logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TUTGAN O‘RNI

IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TUTGAN O‘RNI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

861.5 KB
Скачать
IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TUTGAN O‘RNI MUNDARIJA: KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING MAZMUN VA MOHIYATI . . 7 1.1-§. Erkin iqtisodiy zonalar tushunchasi, kelib chiqishi va ularni tashkil etishning nazariy asoslari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2-§. Erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning obyektiv zarurati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.3-§. Xorijiy investitsiyalarni erkin iqtisodiy zonalarga jalb qilishning xorij tajribasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 I bob bo‘yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 II BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING HOLATI VA KO‘RSATKICHLARI TAHLILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.1 -§ . Milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi bosqichi va tahlili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.2-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zona larning tutgan o‘rni va iqtisodiy holati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3 2.3-§. Urgut erkin iqtisodiy zonas ining holati va ko‘rsatkichlari tahlili .. 4 8 II bob bo‘yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5 III BOB. O‘ZBEKISTONDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB QILISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3 .1 -§ . Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning davlat tomonidan takomillashtirish yo‘llari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 6 3 .2-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zona larga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirish istiqbollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 III bob bo‘yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1 XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . . . . . 75 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Jahonda erkin iqtisodiy zona larni jadal sur’atlarda rivojlantirish har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlovchi asosiy bo‘g in va amalga oshirilayotgan iqtisodiyʻ islohotlarning ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Jumladan, Respublikamizga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish maqsadida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish, ularni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini o‘rganish va O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini rivojlantirish holati tahlilini o‘rganib vujudga kelgan muammolar hamda ularni hal etish yo‘llarini bayon qilish bilan xususiyatlanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga erishishning muhim yo‘nalishlaridan biri barcha ichki manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining jahon xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida mamlakatimizda eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini amalga oshirish va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarish, eksport qilish, shuningdek, import o‘rnini bosuvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni joriy qilishda erkin iqtisodiy zonalardan foydalanish, jumladan, mamlakatimizda “ochiq eshiklar siyosatini” amalga oshirish hamda xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish borasida rivojlangan davlatlarning, ayniqsa, jahon xo‘jaligida tez sur’atlarda rivojlangan mamlakatlarning, jumladan, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Turkiya, Xitoy kabi mamlakatlarning tashqi savdo-sotiq siyosati tajribalaridan unumli foydalanish milliy iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy samara beradi. Shunga ko‘ra, milliy iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakatning tashqi savdo-sotiq jarayonini va eksport salohiyatini yuksaltirish masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos jihatlarini hisobga olishni, ayniqsa, jahon iqtisodiyoti amaliyotida 2 to‘plangan tajribalar va xalqaro qonun - qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish borasida va ularni tartibga solish usullarini yanada takomillashtirish zarurligini talab etadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda va undagi faoliyatlarni samarali olib borishda xorij mamlakatlarining tajribalaridan va ularning usullaridan unumli foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanib, mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti . Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini, xorij tajribasini samarali tashkil etishni o‘rganish va erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini samarali olib borish istiqbollari hamda takomillashtirish predmeti bo‘lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ishining mаqsаdi О‘zbеkistоn da erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish faoliyatini o‘rganish hamda uni rivojlantirishning moliyaviy holatini tahlil qilish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalar rolini oshirish masalalariga qaratilgan ilmiy- amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari : – erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va rivojlantirishning nazariy jihatlarini bayon qilish; – O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining me’yoriy-huquqiy asoslarini o‘rganish; – mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining moliyaviy asoslarini o‘rganish; – milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy zonalarga investitsiyalarni jalb qilish faoliyatini tahlilini amalga oshirish; – milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni amalga oshirishda iqtisodiy-huquqiy asoslarini o‘rganish; – mamlakatimiz milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda erkin iqtisodiy zonalarning o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish; 3 – erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy investitsiyalar faoliyatini amalga oshirishni tahlil qilish; – respublikamizda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy zonalarning tutgan o‘rnini aniqlashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida Samarqand viloyati Urgut tumani Erkin iqtisodiy zonasida faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalari xo‘jalik faoliyati olingan. Tadqiqotning usullari. Bitiruv malakaviy ishida tizimli tahlil, guruhlashtirish, induksiya-deduksiya, mantiqiy va taqqoslama tahlil, abstrakt- mantiqiy fikrlash, statistik va omilli tahlil kabi usullardan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Ishda keltirigan nazariy va amaliy takliflar respublikamizga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, erkin iqtisodiy zonalardagi dolzarb muammolarni hal qilish, investitsion faoliyatni samarali tashki etish va tartibga solish amaliyotida qo‘llanishishi mumkin. Shuningdek, “Iqtisodiyot nazariyasi”, “O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti” va “Mikrоiqtisоdiyоt” fаnlаri о‘quv dаsturlаrini tаkоmillаshtirish vа о‘qitish jаrаyоnidа fоydаlаnish mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Jahon iqtisodiyoti amaliyotida erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdagi to‘plangan tajribalar va xalqaro qonun- qoidalar asosida milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy zonalarning tutgan o‘rni bo‘yicha o‘zlarining alohida hissalarini qo‘shgan xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlardan: Aleshin V.A., Zotova A.I., Vahobov A.V., Malikov T.S., Haydarov N.H., Jo‘rayev A.S. va Z.Yo‘ldoshevlarning ilmiy tadqiqotlari, o‘quv qo‘llanmalari va darsliklari ilmiy-nazariy jihatlarini tadqiq qilgan 1 . 1 Алешин В.А., Зотова А.И. Финансы: учебник. - Ростов н/ Д: Феникс, 2009 г. – 346 стр. Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: Iqtisod-moliya, 2008. – 316 b.; Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. – Toshkent: “Fan”, 2004. – 243 b.; Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. – Toshkent: “Akademiya”, 2002. – 204 b.; Haydarov N.H. Soliqlar va soliqqa tortish masalalari: O’quv qo’llanma. – Toshkent: “Akademiya”, 2007. – 256 b..; Yo’ldoshev Z., Malikov T. Uy xo’jaligi moliyasi. o’quv qo’llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008. - 105 b.; Malikov T.S., Haydarov N.H. Moliya: umumdavlat moliyasi. / O’quv qo’llanma. - Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009. – 556 b. 4 Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi . Ish tаrkibiy jihаtdаn 72 bеtdаn ibоrаt bо‘lib, kirish, 3 ta bоb, 8 tа pаrаgrаf, хulоsа vа tаkliflаr hаmdа foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING MAZMUN VA MOHIYATI 1.1-§. Erkin iqtisodiy zonalar tushunchasi, kelib chiqishi va ularni tashkil etishning nazariy asoslari Bugungi kunda zamon taraqqiyot etayotgan bir vaqtda davlatlar ertangi kelajagi va bugunini o‘ylab turli xil ishlar olib boradi. Bunga sabab davlatlarning rivojlanishi, o‘sib kelayotgan yosh avlodni ertangi kelajagi uchun ularni ish bilan ta’minlash maqsadida mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilib o‘zi bosh islohatchi bo‘lib turli xil sohalarga moslashgan faoliyat olib borishga harakat qiladi. Shulardan misol tariqasida erkin iqtisodiy zonalardir . Erkin iqtisodiy zona – davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo‘jalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug ullanishi uchun imtiyozli soliq, moliya bojxona vaʻ erkin valyuta konvertatsiya, huquqiy sharoitlar joriy qilanadigan joydir. Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko‘p hollarda davlatlararo tutash zonalarda (bir necha davlatlarning chegaralari tutashgan zona), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda (Masalan Malayziya yoki Janubiy Koriya) yoki transport yollari tutashgan zonalarda (Buyuk ipak yo‘li o‘tgan davlatlar yoki Yevropa ittifoqi zonalari). Erkin iqtisodiy zonalarda alohida xalqaro huquqiy status joriy qilinadi. Lekin u qayerda joylashishidan qat’iy nazar, shu mamlakatning ajralmas bo‘lagi hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish firma va kompaniyalarni tashkil etish, chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish). Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan maqsad ko plab ʻ yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib, 5 rivojlangan iqtisodiy makon yaratish va shu yo l bilan mamlakat iqtisodiyotiniʻ tezkorlik bilan rivojlantirishdir. 1.1-rasm. Erkin iqtisodiy zonalarning xo‘jalik faoliyati ixtisoslashuviga ko‘ra guruhlanishi 2 Erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari mavjud: erkin omborxonalar, erkin bojxona zonalari, ilmiy texnika zonalari. Misol uchun ular AQShda texnoparklar, Yaponiyada texnopolislar deb ataladi. Shuningdek, erkin iqtisodiy zonalar (asosan, eksportga ixtisoslashgan) ham mavjud. Dastlabki, erkin iqtisodiy zonalardan biri 2 Muallif tadqiqotlari natijasida ishlab chiqilgan. 6Erkin iqtisodiy zonalarning faoliyat turi bo‘yicha tasniflanishi Erkin savdo hududlari rning faoliyat turi bo’yicha tasniflanishi Erkin savdo zonalari Erkin savdo hududlari Sanoat ishlab chiqarish zonalari Texnik tadbiq etish zonalari Servis zonalari Kompleks zonalar Erkin savdo hududlar i Erkin bojxona zonalari Ombor xona zonalari Erkin portlar Bojsiz savdo do‘konlari Import o‘rnini bosish zonasi Eksport ishlab chiqarish zonasi Eksport- Import zonalari Texnopolis Texnopark Innovatsion markazlar Turizm Offshor Bank sug’urta xizmatlari Erkin tadbirkorlik zonalari Maxsus iqtisodiy zonalar Alohida rejimga ega zonalar Irlandiyada “ Shennon ” aeroportida (1959) tashkil etilgan. Keyinroq shunday zona Angliyadagi “DogAylend” aeroportida paydo bo ldi. Ba zi erkin iqtisodiy zonalarʻ ʼ ancha yirik zonalarda tashkil etiladi. Masalan, Braziliyadagi Manaus, Xitoydagi maxsus iqtisodiy zona “ Shenjen ” va boshqalar shunday zonalardir. Jahon amaliyotida Erkin iqtisodiy zonalar rivojlangan (Buyuk Britaniya, Germaniya, Niderlandiya, AQSH va boshqalar), shuningdek, rivojlanayotgan (Braziliya, Koreya Respublikasi, Malayziya va boshqalar) mamlakatlarida ham tashkil etildi. Erkin iqtisodiy zonalarga chet el kapitalini jalb qilish Xitoy siyosatida ancha keng qo llanildi. 20-asr oxirlarida Erkin iqtisodiy zonalar Birlashgan Arab amirliklari, ʻ Rossiya va Polshada tashkil etildi. Rossiya va Xitoy hamkorligida tashkil etilgan Blyagovanichensk — Xeyxe, Qora dengiz bo yi, Kaliningrad viloyatidagi ʻ “Yantar” erkin iqtisodiy zonalari ham shunday makonlardir. O zbekistonda Erkin iqtisodiy zonalar g oyasi milliy iqtisodiyot taraqqiyoti ʻ ʻ uchun ijobiy baholandi. Shu bois 1996-yilning 25-aprelda mamlakat parlamenti O zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy zonalar to g risida” qonunini qabul ʻ ʻ ʻ qildi. Bu qonun chet el investitsiyalari, savdo va sanoat sohalarining rivojlanishi, Bu esa, aholini ish bilan ta minlashni yaxshilash uchun qulay sharoit yaratishga ʼ me yoriy ʼ huquqiy asos yaratildi. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil qilishda ikkita konsteptual yondashish qo‘llaniladi: hududiy va funkstional (nuqtali). Birinchi holatda zonadagi barcha rezident korxonalar xo‘jalik faoliyatida imtiyozlardan foydalanadilar. Xorijiy investitsiyalarni milliy iqtisodiyotga jalb qilish orqali iqtisodiy o‘sishni ta’minlash va jahon xo‘jalik tizimiga chuqurroq integratsiyalashish o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari oldidagi muhim vazifalardan hisoblanadi. Bunday mamlakatlar milliy iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda erkin iqtisodiy zonalarni yaratish va ular faoliyatini yanada rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. Investorlarga keng soliq imtiyozlari va preferensiyalar berilgan. 7 Quyidagi 1.2-rasmda erkin iqtisodiy zonalar to‘g risida bir nechta iqtisodchiʻ olimlar tomonidan keltirilgan ta’riflarni ko‘rishimiz mumkin. 1.2-rasm. Iqtisodchi olimlarning Erkin iqtisodiy zonalar to‘g risidagi ta’riflar ʻ 3 3 Muallif tadqiqotlari natijasida ishlab chiqilgan. 8Erkin iqtisodiy zonalar A. Kuznesov Umumiy ma’noda erkin iqtisodiy zona deganda, davlarning suveren huquqi tushirilib u yerdagi xorijiy tovarlar hech qanday bojxona to’lovlarsiz saqlanishini, sotilishini yoki xarid qilinishi mumkin . V.A. Uvarov Erkin iqtisodiy zonani tashkil qilishning iqtisodiy ma’nosini, hech kimga tegishli bo’lmagan bojxona hududlarini tashkil etish, deb ko’rsatadi. Ushbu hududda xalqaro savdoning predmeti bo’lgan tovarlar, mamlakat hududiga haqiqatdan ham olib kirilishidan oldin omborxonalarda saqlanishi yoki keyinchalik qayta ishlanishi mumkin. S.A.Ribakov H.A.Orlova Erkin iqtisodiy zona bu ma’lum bir davlat huquqining shuday qismi unga olib kiritgan tovarlar bojxona hududidan tashqaridagi tovar sifatiga qaralib, u bojxona tekshiruvidan va soliqdan ozod etiladi. A.Vahobov Erkin iqtisodiy zona – bu mamalakat hududining imtiyozli bojxona, valyuta, soliq, viza va mehnat rejimlari joriy etilgan maxsus ajratilgan qismidir. N.B.Igoshin “ Erkin iqtisodiy zona milliy-iqtisodiy tizimning shunday qismiki, u yerda mamalakatning boshqa hududlarida amal qilmaydigan maxsus imtiyoz va rag’batlantirishlardan foydalaniladi, ularning mohiyati esa imtiyozli bojxona va soliq tizimlarida ko’zga tashlanadi” T.P.Danko Z.M.Okrutlar “ Erkin iqtisodiy zona iqtisodiyotining davlat tomonidan sun’iy tarzda tashkil etilgan va milliy iqtisodiyot tarkibida bo’lgan, ayni paytda iqtisodiy jihatdan tubdan farq qiladigan alohida tashkilotdir” Hаr bir zona, tаrаqqiyotning hаr bir dаrаjаsidа bo‘lgаn dаvlаtlаr erkin iqtisodiy zonalar bоbidа o‘zigа хоs jihаtlаrgа egа. Mаsаlаn, rivоjlаnаyotgаn mаmlаkаtlаrdа erkin iqtisodiy zonalar o‘zigа хоs bеlgilаri quyidаgilаr: – zona chеgаrаlаri kеngаyish tеndеntsiyasigа egа, sаvdо-ishlаb chiqаrish fаоliyati esа o‘sib bоrish tеndеntsiyasigа egа; – xоrijiy tаdbirkоrlаr uchun erkin iqtisodiy zonalardа аlоhidа bоshqаrish tаrtibi, iqtisоdiyotni dоimiy rаvishdа libеrаllаshuvi хоs; – erkin iqtisodiy zonalar fаоliyatidа kаttа miqdоrdа sаnоаt-sаvdо divеrsifikаtsiyasi, kоmplеks rivоjlаnish tеndеntsiyasi хоs; – yangi vа yuqоri tехnоlоgiyalаr ishlаb chiqish bilаn bоg liq bo‘lgаn ilmʻ ko‘p tаlаb qiluvchi ishlаb chiqаrishni rivоjlаntirishgа аlоhidа e’tibоrning mаvjudligi; – erkin iqtisodiy zonalarda tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun turli iqtisodiy imtiyozlar beriladi. Masalan: Fiskal imtiyozlar. Bu asosan soliqlardan ozod qilish, soliqqa tortish bazasini