logo

Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

49.5908203125 KB
MAVZU:  Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar
                                  Reja:
I.  Kirish.
II.  Asosiy qism.
2.1.Ikkinchi jahon urushining yakunlari va ‘’Sovuq urush’’ning boshlanishi 
2.2.Sovet   Ittifoqi   va   Amerika   Qo’shma   Shtatlari     tomonidan   yadroviy
ustunlik 
uchun kurash
2.3.Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushnig boshlanishi
2.4.Qurolsizlanish bo’yicha Sovet -Amerika muzokaralari 
III.  Xulosa 
IV.  Adabiyotlar ro’yxati. Kirish
              Dunyoning   asosiy   davlatlarini   o’z   domiga   tortgan   Ikkinchi   jahon
urushida 40 davlatning hududida   harbiy harkatlar   olib borildi. Urushda   behisob
qurbonlar   berildi   va   juda   katta   vayronagarchilik     yuz   berdi.Urushda   Germaniya
Italiya  va Yaponiya  fashistik davlatlari  mag’lub  etildi. Bu davlatlar vaqtinchalik
buuk   davlatlar   qatoridan   tushib   qoldi.   Ayni   paytda     fashizm   halokatga   uchradi
fashistlar  partiyasi    va tashkilotlari    faoliyati   taqiqlandi.   Uzoq kurashda      SSSR
Buyuk Britniya va AQSH  birlashgan kuchlari g’alaba qozondi.
              Urushdan   keyin   dunyo   mustamlakachi   davlatlari   yemirila   boshlandi.Buyuk
davlatlar  hisoblangan Angliya Fransiya Niderlandiya  Belgiya Italiya  Portugaliya
o’z mustamlakalariga mustaqillik berishga majbur bo’ldi.     O’nlab yangi mustaqil
davlatlar vujudga  keldi.  Bir patylar dunyoga o’z  tasirini o’tkaza oladigan  Buyuk
Britaniya   va   Fransiya     endi   sezilarli   darajada   zaiflashdi.   AQSH   urushdan   so’ng
dunyoning  ikki o’ta qudratli davlatidan biriga  aylandi  Sovet Davlati ham urushda
juda katta mislsiz talofatlar ko’rgan bo’lsada  AQSH kabi dunyoning  o’ta qudratli
davlatiga  aylandi. 
Xo’sh AQSh jahon urushidan keyin bu qudratga qay tarzda erishdi:
Birinchidan     urushning   AQSH   hududida   olib   borilmaganligi.   Urush
boshlangandan     tugagunga   qadar     AQSH   fuqarolaridan   300   ming   kishi   halok
bo’ldi. Natijada AQSH urushdan eng kam zarar bilan chiqdi. Uning umumiy zarari
1,2   mlrd     dollarni     tashkil   etdi.     Bu   AQSH   uchun       ikkinchi   jahon   urushida
ko’rilgan umumiy zararning  atiga  0,4 foizini tashkil etdi .
Ikkinchidan  fashistik davlatlarga qarshi urishayotgan  davlatlarga  juda ko’p
miqdorda  qurol -yarog’  va boshqa sanoat  hamda qishloq xo’jalik  mahsulotlarini
sotish     hisobiga   erishildi.Chunonchi     1941-1945-   yillarda     Amerika   Qo’shma
Shtatlari    o’z ittifoqchilariga     46 mlrd  (shu  jumladan  Buyuk  Britaniyaga  30 mlrd
SSSR ga 9 mlrd ) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi.
Uchinchidan chet davlatlar Amerika Qo’shma Shtatlari   dan 41 mlrd   dollar
qarz   bo’lib   qoldi.   Dunyo   oltin   zaxirasining       65   foizi     AQSH   xazinalarida
to’plandi.   Dollar     xalqaro   savdo   va     iqtisodiy   aloqalarda     hukmron     valutaga
aylandi.     Harbiy   buyutmalar     AQSH   sanoatining     gurkirab   rivojlanishini
ta’minladi.   Sanoatning   yillik   o’rtacha   o’sish     su’rati     15foizni   tashkil   etdi.   1947-
yilda dunyo sanoat  ishlab chiqarishining   54 foizi    AQSH hissasiga  to’g’ri   keldi
Xalqaro savdoda yetakchi o’rinni  egalladi. Flotining  quvvati ham 5 barobar ortdi.
Amerika Qo’shma Shtatlari  dunyoning  birinchi dengiz davlatiga  aylandi. 
Urushdan   keyin   Sovet   davlati:   SSSR   fashistlar   Germaniyasini
mag’lubiyatga   uchratishda     asosiy   rol   o’ynadi.Biroq   g’alaba     katta   talofatlar
hisobiga   qo’lga   kiritildi.     SSSR   ning   27mln   fuqarosi     halok   bo’ldi.     Halok
 
2 bo’lganlarning     11.5   mln     ga   yaqini     askarlar   edi.   Bundan   tashqari   SSSR   milliy
boyligining   uchdan     bir   qismini   yo’qotdi   Sa’noatning   xalq   istemoli     mahsulotlari
ishlab   chiqarish     sohasi   keskin   kamaydi   .       Qishloq   xo’jalik   mahsulotlari     ishlab
chiqarish   hajmi   urushdan avvalgi   darajaga nisbatan     40 foizga kamaydi.   Endi
sovet davlati oldida   mamlkat xo’jaligini tiklash   vazifasi turar edi. Shu maqsadda
SSSR Oliy Soveti  xalq xo’jaligini  rivojlantirishning  to’rtinchi besh yillik rejasini
qabul   qildi.Qatti   markazlashtirilgan     rahbarlik   hamda     SSSR     tarkibidagi
xalqlarning   fidokorona mehati tufayli   sanoat ishlab chiqarish hajmi   1950 -yilda
urushdan oldingi  darajadan oshib ketdi. Bu ko’rsatkich 73 foizga yetdi.
Ayni   paytda   sanoatning     tez   suratlar   bilan   rivojlanishida     mamlakat
qamoqxonalarida   saqlanayotgan     ko’p sonli sovet   tutqunlarining hamda 1.5 mln
nemis 0.5mln yapon harbiy  asirlarining tekin  mehnati,  Germaniyadan  undirilgan
4,3   mlrd  dollar   hajmdagi tovon , shuningdek   kapital mablag’ asosiy   qismining
sanoatga yo’naltirilganligi  ham katta rol o’ynadi.    
Shunday qilib   ikkinchi  jahon  urushidan  keyin dunyo  ikki  ,,qutbli  dunyoga
ajraldi.    AQSH ham SSSR ham  o’zlarini  ushbu urushda  g’olib deb hisobladilar.
Ularning har biri  dunyoda  hukmronlik qilishni  xohlashdi.           
  Ikkala   mamlakat   ham       bir-biriga   qarama   qarshi   bo’lgan     boshqaruv   va
mafkuraviy  tizmlarga ega edilar.  Sovet ittifoqi  Amerikani yo’q qilishni  va butun
dunyoda  kommunizmni  o’rnatmoqchi edi.   Qo’shma Shtatlar esa  dunyoni  SSSR
dan ,,qutqarishni,, xohlardi.
1945- yilda  SSSR  va  anti Gitler  koalitsiyasining  boshqa azolari o’rtasida
ziddiyatlar paydo bo’la boshladi.  Germaniya urushda yutqazgani aniq edi,endi eng
asosy   masala     urushdan   keyin   dunyo   tartibi.Asosiy   qarama   qarama   qarshiliklar
Yevropa mamlakatlarida bo’lgan . Stalin ularni  Sovet tizimiga  bo’ysundirmoqchi
edi   va   kapitalistlar   Sovet   davlatining     Yevropaga   kirishiga     yo’l   qo’ymaslikka
harakat qilishdi.
1
  Ikki   tizim   o’rtasidagi   qarama   qarshilik   1945-yil   6   va   9   –   avgust   kunlari
AQSH   harbiy   havo   kuchlari       Yaponiyaning   Xirosima   va   Nagasaki   shaharlariga
atom bombasinitashlashi bilan boshlandi.Bu juda qudratli  yangi ommaviy  qirg’in
quroli edi. Buning oqibatida   Xirosimada 90ming  Nagasakida  esa 75 ming  tinch
aholi   halok   bo’ldi.   Ikkala   shahar   to’liq   vayron   etildi,   yuz   minglab   kishilar
radioaktiv     nurlanishga   duchor   bo’ldi,  nurlanish   kasalligi     ularni   sekin   va    azobli
o’limga   olib   keldi.   Bu   AQSHning     urushdan   so’ng   dunnyoga   yakkahokimlikka
da’vosi edi. Maskur voqea ‘’ sovuq urush ‘’ boshlanishiga turtki bo’ldi  
Rasman ,,sovuq urush’’ boshlanishi  1946-yil 5- martda sobiq Angliya bosh
vaziri     U.   Cherchillning     Fultondagi   amerika   universitetida     so’zlagan   nutqida
1
  G.A.Hidoyatov “Jahon tarixi”(Eng yangi tarix II-qism 1945-2003)8-9
 
3 e’lon qilindi.   U.Cherchill   ,,sharqiy kommunizm ‘’   bilan kurash   uchun ingliz –
amerika   harbiy ittifoqini   tashkil etishga chaqirdi. U urushdan so’ng   totalitarizm
tasiriga   tushib   qolgan     Sharqiy   Yevropani     erkin   demokratik     G’arbdan     ajratib
turuvchi     ,,temir   parda’’   haqida   so’zladi.SSSR   bilan   natsizmga   qarshi   birlashgan
Yevropa     endi   SSSRning   o’ziga   qarshi   birlashdi.Biroq   Sovet   xavfi   oldidagi
qo’rquv   soxta   bo’lib,   asosga   ega   emas   edi.     Sovet   Ittifoqi     urush   paytida   ko’p
talofat     ko’rgan   bo’lib,   yangi   qarama   qarshilikka     jur’at   etmasdi.     G’arb
davlatlarining  hukmron doiralari  bundan yaxshi xabardor edi.Buning ustiga 1949-
yilgacha     AQSH     atom   bombasiga     monopol     hukmron   bo’lib     uni   qo’llash
haqidagi   birgina   do’q   po’pisaning     o’zi   har   qanday     tajovuzkorlikni     to’xtatish
uchun yetarli edi.    Yadro quroli ‘’sovuq  urush ‘’ vositasi bo’ldi.AQSH  uni ishlab
chiqaarish  va bu sohadagi  tadqiqotlar  ustidan  xalqaro nazorat  o’rnatish rejasini
ishlab chiqdi.  Bu reja 1946-yilda BMT  ga taqdim etildi  va u istalgan mamlakatda
bunday tadqiqotlarni   tekshirish huquqini   ko’zda tutdi.SSSR esa bu   rejani inkor
qildi     va   1949-   yilda   o’z   atom   bombasini     ilk   bor   sinovdan   o’tkazdi.   Shundan
boshlab ‘’sovuq urush,, yadroviy qurollanish poygasi   darajasiga  ko’tarildi.   
Yadroviy   ustuvorlik   uchun   kurash   AQSH   va   SSSR   dan   tashqari   boshqa
mamlakatlarda   ham   boshlanib   ketti.   Buning   uchun   ular   moliyaviy   va   texnik
jihatdan     kuchli   imkoniyatlarga   ega   bo’lishdi.1952-   yilda   Angliya,   1960-   yilda
Fransiya,   1964- yilda Xitoy   o’z atom   bombasini  sinovdan o’tkazdi. 1974-yilda
Hindiston, 1999-yilda  Pokiston  atom bombalariga  ega bo’ldi.
1953-yilda   SSSRda   ilk   marta   vodorod   bombasi   yaratildi.   U   o’z
vayronagarchilik     kuchiga   ko’ra     atom   va   neytron   bombasidan     minglab   marta
kuchli   edi     1948-yilda   AQSH   20   km   balandlikda     12ming   km   uzoqlikka     qadar
ucha  oladigan      qitalararo    samolyotga  ega   bo’ldi.  Bu  yetti  yildan  keyin  SSSRda
yaratildi 1957-yil SSSRda Tinch okeani  hududida 10 ming kmdan  ortiq masofada
qitalararo    raketa  sinovdan   o’tkazildi.  Bu   ballistik  raketaga  Qo’shma  shtatlar     bir
yildan keyin ega bo’ldi 2
.   Raketaga qarshi   mudofaa tizimlari ham ishlab chiqildi.
Bu  tizmlar SSSRda 1966-yil  AQSHda esa 1974-yilda   yaratildi.
Yuqoridagi   ko’rsatgichlar   bu   ikki   davlat   o’rtasidagi     yaqqol   qurollanish
poygasining ko’rinishi  edi    Bu     qurollanish poygasi  yildan yilga tezlashib  bordi.
Qurollanish poygasi   yildan yilga rivojlanib borar ekan     70-yillarda jahon   harbiy
harajatlari   350milliard dollarni tashkil etdi.Keyingi 10 yillikda esa bu ko’rsatkich
80-yillarda   insoniyat   qurollanish   uchun     600   milliard     dollar   sarf   ertdi     Har   bir
sinovdan   o’tkazilgan   qurol     dunyo     xo’jaligiga     ulkan   zarar   yetkazdi   .   Sinovlar
natijasida   yadroviy   changlar     barcha   qitalarda     atmosferaning   buzilishiga   olib
keldi.Atmosferaning buzilishi esa  turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqardi 
2
  История дипломатии том  II . Москва, 1963 г. Ст. 289
 
