa vaziri general V. Jaruzelskiy Bosh vazir bo'ldi. Lex Valesa va boshqa
birdamlik yetakchilari hibsga olindi. G‘arb demokratiya va inson huquqlarini
qo‘llab-quvvatlashga tayyorligini bir necha bor namoyish etgan bo‘lsa-da,
“demokratiyani himoya qilish” bo‘yicha faol qadamlar tashlashdan bosh tortdi.
Vashingtonda Polsha va Sovet Ittifoqiga nisbatan yumshoq sanksiyalar e'lon
qilindi, ammo AQSh ham, G'arbiy Yevropa davlatlari ham norozilik imo-
ishoralaridan nariga o'tmaydigan chora ko'rishmadi. Polshaning G‘arbiy Yevropa
banklari oldidagi qarzi 25 milliard dollardan oshdi, ammo u siyosiy bosim sifatida
foydalanilmadi. R.Reygan amerikalik fermerlarga zarar yetkazishidan qo rqib,ʻ
AQSHdagi o ng qanot matbuoti talab qilganidek, Sovet Ittifoqiga g alla yetkazib
ʻ ʻ
berishga taqiq qo ymadi. NATO davlatlari SSSR va uning ittifoqchilari bilan
ʻ
savdo munosabatlariga putur yetkazishidan qo rqib, AQShning platonik
ʻ
noroziliklarini qo llab-quvvatlashdan ham bosh tortdilar. R. Reygan uchun bu
ʻ
ittifoqchilarning sodiqligi va Atlantika birdamligi bo'yicha yaxshi saboq bo'ldi.
G'arb o'zini axloqiy ta'sir vositalari bilan cheklab qo'ydi. Papa Pol Ioann II
Polsha muxolifatini qo'llab-quvvatlash uchun yuborilgan, uning diplomatik
missiyasi Polsha xalqiga u unutilmaganligini tushunishdir. U V.Yaruzelskiyni
demokratik islohotlarni amalga oshirishga undadi. 1983-yil oktabrda Nobel
qo‘mitasi g‘alati ibora bilan L.Valesaga Nobel mukofotini berdi: “O‘z mamlakati
muammolarini zo‘ravonlik ishlatmasdan, muzokaralar yo‘li bilan hal qilishga
qat’iy qarori uchun”.
R.Reyganning sovetlarga qarshi chiqishlari samarasiz bo‘lib qoldi. Bu na
ittifoqchilarga, na muxoliflarga, na dunyo jamoatchilik fikriga ta'sir qilmadi.
Дементьев И.П. Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени. Л.: 1990 С 115
История стран Северной Африки. М.: 1992. С 51
knowhi story . ru / istoriya xix - xx / zapadnaya _ evropa
Uning XXRda antisovet tendentsiyalarini kuchaytirishga urinishi
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1984 yilda Pekinga rasmiy tashrif bilan keldi. Xitoy
yetakchilari bilan bo lgan ilk suhbatlarida u o z missiyasidan maqsad Xitoy-
ʻ ʻ
Amerika hamkorligini mustahkamlash ekanini aniq ta kidladi. Pekin universiteti
ʼ
talabalari oldidagi birinchi ommaviy nutqida u Xitoy hukumatining sovetlarga
qarshi siyosatining butun dasturini bayon qilmoqchi edi. Ammo tsenzuralar
sovetlarga qarshi qo'pol hujumlarga yo'l qo'ymadilar va Sovet-Xitoy
18](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_18.png)
![munosabatlariga bevosita yoki bilvosita zarar etkazishi mumkin bo'lgan hamma
narsani kesib tashladilar.
Tashrif muvaffaqiyatsiz tugadi, bu haqda butun Amerika matbuoti yozdi va
bu haqiqatni Osiyo millatchiligi va kommunizmi antiamerikanizm bilan oziqlangan
Osiyoda antiamerikanizm kuchayib borayotganining belgisi sifatida ko'rsatdi.