kamaytirish, alohida soliq stavkasini pasaytirish, alohida olingan soliqlardan ozod etish shakli; moliyaviy imtiyozlar. Bu asosan har xil subsidiyalar, kammunal xizmatlar ta’rifini (bahosini) pasaytirish yoki umuman to‘lamaslik, davlat kreditlaridan foydalanish bo‘yicha foizlarni pasaytirish kabilar; ma’muriy imyozlar. Bu imtiyozlar xo‘jalik yurituvchi subyektlarni davlat ro‘yhatidan o‘tkazishning soddalashtirilgan shaklini qo‘llash, chet el fuqorolarini mamlakatimizga kelib ketishi rejimini soddalashtirish, ularga turli xil xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha yordam berish. “Angren” erkin iqtisodiy zonasi, “Navoiy” erkin iqtisodiy zonasi, “Jizzax” erkin iqtisodiy zonasining tashkil etilgani yuqori texnologiyalarga asoslangan korxonalarni rivojlantirish, jahon talablariga mos, sifatli va raqobatbardosh mahsulotlat ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish, yangi ish o‘rinlarini yaratish va pirovardida, aholining turmush sharoitini ko‘tarish imkoniyatini yaratadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnik va boshqa maqsadlariga iqtisodiyotda xorijiy investorlar uchun bir qator qulay shart- sharoitlar yaratilishi orqali erishish mumkin. Quyidagi 1.3-rasmda erkin iqtisodiy 9 zonalarni normal faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan eng muhim shart-sharoitlar ifodalangan. 1.3-rasm. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan shart- sharoitlar 4 Erkin iqtisodiy zonalarni rivojlanishining eng asosiy omillaridan bo‘lib investorlar uchun yaratilgan imtiyozlar tizimi hisoblanadi. Har bir mamlakat yoki undagi zona erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etilishida imtiyozlar to‘plamini belgilab beradi. Jahon amaliyotining ko‘rsatishicha, har bir zonaagi imtiyozlar to‘plami o‘ziga xos bo‘lib, ularning mazmuni shu mamlakatda amalga oshirilishi mo‘ljallangan investitsion dasturlar va loyihalarga bog liq.ʻ Shu bilan birga iqtisodiy adabiyotlarda erkin iqtisodiy zonalarda belgilangan imtiyozlarni to‘rtta guruhga birlashtiriladi (1.1-jadval). Jahon tajribalarining ko‘rsatishicha, yuqorida qayd etilgan barcha imtiyozlar bir-biri bilan chambarchas holda turli kombinatsiyalarda uchratish mumkin, lekin shuni qayd etib o‘tish kerakki, imtiyozlar har doim ham xorijiy kapitalni jalb etishning asosiy hal qiluvchi rag batlantirish omili ʻ bo‘la olmaydi. Shubhasiz, dunyo amaliyotida yaxshi niyatlar bilan tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalar faoliyati muvaffaqiyatsizlikka uchraganlari ham yetarlicha topiladi. Masalan, Shri Lanka, Gvatemala, Liberiya, Senegal va boshqa davlatlarda turli ko‘rinishdagi EIZlar butkul faoliyatini to‘xtatdi. Buning asosiy sabablari sifatida siyosiy (mamlakatdagi umumiy nobarqarorlik, fuqarolar kelishmovchiliklari), iqtisodiy (investor nuqtai nazaridan juda murakkab 4 Muallif tadqiqotlari natijasida ishlab chiqilgan. 10Erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritishi uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlar Siyosiy barqarorlik Tabiiy muhit va geografik joylashuv Qonuniy baza Qulay iqtisodiy konyuktura Rivojlangan infrastruktura investitsion qonunchilik), tashkiliy (ma’muriy boshqaruv, qog ozbozlik, yomonʻ reklama) omillarni ko‘rsatish mumkin. 1.1-jadval Erkin iqtisodiy zonalarda berilgan imtiyozlar guruhlari 5 Imtiyozlar guruhlari Mazmuni Tashqi savdo bo‘yicha imtiyozlar Tashqi savdo operatsiyalariga maxsus bojxona rejimini, imtiyozli nsoliqlarni qo‘llash va ularni yengillashtirijgan tartibini, shuningdek, maxsus valyuta rejimini joriy etish Soliqlardan imtiyozlar Ma’lum bir sohalarni va tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga oid soliq imtiyozlari joriy etiladi: imtiyozlar turli soliqlarning soliqqa tortiladigan bazalariga joriy etilishi mumkin (daromad yoki foyda, mol-mulk va b.); turli soliqlarning soliqqa tortiladigan bazasining maxsus komponentlariga imtiyozlar joriy etilishi mumkin (amortizatsiya ajratmalari, ITTKI uchun xarajatlar, ish haqi va b.); imtiyozlar soliq stavkalari miqdoriga, soliqdan doimiy yoki vaqtinchalik ozod etish masalalari bo‘yicha joriy etilishi mumkin. Moliyaviy imtiyozlar Turli shakllarda subsidiyalar berishni qamrab oladi ya’ni kommunal xizmatlar uchun past narxlarni, yer uchastkalari va ishlab chiqarish joylariga pasaytirilgan ijara to‘lovlarini to‘lashni (sh.j. uzoq muddatli ijara va subijaraga berish imkoniyatlarini), shuningdek, davlatning imtiyozli kreditlarini qamrab oladi. Ma’muriy imtiyozlar Investorlarga infrastruktura vositalarida foydalanish huquqlari berishni, korxonalarni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonini hamda chet el fuqarolarini kelish va ketish rejimlarini qisqartirishni, shuningdek, biznesni qo‘llab- quvvatlashga doir turli xizmatlarni ko‘rsatishni (bozor konyukturasi bo‘yicha tezkor ma’lumotlarni taqdim etish, biznes-rejalarni tayyorlash va boshqalarni) qamrab oladi. Shuni alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish orqali quyidagi natijalarga erishish mumkin: iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash, milliy iqtisodiyotni jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi, iqtisodiyotni erkinlashtirish, xorijiy va mahalliy kapitalni jalb etish, jahon bozoriga raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish, xom ashyo eksportini tayyor mahsulot eksportiga aylantirish, mamlakatga valyuta tushumlarining kirib kelishini ta’minlash, moliya sohasini rivojlantirish, inson salohiyatiga investitsiyalarni ko‘paytirish, mamlakat zonaarini har tomonlama rivojlantirish, qo‘shimcha ish o‘rinlarini yaratish, aholi turmush darajasi va farovonligini oshirish va hokazo. 5 Stat.uz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 11 Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, erkin iqtisodiy zonalar XX asrning ikkinchi yarmida iqtisodiyotda eng ko‘zga ko‘ringan institutsional innovatsiyalardan biri sifatida qayd etilgan. O‘zining jozibadorligi bilan ajralib turuvchi bu zonalarni tashkil etish tajribasini dunyo mamlakatlari misolida ko‘rib chiqish va o‘rganish mustaqil respublikamizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar uchun foydalidir. 1.2-§. Erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning obyektiv zarurati Jahon iqtisodiyoti globallashuv, savdo yo‘lidagi to‘siqlar ko‘payib, soliq qonunlari va tartibga soluvchi rejimlar erkinlashib, borayotgan hozirgi sharoitda chetdan kiritiladigan investitsiyalar oqimlari tez sur’atlar bilan o‘smoqda. Hozirgi kunga kelib dunyo bo‘yicha umumiy hajmda 1980-yilga qaraganda 14 baravardan ko‘proq bo‘ldi.2019-yil holatiga jami 12.1trln AQSh dollarga yetdi. Hozirgi kunda butun dunyoda 64 mingga yaqin mamlakatlararo kompaniyalar mavjud bo‘lib, ularda 878 mingta xorijiy shuba korxonalari faoliyatini nazorat qilib turibdi. Ushbu korxonalarda sotilayotgan mahsulotlar hajmi 18 trln AQSh dollarini tashkil qildi. Bu esa, o‘z navbatida, butun jahon ersport hajmidan 2 barobar ko‘pdir. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ularning iqtisodiy yuksalishida faol investitsiya siyosati markaziy o‘rinni egallashini tashdiqlaydi. Shu bois O‘zbekistoning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish maqsadlari uning investitsiya siyosatida to‘liq aks ettirilishini taqazo etadi. O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasining “Chet el invetitsiyalari to‘g risida”gi, “Chet ellik investorlar huquqlariningʻ kafolatlari va ularni himoya himoya qilish choralari to‘g risida”gi, “Investitsiya ʻ faoliyati to‘g risida”gi qonunlar va boshqa hujjatlari, uning huquqiy asosi bo‘lib ʻ xizmat qiladi. Mulkchilikning turli shakllari tarkib topishi investitsiyalarning rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Mulkchilikning turli shakllarining vujudga kelishi munosabati bilan kapitalning sohalardagi o‘zgaruvchanligi, uning oqimi, zonalarga 12 taqsimlanishi tezlashdi. Chet el investorlari, asosan, daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat obyektlariga qo‘shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir huquqlar, shu jumladan, intellektual mulkka doir huquqlar, chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O‘zbekiston Respublikasi zonasida chet el investitsiyalari deb e’tirof etiladi. “Chet el investitsiyalari to‘g risida”gi Qonunga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasida chet ellik investorlarʻ quyidagilar bo‘lishi mumkin: – chet el davlatlari, chet el davlatlarining ma’muriy yoki huquqiy organlari ; – davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki xalqaro ommaviy huquq subyektlari bo‘lgan [alqaro tashkilotlar ; – chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan. Hozirgi kunda jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni birinchi galda, to‘g ridan tog ri investitsiyalarni jalb ʻ ʻ etish bo‘yicha qulay shart-sharoitlar yaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda esa, erkin iqtisodiy zonalar muhim ahamiyatga ega. Chunki, bunday erkin iqtisodiy zonalar mintaqani ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el kapitalini jalb etish orqali uning sanoat salohiyatini, ishlab chiqarish, transport- tranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish barobarida, zamonaviy bozor infratuzilmalarini tashkil etishga imkoniyat yaratadi. Hozirgi kunda xalqaro xo‘jalik faoliyatida erkin iqtisodiy zonalarning 30 dan ortiq turi mavjud. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar bir qator huquqiy hujjatlar asosida tartibga solinadi. 1996-yil 25- aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g risida”gi ʻ O‘zbekiston Respublikasi qonuni, 1998-yil 30 - aprelda qabul qilingan “Сhet el investitsiyalari”, “Chet ellik invеstorlar huquqlarining kafolotlari va ularni himoya qilish choralari to‘g risida ʻ ”gi va boshqa bir qator hujjatlar bilan tartibga solinadi. Erkin iqtisodiy zonalar to‘g risidagi ʻ qonunning 1- moddasiga ko‘ra “Erkin iqtisodiy zona - mintaqani jadal ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat 13 va chet kapitalini, istiqbolli texnologiya va boshqaruv tajribasini jalb etish maqsadida tuziladigan va aniq belgilangan ma’muriy chegaralari va alohida huquq tartiboti bo‘lgan alohida maxsus ajratilgan zonadir. “Erkin iqtisodiy zonada yuridik shaxslar va fuqarolar (jismoniy shaxslar) xo‘jalik, moliyaviy va boshqa moliyaviy faoliyatning istagan turlari bilan shug ullanishigaʻ yo‘l qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida man etilgan faoliyat turlari bundan mustasno 6 . Garchi, siyosat konseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida sinovdan o‘tgan bo‘lsa-da, shuni eslatib o‘tishimiz kerakki, bu kabi siyosat rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki modifikatsiyalarda bo‘lgan 7 . Mamlakatimizda mavjud Navoiy, Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarni amaliyotga tadbiq qilinishiga qarab turli vaqtlarga bo‘linadi. Bunda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 2-dekabrdagi “Navoiy viloyatida erkin iqtisodiy zonasini tashkil qilish to‘g risida”gi farmoniga asosan, “Navoiy” erkin ʻ iqtisodiy zonai tashkil etildi. Angren erkin iqtisodiy zonasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 13-apreldagi PF-4436-son Farmoniga asosan joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Jizzax erkin iqtisodiy zonasini barpo etish to‘g risida ʻ 2013 - yil 18 - martdagi PF-4516-son Farmonini bajarish yuzasidan Vazirlar Mahkamasiga yuklatilgan. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish va ular faoliyatiga doir munosabatlar 1996 - yil 25 - aprelda qabul qilingan “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuni bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston ʻ Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi tomonidan 2009-yil 26-mayda qabul qilinib, yuqori palata – Senat tomonidan joriy yilning 28 - avgustida ma’qullangan hamda 24-sentabr kuni matbuotda rasman kuchga kirgan “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish va ʻ 6 1996 yilning 25 aprelda mamlakat parlamenti O zbekiston ʻ Respublikasining"Erkin iqtisodiy zonalar to g risida" ʻ ʻ qonuni . 7 https://www.scopus.com Frantisek Liptak, Slavka Klasova, Viliam Kovac. Special Economic Zone Constitution According to Cluster Analysis. Procedia Economics and Finance. Vol. 27, 2015, Pages 186-193. 14 qo‘shimchalar kiritish haqida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni esa amaldagi qonunning erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish tartibi, ularning turlari, mazkur zonalar ishtirokchilariga qo‘shimcha imtiyoz va preferensiyalar berish mexanizmi, bunday zonada amalga oshiriladigan faoliyat turlari, erkin iqtisodiy zonalarning muvofiqlashtiruvchi va operativ boshqaruv organlarini shakllantirish tartibi hamda ularning vakolatlari, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi erkin iqtisodiy zona subyektlarini ro‘yxatga olish tartibi bilan bog liq normalarni yuqorida nomiʻ zikr etilgan Farmon talablariga muvofiqlashtirishni ko‘zda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi hududida ochilgan Navoiy, Angren, Jizzax va ochilayotgan yangi 4 ta erkin iqtisodiy zonalarning tashkil etish huquqiy asoslari yaratilgan. Erkin iqtisodiy zonalarda xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining asosiy yo‘nalishlari zamonaviy xorijiy yuqori unumli asbob- uskunalar va texnika, texnologik liniyalar va modullar, innovatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga yuqori texnologiyali, jahon bozorlarida raqobatbardosh mahsulotlarni keng miqyosda ishlab chiqarish maqsadida tashkil etildi. O‘zbekiston Respublikasi da erkin iqtisodiy zonalar faoliyat ko‘rsatish muddati 30 yilni tashkil etadi, bu muddat keyinchalik uzaytirilishi mumkin. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyati davomida uning zonaida alohida bojxona, valyuta va soliq rejimlari, O‘zbekiston Respublikasi norezident fuqarolarining uning hududiga kirish, hududida bo‘lish va chiqib ketishning, shuningdek, ular tomonidan mehnat faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnomalar olishning soddalashtirilgan tartibi joriy etildi. Bundan tashqari, alohida huquqiy tartib, shu jumladan, soliq, valyuta va bojxona tartibi faqat erkin iqtisodiy zonada faoliyat ko‘rsatayotgan va erkin iqtisodiy zonada direksiyasi tomonidan ro‘yhatga olingan xo‘jalik yurituvchi suyektlar uchun amal qiladi. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilgan barcha erkin iqtisodiy zona faoliyat ko‘rsatadigan butun davr mobaynida foydalanish va boshqarish uchun Ma’muriy kengashga beriladi. 15 Erkin iqtisodiy zonalar direksiyasi xo‘jalik yurituvchi subyektlarga erkin iqtisodiy zonaida yer uchastkalarini subijaraga topshirish, o‘z huquq va majburiyatlarini ijara shartnomasi bo‘yicha boshqa shaxsga berish, ijara huquqini garovga qo‘yish, ularni ulush sifatida ustav kapitaliga qo‘shish huquqisiz ijaraga beradi. Erkin iqtisodiy zonalar zonaida yer uchastkalarini sotish va boshqacha tarzda o‘zgaga berish taqiqlanadi. Erkin iqtisodiy zonalarda ro‘yxatdan o‘tgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar ularga kiritilgan to‘g ridan to‘g ri investitsiyalar quyidagicha bo‘lgan taqdirda yerʻ ʻ solig i, mol-mulk ʻ solig i, daromad solig i, obodonlashtirish va ijtimoiy ʻ ʻ infratuzilmani rivojlantirish solig i, ʻ yagona soliq to‘lovi (kichik korxonalar uchun) Respublika yo‘l jamg armasi va Budjetdan tashqari umumta’li maktablari, kasb- ʻ hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg armasiga ʻ majburiy to‘lovlardan ozod etilgan. – 3 million yevrodan 10 million yevrogacha -7 yilga; – 10 million yevrodan 30 million yevrogacha -10 yilga. Keyingi 5-yil davomida foyda solig i va yagona soliq to‘lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz ʻ miqdorida belgilangan; – 30 million yevrodan ortiq bo‘lganda -15 yilga. Keyingi 10 yil davomida foyda solig i ʻ va yagona soliq to‘lovi hajmi amaldagi stavkadan 50 foiz miqdorida belgilanadi. Imtiyozlar berish davom etmoqda, jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 25-dekabrdagi PQ-2099-sonli Qaroriga asosan Navoiy shahridagi Intermadal xalqaro logistik markazida faoliyat ko‘rsatayotgan “Karean air” aviakompaniyasi O‘zbekistonga import qilinadigan tovarlar va jihozlar bo‘yicha boj to‘lovidan 2019-yil 1-yanvarigacha ozod qilinadi. Shuningdek, bu aviakompaniyani O‘zbekiston Respublikasi hududida olgan daromadi foyda solig idan ʻ ozod qilinadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining “Navoiy erkin iqtisodiy