4                    
                          Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushning boshlanishi
Reygan   ma'muriyatining   anti-kommunistik   va   antisovet   ritorikasi   Sovuq
urush davrida keskinlikning keskin oshishiga olib keldi. Birinchi marta amerikalik
tarixchilar   va   siyosatshunoslar   bunga   e'tibor   berishdi.   Jonsning   yozishicha,
R.Reyganning   ekspansionistik   tashqi   siyosati   “Moskva   bilan   dushmanlik
munosabatlariga”   olib   keldi   va   yangi   sovuq   urush   –   ikkinchi   sovuq   urushning
boshlanishini   belgiladi.   Amerika   ma'muriyati   xalqaro   vaziyatni   chegaraga   qadar
keskinlashtirish   va   jahon   xalqaro   munosabatlarida   urushdan   oldingi   vaziyatni,
asablar   o'ynayotgan   paytda   keskinlik   muhitini   yaratish   uchun   turli   bahonalarni
qidira boshladi.
1983   yil   sentyabr   oyida   sovet   qiruvchi   samolyotlari   Ankorijdan   Seulga
uchayotgan  Janubiy  Koreyaning  Boeing  747  (KAL  007  reysi)  yo'lovchi   laynerini
yo'q   qildi.   Samolyot   odatdagi   marshrutdan   500   km   chetga   chiqib,   Sovet   Ittifoqi
havo   hududiga   bostirib   kirdi.   Bu   voqeada   juda   ko'p     sir   bor   edi.   Birinchidan,
Boeing   747   kabi   ajoyib   navigatsiya   ma'lumotlariga   ega   bo'lgan   samolyot   qanday
qilib   bunday   masofaga     chetga   chiqishi   mumkin?   Koreya   aviakompaniyasining
samolyoti   urib   tushirilishi   bilanoq   jo'nab   ketgan   Amerika   razvedka   samolyoti
qanday   maqsadda   parallel   yo'nalishda   uchgan?   Nega   yaralangan   yo'lovchilarning
oilalaridan   hech   biri,   269   nafari   bor   edi,   Amerika   tomoni   sovet   tomoniga   qarshi
da'vo   arizasi   bilan   murojaat   qilmadi?   Sovet   dengizchilari   bir   necha   yil   o'tgach,
Boeing 747 qoldiqlarini suvdan olib chiqishdi  , ammo odam qoldiqlari topilmadi.
Binobarin, bu oddiy reysni amalga oshiruvchi yo'lovchi samolyoti emas edi.
Sovet Ittifoqi haq edi. O‘zini va xalqaro qonunlarni hurmat qiladigan boshqa
davlat   singari,   u   ham   havo   chegaralarining   bunchalik   buzilishiga   yo‘l   qo‘ya
olmasdi. Bundan tashqari, voqea Amerika faol ravishda qayta qurollana boshlagan
va   yangi   Sovuq   urushni   boshlash   yo'liga   o'tgan   paytda   sodir   bo'ldi.   Xalqaro
munosabatlardagi   keskinlik   Sovet   Ittifoqini   asosiy   dushmanining   navbatdagi
nodo'stona   harakatlarini   kutib,   to'liq   hushyor   turishga   majbur   qildi.   Sovet
davlatining   suveren   huquqlarining   har   qanday   buzilishi   sabotaj   va   bosqinchilik
harakati   sifatida   baholanib,   unga   qarshi   eng   qat'iy   choralar   ko'rilgan.   Vaziyat
haddan tashqari qizib ketdi va har ikki tomon ham hushyorlik bilan bir-birining har
qadamini kuzatib bordi.
Sovet   rahbariyati   Sovet   Ittifoqi   havo   hududini   muntazam   ravishda   buzgan
Amerika   samolyotlarining   yaxshi   niyatlariga   shubha   qilish   uchun   ko'proq   asosga
ega edi. Urushdan keyingi yillarda Amerika razvedka samolyotlarining parvozlari
tez-tez sodir   bo'ldi. Qo'shma   Shtatlar   maxfiy  harbiy ob'ektlar   to'g'risida  ma'lumot
olishga, xususan, Sovet raketalarga qarshi mudofaa tizimlarining tizimli aloqasini,
 
5 Sovet   suv   osti   floti   va   havo   kuchlarining   joylashuvini   va   yopiq   tadqiqot
institutlarini aniqlashga harakat qildi. Ko'pincha Amerika samolyotlari Boltiqbo'yi
respublikalari   ustida   paydo   bo'lib,   "o'rmon   birodarlar"   deb   ataladigan   er   osti
antisovet harbiylashtirilgan tashkilotlariga qurol va o'q-dorilarni jo'natishdi.
Shu munosabat  bilan havo hujumidan mudofaa kuchlari qat'iy buyruq oldi:
SSSR   chegaralarini   buzadigan   barcha   samolyotlarni   urib   tushirish   lozim   edi.
Ko'pincha   havo   janglari   Boltiq   dengizi   ustida   bo'lib   o'tdi,   ko'pincha   ular   xalqaro
janjallarga olib keldi, chunki "jahon imperializmi" ga qarshi kurash qizg'inda ular
Sovet chegaralariga yaqinlashish uchun ehtiyotkor bo'lmagan hamma narsani otib
tashlashdi.   Qo'shma   Shtatlar   o'zining   havo   harakatlarida   boshqa   davlatlarning
samolyotlaridan   foydalana   boshlaganligi   sababli,   Shvetsiya   va   Norvegiya   kabi
mamlakatlarning samolyotlari ko'pincha sovet jangchilarining o'qqa tutilishiga olib
kelgan va ular ko’proq shunga majbur bo’lganlar.
Vaqt o'tishi bilan Amerika razvedka samolyotlarining faoliyat zonalari ham
kengaydi. 1955 yilda Kamchatkada kompyuterlar, elektronika va eng ilg'or texnik
yangiliklar   bilan   jihozlangan   Sovet   suv   osti   kemalari   bazasi   va   yangi   raketaga
qarshi mudofaa tizimlarining yaratilishi bilan Markaziy razvedka boshqarmasi  o'z
e'tiborini ushbu ob'ektlarga qaratdi. bortida yadro raketalari bo'lgan sovet suv osti
kemalari shu erdan AQSh qirg'oqlari yaqinida jangovar navbatchilikka yuborilgan
edi (avtonom navigatsiya). Raketaga qarshi mudofaa tizimi, suv osti eskadronini 
1  Дипломатический   словарь  .  В  3- х   т .  М .: 1985  Т  1.  С  189   
boshqarish,   qo'mondonlik   kodlari   va   boshqalar   Amerika   qo'mondonligi   uchun
muhim   ahamiyatga   ega   bo'ldi,   chunki.   AQSh   hududiga   asosiy   strategik   zarba
aynan shu yerdan rejalashtirilgan edi.
1962   yil   avgust   oyidan   boshlab   Amerika   razvedka   samolyotlari   Chukotka,
Kamchatka va Saxalin ustidan muntazam razvedka parvozlarini boshladilar va ular
Sovet   qiruvchilari   va   raketalari   tomonidan   muntazam   ravishda   urib   tushirildi.
Jahon   tarixida   misli   ko'rilmagan   keng   ko'lamli,   tinchlik   davrida   havo   urushi
bo'lgan   va   Sovet   rahbariyati   o'zini   "urushdagidek"   tutgan.   Sovet   raketaga   qarshi
mudofaa   samaradorligiga   ishonch   hosil   qilgan   Amerika   rahbariyati   Sovet
rahbariyati   xalqaro   janjaldan   qo'rqib,   fuqarolik   samolyotlarini   urib   tushirishga
jur'at   eta   olmaydi,   deb   umid   qilib,   Janubiy   Koreyaning   mutlaqo   tinch   fuqarolik
aviakompaniyasi   Koreya   havo   yo'llari   samolyotlaridan   foydalanishga   kirishdi.   .
Ammo   bu   aviakompaniya   yo'lovchilarini   o'lim   xavfi   ostida   almashtirib
bo’lmasligini tushunib yetgan. 1970-yillarning oxiri va 1980-yillarning boshlarida
Koreyaning   Boeing   samolyotlari   Murmanskdan   Saxalingacha   bo'lgan   Sovet   havo
hududini asosiy buzuvchilarga aylandi.
 
6 Ushbu e'lon qilinmagan urushning natijasi ikki yo'lovchi samolyotining urib
tushirilishi,   Amerika   qo'mondonligining   sarguzashtli   o'yinlari   qurboni   bo'lgan
deyarli uch yuz nafar begunoh fuqarolar va xalqaro janjallarga olib keldi. Janubiy
Koreya   samolyoti   birinchi   marta   1978   yilning   bahorida   Parij-Tokio   yo‘nalishi
bo‘yicha parvoz qilayotganida havo hududini buzgan, noma’lum sabablarga ko‘ra
Kola   yarim   oroli   uzra   uchib   ketgan.   Keyin   samolyot   Korpijarvi   ko'li   muziga
qo'nishga   muvaffaq   bo'ldi.   Janubiy   Koreya   samolyotlari   Sovet   havo   hujumidan
mudofaa   kuchlari   qo'mondonligining   shubha   ob'ektiga   aylandi.   Bu   dramaning
birinchi qismi edi, lekin Sovet Ittifoqida hech kim bu oxirgi bo'lmasligiga shubha
qilmadi.   Davomi   besh   yil   o'tgach,   Kola   yarim   orolidan   ming   kilometr   uzoqlikda,
Tinch okeani ustidagi osmonda davom etdi.
Janubiy   Koreya   samolyoti   Chukotkada   1983-yilning   31-avgustidan   1-
sentyabrga   o‘tar   kechasi   paydo   bo‘ldi.Samolyotni   tajribali   uchuvchi,   Janubiy
Koreya   harbiy-havo   kuchlari   zahirasi   polkovnigi   Chun   Byun   In   boshqargan.
Bunday   tajribali   uchuvchi   samolyot   xalqaro   havo   yo‘lidan   500   km   uzoqlasha
boshlaganini qanday payqamagani hamon sirligicha qolmoqda. "Noma'lum xorijiy
samolyot"   Sovet   havo   bo'shlig'ida   Provideniya   va   Navarino   burnidagi   radar
postlari   tomonidan   qayd   etilgan.   Ko'rsatmalar,   agar   zarurat   bo'lmasa,   o'zlarini   va
kodlarini oshkor qilmaslik haqida ogohlantirgani uchun ular jim bo'lishdi. Faqat u
Kamchatkadan   oshib   ketganida,   qiruvchilar   havoga   ko'tarildi.   Shundan   so'ng,
bosqinchi   allaqachon   uch   sovet   jangchisi   bilan   birga   uchib   ketgan   va   halokatga
uchragan.  Koreya  ekipaji   ogohlantiruvchi   yong‘inga  javob  bermadi.  Keyin  Su-15
qiruvchisi o‘ldirish uchun o‘t ochdi. Birinchi raketa Janubiy Koreya samolyotining
dumiga   tegdi,   ikkinchisi   chap   qanotlarining   yarmini   buzib   tashladi.   Ikkita   raketa
Boeing   taqdirini   hal   qildi.   Gigant   mashina   deyarli   o'n   daqiqa   davomida   dengiz
yuzasiga   qulab   tushdi.   Suvga   ta'sir   qilish   samolyotni   Yapon   dengizining   tubiga
tushgan shaklsiz metall bo'laklarga aylantirdi. Hammasi tugadi.
Koreya Boingining parvozi AQShning razvedka kampaniyasining bir qismi
edi.   Amerika   razvedka   xizmatlari,   agar   samolyot   SSSR   chegaralarini   buzgan
bo'lsa, radar va radio uskunalari  yoqilishini  kutishgan, ularning ishi  amerikaliklar
tomonidan   qayd   etiladi,   ya'ni.   Parallel   kursda   uchayotgan   Amerika   razvedka
samolyoti. Boeing bortida Sovet raketaga qarshi mudofaa va havo hujumiga qarshi
mudofaa tizimlarini aniqlash va dekodlash uchun razvedka uskunalari mavjud edi
va   u   Kamchatkadagi   Sovet   yadroviy   suv   osti   kemalari   bazasi   va   sun'iy   yo'ldosh
orqali   boshqariladigan   radar   stantsiyalari   oralig'idan   o'tgani   bejiz   emas   edi.   Agar
Sovet   havo   mudofaasi   samolyotni   urib   tushirmaganida,   Uzoq   Sharqdagi   harbiy
ob'ektlar  va atom  suv osti  flotining bazalari  haqida qimmatli  ma'lumotlar  olingan
 