R.Reygan Xitoyda kommunizm pozitsiyalarining mustahkamligiga ishonch hosil
qilishi kerak edi. U 1984 yil 21 aprelda Pekinni tark etdi, ya'ni. V.I.Leninning
tug'ilgan kuni arafasida. Butun Pekin proletariat yo'lboshchisining portretlari bilan
bezatilgan edi va aeroportga burilishda Leninning katta, to'liq metrajli portreti
ayyorona qisilgan ko'zlari bilan, qo'l ishorasi bilan turardi. R.Reyganning g‘oyasi
barbod bo‘ldi, Xitoy Mao Tsze-dunning antisovet g‘oyalarini jonlantira olmadi,
mamlakatning yangi rahbariyati buyuk shimoliy qo‘shni bilan yomon
munosabatlarning zararini tushundi.
R.Reygan Xitoy tomoni uchun tayyorlagan syurprizga yordam bermadi.
Pekinga jo‘nab ketish oldidan u Buyuk Britaniya Bosh vaziri M.Tetcherga
qo‘ng‘iroq qilib, Gonkong ustidan suverenitetni Xitoyga o‘tkazishga ruxsat
so‘radi. Bu Angliya rad eta olmaydigan taklif edi. Ikki yil oldin Qo'shma Shtatlar
Angliyaga Folklend orollarini ingliz tojining suvereniteti ostida ushlab turishga
yordam bergan edi. Endi R.Reygan ushbu yordamni ishlab chiqishni talab qildi.
Angliya bu safar o'z ittifoqchisidan voz kechishga jur'at eta olmadi - axir, Britaniya
davlat arboblari doimo ikki davlat o'rtasidagi alohida munosabatlarni ta'kidladilar.
M. Tetcher ikkilanmasdan rozi bo'ldi. Xitoy rahbariyati bilan olib borilgan
muzokaralarda R.Reygan Buyuk Britaniyaning Gonkong suverenitetini Xitoyga
o'tkazishga roziligini yashirincha e'lon qildi. R.Reyganning taklifi kutilmagan
bo‘lib, Amerika prezidentining rasmiy tashrifi doirasiga to‘g‘ri kelmasdi. Xitoy
tomoni bunday saxiylikning yashirin sabablarini topishga urinib, sarosimaga
tushdi. Albatta, Amerikaning o'z ittifoqchilari manfaatlarini ko'zlab savdo
qilishning bunday diplomatik vositalari haqida hamma bilar edi, ammo bunday
taklif sog'lom fikrga to'g'ri kelmasdi. Xitoyliklar davomini kutib, ehtiyotkorlik
bilan jim turishdi.
Gonkong 1898 yilda Xitoydan 99 yil muddatga ijaraga olingan, bu muddat
1997 yil 1 iyulda tugagan. Uzoq va zerikarli og'zaki to'qnashuvlar o'z-o'zidan
yo'qoladi. Britaniya rahbariyati Amerika ittifoqchilarining yordamiga katta umid
bog'lagan. Gonkong Tinch okeanidagi yirik dengiz bazasiga aylandi. U AQShning
7-floti kemalarini, shu jumladan yadroviy samolyot tashuvchilar va suv osti
kemalarini chaqirish uchun ishlatilgan. Orolda ko'plab Amerika firmalari ham
joylashgan. Ammo inglizlarning Qo'shma Shtatlardagi yordami Angliyaning jahon
siyosatidagi mavqeini hisobga olgan holda ancha past baholandi. Britaniya
19](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_19.png)
![tomonidan Britaniya siyosatida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan Angliya va
Amerika Qo'shma Shtatlari o'rtasidagi alohida munosabatlar o'zaro
munosabatlarsiz sevgi edi. Qo'shma Shtatlar o'zining iqtisodiy va siyosiy
manfaatlarini ko'zlab, o'zining baxtsiz ittifoqchisining manfaatlaridan voz
kechishga tayyor edi.
R.Reygan o'z so'zida turdi va Xitoyning Gonkong ustidan suverenitetini
tiklash niyati jiddiyligini xitoylarga isbotladi. 1984-yil 19-dekabrda Pekinda
Syangan (Gonkong) masalasi bo yicha Xitoy-Angliya qo shma deklaratsiyasiʻ ʻ
imzolandi, unga ko ra 1997-yil 1-iyuldan boshlab XXR ushbu hudud ustidan
ʻ
suverenitetini tikladi. Gonkongda mahalliy hukumat tomonidan boshqariladigan
maxsus ma'muriy hudud tashkil etildi. Xitoy "mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizim" va
"turmush tarzi"ni keyingi 50 yil davomida saqlab qolishga rozi bo'ldi.