zonasida alohida valyuta rejimi faoliyati tartibi to‘g risidagi Nizomni tasdiqlash ʻ 16 to‘g risida”giʻ 2013 - yil 25-dekabrdagi 341-sonli Qarorini qabul qilishi bilan “Navoiy” erkin iqtisodiy industrial zonaida qatnashchilarga quyidagilar ruxsat berilgan: – ular o‘rtasida tuzilgan shartnomalar va kontraktlar bo‘yicha hsob-kitob va to‘lovlarni erkin iqtisodiy zonalarni xorijiy valyutaga amalga oshirish; – O‘zbekiston Respublikasi Rezidentlari bo‘lgan boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan etkazib berilgan tovarlar, ishlar va xizmatlarning haqinni erkin almashtiriladigan valyutada to‘lash; – eksport va import qilinadigan tovarlar uchun haq to‘lash va hisob-kitob qilishning ular uchun qulay shartlari shakllaridan foydalanish. Bu qarorning qabul qilinishi “Navoiy” erkin iqtisodiy zonalarni qatnashchilari uchun qulayliklar tug diradi ʻ va chet el investitsiyalarini yanada ko‘proq jalb qilinishi. Lekin, Jizzax va Angren erkin iqtisodiy zonalarda boshqacharoq, bunda quyidagicha imtiyozlar berilgan va kiritilgan investitsiyalar hajmiga qarab 3 yildan 7 yilgacha muddatga beriladi, shu jumladan ekvivalentda: – 300 ming AQSH dollaridan 3-million AQSH dollarigacha bo‘lganda -3 yil muddatga; – 3 million AQSH dollaridan ortiq 10 million AQSH dollarigacha bo‘lganda- 5 yil muddatga; – 10 million AQSH dollaridan ortiq bo‘lganda -7 yil muddatga beriladi. Mamlakatimizda xorijiy investorlar huquqlarini himoya qilishning qonuniy mexanizmlarini joriy etish, ularga yurtimizda erkin faoliyat yuritishlari uchun qulay imtiyoz va preferensiyalar berish, umuman, investitsiyaviy muhitni yanada yaxshilashga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu borada qabul qilingan bir qator qonunlar, normativ-huquqiy hujjatlar xorijiy investitsiyalarni jalb etishni rag batlantirish, investitorlar huquqlarini muhofaza qilishni kafolatlashda muhim ʻ ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 7-apreldagi “O‘zbekiston Respublikasida investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g risida” ʻ PF-4609-sonli Farmoni qabul qilindi. 17 Mazkur Farmon bilan 2014-2015 yillarda Investitsiya iqlimi va ishbilarmonlik muhitini yanada yaxshilash, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni rag batlantirish samaradorligini oshirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar Dasturiʻ tasdiqlandi. Dastur quyidagi 6 yo‘nalishda 46 ta chora-tadbirlarni amalga oshirishni nazarda tutadi: – tadbirkorlik subyektlari va investorlar faoliyatini tartibga soluvchi qonunchilikni yanada takomillashtirish va erkinlashtirish; – davlat va mahalliy boshqaruv organlarining faoliyatining tadbirkorlik subyektlari bilan o‘zaro munosbatlaridagi samaradorligini oshirish va oshkoraligini ta’minlash; – tadbirkorlik subyektlari faoliyatini qo‘llab-quvvatlash va muvofiqlashtirishning institutsional tizimini yanada takomillashtirish; – tadbirkorlik subyektlarini kreditlash mexanizmlarini takomillashtirish, bank va moliyaviy infratuzilma sifatini oshirish, tadbirkorlik subyektlariga ko‘rsatiladigan xizmatlar doirasini kengaytirish; – soliq ma’murchiligini yanada takomillashtirish va soddalashtirish, sifatni boshqarish standartlarini joriy etish; – koorporativ boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish va xususiy mulkdorlar rolini oshirish. Chora-tadbirlar Dasturiga kiritilgan tadbirlarning amalga oshirilishi ustidan Vazirlar Mahkamasi tizimli nazorat o‘rnatadi, shu jumladan, ularni amalda joriy etishning natijadorligi to‘g risida ʻ tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida muntazam so‘rovlar o‘tkazib boradi. Adliya vazirligiga xorijiy investorlar va xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarni huquqiy himoyalash bo‘yicha ularga berilgan afzalliklarni tizimli ravishda monitoring qilib boriladi. Shu kunga qadar zonaiy Adliyalar tomonidan monitoring ishlari olib borilmoqda. Qayd etish joizki, mustaqillik yillarida O‘zbekistonda qulay investitsiyaviy muhit shakllantirildi, xorijiy investorlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish 18 bo‘yicha qonun yo‘li bilan keng ko‘lamdagi imtiyozlar, afzalliklar va kafolatlar tizimi belgilandi. Shunday tartib belgilanganki, unga ko‘ra erkin iqtisodiy zonada ro‘yxatga olingan xo‘jalik yurituvchi subyektlar erkin iqtisodiy zona faoliyat ko‘rsatadigan butun muddatga eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kelinayotgan asbob-uskunalar, shuningdek, xom ashyo, materialllar va butlovchi qismlar bojxona to‘lovlaridan (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig imlardan tashqari) ozodʻ qilingan. O‘zbekistonning ichki bozorlarida sotish uchun mo‘ljallangan mahsulotni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatga olib kiriladigan xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar uchun bojxona to‘lovlari, agar qonun xujjatlarida boshqa imtiyozli tartib ko‘zda tutilmagan bo‘lsa, belgilangan stavkalarning 50 foizi miqorida (bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig imlardan tashqari) undiriladi, bunda ʻ ularni to‘lash muddati 180 kungacha kechiktirilishi mumkin. Bu berilgan imtiyozlardan foydalanilgan holda erkin iqtisodiy zonalarga olib kirilgan asbob-uskunalar, xom ashyo, materiallar va butlovchi qismlar sotilgan yoki bepul berilgan taqdirda, bojxona to‘lovlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda budjetga to‘liq undiriladi. Erkin iqtisodiy zonalarda ro‘yxatga olingan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi soliq to‘lovchilar ahvolini yomonlashtiruvchi hujjatlari tatbiq etilmasligi belgilab qo‘yilgan, lekin aksiz solig iga tortiladigan ʻ tovarlarning soliqqa tortilishini tartibga soluvchi hujjatlar bundan mustasno deb qabul qilingan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 2017 - yil 12- yanvarda “Urgut”, “G ijduvon”, ʻ “Qo‘qon” va “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish to‘g risida gi ʻ farmonni imzoladi. Farmonga ko‘ra, tashqi bozorlarda talab katta bo‘lgan, yuqori qo‘shilgan qiymatli raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan mineral- xomashyo va qishloq xo‘jaligi resurslarini chuqur qayta ishlash bo‘yicha zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etishga xorijiy va mahalliy investitsiyalarni 19 jalb etish uchun qulay sharoitlarni yaratish, shuningdek, Samarqand, Buxoro, Farg ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish hamda resurs salohiyatidanʻ kompleks va samarali foydalanish, shu asosda yangi ish o‘rinlari tashkil etish hamda aholi daromadlarini oshirish maqsadida Samarqand viloyati Urgut tumanida - “Urgut”, Buxoro viloyati G ijduvon ʻ tumanida – “G ijduvon”, ʻ Farg ona ʻ viloyati Qo‘qon shahrida – “Qo‘qon”, Xorazm viloyati Hazorasp tumanida – “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonalarini (keyingi o‘rinlarda “Urgut”» EIZ, “G ijduvon” ʻ EIZ, “Qo‘qon” EIZ va “Hazorasp” EIZ deb ataladi) tashkil etish ko‘zda tutilgan. Garchi, siyosat konseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida sinovdan o‘tgan bo‘lsa-da, shuni eslatib o‘tishimiz kerakki, bu kabi siyosat rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki modifikatsiyalarda bo‘lgan. Farmonga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, “O‘zkommunxizmat” agentligi, “O‘zbekenergo” AJ, “O‘ztransgaz” AK, “O‘zavtoyo‘l’ DAK hamda respublika va hududiy darajadagi muhandislik-kommunikatsiya xizmatlari ko‘rsatuvchilar erkin iqtisodiy zonalarning qatnashchilari – xo‘jalik yurituvchi subyektlarning kommunikatsiyalarga, ularni ishlab chiqarish maydonchalariga o‘z vaqtida tutashtirgan holda, kafolatli ulanishini ta’minlaydilar. Tashqi bozorlarda talab katta bo‘lgan va importning o‘rnini bosuvchi, yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish bo‘yicha zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish uchun xorijiy va mahalliy investorlarning to‘g ridan- ʻ to‘g ri investitsiyalarini ʻ jalb etish; – Samarqand, Buxoro, Farg ona va Xorazm viloyatlarining ishlab chiqarish ʻ va resurs salohiyatlaridan kompleks hamda samarali foydalanishni ta’minlash; – meva-sabzavot va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, saqlash va qadoqlash, to‘qimachilik, gilam to‘qish, poyabzal va charm-galantereya, ekologik jihatdan xavfsiz kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat, elektrotexnika sanoati, 20 mashinasozlik va avtomobilsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish va boshqa yo‘nalishlarda yangi zamonaviy ishlab chiqarishlarni tashkil etish; – mahalliy xomashyo va materiallar negizida mustahkam kooperatsiya aloqalarini o‘rnatish hamda erkin iqtisodiy zonalar korxonalari o‘rtasida va umuman respublikada sanoat kooperatsiyasini rivojlantirish asosida yuqori texnologiyali mahsulotlar ishlab chiqarishni mahalliylashtirish jarayonlarini chuqurlashtirish; – ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlashtirish, sertifikatlashtirish va markirovka qilish bo‘yicha xalqaro standartlarga muvofiq ilmiy-ishlab chiqarish markazlari tashkil etish va ularning qarorlari xalqaro darajada e’tirof etilishini ta’minlash chora-tadbirlarini ko‘rish “Urgut” erkin iqtisodiy zona, “G ijduvon”ʻ erkin iqtisodiy zona, ‘Qo‘qon” erkin iqtisodiy zona va “Hazorasp” erkin iqtisodiy zonasining asosiy vazifalari va faoliyati yo‘nalishlari etib belgilandi. O‘zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida investitsion qulay muhiti, xorijiy sarmoyadorlar uchun respublikada siyosiy va iqtisodiy barqarorlik saqlanayotgan huquqiy kafolatlar va imtiyozlarning keng tizimlari yaratilgan. Bundan tashqari, xorijiy sarmoyalari bo‘lgan korxonalarni rag batlantirishga oid ʻ chora-tadbirlar ishlab chiqilgan: – O‘zbekiston Respublikasi davlat sarmoyalar dasturiga kiradigan loyihalarga umumiy chora-tadbirlar imtiyozlar; – xususiylashtirish jarayonida xorijiy sarmoyalar ishtirokini rag batlantirish; ʻ – xalq ise’molidagi texnik qayta qurollantirish va mahsulotlarni ishlab chiqishni rahbatlantirish. Sarmoyalarning qulay “Chet el investorlar huquqlarini himoya qilish va ularga kafolat berish to‘g risida”gi, “Chet el investorlar to’g risida’gi, “Xorijiy ʻ ʻ sarmoyalar ishtirokidagi korxonalarga beriladigan qo‘shimcha rag batlantirish ʻ omillari va imtiyozlar to‘g risida”gi ʻ O‘zbekiston Respublikasi qonunlari qatorida asoslangan. Shuni aytish kerakki, “Xorijiy sarmoyalarga kafolat berish’ Qonuni xujjatlari investitsiyalash shart-sharoitlarini yomonlashtirsa, unda chet ellik investorlarga nisbatan investitsiyalash sanasida amal qilgan qonun xujjatlari 21 investitsiyalash paytidan boshlab o‘n yil mobaynida qo‘llaniladi. Chet ellik investorlar O‘zbekiston Respublikasi hududida investitsiyalarni quyidagi yo‘llar bilan amalga oshirishlari mumkin: – O‘zbekiston Respublikasining yuridik va (yoki) jismoniy shaxslari bilan birgalikda tashkil etilgan korxonalar, banklar, trastlar, kartellar, uyushmalar va boshqa korxonalarga ulush qo‘shib qatnashish; – chet ellik investorlarga to‘liq qarashli bo‘lgan korxonalarni barpo etish; – O‘zbekiston Respublikasi yoki O‘zbekiston hukumati korxonalari tomonidan chiqarilayotgan aktsiyalar obligatsiyalar, aktsiya sertifikatlari va boshqa qimmatli qog ozlarniʻ sotib olish; – turar joy binolariga ular joylashgan yer uchastkalari bilan birgalikda mulk huquqini, shuningdek, yerga egalik qilish va undan foydalanish hamda tabiiy resurslarga egalik qilish va ulardan foydalanish huquqlarini sotib olish. Xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan korxonalarning soliq imtiyozlariga iqtisodiyot tarmoqlarida to‘g ridan-to‘g ri ʻ ʻ xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etadigan korxonalar 2005-yil 1-iyuldan boshlab asosiy faoliyat bo‘yicha daromad (foyda) solig i, ʻ mol-mulk solig i, ʻ obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig i, ekologiya solig i, mikrofirmalar va kichik korxonalar uchun ʻ ʻ yagona soliq to‘lovi, Respublika yo‘l jamg armasiga ʻ majburiy ajratmalarni to‘lashdan ozod etiladilar. Ular quyidagi holda bo‘ladi: – 300 ming AQSh dollaridan 3 mln AQSh dollarigacha - 3 yil muddatga; – 3 mln AQSh dollaridan oshib 10 mln AQSh dollarigacha - 5 yil muddatga; – 10 mln AQSh dollaridan oshganda - 7 yil muddatga. Yuqorida ko‘rsatilgan soliq chegirmalari quyidagi sharoitlarda qo‘llaniladi: – korxonalarni ish kuchi ko‘p bo‘lgan mintaqalarda - Qoraqalpog iston ʻ Respublikasi, Jizzax, Qashqadaryo, Sirdaryo, Surxondaryo, Xorazm viloyatlarida, shuningdek Navoiy, Andijon, Namangan va Farg ona viloyatlarining qishloq aholi ʻ punktlarida joylashtirish; xorijiy investorlar tomonidan to‘g ridan-to‘g ri ʻ ʻ xususiy xorijiy investitsiyalarning O‘zbekiston Respublikasi kafolatini taqdim etmasdan 22 amalga oshirilishi; – korxonaning ustav kapitalida xorijiy ishtirokchilarning ulushi 50 foizdan kam bo‘lmasligi kerak; – to‘g ridan-to‘g riʻ ʻ xususiy xorijiy investitsiyalarni korxonalar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilganidan keyin kiritish; – xorijiy investitsiyalarni erkin almashtiriladigan valyuta yoki yangi zamonaviy texnologik uskuna ko‘rinishida qo‘yish. Qayta yaratilgan korxonalar ro‘yxatdan o‘tgan vaqtdan boshlab mol-mulkiga soliq to‘lashdan ozod etiladi: – agar korxona o‘z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad hajmidan 30 foizini eksport qilsa-mol-mulk solig i ʻ 50 foizga kamayadi; – agar korxona o‘z mahsulotining (ishi, xizmati) umumiy daromad hajmidan o‘z besh foizdan o‘ttiz foizgacha eksport qilsa-mol-mulk solig i ʻ 30 foizga kamayadi. Bugungi kunda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning bir qancha shakllari mavjud: – ulush qo shib ʻ qatnashishi orqali qo shma ʻ korxonalarni tashkil etish; – 100 % mol-mulk xorijiy investorga tegishli bo lgan xorijiy korxonalarni ʻ tashkil etish; – yirik xorijiy kompaniya va firmalarning sho ba korxonalari ʼ va filiallarini tashkil etish; – konsessiya va lizing shartnomalari tuzish; – tenderlar e lon ʼ qilish; – erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish; – moliyaviy aktivlarni sotish va sotib olish; – tashqi savdoga ko‘mak va O‘zbekistonga investitsiyalar jalb qilish loyihasi. Tashqi savdo va xorijiy investitsiyalarni jalb qilish davlatimiz iqtisodiyotining o‘sishida va rivojlanishida asosiy yo‘naltiruvchi kuch hisoblanadi. 23 Bular mamlakatni jahon iqtisodiga bog lanishiga,ʻ ixtisoslashishiga va ilg or ʻ texnologiyalarga erishishiga yordam beradi. 1.3-§. Xorijiy investitsiyalarni erkin iqtisodiy zonalarga jalb qilishning xorij tajribasi Rivojlangan davlatlarda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zona mamlakatning xo‘jaligiga, eng avvalo, tashqi iqtisodiy aloqalarning rivojlanishiga va tovar almashinuvi o‘sishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Masalan, erkin iqtisodiy zonalar AQSh iqtisodiyotining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ularni tashkil etishdan asosiy maqsad tashqi iqtisodiy va umumxo‘jalik masalalarini yechish hisoblanadi. Bu orqali zonalarga investitsiyalar va yangi texnologiyalar kiritish, boshqaruv va marketing tajribalarini jalb etish uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda. AQShda 240 dan ortiq erkin iqtisodiy zona mavjud 8 ular butun davlat zonaini qamrab olgan. Bu zonalarda 350 mingdan ortiq odam ish bilan band 9 , 2016-yilda 170 ta erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritayotgan kompaniyalar soni 3000 dan ko‘proq. Ushbu firmalar eksport qilgan tovarlar qiymati esa, 40 mlrd dollarga teng hamda ular AQSh fuqarolariga 374559 ishchi o‘rinlarni yaratdi 10 . Erkin iqtisodiy zonalarga olib kirilayotgan va qayta ishlanayotgan tovarlarning umumiy qiymati 200 mlrd dollardan oshiq. Aksariyat erkin iqtisodiy zonalarning xo‘jalik faoliyati asosan avtomobillar ehtiyot qismlarini ishlab chiqarish va ularni yig ishga ixtisoslashgan. Shuningdek, AQShdagi erkin iqtisodiy zonalar ʻ mahalliy va xorijiy ashyolar asosida boshqa tayyor mahsulotlarni ishlab chiqarish hisobiga kengayib bormoqda. Tashqi savdo zonalari orqali mamlakatning 2 foiz importi va 1,5 foiz eksporti amalga oshiriladi 11 . Ushbu zonalarning ichki bozor ehtiyojlarini 8 Неучева М.Ю. Экономическая глобализация и проблемы национальной и международной безопасности. Проблемы современной экономики, №3(35) 2010. www.m-economy.ru 9 www.intervuz.ru/lecture/free_economic_zones.html 10 Приходько С.В. Воловик Н.П. Особы экономические зоны Москва ИЭПП, 2007. С.27. 11 Зубченко Л.А. Иностранные инвестиции. Москва «Книгодел» 2006. С.64. 