7 bo'lar edi. Vayron bo'lgan taqdirda, Sovet Ittifoqini jinoiy faoliyatda ayblash, butun
dunyoda kuchli antisovet to'lqinini ko'tarish uchun ajoyib sabab bor edi.
Samolyot bilan sodir bo'lgan voqea haqidagi xabar bir zumda butun dunyoga
tarqaldi   va   bir   oy   davomida   G'arb   ommaviy   axborot   vositalari   va   G'arb
siyosatchilarining  chiqishlarida   asosiy   mavzuga  aylandi.  Sovet  Ittifoqiga  nisbatan
bosh   prokuror   rolini   prezident   R.Reygan   o'z   zimmasiga   oldi.   U   yana   o'zining
"yovuz imperiya", jinoyatchilar kabi so'kinish so'zlarini ishlatdi, urush xudosining
faryodi   yana   eshitildi   -   jazolash,   chaqiruvni   qabul   qilish,   Atlantika   birdamligiga
chaqirish.   Koreya   samolyotini   yo'q   qilish   Amerika   hukmron   doiralari   tomonidan
harbiy   psixozni   qo'zg'atish   manfaatlarida   ishlatilgan.   Vashington,   aslida,   o'z
samolyotlarini himoya qilayotgani aniq edi.
Qo'shma   Shtatlar   samolyot   bortida   60   nafar   amerikalik   fuqaro   bo'lganini
da'vo   qilib,   uzr   so'rashni   talab   qildi,   ammo   negadir   Janubiy   Koreya   rasmiylari
bunday zo'ravonlik noroziligini ko'rsatmadi. Sovet hukumati bu da'volarni rad etib,
ushbu   samolyotning   suveren   davlat   chegaralarini   buzgan   holda   provokatsion
parvozini   qat'iy   talab   qildi.   Keyin   Qo'shma   Shtatlar   bu   masalani   muhokama
qilishni   Xavfsizlik   Kengashiga   topshirdi.   AQSh   vakili   Jan   Kirkpatrik   sovet
qiruvchi   uchuvchisi   podpolkovnik   G.   Osipovich   va   quruqlikdagi   xizmatlar
o'rtasidagi   suhbatning   yozuvini   ko'rsatdi,   bu   erda   Rossiyaning   behayo   so'zlari
ortidan   yo'q   qilish   buyrug'i   aniq   eshitildi.   Sovet   uchuvchisi   buyruqni   bajardi.
Ammo   bu   asosiy   savolni   olib   tashladimi   -   nega   fuqaro   aviatsiyasi   samolyoti
odamlarning o'limiga tahdid 
Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998. С 57 
Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М .: 1998.  С  95  
solayotganini   yaxshi   bilgan   holda   birovning   havo   hududiga   bostirib   kirishi   kerak
edi?  Sovet   vakillari   AQShning  bu  falokatga  aloqadorligini   e'lon  qilib,  bu  holatga
ishora qildilar.
Samolyot bilan bog‘liq hodisa Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha
konferensiya   ishtirokchi-davlatlari   vakillarining   Madriddagi   uchrashuvining
yakuniy bosqichi boshlanishidan bir necha kun oldin sodir bo‘lgan. AQSh YXHT
tashqi   ishlar   vazirlarining   ushbu   forumidan   Sovet   Ittifoqini   qoralash   uchun
foydalanish   niyatida   ekanligi   aniq   edi.   Ko'pchilik   NATO   mamlakatlari   vakillari
samolyot bilan sodir bo'lgan voqea Vashington tomonidan muomalaga chiqarilgan
versiyalarni   yoqlab   chiqdi.   Bu   ohangni,   tabiiyki,   AQSh   Davlat   kotibi   Jon   Shults
o'rnatdi, uning nutqi Sovet Ittifoqiga qarshi dushmanona so'zlar va ayblovlar bilan
to'yingan edi.
Qo'shma   Shtatlar   samolyot   hodisasini   jahon   siyosatidagi   birinchi   raqamli
masalaga   aylantirishga   va     dunyoning   eng   muhim   masalalarini   muhokama
 
8 qilishdan   chalg'itishga   qat'iyat   bilan   harakat   qilmoqda.   Dunyo   xavfli   chiziqqa
qarab ketayotgan edi va AQSh bu harakatni kuchayib borayotgan keskinlik tomon
tezlashtirishga   harakat   qildi,   bu   esa   ularga   qurollanish   poygasini   tezlashtirish   va
Evropada   yangi   turdagi   qurollarni   joylashtirish   uchun   asos   bo'lishi   mumkin   edi.
Shu   bilan   birga,   Evropa   mamlakatlarida   Amerika   Pershing   raketalarini
joylashtirish   bo'yicha   Evropa   NATO   ittifoqchilari   bilan   muzokaralar   boshlandi.
Vaziyatni   keskinlashtirish   uchun   5   sentyabr   kuni   G'arb   davlatlari   Sovet   Aeroflot
aviakompaniyasi   samolyotlarining   o'z   mamlakatlariga   parvozlarini   ikki   haftaga
taqiqladilar.
AQSh  o'zining   antisovet   kampaniyasi   tufayli   Yevropani   harbiylashtirish   va
Sovuq urushni qit'aga qaytarishda muhim yutuqlarga erishdi. 1983 yil 14-noyabrda
Angliya   mudofaa   vaziri   Xezletin   birinchi   Pershing   qanotli   raketalari   Greenham
Commonsdagi   harbiy   bazaga   kelganini   e'lon   qildi.   Bu   qaror   ingliz   xalqining
noroziligiga   qaramay   qabul   qilindi.   Harbiy   baza   darvozasi   oldida   ommaviy
namoyishlar   va   politsiya   bilan   to'qnashuvlar   bo'lib   o'tdi.   15   ming   kishi   hibsga
olingan.   22-noyabr   kuni   G‘arbiy   Germaniya   Bundestagi   mamlakat   hududida
“Pershing” qanotli raketalarini joylashtirishni yoqlab ovoz berdi. Sovetlarga qarshi
tashviqot   kampaniyasi   sadolari   ostida   23   oktabr   kuni   AQSh   dengiz   piyodalari
Grenada   oroliga   qo'nishdi  va  1979  yilda  hokimiyatga  kelgan   va  Kuba  tomonidan
qo'llab-quvvatlangan Moris Bishopning so'l hukumatini ag'dardi.
Bularning  barchasi   Koreya   samolyotlarini   yo'q   qilish   bilan  bog'liq   targ'ibot
kampaniyasining asl sabablaridan va Amerika hukmron doiralarining Sovet Ittifoqi
История освободительного движения на Балканах после наполеоновских войн. М.: 1993. С 124  
История России. Орлов С.С и др. М.: 2010 С 326  
bilan   kelishuv   yoki   o ' zaro   tushunish   yo ' llarini   izlash   emas ,   balki   vaziyatni
keskinlashtirish   yo ' llarini   izlash   niyatidan   ishonchli   dalolat   beradi   va   qarama -
qarshilik ,   buning   uchun   har   qanday   bahona   yordamida   Qo ' shma   Shtatlarning
harakatlari   Sovet   rahbariyatining   pozitsiyasida   katta   taassurot   qoldirmadi .   Bu
kechirim so'rashni boshlamadi chunki bunday uzr so'rash aybni qisman tan olishni
anglatishi   mumkin.   YXHT   mamlakatlari   tashqi   ishlar   vazirlarining   Madrid
konferensiyasida   SSSR   Tashqi   ishlar   vaziri   A.Gromiko   shunday   dedi:   “Sovet
chegaralarini   samolyot   tomonidan   buzish   harbiy   razvedka   xarakteridagi   ataylab
qilingan   provokatsiyadir.Sovet   rahbariyati   nomidan   shuni   ma’lum   qilamanki,
Sovet Ittifoqi   o'z chegaralarini himoya qilishning muqaddas huquqiga ega va uni
hech kimning jazosiz buzishiga yo'l qo'ymaydi, bu uning suveren huquqidir"
Kengaytirilgan   antisovet   kampaniyasida   Qo'shma   Shtatlar   o'zining   eng
sevimli   siyosiy   tazyiq   vositasi   -   iqtisodiy   sanksiyalarni   qo'lladi.   Iqtisodiyot   jahon
muammolarini   hal   etishda   muhim   siyosiy   vositaga   aylandi.   Bu   Xelsinki
 
9 kelishuvlariga   zid   bo'lsa-da,   Amerika   Qo'shma   Shtatlari   va   G'arbiy   Evropa
siyosatchilari   bunday   his-tuyg'ularga   tegmagan   ko'rinadi.   G‘arb   siyosatchilari   o‘z
mafkurasiga, siyosiy manfaatlariga to‘g‘ri kelmasa, shartnomalarni bo‘sh qog‘ozga
aylantirdilar, shu bilan birga Sovet Ittifoqi bilan kelishuvlarga qat’iy rioya qilishni
talab   qildilar.   G‘arb   siyosatchilari   uchun   tuzilgan   har   bir   kelishuv
ikkiyuzlamachilikni keltirib chiqaradigan ikki tomonlama maqsadni ko‘zlagan edi.
Ikkiyuzlamachilik   ham   yomonlikni   ifodalaydi,   chunki   yomonlikni   yaxshilikka,
yaxshilikni esa yomonlikka aylantiradi.
1985 yil yozida AQShda qayta ko'rib chiqilgan eksport qonuni qabul qilindi,
u eskisini tasdiqladi va SSSR va sotsialistik mamlakatlarga "strategik" tovarlar va
texnologiyalarni   eksport   qilishni   cheklash   bo'yicha   yangi   choralarni   kiritdi.   Bir
tomondan,   savdo   erkinligini   targ’ib   qilish   orqali,   ikkinchi   tomondan,   siyosiy
sabablarga   ko’ra   turli   cheklashlar   kiritish   orqali   AQSH   xalqaro   munosabatlar   va
xalqaro   huquqning   umume’tirof   etilgan   me’yorlarini   buzdi.   Ammo   bunday
qoralashlar Amerika ma'muriyatiga unchalik ta'sir qilmadi. Ushbu chora-tadbirlar,
yangi   qonunda   ta'kidlanganidek,   "AQSh   tashqi   siyosatining   maqsadlariga   javob
beradi",   barcha   ittifoqchi   davlatlar   tomonidan   cheklovlarni   qo'llashda   "mumkin
bo'lgan   maksimal   bir   xillikni   ta'minlaydi",   uchinchi   davlatlar   tomonidan   shunga
o'xshash   etkazib   berishni   istisno   qiladi.   Yangi   qonun   “strategik   tovarlar”ni
sotsialistik   mamlakatlarga   ham   harbiy,   ham   fuqarolik   uchun   eksport   qilishni
taqiqlab, eng yangi texnologiyalarni eksport qilishga ruxsat bermadi.
Qo'shma   Shtatlar   NATOning   barcha   a'zolari   (Islandiyadan   tashqari)   va
Yaponiyani   o'z   ichiga   olgan   sotsialistik   mamlakatlarga   eksportni   nazorat   qilish
bo'yicha   muvofiqlashtiruvchi   qo'mitaning   COCOM   faoliyatini   faollashtirdi.
Politsiya   harakatlari   bilan   Amerikaning   Exodus   dasturi   doirasida   sotsialistik
mamlakatlarga   olib   chiqish   taqiqlangan,   zarur   bo'lgan   tovarlar   G'arbda   qo'lga
olindi.
Iqtisodiy sanktsiyalar diplomatiyasi ham ikki tomonlama maqsadga ega edi.
Bir   tomondan,   Qo'shma   Shtatlar   SSSR   va   sotsialistik   mamlakatlarning   ilmiy-
texnikaviy   rivojlanishini   kechiktirishga   harakat   qildi,   biroq   ikkinchi   tomondan,
ular   o'z   ittifoqchilarining   tashqi   savdosini   o'z   nazorati   ostiga   olishga,   ularni
Rossiya bozorlaridan ajratib qo'yishga harakat qildilar. Sovet Ittifoqi va sotsializm
mamlakatlari   va   shu   bilan   jahon   bozoridagi   mavqeini   zaiflashtiradi   chunki   Qaysi
strategik   mahsulot   taqiqlanishi   va   nimasi   taqiqlanmasligini   hal   qilish   Amerika
rasmiylarining vakolati edi.
Bu   chora-tadbirlar,   shuningdek,   chuqur   bo'linishlarni   ko'rsatgan   Atlantika
ittifoqining   hamjihatligini   kuchaytirishi   mumkin   edi.   Ulardan   asosiysi   SSSR   va
Sharqiy   Yevropa   bilan   iqtisodiy   aloqalar   edi.   1980-yillarning   boshida,   Sibir-
 