R.Reyganning saxiyligi Angliyani muhim mustamlakadan mahrum qildi, ammo
AQSh-Xitoy munosabatlariga hech qanday ta'sir ko'rsatmadi.
Ikki yirik xukumron davlat o’rtasidagi kuchli ziddiyatning oldini olishda
Birlashgan Millatlar Tashqilotining xissasi juda katta. BMT tashqil etilgan kundan
boshlab dunyoda tinchlikni saklash va halqaro kеskinlikni yumshatish bograsida
muhim vositachilik rolini uynab kеlmoqda. Hozirda unga 186 mamlakat a'zo BMT
tashqilotlarida yadro xavfini oldini olishdan tortib ekalogiya va madaniy aloqalar
muammolarigacha bo’lgan yirik dunyoviy masalalar hal etiladi.
«Birlashgan Millatlar» atamasi ilk bor 1942 – yil 1 – yanvardagi Vashington
d е klaratsiyasi paydo bo’ldi. Unga kura SSSR, AQSh, Angliya, Xitoy va boshqa 22
davlat fashizmga qarshi kurashda bir – biri bilan hamkorlik qilishi hamda bir
tomonlama sulx to’zish yoki umumiy dushman bilan k е lishish majburiyatini olgan
edi. Millatlar ligasi urnini bosish mumkin bo’lgan halqaro tashqilotni tashqil etish
to’g’risidagi masala 1943 – yil oktyabrda tashqi ishlar vazirlarining Moskva
konf е r е ntsiyasida muxokama qilingan edi. Unda qabul qilingan dikloratsiya asosan
1944 – yilgi Dumbarton – Oks (Vashington) konf е r е ntsiyasida SSSR, AQSh,
Angliya va Xitoy vakillari mazkur tashqilot nizomi to’g’risida muzoqaralar olib
bordilar. Konf е r е ntsiyasida qabul qilingan takliflar 1945 – yil iyunda qabul
qilingan va 1945 – yil 24 – oktyabrda kuchga kirgan BMT Ustavining asosini
tashqil etdi. 24 – oktyabr – butun jahonda Birlashgan Millatlar Tashqiloti tashqil
etilgan kun sifatida nishonlanadi.U Millatlar ligasidan farqli ravishda amaliy
kuchga ega bo’ldi va o’zi qabul kilgan qarorlarini bajarishga majbur kila olar edi.
K е ngayishning doimiy a'zolari - Angliya, Fransiya, AQSh, SSSR va Xitoyning
k е lishuvi asosida qabul qilingan Xavfsizlik K е ngayishi qarori ushbu masalaga
t е gishli barcha mamlakatlar uchun bajarilishi majburiy bo’lib qoldi. Tashqilot
tinchlik o’rnatiluvchi maqomga ega qurolli kuchni (moviy kaskalar) tashqil etdi.
20](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_20.png)
![BMT faoliyatining muhim yunalishi davlatlar va millatlar o’rta sidagi nizo
hamda ziddiyatlarni fakat tinch yul – muzoqaralar orkali hal etishdan iborat.
Nizolarni tinch hal etish tamoyilli davlatlararo munosabatlarning eng obruli
halqaro huquqiy asosi bo’lib qoldi. Falastindagi urushning tuxtatilishi (1947),
Hindistonda Kashmir muammosining hal etilishi (1948), Indon е ziya (1962) va
Kiprda (1964) nizolarning bartaraf qilinishi, Yaqin Sharqda urush uchoklarining
tuxtatilishi (1956,1967, 1973) BMT tomonidan tinchlik o’rnatish borasidagi eng
katta yutuqlar sanaladi.1960 – yil 14 – d е kabrda BMT Bosh Assambl е yasi
mustamlaka mamlakatlar va halqalarga mustaqillik b е rish to’g’risida D е klaratsiya
qabul kiladi. Bu esa dunyo miqyosida mustamlakachilikni tugatish uchun zarur
halqaro – huquqiy baza yaratdi.