24 qondirishdagi roli ortib bormoqda, 90-yillar boshlarida ularda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning 88 foizi AQShning ichki bozorida o‘z xaridorini topgan 12 . Tashqi savdo zonalari milliy ishlab chiqarish jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, mamalakat ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishiga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Zonalarda aholining bandlik darajasini oshirishga, ichki va tashqi investitsiyalar kiritilish hajmining oshishiga va asosan ichki bozor ehtiyojlarini qondirishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, tashqi savdo zonalari faoliyati AQSh avtomobil sanoatining raqobatbardoshligi ortishiga ko‘maklashmoqda. 1.4-rasm. AQSHda faoliyat ko‘rsatayotgan erkin iqtisodiy zonalar turlari 13 Hozirgi kunda AQShda uch turdagi erkin iqtisodiy zonalar, ya’ni tashqi savdo, tadbirkorlik va texnlogiyalarni joriy etish (texnopark) zonalari faoliyat ko‘rsatmoqda. Ularning o‘ziga xos xususiyatlarini quyidagicha: AQShda tashqi savdo zonalari amaldagi qonunchilikka ko‘ra, ikki turdagi zonalarga bo‘linadi: umumiy vazifali va maxsus vazifali zonalar (subzonalar). 12 Шарапов С.А. Свободные экономические зоны. Москва: «Юнити – Дана», 2005. С.53. 13 Muallif tadqiqotlari asosida ishlab chiqilgan. 25AQShda Erkin iqtisodiy zonalar turlari Tashqi savdo zonalari Tadbirkorlik zonalari Texnologiyalarni joriyAQShda erkin iqtisodiy hududlar turlari Alohida shtatlar hukumati ko’rsatmasi bilan tuzilgan texnoparklar etish hududlariUmumiy vazifali hududlar Maxsus vazifali hududlar (subhududlar) Federal tadbirkorlik zonalari Shtatlarning tadbirkorlik zonalari Mahalliy tadbirkorlik zonalar Ayrim shaxslar va xususiy kompaniyalar tashabbusi bilan tashkil qilingan texnoparklar Alohida shtatlar hukumati ko’rsatmasi bilan tuzilgan texnoparklar Umumiy vazifali zonalar AQSh bojxonasi vakolatidan tashqari faoliyat ko‘rsatadi. Ular, odatda port yoki aeroportlar atrofida tashkil qilinadi. Asosiy faoliyat tovarni saqlash, turlarga ajratish, o‘rash va qo‘shimcha qayta ishlashsiz jo‘natishdan iborat. Ba’zi hollarda eksport qilish maqsadida xorijiy tovarlarni biroz qayta ishlashga yo‘l qo‘yiladi. Shu nuqtai nazardan, funksional maqsadlariga ko‘ra, ular erkin bojxona zonalarini o‘zida aks ettiradi. Ko‘pincha umumiy vazifali zonalar keyinchalik maxsus zona (subzona) yaratish uchun tashkil qilinadi. Umumiy vazifali zonalar AQSh Tashqi savdo bo‘yicha Qo‘mitasi tomonidan shtatlar hukumati qoshidagi turli tashkilotlarga, masalan: port; aeroport boshqaruviga; ishlab chiqarish bo‘yicha agentliklarga berilgan ruxsatnoma asosida yaratiladi. Tabiiyki, tashqi savdo zonalari o‘zi joylashgan shtatning umumiy rivojlanishiga, balandlik va savdo hajmining oshishiga hissa qo‘shadi. Bu tashqi savdo zonai tashkil etishning muhim shartlaridan biri. Odatda, bu zonalarni tegishli tashkilotlar bilan tuzilgan shartnoma asosida xususiy kompaniyalar boshqaradi. Dastlabki umumiy vazifali savdo zonalari AQShda 1930-yillarda paydo bo‘lgan va New York, Chikago, San-Fransisko kabi shaharlarning portlarida joylashgan. Masalan, New Yorkda bunday zona 1936-yil 30-yanvarda mahalliy hukumat tashabbusi bilan yaratilgan 14 . 1950-yilda bunday zonalar Toledo (Ogayo shtati), Bey-Kaunti (Michigan shtati), Mayagues (Puerto-Riko shtati) va Gonoluluda (Gvayi shtati) paydo bo‘lgan. Umumiy vazifali Tashqi savdo zonalari 1970-1980 yillarda tashkil etilgan. Bu davrda zonalar port va aeroportlar bilan chegaralanib qolmay, okeanga chiqish imkoniga ega bo‘lmagan, ammo tashqi savdida muhim rol o‘ynaydigan shaharlarda ham tashkil etilgan. Buning sababi, AQSh Savdo hajmining darajasi keskin o‘sishi, ichki bozorda chet el kompaniyalarining faollashuvi, turli eksport operasiyalari miqdori va hajmining oshishidir. Bu yo‘l bilan AQShda yangi savdo infratuzilmasi tashkil etildi. 1970-yilda tashkil etilgan 52 ta zonadan 24 tasi okeanga chiqish imkoniga ega bo‘lmagan shaharlarda joylashgan. 14 Климовец О.В. Международный оффшорный бизнес. Ростов – на – Донуь «Феникс», 2005. С. 26 AQSh tashribasi ko‘rsatishicha, yaratilgan bunday zonalarning aksariyati samarali ishlaydi. So‘nggi 35 yil ichida bu zonalar soni oshib bormoqda. 1975 - yildan 2017-yilgacha umumiy zonalar soni AQShda 17 tadan 142 taga, maxsus zonalar (subzonalar) soni esa 2 tadan 271 taga yetdi. Hozirda tashqi savdo zonalari AQShning deyarli barcha zonalarida faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Ularning joylashuvini tahlil qilar ekanmiz, zonalarning ko‘pchiligi dengiz va okean bo‘ylarida joylashganligini yoki yirik sanoat kompleksiga ega, ammo okeanga chiqish imkoniga ega bo‘lmagan shtatlarda tashkil etilganiga guvoh bo‘lamiz. Birinchi guruhga mansub tashqi savdo zonalari dastlab Texas (26 ta), New York (13 ta), Florida (12 ta) va Kaliforniya (7 ta)da joylashgan. Ikkkinchi guruh zonalariga esa Ogayo (8 ta), Indiana va Illinoys (6 tadan), Arizona va Michiga (5 tadan), Shimoliy Karolina (4 ta) shtatlarida yaqin yillar ichida tashkil etilgan tashqi savdo zonalari kiradi 15 . AQShda erkin iqtisodiy zonalar keng tarqalishining asosiy sabablaridan biri mazkur zonada faoliyat ko‘rsatayotgan xorijiy va mahalliy kompaniyalarga berilgan imtiyozlardir. Imtiyozlar quyidagilardan iborat: – AQShning ichki boj va soliqlari, agar to‘lanishi kerak bo‘lsa, mahsulot tashqi savdo zonaidan ichki iste’mol uchun bojxona vakolati mavjud zonaga olib kiritilgandagina to‘lanadi; – zona ichida joylashgan yuridik va jismoniy shaxslarning xususiy mulki mahalliy va davlat soliqlaridan ozod etiladi; – zonadan uchinchi davlatlarga ekport qilinayotgan mahsulot bojxona bojlaridan, ichki soliqlaridan va kvotalashdan ozod etiladi; – tashqi savdo zonaidan mahsulotlar eksport qilinganda, bojxona jarayoni yengillashiriladi; – AQSh zonaiga kiritilishi man qilingan mahsulot erkin iqtisodiy zonalarga olib kirilmaydi. Ammo, bu mahsulotlar zonaga olib kirilib, AQSh bojxonasi talablariga muvofiq qayta ishlanib, AQSh zonaiga import qilishi mumkin; – tashqi savdo zonalarida AQSh zonaiga import qilishi jarayonida importer 15 Annual report of the Foreign - Trade Zone Board to the Congress of the U.S.2010. 27 bojni mahsulot uchun yoki mahsulotda ishlatilgan xorijiy komponentlar uchun to‘laydi. Bu bilan importer o‘ziga maqbul bojni to‘lashni tanlashi mumkin bo‘ladi. Subzonada asosiy faoliyat yurituvchilar – avtomobil yig uvchi korxonalarʻ (1990-yilning oxirida ularning soni 40 dan ortiq bo‘lgan), ularga zonalarda amalga oshiriladigan barcha ishlarning 60 foizdan ortig i to‘g ri keladi. Mahalliy tovarlar ʻ ʻ tashqi savdo zonasiga jami olib kirilgan tovarlarning 75 foizini tashkil etadi. Hozirgi kunda tashqi savdo zonalarida 3 mingga yaqin, asosan, amerika firmalari faoliyat yuritmoqda, jalb etilgan ishchilar soni esa 320 mingdan ortiq. 1992-yilda tashqi savdo zonalariga olib kelingan va u yerda qayta ishlangan tovarlarning umumiy qiymati 93,8 mlrd. dollarni tashkil etdi (1970-yilda bu ko‘rsatkich 102 mln. dollarga teng bo‘lgan), shundan umumiy vazifali zonalarga - 10,7 mlrd. dollar., maxsus zonalarga 83,1 mlrd. dollar mablag ʻ to‘g ri ʻ kelgan. 2022-yili bu ko‘rsatkich 454 mlrd. dollar ni tashkil qilgan 16 . Tadbirkorlik zonalari tashqi savdo bilan bevosita bog liq bo‘lmagan erkin ʻ iqtisodiy zonalarr toifasiga kiradi. Bu yerda erkin zonaning boshlang ich ʻ tushunchasi yo‘qotiladi, chunki bojxona imtiyozlari ikkinchi darajali yoki umuman yo‘q bo‘lib qoladi, asosiy rolni esa turli soliq, moliyaviy va ma’muriy rag batlantirishlar ʻ o‘ynaydi. AQShda tadbirkorlik zonalari yuqori ishsizlik darajasiga ega shaharlarning iqtisodiy nuqtai nazaridan depressiv (qoloq) zonalarida, asosan shaharlarda tadbirkorlik faoliyati bilan shug ullanuvchilarga ko‘proq erkinlik va ʻ moliyaviy imtiyozlar berish orqali kichik va o‘rta biznesni jonlantirishga qaratilgan mintaqaviy siyosatning neokonservativ variantining mahsuli sifatida vujudga kelgan. Tadbirkorlik zonalari maydoni 2,5-5 kv.km gacha bo‘lgan zonalarni qamrab oladi 17 , ayrim hollarda ularning maydoni 13 kv.km ni tashkil etadi, ularning muayyan chegarasi belgilanmagan, ular o‘z zonaida joylashgan kompaniyalarning maqomi bilan ajralib turadi. Texnologik parklar (texnikani tatbiq etish zonalari) fan va ishlab chiqarishning integratsiyaai shakli, innovatsion faoliyat yuritish va yangi 16 Климовец О.