10 G'arbiy   Yevropa   gaz   quvuri   qurilishi   boshlanganda,   Qo'shma   Shtatlar   birinchi
navbatda Evropa uchun foydali bo'lgan ushbu shartnomani tugatishga harakat qildi.
Amerika   hukumati   dastlab   G arbiy   Yevropa   ittifoqchilarini   kelishuvdan   vozʻ
kechishga   ishontirishga   urinib   ko rdi   va   bu   ularning   Sovet   Ittifoqiga   qaram	
ʻ
bo lishiga   olib   keladi,   deb   ta kidladi.   Rad   etishni   olgach,   1982   yil   22   iyunda   R.	
ʻ ʼ
Reygan gaz quvuri uchun materiallar va asbob-uskunalarni  etkazib berishga taqiq
qo'ydi,   taqiq   Amerika   litsenziyalari   ostida   asbob-uskunalar   ishlab   chiqaradigan
barcha   kompaniyalarga   ham   tatbiq   etildi.   Ammo   o‘sha   yilning   avgust   oyida
Yevropa   iqtisodiy   hamjamiyati   bunday   bir   tomonlama   qarorga   norozilik   bildirib,
qurilishni davom ettirish va uni yakunlash niyatida ekanligini ma’lum qildi. Sovet
Ittifoqi   Germaniya   zavodlaridan  quvurlar,   Frantsiyadan   gaz   uskunalari   va   boshqa
mamlakatlardan   texnologiya   oldi.   Amerikaning   bu   muhim   strategik   masalada
cheklov   qilishga   urinishi   muvaffaqiyatsizlikka   uchradi.   Gaz   quvuri   qurildi   va
G'arbiy   Evropa   asta-sekin   o'z   sanoati   va   ichki   iste'molida   Sibir   gazidan
foydalanishga o'ta boshladi. Bu G'arbiy Evropada turmush darajasining oshishiga,
ishlab   chiqarish   tannarxining   pasayishiga   va   Evropa   tovarlarining
raqobatbardoshligini oshirishga yordam berdi.
AQSh   bu   siyosiy   muvaffaqiyatsizlikdan   saboq   oldi   va   Sharq   va   G'arb
savdosida   yagona   iqtisodiy   siyosatni   saqlab   qolish   uchun   yangi   texnologiyalarda
to'siq   qurishga   qaror   qildi.   Amerika   Qo'shma   Shtatlari   sovet   fani   va   texnikasi
yutuqlari,   shuningdek,   sotsialistik   mamlakatlar   yutuqlari   -   sun'iy   yo'ldoshlar,
sayyoralararo   kemalar,   aviatsiya,   tinch   maqsadlardagi   atom   energiyasi   va
boshqalar   to'g'risida   bilar   edi.   Sanoat   va   mudofaa   qobiliyatini   rivojlantirishga
qaratilgan SSSR va Sharqiy Yevropa jahon ilmiy-texnik salohiyatining uchdan bir
qismini tashkil etishi ham hammaga ma’lum edi. Lekin bu, birinchi navbatda, ular
va  G'arbiy  Yevropa  ittifoqchilari   o'rtasidagi  savdo-iqtisodiy   aloqalarni   yo'q  qilish
haqida   edi.   Vashington   siyosatchilariga   ko'ra,   bu   aloqalar   qanchalik   zaif   bo'lsa,
Atlantika   ittifoqining   birligi   shunchalik   mustahkam   bo'ladi.   Neoglobalizm
kontseptsiyasining   ajralmas   qismiga   aylangan   R.Reyganning   “iqtisodiy
diplomatiya” mantiqi shunday edi.
                     Qurolsizlanish bo'yicha Sovet-Amerika muzokaralari
Shu   bilan   birga,   qurolsizlanish   bo'yicha   Sovet-Amerika   muzokaralari   turli
darajalarda davom etdi. Bu muzokaralar ko'proq savdoga o'xshardi, bunda har bir
tomon   o'zi   uchun   ma'lum   afzalliklarga   erishishga   harakat   qildi   va   boshqa
tomondan   keladigan   har   qanday   taklifga   shubha   bilan   qaradi.   Har   bir   tomon
ma’lum   tashviqot   maqsadlariga   intildi,   ularning   asosiysi   o‘zini   tinchliksevar   va
o‘ziga   bo‘ysunuvchi   davlat   sifatida   ko‘rsatish,   ikkinchisini   esa   murosasiz,   bir
tomonlama foyda olishga intilayotgan davlat sifatida ko‘rsatish edi.
 
11 Amerika   tomoni   ancha   qiyin   ahvolda   edi.   R.Reygan   tashqi   siyosat
masalalarida   konsensusni   tiklashga   muvaffaq   bo lgan   bo lsa-da,   muxolifat   vaʻ ʻ
muxoliflar   hamisha   unda   kamchiliklar   topib,   siyosiy   kurashda   foydalanishini
hisobga   olib,   ma muriyat   o z   jamoatchilikni   o z   pozitsiyasining   to g riligiga	
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
ishontirishi kerak edi. NATO ittifoqchilariga nisbatan bu qiyinroq edi. Bu erda ular
Amerika Qo'shma Shtatlaridagi militaristik poygani xavotir bilan kuzatib, ularning
xavfsizligidan  qo'rqishdi,  chunki   o'zlarining raketalarga  qarshi  qalqonini   yaratgan
Qo'shma Shtatlar qurollanish poygasini davom ettirishi mumkin edi, bu esa Sovet
Ittifoqini   javob   choralarini   ko'rishga   undadi   Qurbonlar   birinchi   navbatda   G'arbiy
Yevropa davlatlari bo'lardi. Germaniya Federativ Respublikasi, Angliya, Fransiya,
Italiyadagi   shiddatli   namoyishlar,   turli   patsifistik   tashkilotlarning   Pentagon
rejalariga   qarshi   noroziliklari   qurolsizlanish   muammosi   bo'yicha   siyosiy   qarorlar
qabul qilishda jamoatchilikning roli ortib borayotganidan yaqqol dalolat beradi.
R.Reyganning   qurollanish   dasturining   asosiy   g oyasi   Sovet   Ittifoqidan	
ʻ
strategik ustunlikka erishish edi. Avvalgi ma’muriyatlar tajribasi shuni ko‘rsatdiki,
bunday   rejalar   barbod   bo‘lishga   mahkum.   Sovet   Ittifoqi   strategik   muvozanatni
buzishga   qaratilgan   har   qanday   urinishlarga   qarshi   choralar   ko'rish   uchun   etarli
iqtisodiy   va   ilmiy   salohiyatga   ega   edi.   Buni   G'arbiy   Yevropa   davlat   arboblari
yaxshi   tushundilar.   Bundan   tashqari,   Sovet   rahbariyati   o'z   xalqiga   ularning   xatti-
harakatlarini   tushuntirishga   majbur   emas   edi.   Qurolsizlanish   masalalari   bo'yicha
Sovet   pozitsiyasini   tanqidiy   tahlil   qila   oladigan   muxolif   partiyalar   yoki   jamoat
guruhlari   yo'q   edi.   Sovet   rahbariyatining   xatti-harakatlarini   tanqid   qilishga,
ularning  ikkiyuzlamachilik xarakterini  fosh  qilishga  uringan  dissidentlar  qatag on	
ʻ
va jinoiy javobgarlikka tortildi.
Польский вопрос в Европе ./Разделы Польши и интересы России. М.: 2004 С 86  
 История Франции. В 3-х томах. М.: 1973-1975. Т 2 С 256  
Muzokaralarning   o ' zi   shaxmat   o ' yiniga   o ' xshardi ,   unda   ikkala   tomon   ham
bir - biridan   ustun   bo ' lishga   va   o ' zlari   uchun   qulay   echimlarga   erishishga   intilishdi .
Hamkorlarning   har   bir   qadami   sinchkovlik   bilan   o ' rganilgan ,   kelishilgan   va
muzokaralarning   o ' zi   ba ' zan   zerikarli   va   ma ' nosiz   edi .
1981   yil   oxirida   yadroviy   qurollar   bo'yicha   Jeneva   konferentsiyasida
Amerika   delegatsiyasi   "nol   variant"   deb   nomlanuvchi   rejani   taklif   qildi.   Unda
Qo'shma Shtatlar SSSRning ushbu turdagi 613 raketasini (SS-) demontaj qilishga
rozi bo'lishi  evaziga 1979 yilda NATO qarorida ko'zda tutilgan G'arbiy Evropada
"Pershing-2"   va   qanotli   raketalarni   joylashtirishdan   bosh   tortishni   taklif   qildi.
G'arbiy   Evropaga   qaratilgan   Sovet   delegatsiyasi   buni   rad   etdi,   chunki   Sovet
raketalari AQSh hududiga ucha olmaydi, G'arbiy Evropada joylashgan "Pershing-
 
12 2"   esa   Sovet   Ittifoqi   hududiga   bir   necha   daqiqada   etib   boradi.   Zarbani   G'arbiy
Evropaga yo'naltirish orqali Qo'shma Shtatlar shu tariqa xavfsiz bo'lib qoladi.
Bundan   tashqari,   Sovet   tomoni   bunday   almashinuv   teng   bo'lmagan   nikoh
sifatida   qabul   qilinishini   ta'kidladi.   Qo'shma   Shtatlar   jangovar   ekipajda   bo'lgan
Sovet raketalarini faqat etkazib berilishi va joylashtirilishi rejalashtirilgan Amerika
raketalariga   almashtirishni   taklif   qildi.   Sovet   raketalarini   demontaj   qilishga
erishgan   Qo'shma   Shtatlar   keyinchalik   qandaydir   bahona   bilan   qonuniy
rahbarlikdan   foydalanib,   o'z   raketalarini   olib   kelishiga   kafolat   yo’q   edi.Shu   bilan
birga,   Amerika   rejasida   gap   faqat   Amerika   raketalari   haqida   edi,   frantsuz   va
inglizlar esa saqlanib qolishi kerak edi.
Keyin   R.   Reygan   "oraliq   yechim"ni   taklif   qildi,   unga   ko'ra   Sovet   Ittifoqi
Sharqiy   Evropa   mamlakatlaridan   Amerika   raketalari   sonining   kamayishi   evaziga
bu erda joylashtirilgan uchta kallakli 351 ta raketaning ko'p qismini olib tashlashi
kerak edi. G'arbiy Evropada joylashtirish ayirboshlash printsipi o'rnatildi. Bu taklif
ham   chala,   jamoatchilik   fikrini   aldashga   qaratilgan,   degan   vaj   bilan   rad   etildi.
Sovet tashqi ishlar vaziri Andrey Gromiko “oraliq yechim” taklifini sharhlar ekan,
Amerika   rejasining   Britaniya   va   Fransiya   raketalarini   saqlab   qolish   haqidagi
talabini   kulgili   deb   atadi.   "Agar   Sovet   Ittifoqiga   hujum   qilinsa,   bu   raketalarda
frantsuz  muhri  bor  yoki  yo'qligini  kim  hal  qiladi?"  - dedi  u Moskvadagi  matbuot
anjumanida.
    O'z   navbatida,   Sovet   Ittifoqi   AQSh   tomonidan   oldindan   rad   etilgan
echimlarni   taklif   qildi.   Bunday   takliflar   amalda   tatbiq   etishdan   ko'ra   ko'proq
tashviqot   ta'siriga   qaratilgan   edi.   Ularga   Atlantika   ittifoqidagi   qarama-
qarshiliklarni   kuchaytirish   ham   topshirildi.   Shunday   qilib,   1985   yilda
Semipalatinsk   viloyatida   bir   qator   yadro   sinovlarini   o'tkazgandan   so'ng,   Sovet
Ittifoqi   yadroviy   sinovlarga   moratoriy   e'lon   qildi   va   AQShni   ham   xuddi   shunday
qilishga   undadi.   Ba'zida   Sovet   Ittifoqining   takliflari   haqiqatdan   shunchalik   uzoq
ediki,   ular   Qizil   qalpoqcha   va   yovuz   kulrang   bo'ri   bilan   bolalar   o'yinlariga
o'xshardi.   Sovet   hukumatining   1986   yil   15   yanvardagi   Qurolsizlanish   orqali
umumiy   xavfsizlik   dasturi   deb   nomlangan   bayonoti   Sovet   tashviqoti   tomonidan
SSSR   tashqi   siyosatining   markaziy   yo'nalishi   sifatida   keng   e'lon   qilingan.   2000
yilga   qadar   yadro   qurolini   to'liq   va   keng   yo'q   qilish   dasturini   taklif   qildi,   ya'ni
kamida   15   yil   ichida   yadro   qurolini   davlatlar   arsenalidan   butunlay   yo'q   qilish
rejalashtirilgan   edi.   Bayonotda,   shuningdek,   SDIga   tayanib,   koinotda   qurollanish
poygasining   oldini   olish   taklif   qilingan.   Bu   dadil   va   uzoqni   ko‘zlagan   taklifning
bitta   kamchiligi   bor   edi   –   unda   uning   amalda   tatbiq   etilishi   ustidan   nazorat
ta’minlanmagan   edi.   Bu   tasodif   emas   edi,   chunki.   bunday   nazorat   Sovet
Ittifoqidagi   barcha   maxfiy   zavodlar,   sinov   maydonchalari,   rejalar   va   tadqiqot
 