BMT yadro urushi xavfini kamaytirishda katta rol uynadi. 1981 – yil BMT
Bosh Assambl е yasi «Yadro katastrofasining oldini olish to’g’risida» va 1983 – yili
- «Yadro urushini karolash» haqida d е klaratsiya qabul qildi. Unda kat'iy ravishda
yadro urushidan halos bo’lish g’oyasini targib qilish muxokama qilindi. BMT
pozittsiyasi AQSh va SSSR o’rta sida bir qator bitimlar qabul qilinishiga sabab
bo’ldi va yadro xavfidan uzoklashishga yordam b е rdi. 1990 – 1999 yillar BMT va
halqaro huquq un yilligi davri d е b e'lon qilindi. Ilgari xukumronlik kilgan kuch
huquqi urniga jahonda gumanizim va adolatga asoslangan huquq kuchi tamoyili
o’rnatildi
Xulosa: Bu o’rinda shuni aytish joizki dunyo ikkinchi jahon urushidan
so’ng g’arb (AQSH ) va sharq (SSSR) dunyo hamjamiyatida gegemon bo’lishga
intildilar. Buning oqibatida bu ikki davlat juda ulkan qurollanish poygasiga
kirishib ketti .Buning natijasi o’laroq insoniyatni bir necha marta yo’q qilib
yuboradigan qurollar sinovdan o’tkazildi. Buning oqibatida esa yadroviy changlar
barcha qitalar bo’ylab tarqaldi va atmosferaning buzilishiga olib
keldi.Atmosferaning buzulishi esa turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqardi.
Urushdan keyin bo`lib o`tgan xar qanday hududiy to`qnashuvlar asosida ikki
blokning qarama – qarshi kurashi yotardi. 80 – yillarning ikkinchi yarimgacha
sovuq urush davom etib xalqaro munosabatlarga salbiy ta’sir o`tkazdi. G`arb va
SHarq munosabati yaxshilanib xar sohalarda shartnomalar va qurollanish
poygasini to`xtatish bo`yicha bitimlar xam tuzilar edi. Masalan 70 – yillarda
shunday bo`lgan. Lekin bu ikki lager rahbarlarining o`ylamay qo`ygan qadamlari
natijasida 70 – yillarning ikkinchi yarmi 80 – birinchi yarmi xalqaro vaziyat Yana
keskinlashdi. Xalqaro munosabatlar 80 – yilning ikkinchi yarmi va 90 – yillarning
boshlarida o`zardi. Sobiq SSSR xukumati tepasiga Yangi siyosatida yangilanishlar
yuz berdi.Xavfsizlik umumbashariy xarakterida ekanligi tan olinib siyosiy
vositalar bilan ta’minlanadi. “Umum Yevropa uyi” g`oyasi keng rivojlanib tan
21](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_21.png)
![olinib siyosiy vositalar bilan Yevropa xamkorlik va xavfsizlik tashkilotini roli
oshdi.Bu davrda Sobiq SSSR bilan AQSH o`zaro munosabatlari yaxshilandi. Ikki
tomon xam bir – biriga dushman sifatida munosabatlariga chek quyishdi. Sovet –
Amerika o`zaro munosabatlarini yaxshilanishi natijasida yadro qurollanishni va
oddiy qurollanish kamaytirish bo`yicha qator bitm va shartnomalar tuzildi.Bu
vaqtda ko`plab hududiy nizolar va xalqaro munosabatlarni siyosiy jihatdan nazorat
qilish va oldini olishga asosiy qadamlar qo`yildi. 1990 yilda Germaniyani
birlashishini Ikkinchi jahon urushi oqibatlarini butunlay yakunlandi.Sobiq
SSSRning tarqalib ketishi MDH tashkil topishi Markaziy va Janubiy – sharqiy
Yevropada mamlakatlarida ijtimoiy qurulishlaridagi o`zgarishlar natijasida 90 –
yillarida dunyoning siyosiy vaziyatida katta o`zgarishlar bo`ldi.Shu bilan bir
qatorda xalqaro xarakterga ega katta muammolar: diniy nizolarning Yangi
uchoqlari vujudga keldi. Yadroviy qurollanish va uning tarqalishi keskinlashdi.
Chuqur ekolagik muammolar, xalqaro jinoyatchilik va narkoteg moddalar
tarqatish, narkoteg savdo, trorezm avj olib butun jahon xamjamiyatining bosh
qotirishga majbur qildi.
Yuqorida sanab o`tilgan muammolarning global tus olishi xalqaro birlashuvi
BMT rolini kuchaytirish global muammolarni butun insoniyat xamjamiyatlikda
oldini olish va bartaraf etishni talab qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Адолатли жамият сари. Т.:1998
2.Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998
3.Васильев Н.Т. История развития общественного движения в Центральной
Европе..М.:1998
4.Восточный вопрос и центральные державы.1825-1850 гг. М.: 1999
5.Дементьев И.П. Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени. Л.: 1990
6.Дипломатический словарь. В 3-х т. М.:1985 Т 2,3
7.История освободительного движения на Балканах после наполеоновских войн.М.: 1993
8.История России. (Орлов С.С и др) . М.: 2010
9.История Северной Европы в новое время. М.:1992
10.История стран Северной Африки. М .: 1992
11 . G.A.Hidoyatov “Jahon tarixi”(Eng yangi tarix II-qism 1945-2003) Toshkent “Sharq”2004
12. История дипломатии том IV . Москва, 1975 г. 13. История новейщего времени стран
Европы и Америки г. М 1989г.История дипломатии том II . Москва, 1963 г.
22](/data/documents/844d1d79-6133-4f49-b9f1-33e3285085f1/page_22.png)
MAVZU: Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism. 2.1.Ikkinchi jahon urushining yakunlari va ‘’Sovuq urush’’ning boshlanishi 2.2.Sovet Ittifoqi va Amerika Qo’shma Shtatlari tomonidan yadroviy ustunlik uchun kurash 2.3.Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushnig boshlanishi 2.4.Qurolsizlanish bo’yicha Sovet -Amerika muzokaralari III. Xulosa IV. Adabiyotlar ro’yxati.
Kirish Dunyoning asosiy davlatlarini o’z domiga tortgan Ikkinchi jahon urushida 40 davlatning hududida harbiy harkatlar olib borildi. Urushda behisob qurbonlar berildi va juda katta vayronagarchilik yuz berdi.Urushda Germaniya Italiya va Yaponiya fashistik davlatlari mag’lub etildi. Bu davlatlar vaqtinchalik buuk davlatlar qatoridan tushib qoldi. Ayni paytda fashizm halokatga uchradi fashistlar partiyasi va tashkilotlari faoliyati taqiqlandi. Uzoq kurashda SSSR Buyuk Britniya va AQSH birlashgan kuchlari g’alaba qozondi. Urushdan keyin dunyo mustamlakachi davlatlari yemirila boshlandi.Buyuk davlatlar hisoblangan Angliya Fransiya Niderlandiya Belgiya Italiya Portugaliya o’z mustamlakalariga mustaqillik berishga majbur bo’ldi. O’nlab yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi. Bir patylar dunyoga o’z tasirini o’tkaza oladigan Buyuk Britaniya va Fransiya endi sezilarli darajada zaiflashdi. AQSH urushdan so’ng dunyoning ikki o’ta qudratli davlatidan biriga aylandi Sovet Davlati ham urushda juda katta mislsiz talofatlar ko’rgan bo’lsada AQSH kabi dunyoning o’ta qudratli davlatiga aylandi. Xo’sh AQSh jahon urushidan keyin bu qudratga qay tarzda erishdi: Birinchidan urushning AQSH hududida olib borilmaganligi. Urush boshlangandan tugagunga qadar AQSH fuqarolaridan 300 ming kishi halok bo’ldi. Natijada AQSH urushdan eng kam zarar bilan chiqdi. Uning umumiy zarari 1,2 mlrd dollarni tashkil etdi. Bu AQSH uchun ikkinchi jahon urushida ko’rilgan umumiy zararning