13 loyihalarini oshkor qilishni anglatadi. Amerika tomoni bunga to'g'ri e'tibor qaratib,
avval   nazoratni   boshlashni,   keyin   esa   qurolsizlanishni   taklif   qildi,   Sovet   Ittifoqi
bunga   hech   qanday   rozi   bo'lmagan.   Shu   sababli,   "yadro   qurolini   to'liq   va   keng
miqyosda yo'q qilish" tashviqoti dunyo hamjamiyatining deyarli e'tiboridan chetda
qoldi.
Har   bir   tomonda   munozaralar   va   qarama-qarshiliklar   bor   edi,   muzokaralar
tajribali huquqshunoslar, siyosatchilar, diplomatlar va harbiy ekspertlar tomonidan
olib   borildi   va   mavjud   voqelikdan   ajralgan   "jasur   takliflar"   to'plami   bilan
kelishuvga   erishish   mumkin   emas   edi.   Yadro   qurollari   Qo'shma   Shtatlar   qo'lida
dahshatli edi. 1945 yilda ikkita atom bombasi  hali ham qarshilik ko'rsatish uchun
etarli   kuchga   ega   bo'lgan   Yaponiyani   taslim   bo'lishga   majbur   qilish   uchun   etarli
edi. Ikkala tomon ham undan foydalanish niyatida emas edi, lekin jahon siyosatida
to'xtatuvchi omil sifatida ular bilan xayrlashish niyati ham yo'q edi. Yadro-raketa
paritetining   yaratilishi   jahon   siyosatida   muvozanatni   vujudga   keltirdi.   Bundan
tashqari, bunday tenglik ularni jahon muammolarini  hal  qilishda hal qiluvchi so'z
bo'lgan super kuchga aylantirdi.
80-yillarning   o rtalarida   birin-ketin   sovet   davlatining   kasal   va   keksaʻ
rahbarlari   Yu.V.Andropov   (1914-1984)   va   K.U.Chernenko   (1910-1985)   vafot
etdilar. Ular o‘z vorislariga og‘ir meros qoldirdilar. Mamlakat tanazzulga yuz tutdi.
Iqtisodiyot parchalanib ketdi. 1960-yillardagi iqtisodiy noqulaylik 1980-yillarning
boshlarida   inqirozga   olib   keldi.   Rivojlanish   darajasi   yiliga   1,5%   ga   kamaydi.
Sanoat   butunlay   turg'un   edi.   Mamlakat   jahon   texnologik   taraqqiyotining   umumiy
darajasidan   orqada   qoldi.   Iqtisodiyotda   ishlab   chiqarishning   50%   qo'l   mehnati
hissasiga  to'g'ri  keldi. Totalitar  tuzum  bankrot  bo'ldi. Mamlakatda  oziq-ovqatning
keskin tanqisligi kuzatildi, zarur mahsulotlar uchun navbatlar paydo bo'ldi. Ayrim
viloyatlar   va   milliy   respublikalarda   oziq-ovqat   ratsioni   joriy   qilingan.   Avtoritar
kommunizm   katta   qurbonlar,   iqtisodiy   va   ijtimoiy   muvaffaqiyatsizliklar   bilan
to'ldirilgan   yolg'on   yo'l   bo'lib   chiqdi.   Mamlakatni   18   million   katta-kichik
amaldorlar, partiya apparatchilari boshqarib, mamlakat va uning boyliklarini talon-
taroj   qildilar.   Demokratiyasiz   sotsializm   o'zining   qarama-qarshi   tomoniga,
mamlakatni   halokatga   olib   boradigan   o'z-o'zini   yutib   yuboradigan   organizmga
aylandi.
Iqtisodiy   va   ijtimoiy   qiyinchiliklar   milliy   respublikalarda   qo zg olonlar	
ʻ ʻ
to lqinini   keltirib   chiqardi,   ular   qurolli   kuchlar   tomonidan   bostirildi.   Uzoq   vaqt	
ʻ
davomida   sovet   davlatining   tayanchi   va   barqarorligining   manbai   bo‘lgan   milliy
respublikalar endilikda uning beqarorlik manbai va parchalanish xavfiga aylandi.
Partiya   rahbariyati   mamlakatning   noma’lum   kelajak   sari   harakatini
to‘xtatuvchi, odamlarning partiyaga, uning benuqsonligiga ishonchini tiklaydigan,
 
14 yetakchi   rolini   mustahkamlaydigan   gomeopatik   islohotlarni   amalga   oshirishga
qaror   qildi.   Yuzaki   ta'mirlashni   amalga   oshirishi   mumkin   bo'lgan   yosh   yangi
kuchlarning   infuzioni   kerak   edi.   Ular   hamma   narsaning   tartibini   bir   xil   qoldirdi.
1985-yil  11-martda KPSS Markaziy Qo mitasining navbatdan tashqari  plenumidaʻ
M.S.Gorbachyov   (1931-yilda   tug ilgan)   Bosh   kotib   etib   saylandi.   O'shanda   u   54	
ʻ
yoshda   edi,   lekin   u   allaqachon   viloyat   komsomol   okrug   qo'mitasi   kotibligidan
ko'tarilib, o'zini ta'sirchan partiyaviy martabaga aylantira oldi. U qishloqda dehqon
oilasida   tug'ilgan,   Moskva   universitetining   yuridik   fakultetini   tamomlagan.   Uni
Yu.Andropov ko‘targan va hamma uning o‘rniga o‘rinbosar bo‘lishiga ishongan.
Gorbachyov   plenumdagi   nutqida   Sovet   Ittifoqi   Osiyo,   Afrika   va   Lotin
Amerikasi   xalqlarini   mustamlakachilik   bo yinturug i   va  uning   oqibatlariga   qarshi	
ʻ ʻ
kurashda   qo llab-quvvatlashini   alohida   ta kidladi.   “Ular   biz   uchun   mustahkam	
ʻ ʼ
tinchlik,   xalqlar   o‘rtasidagi   adolatli   munosabatlarni   yaxshilash   uchun   kurashda
do‘st   va   sherikdir”,   -   dedi   u.   U   kapitalistik   mamlakatlar   bilan   tinchlik   va   tinch-
totuv   yashash   yo'lidan   qat'iy   rioya   qilishga   va'da   berdi,   lekin   u   "Vatan   va   uning
ittifoqchilari manfaatlarini hech qachon murosaga keltirmaymiz" deb ogohlantirdi.
Gorbachyov   qurolsizlanish   muammosiga   alohida   to xtalib   o tdi.   Yadro   urushi	
ʻ ʻ
tahdidi bilan bog‘liq insoniyat boshiga tushgan dahshatli xavfga ishora qilib, yangi
bosh kotib hozirgi vaziyatdan chiqishning yagona oqilona yo‘li bu qarama-qarshi
kuchlar   o‘rtasida   “yadroviy   qurollanish   poygasini   zudlik   bilan   to‘xtatish
to‘g‘risida”gi   kelishuv   ekanligini   ta’kidladi.   ."   U   taklif   qildi:   yadro   arsenallarini
muzlatish,   yadroviy   raketa   qurollari   sohasidagi   ishlarni   yanada   rivojlantirishni
to'xtatish va zaxiradagi qurollarni real va katta qisqartirishni amalga oshirish.
"Gorbachev   davri",   ya'ni.   1985-1991   yillar,   u   partiyaning   Bosh   kotibi   va
aslida davlat  rahbari  bo'lganida, Sovet  Ittifoqi tarixidagi eng qora va sharmandali
yil   bo'ldi.   Bu   yillar   qayta   qurish   davri   deb   ataldi,   garchi   uning   atrofidagi   yovuz
tillar   ularni   "halokat"   davri   deb   atashgan.   U   demokratiya   va   KPSS   avtoritar
hokimiyatini 
Восточный   вопрос   и   центральные   державы . 1825-1850  гг .  М .: 1999.  С  124  
uyg'unlashtirishga   umid   qilib,   kichik   dozalarda   demokratik   islohotlarni   amalga
oshirdi.
Partiya va davlat rahbari bo‘lgach, u davlat apparatini o‘zgartirishga kirishdi,
bu,   birinchi   navbatda,   tashqi   ishlar   bo‘limiga   ta’sir   qildi.   Tashqi   ishlar   vaziri
A.Gromiko SSSR Oliy Soveti Prezidiumi Raisi lavozimiga hech qanday vakolatsiz
o‘tkazildi. Uning o‘rniga gruzin kommunistlarining sobiq rahbari E. Shevardnadze
tayinlandi   va   u   o‘z   navbatida   vazirlik   tarkibida   ham,   ish   uslubida   ham   tub
 
15 o‘zgarishlar kiritdi. Partiya-byurokratik apparatda katta tajribaga ega bo‘lib, uning
uslubi va masalalarni hal etish usullarini vazirlikka joriy qila boshladi.
Bekorchi va shuhratparast, lekin dunyoqarashi  tor davlat arbobi bo‘lgan M.
Gorbachev   G‘arb   jamoatchiligi   oldida   Sovet   Ittifoqi   qiyofasini   shu   yo‘l   bilan
o‘zgartirishga   umid   qilib,   G‘arbni   xursand   qilishga   qaror   qildi.   Ammo   shon-
shuhrat va mashhurlikka bo'lgan shaxsiy ishtiyoq milliy manfaatlardan ustun keldi.
U   "glasnost"   va   "ochiqlik"   siyosatini   e'lon   qildi   va   AQSh   bilan   murosa   qilish
yo'llarini   qidirdi.   M.   Gorbachev   G arb   davlatlarida   ko p   sayohat   qildi,   “yangichaʻ ʻ
tafakkur”   va   “Umumjahon   qadriyatlari”   mavzusida   ma ruzalar   o qidi.   Barcha	
ʼ ʻ
mamlakatlarda uni minglab namoyishchilar hayajon bilan kutib olishdi va "Gorbi-
Gorbi"   deb   hayqirishdi,   uning   ambitsiyalari   va   dunyo   yetakchilaridan   biriga
aylanish   umidini   kuchaytirdilar.   Ammo   bu   mashhurlik   uning   ambitsiyalari   va
ambitsiyalaridan   G'arb   davlatlari   manfaatlari   yo'lida   foydalanish   umidida   sun'iy
ravishda yaratilgan. Buyuk Britaniya Bosh vaziri Margaret Tetcher u haqida: "Siz
u   bilan   biznes   qilishingiz   mumkin",   dedi   va   Sovet   rahbariyati   uchun   oddiy
sharoitlarda   inglizlarning   an'anaviy   xushmuomalaligiga   hurmat   sifatida   ko'ringan
bu ibora Gorbachevning tashqi siyosatini oqlash uchun asos bo'ldi.
Mixail   Gorbachyov   G'arbni   "Vankuverdan   Vladivostokgacha"   birlashgan
Evropani   yaratishga   bo'lgan   samimiy   istagiga   ishontirish   uchun   juda   katta   avans
berdi.   Sovet   qo'shinlari   Afg'onistondan   olib   chiqildi,   garchi   u   erda   vaziyat
yaxshilangan bo'lsa-da, armiya mag'lubiyatga uchramadi va yangi hayot asoslarini
yarata   oladigan   siyosiy   tuzilmalar   yaratildi.   M.Gorbachyov   Germaniyani
birlashtirish   uchun   bordi   va   sobiq   GDR   NATO   tarkibiga   kirdi.   Sovet   Ittifoqi
Kubani   neft   bilan   ta'minlashni   va   kuba   shakarini   sotib   olishni   to'xtatdi   va   bu
mamlakatni   iqtisodiy   falokat   yoqasiga   qo'ydi.   7-alohida   motorli   miltiq   brigadasi
Kubadan   olib   chiqilib,   1979   yilda   Kuba   harbiy   mutaxassislarini   tayyorlash
bo'yicha   o'quv   markaziga   aylantirildi,   bu   uning   mavjudligi   bilan   SSSR   o'z
ittifoqchisini har qanday hujumdan himoya qilishga tayyorligini anglatadi.
Gorbachev siyosati unga G'arbning munosib minnatdorchiligini olib keldi. U
xalqaro   darajadagi   eng   mashhur   davlat   arboblaridan   biriga   aylandi.   1990   yilda   u
tinchlik   bo'yicha   Nobel   mukofotiga   sazovor   bo'ldi.   Ramziy   tasodif:   2   oktyabr
yarim   tunda   GDR   o'z   faoliyatini   to'xtatdi,   3   oktyabrda   Sharqiy   va   G'arbiy
Germaniyaning   birlashishi   bo'lib   o'tdi   va   15   oktyabrda   Nobel   qo'mitasi   unga
tinchlik bo'yicha Nobel mukofoti berilishini e'lon qildi.
M.Gorbachyov   haqiqatan   ham   AQSh   va  shaxsan   prezident   R.Reygan   bilan
yaqin   munosabatlarga   erishmoqchi   edi,   garchi   u   o zaro   munosabatlarga   ishonish	
ʻ
uchun   asos   bo lmasa   ham.   Amerika   prezidenti   Sovet   Ittifoqi   bilan   qurol	
ʻ
muammolari   bo'yicha   kelishuvlarning   har   qanday   imkoniyatini   oldindan   rad   etdi.
 