atiga 0,4 foizini tashkil etdi . Ikkinchidan fashistik davlatlarga qarshi urishayotgan davlatlarga juda ko’p miqdorda qurol -yarog’ va boshqa sanoat hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish hisobiga erishildi.Chunonchi 1941-1945- yillarda Amerika Qo’shma Shtatlari o’z ittifoqchilariga 46 mlrd (shu jumladan Buyuk Britaniyaga 30 mlrd SSSR ga 9 mlrd ) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi. Uchinchidan chet davlatlar Amerika Qo’shma Shtatlari dan 41 mlrd dollar qarz bo’lib qoldi. Dunyo oltin zaxirasining 65 foizi AQSH xazinalarida to’plandi. Dollar xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalarda hukmron valutaga aylandi. Harbiy buyutmalar AQSH sanoatining gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Sanoatning yillik o’rtacha o’sish su’rati 15foizni tashkil etdi. 1947- yilda dunyo sanoat ishlab chiqarishining 54 foizi AQSH hissasiga to’g’ri keldi Xalqaro savdoda yetakchi o’rinni egalladi. Flotining quvvati ham 5 barobar ortdi. Amerika Qo’shma Shtatlari dunyoning birinchi dengiz davlatiga aylandi. Urushdan keyin Sovet davlati: SSSR fashistlar Germaniyasini mag’lubiyatga uchratishda asosiy rol o’ynadi.Biroq g’alaba katta talofatlar hisobiga qo’lga kiritildi. SSSR ning 27mln fuqarosi halok bo’ldi. Halok 2
bo’lganlarning 11.5 mln ga yaqini askarlar edi. Bundan tashqari SSSR milliy boyligining uchdan bir qismini yo’qotdi Sa’noatning xalq istemoli mahsulotlari ishlab chiqarish sohasi keskin kamaydi . Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi urushdan avvalgi darajaga nisbatan 40 foizga kamaydi. Endi sovet davlati oldida mamlkat xo’jaligini tiklash vazifasi turar edi. Shu maqsadda SSSR Oliy Soveti xalq xo’jaligini rivojlantirishning to’rtinchi besh yillik rejasini qabul qildi.Qatti markazlashtirilgan rahbarlik hamda SSSR tarkibidagi xalqlarning fidokorona mehati tufayli sanoat ishlab chiqarish hajmi 1950 -yilda urushdan oldingi darajadan oshib ketdi. Bu ko’rsatkich 73 foizga yetdi. Ayni paytda sanoatning tez suratlar bilan rivojlanishida mamlakat qamoqxonalarida saqlanayotgan ko’p sonli sovet tutqunlarining hamda 1.5 mln nemis 0.5mln yapon harbiy asirlarining tekin mehnati, Germaniyadan undirilgan 4,3 mlrd dollar hajmdagi tovon , shuningdek kapital mablag’ asosiy qismining sanoatga yo’naltirilganligi ham katta rol o’ynadi. Shunday qilib ikkinchi jahon urushidan keyin dunyo ikki ,,qutbli dunyoga ajraldi. AQSH ham SSSR ham o’zlarini ushbu urushda g’olib deb hisobladilar. Ularning har biri dunyoda hukmronlik qilishni xohlashdi. Ikkala mamlakat ham bir-biriga qarama qarshi bo’lgan boshqaruv va mafkuraviy tizmlarga ega edilar. Sovet ittifoqi Amerikani yo’q qilishni va butun dunyoda kommunizmni o’rnatmoqchi edi. Qo’shma Shtatlar esa dunyoni SSSR dan ,,qutqarishni,, xohlardi. 1945- yilda SSSR va anti Gitler koalitsiyasining boshqa azolari o’rtasida ziddiyatlar paydo bo’la boshladi. Germaniya urushda yutqazgani aniq edi,endi eng asosy masala urushdan keyin dunyo tartibi.Asosiy qarama qarama qarshiliklar Yevropa mamlakatlarida bo’lgan . Stalin ularni Sovet tizimiga bo’ysundirmoqchi edi va kapitalistlar Sovet davlatining Yevropaga kirishiga yo’l qo’ymaslikka harakat qilishdi. 