16 Uning takabburligi, SSSR haqidagi haqoratli so'zlari murosa yoki o'zaro yon berish
uchun   eshikni   mahkam   yopdi.   U   Sovet   vakillariga   kichik   sheriklar,   mag'lub
bo'lgan   dushman   kabi   gapirdi.   Uning   xatti-harakati   buyuk   davlatning   qadr-
qimmatiga   putur   etkazdi   va   uning   rahbari   muzokaralarga   juda   qattiq   yopishib
olgani   Reyganda   uning   to'g'ri   yo'lda   ekanligiga   ishonch   hosil   qildi.   Birorta   ham
Amerika prezidenti R.Reygan kabi SSSR sha'nini kamsitishga yo'l qo'ymagan.
R.Reygan   go‘yo   M.Gorbachyov   bilan   mushuk   sichqon   bilan   o‘ynagandek
edi. Ular o'rtasida uchta uchrashuv bo'lib o'tdi - 1985 yil noyabrda Jenevada, 1986
yil   oktyabrda   Reykyavikda   (Islandiya)   va   1987   yil   yozida   Maltada.   Ular   hech
qanday ijobiy natija bermadi. Reykyavikda o'n yil ichida ballistik raketalarni olib
chiqish to'g'risida kelishuvga erishish mumkindek tuyuldi. Garchi bunday kelishuv
yadro  urushi   xavfini  bartaraf  etmasa  ham,  yadroviy  raketa  qurollarini   qisqartirish
yo'lida   birinchi   qadamni   qo'yish   imkonini   berdi.   M.   Gorbachev   g'alaba   qozondi,
unga muzokaralar  jarayonida muhim muvaffaqiyatga erishgandek tuyuldi. Ammo
so'nggi  daqiqada   R.  Reygan  SDI   ushbu  hujjatga  kiritilmasligini   aytib,  allaqachon
kelishilgan   hujjatni   rad   etdi,   chunki.   ular   qisqartirilmaydi   va   AQSh   bu   sohadagi
ishlarni   kuchaytirishda   davom   etadi.   Matbuot   anjumanida   M.Gorbachyov
R.Reyganning harakatlaridan qattiq shikoyat qildi. Shunda Amerika gazetalaridan
biri M.Gorbachevda xotini endigina ketgan erkakning ahvoli borligi haqida yozgan
va u bu haqda do‘stlariga aytgan. M. Gorbachevning qurol-yarog‘larni qisqartirish
bo‘yicha kelishib olish uchun so‘nggi imkoniyati qo‘ldan boy berildi, bu esa G‘arb
jamoatchiligi oldida, qolaversa, o‘z mamlakatida uning obro‘sini oshirishi mumkin
edi.
Reygan   butun   dunyo   bo'ylab   keng   miqyosda   sovetlarga   qarshi   hujum
uyushtirdi.   Birinchi   imkoniyatda   u   Sovet   Ittifoqini   obro'sizlantirish   va   uning
xalqaro aloqalarini zaiflashtirish, ittifoqchilardan mahrum qilish uchun psixologik
kampaniyani  boshladi. Ko'pincha bu og'zaki  kampaniyalar bo'lib, amaliy choralar
ko'rilmagan.   Ammo   ular   dunyoning   umumiy   ahvolini   zaharladilar   va   ikki   davlat
o'rtasida   keskinlik   muhitini   saqlab   qolishdi.   R.Reyganning   antisovet   harakatlari
G'arbni   Sovet   Ittifoqi   bilan   qarama-qarshilikka   safarbar   qilishi   va   G'arb
davlatlarining Xelsinki kelishuvlarida nazarda tutilgan ishbilarmonlik hamkorligini
yo'lga qo'yishiga to'sqinlik qilishi kerak edi.
1980   yilda   Polshada   mustaqil   kasaba   uyushmasi   "Birdamlik"   boshchiligida
mustaqil   ishchi   harakati   boshlandi.   Yangi   kasaba   uyushmasi   katolik   cherkovi   va
mamlakatdagi   barcha   muxolif   kuchlar   tomonidan   qo‘llab-quvvatlandi.   Sovet
rahbariyati ochiq harbiy aralashuv to'g'risida qaror qabul qilishga jur'at eta olmadi.
Sovet   armiyasi   Afg'onistonda   urush   olib   bordi   va   Polshaga   bostirib   kirish
kutilmagan   asoratlarga   olib   kelishi   mumkin   edi.   Ammo   u   Polsha   rahbariyatidan
 
17 1953   yilda   GDRda,   1956   yilda   Vengriyada,   1969   yilda   Pragada   bo'lgani   kabi
umummilliy   namoyishlarga   aylanib   ketishi   mumkin   bo'lgan   muxolifat   harakatini
bostirish bo'yicha qat'iy choralar ko'rishni talab qildi.
1981 yil dekabr oyida Polsha hukumati mamlakatda harbiy holat joriy etdi.
Mudofaa   vaziri   general   V.   Jaruzelskiy   Bosh   vazir   bo'ldi.   Lex   Valesa   va   boshqa
birdamlik   yetakchilari   hibsga   olindi.   G‘arb   demokratiya   va   inson   huquqlarini
qo‘llab-quvvatlashga   tayyorligini   bir   necha   bor   namoyish   etgan   bo‘lsa-da,
“demokratiyani   himoya   qilish”   bo‘yicha   faol   qadamlar   tashlashdan   bosh   tortdi.
Vashingtonda   Polsha   va   Sovet   Ittifoqiga   nisbatan   yumshoq   sanksiyalar   e'lon
qilindi,   ammo   AQSh   ham,   G'arbiy   Yevropa   davlatlari   ham   norozilik   imo-
ishoralaridan   nariga   o'tmaydigan   chora   ko'rishmadi.   Polshaning   G‘arbiy   Yevropa
banklari oldidagi qarzi 25 milliard dollardan oshdi, ammo u siyosiy bosim sifatida
foydalanilmadi.   R.Reygan   amerikalik   fermerlarga   zarar   yetkazishidan   qo rqib,ʻ
AQSHdagi   o ng   qanot   matbuoti   talab   qilganidek,   Sovet   Ittifoqiga   g alla   yetkazib	
ʻ ʻ
berishga   taqiq   qo ymadi.   NATO   davlatlari   SSSR   va   uning   ittifoqchilari   bilan	
ʻ
savdo   munosabatlariga   putur   yetkazishidan   qo rqib,   AQShning   platonik	
ʻ
noroziliklarini   qo llab-quvvatlashdan   ham   bosh   tortdilar.   R.   Reygan   uchun   bu	
ʻ
ittifoqchilarning sodiqligi va Atlantika birdamligi bo'yicha yaxshi saboq bo'ldi.
G'arb o'zini  axloqiy ta'sir  vositalari  bilan  cheklab qo'ydi. Papa Pol  Ioann II
Polsha   muxolifatini   qo'llab-quvvatlash   uchun   yuborilgan,   uning   diplomatik
missiyasi   Polsha   xalqiga   u   unutilmaganligini   tushunishdir.   U   V.Yaruzelskiyni
demokratik   islohotlarni   amalga   oshirishga   undadi.   1983-yil   oktabrda   Nobel
qo‘mitasi  g‘alati  ibora bilan L.Valesaga Nobel mukofotini  berdi: “O‘z mamlakati
muammolarini   zo‘ravonlik   ishlatmasdan,   muzokaralar   yo‘li   bilan   hal   qilishga
qat’iy qarori uchun”.
R.Reyganning   sovetlarga   qarshi   chiqishlari   samarasiz   bo‘lib   qoldi.   Bu   na
ittifoqchilarga, na muxoliflarga, na dunyo jamoatchilik fikriga ta'sir qilmadi. 
Дементьев И.П. Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени. Л.: 1990 С 115  
 История стран Северной Африки. М.: 1992. С 51  
  knowhi story . ru / istoriya xix - xx / zapadnaya _ evropa    
Uning   XXRda   antisovet   tendentsiyalarini   kuchaytirishga   urinishi
muvaffaqiyatsizlikka uchradi. 1984 yilda Pekinga rasmiy tashrif bilan keldi. Xitoy
yetakchilari   bilan   bo lgan   ilk   suhbatlarida   u   o z   missiyasidan   maqsad   Xitoy-	
ʻ ʻ
Amerika   hamkorligini   mustahkamlash   ekanini   aniq   ta kidladi.   Pekin   universiteti	
ʼ
talabalari   oldidagi   birinchi   ommaviy   nutqida   u   Xitoy   hukumatining   sovetlarga
qarshi   siyosatining   butun   dasturini   bayon   qilmoqchi   edi.   Ammo   tsenzuralar
sovetlarga   qarshi   qo'pol   hujumlarga   yo'l   qo'ymadilar   va   Sovet-Xitoy
 
18 munosabatlariga   bevosita   yoki   bilvosita   zarar   etkazishi   mumkin   bo'lgan   hamma
narsani kesib tashladilar.
Tashrif muvaffaqiyatsiz tugadi, bu haqda butun Amerika matbuoti yozdi va
bu haqiqatni Osiyo millatchiligi va kommunizmi antiamerikanizm bilan oziqlangan
Osiyoda   antiamerikanizm   kuchayib   borayotganining   belgisi   sifatida   ko'rsatdi.
R.Reygan   Xitoyda   kommunizm   pozitsiyalarining   mustahkamligiga   ishonch   hosil
qilishi   kerak   edi.   U   1984   yil   21   aprelda   Pekinni   tark   etdi,   ya'ni.   V.I.Leninning
tug'ilgan kuni arafasida. Butun Pekin proletariat yo'lboshchisining portretlari bilan
bezatilgan   edi   va   aeroportga   burilishda   Leninning   katta,   to'liq   metrajli   portreti
ayyorona qisilgan ko'zlari  bilan, qo'l  ishorasi  bilan turardi. R.Reyganning  g‘oyasi
barbod   bo‘ldi,   Xitoy   Mao   Tsze-dunning   antisovet   g‘oyalarini   jonlantira   olmadi,
mamlakatning   yangi   rahbariyati   buyuk   shimoliy   qo‘shni   bilan   yomon
munosabatlarning zararini tushundi.
R.Reygan   Xitoy   tomoni   uchun   tayyorlagan   syurprizga   yordam   bermadi.
Pekinga   jo‘nab   ketish   oldidan   u   Buyuk   Britaniya   Bosh   vaziri   M.Tetcherga
qo‘ng‘iroq   qilib,   Gonkong   ustidan   suverenitetni   Xitoyga   o‘tkazishga   ruxsat
so‘radi. Bu Angliya rad eta olmaydigan taklif edi. Ikki yil oldin Qo'shma Shtatlar
Angliyaga   Folklend   orollarini   ingliz   tojining   suvereniteti   ostida   ushlab   turishga
yordam   bergan   edi.   Endi   R.Reygan   ushbu   yordamni   ishlab   chiqishni   talab   qildi.
Angliya bu safar o'z ittifoqchisidan voz kechishga jur'at eta olmadi - axir, Britaniya
davlat arboblari doimo ikki davlat o'rtasidagi alohida munosabatlarni ta'kidladilar.
M.   Tetcher   ikkilanmasdan   rozi   bo'ldi.   Xitoy   rahbariyati   bilan   olib   borilgan
muzokaralarda   R.Reygan   Buyuk   Britaniyaning   Gonkong   suverenitetini   Xitoyga
o'tkazishga   roziligini   yashirincha   e'lon   qildi.   R.Reyganning   taklifi   kutilmagan
bo‘lib,   Amerika   prezidentining   rasmiy   tashrifi   doirasiga   to‘g‘ri   kelmasdi.   Xitoy
tomoni   bunday   saxiylikning   yashirin   sabablarini   topishga   urinib,   sarosimaga
tushdi.   Albatta,   Amerikaning   o'z   ittifoqchilari   manfaatlarini   ko'zlab   savdo
qilishning   bunday   diplomatik   vositalari   haqida   hamma   bilar   edi,   ammo   bunday
taklif   sog'lom   fikrga   to'g'ri   kelmasdi.   Xitoyliklar   davomini   kutib,   ehtiyotkorlik
bilan jim turishdi.
Gonkong 1898 yilda Xitoydan 99 yil  muddatga ijaraga olingan, bu muddat
1997   yil   1   iyulda   tugagan.   Uzoq   va   zerikarli   og'zaki   to'qnashuvlar   o'z-o'zidan
yo'qoladi.   Britaniya   rahbariyati   Amerika   ittifoqchilarining   yordamiga   katta   umid
bog'lagan. Gonkong Tinch okeanidagi yirik dengiz bazasiga aylandi. U AQShning
7-floti   kemalarini,   shu   jumladan   yadroviy   samolyot   tashuvchilar   va   suv   osti
kemalarini   chaqirish   uchun   ishlatilgan.   Orolda   ko'plab   Amerika   firmalari   ham
joylashgan. Ammo inglizlarning Qo'shma Shtatlardagi yordami Angliyaning jahon
siyosatidagi   mavqeini   hisobga   olgan   holda   ancha   past   baholandi.   Britaniya
 
19 tomonidan   Britaniya   siyosatida   hal   qiluvchi   ahamiyatga   ega   bo'lgan   Angliya   va
Amerika   Qo'shma   Shtatlari   o'rtasidagi   alohida   munosabatlar   o'zaro
munosabatlarsiz   sevgi   edi.   Qo'shma   Shtatlar   o'zining   iqtisodiy   va   siyosiy
manfaatlarini   ko'zlab,   o'zining   baxtsiz   ittifoqchisining   manfaatlaridan   voz
kechishga tayyor edi.
R.Reygan   o'z   so'zida   turdi   va   Xitoyning   Gonkong   ustidan   suverenitetini
tiklash   niyati   jiddiyligini   xitoylarga   isbotladi.   1984-yil   19-dekabrda   Pekinda
Syangan   (Gonkong)   masalasi   bo yicha   Xitoy-Angliya   qo shma   deklaratsiyasiʻ ʻ
imzolandi,   unga   ko ra   1997-yil   1-iyuldan   boshlab   XXR   ushbu   hudud   ustidan	
ʻ
suverenitetini   tikladi.   Gonkongda   mahalliy   hukumat   tomonidan   boshqariladigan
maxsus ma'muriy hudud tashkil  etildi. Xitoy "mavjud ijtimoiy-iqtisodiy tizim" va
"turmush   tarzi"ni   keyingi   50   yil   davomida   saqlab   qolishga   rozi   bo'ldi.
R.Reyganning   saxiyligi   Angliyani   muhim   mustamlakadan   mahrum   qildi,   ammo
AQSh-Xitoy munosabatlariga hech qanday ta'sir ko'rsatmadi.
Ikki   yirik   xukumron   davlat   o’rtasidagi   kuchli   ziddiyatning   oldini   olishda
Birlashgan Millatlar Tashqilotining xissasi juda katta. BMT tashqil etilgan kundan
boshlab   dunyoda   tinchlikni   saklash   va   halqaro   kеskinlikni   yumshatish   bograsida
muhim vositachilik rolini uynab kеlmoqda. Hozirda unga 186 mamlakat a'zo BMT
tashqilotlarida yadro  xavfini   oldini   olishdan  tortib  ekalogiya  va madaniy  aloqalar
muammolarigacha bo’lgan yirik dunyoviy masalalar hal etiladi.
«Birlashgan Millatlar» atamasi ilk bor 1942 – yil 1 – yanvardagi Vashington
d е klaratsiyasi paydo bo’ldi. Unga kura SSSR, AQSh, Angliya, Xitoy va boshqa 22
davlat   fashizmga   qarshi   kurashda   bir   –   biri   bilan   hamkorlik   qilishi   hamda   bir
tomonlama sulx to’zish yoki umumiy dushman bilan k е lishish majburiyatini olgan
edi. Millatlar ligasi urnini bosish mumkin bo’lgan halqaro tashqilotni tashqil etish
to’g’risidagi   masala   1943   –   yil   oktyabrda   tashqi   ishlar   vazirlarining   Moskva
konf е r е ntsiyasida muxokama qilingan edi. Unda qabul qilingan dikloratsiya asosan
1944   –   yilgi   Dumbarton   –   Oks   (Vashington)   konf е r е ntsiyasida   SSSR,   AQSh,
Angliya   va   Xitoy   vakillari   mazkur   tashqilot   nizomi   to’g’risida   muzoqaralar   olib
bordilar.   Konf е r е ntsiyasida   qabul   qilingan   takliflar   1945   –   yil   iyunda   qabul
qilingan   va   1945   –   yil   24   –   oktyabrda   kuchga   kirgan   BMT   Ustavining   asosini
tashqil  etdi.  24  –  oktyabr   –  butun  jahonda  Birlashgan   Millatlar   Tashqiloti   tashqil
etilgan   kun   sifatida   nishonlanadi.U   Millatlar   ligasidan   farqli   ravishda   amaliy
kuchga ega bo’ldi va o’zi qabul kilgan qarorlarini bajarishga majbur kila olar edi.
K е ngayishning   doimiy   a'zolari   -   Angliya,   Fransiya,   AQSh,   SSSR   va   Xitoyning
k е lishuvi   asosida   qabul   qilingan   Xavfsizlik   K е ngayishi   qarori   ushbu   masalaga
t е gishli   barcha   mamlakatlar   uchun   bajarilishi   majburiy   bo’lib   qoldi.   Tashqilot
tinchlik o’rnatiluvchi maqomga ega qurolli kuchni (moviy kaskalar) tashqil etdi.
 
20 BMT   faoliyatining   muhim   yunalishi   davlatlar   va   millatlar   o’rta   sidagi   nizo
hamda   ziddiyatlarni   fakat   tinch   yul   –   muzoqaralar   orkali   hal   etishdan   iborat.
Nizolarni   tinch   hal   etish   tamoyilli   davlatlararo   munosabatlarning   eng   obruli
halqaro   huquqiy   asosi   bo’lib   qoldi.   Falastindagi   urushning   tuxtatilishi   (1947),
Hindistonda   Kashmir   muammosining   hal   etilishi   (1948),   Indon е ziya   (1962)   va
Kiprda   (1964)   nizolarning   bartaraf   qilinishi,   Yaqin   Sharqda   urush   uchoklarining
tuxtatilishi   (1956,1967,   1973)   BMT   tomonidan   tinchlik   o’rnatish   borasidagi   eng
katta   yutuqlar   sanaladi.1960   –   yil   14   –   d е kabrda   BMT   Bosh   Assambl е yasi
mustamlaka mamlakatlar va halqalarga mustaqillik b е rish to’g’risida D е klaratsiya
qabul   kiladi.   Bu   esa   dunyo   miqyosida   mustamlakachilikni   tugatish   uchun   zarur
halqaro – huquqiy baza yaratdi.
BMT yadro urushi xavfini kamaytirishda katta rol uynadi. 1981 – yil BMT
Bosh Assambl е yasi «Yadro katastrofasining oldini olish to’g’risida» va 1983 – yili
- «Yadro urushini karolash» haqida d е klaratsiya qabul qildi. Unda kat'iy ravishda
yadro   urushidan   halos   bo’lish   g’oyasini   targib   qilish   muxokama   qilindi.   BMT
pozittsiyasi   AQSh   va   SSSR   o’rta   sida   bir   qator   bitimlar   qabul   qilinishiga   sabab
bo’ldi va yadro xavfidan uzoklashishga yordam b е rdi. 1990 – 1999 yillar BMT va
halqaro   huquq   un   yilligi   davri   d е b   e'lon   qilindi.   Ilgari   xukumronlik   kilgan   kuch
huquqi   urniga   jahonda   gumanizim   va   adolatga   asoslangan   huquq   kuchi   tamoyili
o’rnatildi
Xulosa:         Bu   o’rinda   shuni   aytish   joizki   dunyo   ikkinchi   jahon   urushidan
so’ng   g’arb   (AQSH   )   va   sharq   (SSSR)   dunyo   hamjamiyatida   gegemon   bo’lishga
intildilar.   Buning   oqibatida   bu   ikki   davlat   juda   ulkan   qurollanish   poygasiga
kirishib   ketti   .Buning   natijasi   o’laroq   insoniyatni   bir   necha   marta   yo’q   qilib
yuboradigan qurollar sinovdan o’tkazildi. Buning oqibatida esa yadroviy changlar
barcha   qitalar   bo’ylab   tarqaldi   va   atmosferaning   buzilishiga   olib
keldi.Atmosferaning   buzulishi   esa   turli   yuqumli   kasalliklarni   keltirib   chiqardi.
Urushdan   keyin   bo`lib   o`tgan   xar   qanday   hududiy   to`qnashuvlar   asosida   ikki
blokning   qarama   –   qarshi   kurashi   yotardi.   80   –   yillarning   ikkinchi   yarimgacha
sovuq   urush   davom   etib   xalqaro   munosabatlarga   salbiy   ta’sir   o`tkazdi.   G`arb   va
SHarq   munosabati   yaxshilanib   xar   sohalarda   shartnomalar   va   qurollanish
poygasini   to`xtatish   bo`yicha   bitimlar   xam   tuzilar   edi.   Masalan   70   –   yillarda
shunday bo`lgan. Lekin   bu ikki lager rahbarlarining o`ylamay qo`ygan qadamlari
natijasida 70 – yillarning ikkinchi yarmi 80 – birinchi yarmi xalqaro vaziyat Yana
keskinlashdi. Xalqaro munosabatlar 80 – yilning ikkinchi yarmi va 90 – yillarning
boshlarida o`zardi. Sobiq SSSR xukumati tepasiga Yangi siyosatida yangilanishlar
yuz   berdi.Xavfsizlik   umumbashariy   xarakterida   ekanligi   tan   olinib   siyosiy
vositalar   bilan   ta’minlanadi.   “Umum   Yevropa   uyi”   g`oyasi   keng   rivojlanib   tan
 
21 olinib   siyosiy   vositalar   bilan   Yevropa   xamkorlik   va   xavfsizlik   tashkilotini   roli
oshdi.Bu davrda Sobiq SSSR bilan AQSH o`zaro munosabatlari yaxshilandi. Ikki
tomon xam bir – biriga dushman sifatida munosabatlariga chek quyishdi. Sovet –
Amerika   o`zaro   munosabatlarini   yaxshilanishi   natijasida   yadro   qurollanishni   va
oddiy   qurollanish   kamaytirish   bo`yicha   qator   bitm   va   shartnomalar   tuzildi.Bu
vaqtda ko`plab hududiy nizolar va xalqaro munosabatlarni siyosiy jihatdan nazorat
qilish   va   oldini   olishga   asosiy   qadamlar   qo`yildi.   1990   yilda   Germaniyani
birlashishini   Ikkinchi   jahon   urushi   oqibatlarini   butunlay   yakunlandi.Sobiq
SSSRning   tarqalib   ketishi   MDH   tashkil   topishi   Markaziy   va   Janubiy   –   sharqiy
Yevropada   mamlakatlarida   ijtimoiy   qurulishlaridagi   o`zgarishlar   natijasida   90   –
yillarida   dunyoning   siyosiy   vaziyatida   katta   o`zgarishlar   bo`ldi.Shu   bilan   bir
qatorda   xalqaro   xarakterga   ega   katta   muammolar:   diniy   nizolarning   Yangi
uchoqlari   vujudga   keldi.   Yadroviy   qurollanish   va   uning   tarqalishi   keskinlashdi.
Chuqur   ekolagik   muammolar,   xalqaro   jinoyatchilik   va   narkoteg   moddalar
tarqatish,   narkoteg   savdo,   trorezm   avj   olib   butun   jahon   xamjamiyatining   bosh
qotirishga majbur qildi.
Yuqorida sanab o`tilgan muammolarning global tus olishi xalqaro birlashuvi
BMT   rolini   kuchaytirish   global   muammolarni   butun   insoniyat   xamjamiyatlikda
oldini olish va bartaraf etishni talab qiladi.   
  Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.  Адолатли жамият сари. Т.:1998
2.Алексеев И.Н. Венский конгресс в судьбе народов Европы. М.: 1998 
3.Васильев Н.Т. История развития общественного движения в Центральной 
Европе..М.:1998 
4.Восточный вопрос и центральные державы.1825-1850 гг. М.: 1999 
5.Дементьев И.П. Некоторые проблемы истории нового и новейшего времени. Л.: 1990 
6.Дипломатический словарь. В 3-х т. М.:1985 Т 2,3 
7.История освободительного движения на Балканах после наполеоновских войн.М.: 1993 
8.История России. (Орлов С.С и др) . М.: 2010 
9.История Северной Европы в новое время. М.:1992 
10.История стран Северной Африки. М .: 1992
11 . G.A.Hidoyatov “Jahon tarixi”(Eng yangi tarix II-qism 1945-2003) Toshkent “Sharq”2004
12.  История дипломатии том  IV . Москва, 1975 г.  13.  История новейщего времени  стран 
Европы и Америки г. М 1989г.История дипломатии том  II . Москва, 1963 г.
 
22

MAVZU: Sovuq urush davrida xalqaro munosabatlar Reja: I. Kirish. II. Asosiy qism. 2.1.Ikkinchi jahon urushining yakunlari va ‘’Sovuq urush’’ning boshlanishi 2.2.Sovet Ittifoqi va Amerika Qo’shma Shtatlari tomonidan yadroviy ustunlik uchun kurash 2.3.Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushnig boshlanishi 2.4.Qurolsizlanish bo’yicha Sovet -Amerika muzokaralari III. Xulosa IV. Adabiyotlar ro’yxati.