1 Ikki tizim o’rtasidagi qarama qarshilik 1945-yil 6 va 9 – avgust kunlari AQSH harbiy havo kuchlari Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombasinitashlashi bilan boshlandi.Bu juda qudratli yangi ommaviy qirg’in quroli edi. Buning oqibatida Xirosimada 90ming Nagasakida esa 75 ming tinch aholi halok bo’ldi. Ikkala shahar to’liq vayron etildi, yuz minglab kishilar radioaktiv nurlanishga duchor bo’ldi, nurlanish kasalligi ularni sekin va azobli o’limga olib keldi. Bu AQSHning urushdan so’ng dunnyoga yakkahokimlikka da’vosi edi. Maskur voqea ‘’ sovuq urush ‘’ boshlanishiga turtki bo’ldi Rasman ,,sovuq urush’’ boshlanishi 1946-yil 5- martda sobiq Angliya bosh vaziri U. Cherchillning Fultondagi amerika universitetida so’zlagan nutqida 1 G.A.Hidoyatov “Jahon tarixi”(Eng yangi tarix II-qism 1945-2003)8-9 3
e’lon qilindi. U.Cherchill ,,sharqiy kommunizm ‘’ bilan kurash uchun ingliz – amerika harbiy ittifoqini tashkil etishga chaqirdi. U urushdan so’ng totalitarizm tasiriga tushib qolgan Sharqiy Yevropani erkin demokratik G’arbdan ajratib turuvchi ,,temir parda’’ haqida so’zladi.SSSR bilan natsizmga qarshi birlashgan Yevropa endi SSSRning o’ziga qarshi birlashdi.Biroq Sovet xavfi oldidagi qo’rquv soxta bo’lib, asosga ega emas edi. Sovet Ittifoqi urush paytida ko’p talofat ko’rgan bo’lib, yangi qarama qarshilikka jur’at etmasdi. G’arb davlatlarining hukmron doiralari bundan yaxshi xabardor edi.Buning ustiga 1949- yilgacha AQSH atom bombasiga monopol hukmron bo’lib uni qo’llash haqidagi birgina do’q po’pisaning o’zi har qanday tajovuzkorlikni to’xtatish uchun yetarli edi. Yadro quroli ‘’sovuq urush ‘’ vositasi bo’ldi.AQSH uni ishlab chiqaarish va bu sohadagi tadqiqotlar ustidan xalqaro nazorat o’rnatish rejasini ishlab chiqdi. Bu reja 1946-yilda BMT ga taqdim etildi va u istalgan mamlakatda bunday tadqiqotlarni tekshirish huquqini ko’zda tutdi.SSSR esa bu rejani inkor qildi va 1949- yilda o’z atom bombasini ilk bor sinovdan o’tkazdi. Shundan boshlab ‘’sovuq urush,, yadroviy qurollanish poygasi darajasiga ko’tarildi. Yadroviy ustuvorlik uchun kurash AQSH va SSSR dan tashqari boshqa mamlakatlarda ham boshlanib ketti. Buning uchun ular moliyaviy va texnik jihatdan kuchli imkoniyatlarga ega bo’lishdi.1952- yilda Angliya, 1960- yilda Fransiya, 1964- yilda Xitoy o’z atom bombasini sinovdan o’tkazdi. 1974-yilda Hindiston, 1999-yilda Pokiston atom bombalariga ega bo’ldi. 1953-yilda SSSRda ilk marta vodorod bombasi yaratildi. U o’z vayronagarchilik kuchiga ko’ra atom va neytron bombasidan minglab marta kuchli edi 1948-yilda AQSH 20 km balandlikda 12ming km uzoqlikka qadar ucha oladigan qitalararo samolyotga ega bo’ldi. Bu yetti yildan keyin SSSRda yaratildi 1957-yil SSSRda Tinch okeani hududida 10 ming kmdan ortiq masofada qitalararo raketa sinovdan o’tkazildi. Bu ballistik raketaga Qo’shma shtatlar bir yildan keyin ega bo’ldi 2 . Raketaga qarshi mudofaa tizimlari ham ishlab chiqildi. Bu tizmlar SSSRda 1966-yil AQSHda esa 1974-yilda yaratildi. Yuqoridagi ko’rsatgichlar bu ikki davlat o’rtasidagi yaqqol qurollanish poygasining ko’rinishi edi Bu qurollanish poygasi yildan yilga tezlashib bordi. Qurollanish poygasi yildan yilga rivojlanib borar ekan 70-yillarda jahon harbiy harajatlari 350milliard dollarni tashkil etdi.Keyingi 10 yillikda esa bu ko’rsatkich 80-yillarda insoniyat qurollanish uchun 600 milliard dollar sarf ertdi Har bir sinovdan o’tkazilgan qurol dunyo xo’jaligiga ulkan zarar yetkazdi . Sinovlar natijasida yadroviy changlar barcha qitalarda atmosferaning buzilishiga olib keldi.Atmosferaning buzilishi esa turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqardi 2 История дипломатии том II . Москва, 1963 г. Ст. 289 4
Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushning boshlanishi Reygan ma'muriyatining anti-kommunistik va antisovet ritorikasi Sovuq urush davrida keskinlikning keskin oshishiga olib keldi. Birinchi marta amerikalik tarixchilar va siyosatshunoslar bunga e'tibor berishdi. Jonsning yozishicha, R.Reyganning ekspansionistik tashqi siyosati “Moskva bilan dushmanlik munosabatlariga” olib keldi va yangi sovuq urush – ikkinchi sovuq urushning boshlanishini belgiladi. Amerika ma'muriyati xalqaro vaziyatni chegaraga qadar keskinlashtirish va jahon xalqaro munosabatlarida urushdan oldingi vaziyatni, asablar o'ynayotgan paytda keskinlik muhitini yaratish uchun turli bahonalarni qidira boshladi. 1983 yil sentyabr oyida sovet qiruvchi samolyotlari Ankorijdan Seulga uchayotgan Janubiy Koreyaning Boeing 747 (KAL 007 reysi) yo'lovchi laynerini yo'q qildi. Samolyot odatdagi marshrutdan 500 km chetga chiqib, Sovet Ittifoqi havo hududiga bostirib kirdi. Bu voqeada juda ko'p sir bor edi. Birinchidan, Boeing 747 kabi ajoyib navigatsiya ma'lumotlariga ega bo'lgan samolyot qanday qilib bunday masofaga chetga chiqishi mumkin? Koreya aviakompaniyasining samolyoti urib tushirilishi bilanoq jo'nab ketgan Amerika razvedka samolyoti qanday maqsadda parallel yo'nalishda uchgan? Nega yaralangan yo'lovchilarning oilalaridan hech biri, 269 nafari bor edi, Amerika tomoni sovet tomoniga qarshi da'vo arizasi bilan murojaat qilmadi? Sovet dengizchilari bir necha yil o'tgach, Boeing 747 qoldiqlarini suvdan olib chiqishdi , ammo odam qoldiqlari topilmadi. Binobarin, bu oddiy reysni amalga oshiruvchi yo'lovchi samolyoti emas edi. Sovet Ittifoqi haq edi. O‘zini va xalqaro qonunlarni hurmat qiladigan boshqa davlat singari, u ham havo chegaralarining bunchalik buzilishiga yo‘l qo‘ya olmasdi. Bundan tashqari, voqea Amerika faol ravishda qayta qurollana boshlagan va yangi Sovuq urushni boshlash yo'liga o'tgan paytda sodir bo'ldi. Xalqaro munosabatlardagi keskinlik Sovet Ittifoqini asosiy dushmanining navbatdagi nodo'stona harakatlarini kutib, to'liq hushyor turishga majbur qildi. Sovet davlatining suveren huquqlarining har qanday buzilishi sabotaj va bosqinchilik harakati sifatida baholanib, unga qarshi eng qat'iy choralar ko'rilgan. Vaziyat haddan tashqari qizib ketdi va har ikki tomon ham hushyorlik bilan bir-birining har qadamini kuzatib bordi. Sovet rahbariyati Sovet Ittifoqi havo hududini muntazam ravishda buzgan Amerika samolyotlarining yaxshi niyatlariga shubha qilish uchun ko'proq asosga ega edi. Urushdan keyingi yillarda Amerika razvedka samolyotlarining parvozlari tez-tez sodir bo'ldi. Qo'shma Shtatlar maxfiy harbiy ob'ektlar to'g'risida ma'lumot olishga, xususan, Sovet raketalarga qarshi mudofaa tizimlarining tizimli aloqasini, 5