Kirish Dunyoning asosiy davlatlarini o’z domiga tortgan Ikkinchi jahon urushida 40 davlatning hududida harbiy harkatlar olib borildi. Urushda behisob qurbonlar berildi va juda katta vayronagarchilik yuz berdi.Urushda Germaniya Italiya va Yaponiya fashistik davlatlari mag’lub etildi. Bu davlatlar vaqtinchalik buuk davlatlar qatoridan tushib qoldi. Ayni paytda fashizm halokatga uchradi fashistlar partiyasi va tashkilotlari faoliyati taqiqlandi. Uzoq kurashda SSSR Buyuk Britniya va AQSH birlashgan kuchlari g’alaba qozondi. Urushdan keyin dunyo mustamlakachi davlatlari yemirila boshlandi.Buyuk davlatlar hisoblangan Angliya Fransiya Niderlandiya Belgiya Italiya Portugaliya o’z mustamlakalariga mustaqillik berishga majbur bo’ldi. O’nlab yangi mustaqil davlatlar vujudga keldi. Bir patylar dunyoga o’z tasirini o’tkaza oladigan Buyuk Britaniya va Fransiya endi sezilarli darajada zaiflashdi. AQSH urushdan so’ng dunyoning ikki o’ta qudratli davlatidan biriga aylandi Sovet Davlati ham urushda juda katta mislsiz talofatlar ko’rgan bo’lsada AQSH kabi dunyoning o’ta qudratli davlatiga aylandi. Xo’sh AQSh jahon urushidan keyin bu qudratga qay tarzda erishdi: Birinchidan urushning AQSH hududida olib borilmaganligi. Urush boshlangandan tugagunga qadar AQSH fuqarolaridan 300 ming kishi halok bo’ldi. Natijada AQSH urushdan eng kam zarar bilan chiqdi. Uning umumiy zarari 1,2 mlrd dollarni tashkil etdi. Bu AQSH uchun ikkinchi jahon urushida ko’rilgan umumiy zararning atiga 0,4 foizini tashkil etdi . Ikkinchidan fashistik davlatlarga qarshi urishayotgan davlatlarga juda ko’p miqdorda qurol -yarog’ va boshqa sanoat hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotish hisobiga erishildi.Chunonchi 1941-1945- yillarda Amerika Qo’shma Shtatlari o’z ittifoqchilariga 46 mlrd (shu jumladan Buyuk Britaniyaga 30 mlrd SSSR ga 9 mlrd ) dollarlik harbiy mahsulotlar yetkazib berdi. Uchinchidan chet davlatlar Amerika Qo’shma Shtatlari dan 41 mlrd dollar qarz bo’lib qoldi. Dunyo oltin zaxirasining 65 foizi AQSH xazinalarida to’plandi. Dollar xalqaro savdo va iqtisodiy aloqalarda hukmron valutaga aylandi. Harbiy buyutmalar AQSH sanoatining gurkirab rivojlanishini ta’minladi. Sanoatning yillik o’rtacha o’sish su’rati 15foizni tashkil etdi. 1947- yilda dunyo sanoat ishlab chiqarishining 54 foizi AQSH hissasiga to’g’ri keldi Xalqaro savdoda yetakchi o’rinni egalladi. Flotining quvvati ham 5 barobar ortdi. Amerika Qo’shma Shtatlari dunyoning birinchi dengiz davlatiga aylandi. Urushdan keyin Sovet davlati: SSSR fashistlar Germaniyasini mag’lubiyatga uchratishda asosiy rol o’ynadi.Biroq g’alaba katta talofatlar hisobiga qo’lga kiritildi. SSSR ning 27mln fuqarosi halok bo’ldi. Halok 2

bo’lganlarning 11.5 mln ga yaqini askarlar edi. Bundan tashqari SSSR milliy boyligining uchdan bir qismini yo’qotdi Sa’noatning xalq istemoli mahsulotlari ishlab chiqarish sohasi keskin kamaydi . Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi urushdan avvalgi darajaga nisbatan 40 foizga kamaydi. Endi sovet davlati oldida mamlkat xo’jaligini tiklash vazifasi turar edi. Shu maqsadda SSSR Oliy Soveti xalq xo’jaligini rivojlantirishning to’rtinchi besh yillik rejasini qabul qildi.Qatti markazlashtirilgan rahbarlik hamda SSSR tarkibidagi xalqlarning fidokorona mehati tufayli sanoat ishlab chiqarish hajmi 1950 -yilda urushdan oldingi darajadan oshib ketdi. Bu ko’rsatkich 73 foizga yetdi. Ayni paytda sanoatning tez suratlar bilan rivojlanishida mamlakat qamoqxonalarida saqlanayotgan ko’p sonli sovet tutqunlarining hamda 1.5 mln nemis 0.5mln yapon harbiy asirlarining tekin mehnati, Germaniyadan undirilgan 4,3 mlrd dollar hajmdagi tovon , shuningdek kapital mablag’ asosiy qismining sanoatga yo’naltirilganligi ham katta rol o’ynadi. Shunday qilib ikkinchi jahon urushidan keyin dunyo ikki ,,qutbli dunyoga ajraldi. AQSH ham SSSR ham o’zlarini ushbu urushda g’olib deb hisobladilar. Ularning har biri dunyoda hukmronlik qilishni xohlashdi. Ikkala mamlakat ham bir-biriga qarama qarshi bo’lgan boshqaruv va mafkuraviy tizmlarga ega edilar. Sovet ittifoqi Amerikani yo’q qilishni va butun dunyoda kommunizmni o’rnatmoqchi edi. Qo’shma Shtatlar esa dunyoni SSSR dan ,,qutqarishni,, xohlardi. 1945- yilda SSSR va anti Gitler koalitsiyasining boshqa azolari o’rtasida ziddiyatlar paydo bo’la boshladi. Germaniya urushda yutqazgani aniq edi,endi eng asosy masala urushdan keyin dunyo tartibi.Asosiy qarama qarama qarshiliklar Yevropa mamlakatlarida bo’lgan . Stalin ularni Sovet tizimiga bo’ysundirmoqchi edi va kapitalistlar Sovet davlatining Yevropaga kirishiga yo’l qo’ymaslikka harakat qilishdi. 1 Ikki tizim o’rtasidagi qarama qarshilik 1945-yil 6 va 9 – avgust kunlari AQSH harbiy havo kuchlari Yaponiyaning Xirosima va Nagasaki shaharlariga atom bombasinitashlashi bilan boshlandi.Bu juda qudratli yangi ommaviy qirg’in quroli edi. Buning oqibatida Xirosimada 90ming Nagasakida esa 75 ming tinch aholi halok bo’ldi. Ikkala shahar to’liq vayron etildi, yuz minglab kishilar radioaktiv nurlanishga duchor bo’ldi, nurlanish kasalligi ularni sekin va azobli o’limga olib keldi. Bu AQSHning urushdan so’ng dunnyoga yakkahokimlikka da’vosi edi. Maskur voqea ‘’ sovuq urush ‘’ boshlanishiga turtki bo’ldi Rasman ,,sovuq urush’’ boshlanishi 1946-yil 5- martda sobiq Angliya bosh vaziri U. Cherchillning Fultondagi amerika universitetida so’zlagan nutqida 1 G.A.Hidoyatov “Jahon tarixi”(Eng yangi tarix II-qism 1945-2003)8-9 3

e’lon qilindi. U.Cherchill ,,sharqiy kommunizm ‘’ bilan kurash uchun ingliz – amerika harbiy ittifoqini tashkil etishga chaqirdi. U urushdan so’ng totalitarizm tasiriga tushib qolgan Sharqiy Yevropani erkin demokratik G’arbdan ajratib turuvchi ,,temir parda’’ haqida so’zladi.SSSR bilan natsizmga qarshi birlashgan Yevropa endi SSSRning o’ziga qarshi birlashdi.Biroq Sovet xavfi oldidagi qo’rquv soxta bo’lib, asosga ega emas edi. Sovet Ittifoqi urush paytida ko’p talofat ko’rgan bo’lib, yangi qarama qarshilikka jur’at etmasdi. G’arb davlatlarining hukmron doiralari bundan yaxshi xabardor edi.Buning ustiga 1949- yilgacha AQSH atom bombasiga monopol hukmron bo’lib uni qo’llash haqidagi birgina do’q po’pisaning o’zi har qanday tajovuzkorlikni to’xtatish uchun yetarli edi. Yadro quroli ‘’sovuq urush ‘’ vositasi bo’ldi.AQSH uni ishlab chiqaarish va bu sohadagi tadqiqotlar ustidan xalqaro nazorat o’rnatish rejasini ishlab chiqdi. Bu reja 1946-yilda BMT ga taqdim etildi va u istalgan mamlakatda bunday tadqiqotlarni tekshirish huquqini ko’zda tutdi.SSSR esa bu rejani inkor qildi va 1949- yilda o’z atom bombasini ilk bor sinovdan o’tkazdi. Shundan boshlab ‘’sovuq urush,, yadroviy qurollanish poygasi darajasiga ko’tarildi. Yadroviy ustuvorlik uchun kurash AQSH va SSSR dan tashqari boshqa mamlakatlarda ham boshlanib ketti. Buning uchun ular moliyaviy va texnik jihatdan kuchli imkoniyatlarga ega bo’lishdi.1952- yilda Angliya, 1960- yilda Fransiya, 1964- yilda Xitoy o’z atom bombasini sinovdan o’tkazdi. 1974-yilda Hindiston, 1999-yilda Pokiston atom bombalariga ega bo’ldi. 1953-yilda SSSRda ilk marta vodorod bombasi yaratildi. U o’z vayronagarchilik kuchiga ko’ra atom va neytron bombasidan minglab marta kuchli edi 1948-yilda AQSH 20 km balandlikda 12ming km uzoqlikka qadar ucha oladigan qitalararo samolyotga ega bo’ldi. Bu yetti yildan keyin SSSRda yaratildi 1957-yil SSSRda Tinch okeani hududida 10 ming kmdan ortiq masofada qitalararo raketa sinovdan o’tkazildi. Bu ballistik raketaga Qo’shma shtatlar bir yildan keyin ega bo’ldi 2 . Raketaga qarshi mudofaa tizimlari ham ishlab chiqildi. Bu tizmlar SSSRda 1966-yil AQSHda esa 1974-yilda yaratildi. Yuqoridagi ko’rsatgichlar bu ikki davlat o’rtasidagi yaqqol qurollanish poygasining ko’rinishi edi Bu qurollanish poygasi yildan yilga tezlashib bordi. Qurollanish poygasi yildan yilga rivojlanib borar ekan 70-yillarda jahon harbiy harajatlari 350milliard dollarni tashkil etdi.Keyingi 10 yillikda esa bu ko’rsatkich 80-yillarda insoniyat qurollanish uchun 600 milliard dollar sarf ertdi Har bir sinovdan o’tkazilgan qurol dunyo xo’jaligiga ulkan zarar yetkazdi . Sinovlar natijasida yadroviy changlar barcha qitalarda atmosferaning buzilishiga olib keldi.Atmosferaning buzilishi esa turli yuqumli kasalliklarni keltirib chiqardi 2 История дипломатии том II . Москва, 1963 г. Ст. 289 4

Amerika tomonidan ikkinchi sovuq urushning boshlanishi Reygan ma'muriyatining anti-kommunistik va antisovet ritorikasi Sovuq urush davrida keskinlikning keskin oshishiga olib keldi. Birinchi marta amerikalik tarixchilar va siyosatshunoslar bunga e'tibor berishdi. Jonsning yozishicha, R.Reyganning ekspansionistik tashqi siyosati “Moskva bilan dushmanlik munosabatlariga” olib keldi va yangi sovuq urush – ikkinchi sovuq urushning boshlanishini belgiladi. Amerika ma'muriyati xalqaro vaziyatni chegaraga qadar keskinlashtirish va jahon xalqaro munosabatlarida urushdan oldingi vaziyatni, asablar o'ynayotgan paytda keskinlik muhitini yaratish uchun turli bahonalarni qidira boshladi. 1983 yil sentyabr oyida sovet qiruvchi samolyotlari Ankorijdan Seulga uchayotgan Janubiy Koreyaning Boeing 747 (KAL 007 reysi) yo'lovchi laynerini yo'q qildi. Samolyot odatdagi marshrutdan 500 km chetga chiqib, Sovet Ittifoqi havo hududiga bostirib kirdi. Bu voqeada juda ko'p sir bor edi. Birinchidan, Boeing 747 kabi ajoyib navigatsiya ma'lumotlariga ega bo'lgan samolyot qanday qilib bunday masofaga chetga chiqishi mumkin? Koreya aviakompaniyasining samolyoti urib tushirilishi bilanoq jo'nab ketgan Amerika razvedka samolyoti qanday maqsadda parallel yo'nalishda uchgan? Nega yaralangan yo'lovchilarning oilalaridan hech biri, 269 nafari bor edi, Amerika tomoni sovet tomoniga qarshi da'vo arizasi bilan murojaat qilmadi? Sovet dengizchilari bir necha yil o'tgach, Boeing 747 qoldiqlarini suvdan olib chiqishdi , ammo odam qoldiqlari topilmadi. Binobarin, bu oddiy reysni amalga oshiruvchi yo'lovchi samolyoti emas edi. Sovet Ittifoqi haq edi. O‘zini va xalqaro qonunlarni hurmat qiladigan boshqa davlat singari, u ham havo chegaralarining bunchalik buzilishiga yo‘l qo‘ya olmasdi. Bundan tashqari, voqea Amerika faol ravishda qayta qurollana boshlagan va yangi Sovuq urushni boshlash yo'liga o'tgan paytda sodir bo'ldi. Xalqaro munosabatlardagi keskinlik Sovet Ittifoqini asosiy dushmanining navbatdagi nodo'stona harakatlarini kutib, to'liq hushyor turishga majbur qildi. Sovet davlatining suveren huquqlarining har qanday buzilishi sabotaj va bosqinchilik harakati sifatida baholanib, unga qarshi eng qat'iy choralar ko'rilgan. Vaziyat haddan tashqari qizib ketdi va har ikki tomon ham hushyorlik bilan bir-birining har qadamini kuzatib bordi. Sovet rahbariyati Sovet Ittifoqi havo hududini muntazam ravishda buzgan Amerika samolyotlarining yaxshi niyatlariga shubha qilish uchun ko'proq asosga ega edi. Urushdan keyingi yillarda Amerika razvedka samolyotlarining parvozlari tez-tez sodir bo'ldi. Qo'shma Shtatlar maxfiy harbiy ob'ektlar to'g'risida ma'lumot olishga, xususan, Sovet raketalarga qarshi mudofaa tizimlarining tizimli aloqasini, 5