В. Международный оффшорный бизнес. Ростов – на – Донуь «Феникс», 2004. С. 320 17 www.viperson.ru/data200704/prilogeniel.doc 28 texnologiyalar yaratish bilan band bo‘lgan venchurli (tavakkalchilik) firmalar tuzish joyi sifatida e’tirof etilgan. Odatda, ular istiqbolli ilmiy va texnologik yangiliklar va g oyalar tadbiq etish bilan shug ullanadigan venchur firmalarigaʻ ʻ imtiyozli shartlarda ijaraga berilgan zonaiy guruhlangan ilmiy laboratoriya va ishlab chiqarish joylari sifatida ta’riflanadi. AQShda texnoparklarning ikki turi mavjud: jismoniy shaxslar va xususiy firmalar tashabbusi bilan tashkil etilgan texnoparklar hamda alohida shtatlar hukumatlarining ko‘rsatmasi bilan tuzilgan texnoparklar. Ikkinchi turdagi parklar hozirda ham tuzilmoqda. Biroq, eng mashhur va samarali faoliyat yurituvchi texnoparklar birinchi turga mansub. Ular ichida eng mashhurlari – Santa-Klara shahridagi (Kaliforniya), Stenford universiteti yaqinida joylashgan “Silikon vodiysi” texnoparki; Massachusete texnologik instituti va Garvard universiteti yaqinida joylashgan “Boston yo‘li-128” texnoparki; hamda uchta universitet Dyuk universiteti, Shimoliy Karolina park-uchburchagi” texnoparklaridir. Aytib o‘tilgan uchta texnopark nafaqat AQSHning boshqa zonalarida, balki xorij davlatlarida ham bunday texnoparklarni tuzishda model sifatida qo‘llanildi. Garvard universiteti va Massachusete texnologik instituti rahbariyati professor va aspirantlarning sanoat kompaniyalari ilmiy-tekshirish bo‘limlari va markazlaridagi ishtirokini rag batlantirgan. Bundan tashqari, ushbu ikkita yirik oliy ʻ o‘quv yurti xodimlari va bitiruvchilarni moliyalashtirish sanoat firmalari va xususiy xayriya jamg armalari (Ford, aka-uka Rokfellerlar, Karnegi va boshqalar) ʻ tomonidan amalga oshirilgan. Texnopark shakllanish jarayoni 20 yildan ko‘proq davom etdi. Hozirda ilm-fan va ishlab chiqarishni birlashtirgan “Boston yo‘li-128” texnoparki AQShning yirik ilmiy-ishlab chiqarish markazlaridan biriga aylangan. Bu yerda 350 dan ortiq sanoat firmalari o‘z faoliyatini amalga oshiradi, ularning uchdan biri – yirik Amerika TMK (transmilliy korporasiyalar) ning filiallaridir, shuningdek mingdan ortiq ilmiy-tekshirish laborotoriyalari va boshqa tashkilotlar faoliyat yuritadi. Texnoparkning asosiy ilmiy-tekshirish ishlari keyinchalik tovar mahsulotiga aylanadigan elektron, raketa – kosmik sanoati, genetik injeneriya 29 rivojlanishi, yangi konstruksion materiallar yaratish bilan bog liq. Shuningdek,ʻ mazkur zonada turli ijtimoiy tadqiqotlar ham olib boriladi. Bu yirik texnopark faoliyati AQShning ilmiy-texnik potensiali mustahkamlanishi, uning ilm – fanga xizmat qiluvchi turli xil mahsulotlar ishlab chiqarishi va eksport borasida yetakchilik qilishini ta’minlamoqda. 1990-yillarning boshlarida AQShda 150 ta texnopark (dunyodagi texnoparklar umumiy sonining 30%i) mavjud edi 18 . Ularni tashkil qilish va boshqarish jarayonlarining har biri alohida holda turlicha bo‘lishi mumkin. Odatda, bu parklar universitet, mahalliy munisipalitet, aksiyadorlik jamiyati va birlashmalari ishtirokida moliyalashtiriladi. Ularning moliyaviy ta’minoti har xil manbalardan, jumladan, universitetlar, xayriya jamg armalari, mahalliy munisipalitetlar, federal idoralar va vazirliklar, sanoat ʻ firmalari hamda texnoparklarning o‘zlari tomonidan ta’sis etiladigan jamg armalardan tashkil topadi. Mahsulot va texnologiyalarning yangi turlarini ʻ ishlab chiqaruvchi venchur kompaniyalar, alohida kashfiyotchi va olimlarga imtiyozli yordam berish – boshqaruv shakli va moliyalashtirish manbalari qandayligidan qat’iy nazar, barcha texnoparklarga xos. Bu yordam o‘z ichiga ishlab chiqarish va idora joylari, laboratoriya uskunalarini ijaraga berishni, maslahat xizmatlari ko‘rsatishni, individual kashfiyotlarning texnologi ekspertizasini amalga oshirishni, tuzilayotgan kopaniyaning biznes-rejasini tuzishni, kichik biznes bo‘yicha ma’muriyatdan qarz olishda ko‘maklashishni qamrab oladi. Texnopark tarkibiga kirmaydigan venchur firma esa qo‘shimcha xizmatlarga yiliga o‘rtacha 20 – 25 ming dollar sarf qiladi. Texnopark boshqaruvi tomonidan uning tarkibidagi venchur firmalarga ilmiy tadqiqotlarning va ishlab chiqarishning yuqori texnologik darajada olib borilishi va park iqtisosligining universitet asosiy tadqiqotlari yo‘nalishlariga muvofiq kelishi talabi qo‘yiladi. Shuning uchun texnopark doirasida venchur firmalarning tadqiqotlari bilan bevosita yoki bilvosita bog liq ilmiy va ma’muriy ʻ faoliyatning barcha turlariga ruxsat etiladi. Texnoparklar faoliyatiga xos bo‘lgan 18 Шарапов С.А. Свободные экономические зоны. Москва. «Юнити-Дана», 2005. С. 18 30 boshqa xususiyat, ularning sanoat kompaniyalari bilan hamkorligidir. Texnoparklarning AQSh iqtisodiyotida nechog liʻ ahamiyat kasb etishini yuqori texnologik industriyaning markazi bo‘lmish “Silikon vodiysi” ning kopyuter va hisoblash texnikasi ishlab chiqarish sohasida butun dunyo ulushining beshdan bir qismini (ya’ni, 20%) ta’minlashi va u yerda 20 ming kishi ish bilan bandligi ham ko‘rsatadi. Garchi siyosat kontseptsiyasi va vositasi sifatida erkin iqtisodiy zonalar uzoq vaqt davomida Hindiston yoki Xitoy kabi mamlakatlarda eng aniq namunalar sifatida sinovdan o‘tgan bo‘lsa-da, shuni eslatib o‘tishimiz kerakki, bu kabi siyosat rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarda bir xil yoki muqobil siyosat maqsadlarini amalga oshirish uchun ishlatiladigan turli darajalarda yoki modifikatsiyalarda bo‘lgan 19 . Germaniyada alohida rag batlantirish ʻ tartibi, asosan, port-zona zonaida tovarlarni qayta ishlash natijasida yuzaga keladigan bojxona to‘lovlari, qo‘shilgan qiymat solig i ʻ (QQS) bekor qilinishi orqali tashkil etiladi 20 . Italiyada erkin iqtisodiy zonalarning bojlardan ozod etilgan omborlar shakli keng tarqalgan. Ularning soni 12 ta bo‘lib jumladan Neapolda (4ta), Genuyada (2ta), Vari, Imperiya, Livorna, Palermo va Rimda joylashgan. Ispaniyada 4 ta erkin iqtisodiy zonalar mavjud. 1929-yili ichki va tranzit savdoni rivojlantirish, tashqi savdo operasiyalarni faollashtirish va eksportga yo‘natirlgan sanoatni rivojlantirish uchun “Kadis” erkin iqtiosdiy zona tuzilgan 21 . Erkin iqtisodiy zonalarning Atlantika okeani qirg og ida joylashganligi, ʻ ʻ uning Amerika, Shimoliy Afrika, Atlantika sohili hamda O‘rta yer dengizi atrofidagi Yevropa davlatlari bilan o‘zaro iqtisodiy munosabatlari rivojlanishini ra’minladi. “Kadis” zonaidagi qirg oq Ispaniyani barcha yirik savdo markazlari ʻ bilan bog lovchi yuk va passajir tashuvchi, dengiz liniyalariga xizmat qiluvchi ʻ zamonaviy port qurilmalariga ega. “Kadis” erkin iqtisodiy zona maydoni 570ming 19 Frantisek Liptak, Slavka Klasova, Viliam Kovac. Special Economic Zone Constitution According to Cluster Analysis. Procedia Economics and Finance. Vol. 27, 2015, Pages 186-193. (https://www.scopus.com), (https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2212567115009880). 20 Причодько С.В., Воловик Н.П. Особые экономические зоны. Москва: ИЭПП,2007. С. 23 21 Сафин Т. Европейский опыт создания свободных экономических зон. // Uzbekistan & Central Asia. Ташкент: 2009. C. 36 - 38 31 m2 ni tashkil etadi va perimetr bo‘yicha erkin iqtisodiy zonaga qo‘yiladigan talablarga muvofiq tuzilgan. Bu zonada xalqaro savdo markazi, ochiq va yopiq ombor va maydonchalar, sanoat korxonalari, port xizmatlari, konteyner- muzlatgichlar terminali joylashgan. “Kadis” erkin iqtisodiy zona zamonaviy infratuzulma va ma’lumotlar bazasi, xavfsizlik xizmati, ichki aloqa tizimi, bojxona, bank va transport xizmatlariga ega. Erkin iqtisodiy zona Yevropa Ittifoqi (EI) bojxona zonaining qismi hisoblanadi, shuning uchun uchunchi davlatlar tovarlari uchun quyidagi bojxona va soliq imtiyozlari mavjud: – agar tovar erkin iqtisodiy zonada bo‘lsa, import bojlaridan ozod etish; – zonaga olib kelinayotgan tovarlarni maxsus soliqlardan ozod etish; – QQSdan ozod etish va erkin iqtisodiy zonaga olib kirilayotgan tovarlar uchun va bu tovarlarni qayta ishlash bilan bog liq xizmatlar uchun to‘lovlarningʻ qaytarilishi; – EI savdo siyosati choralarini qo‘llamaslik; – tovarning kelib chiqishi, miqdori, ishlab chiqilgan joyi va ishlatilishidan qat’iy nazar uni olib kirish va cheklanmagan muddat davomida erkin iqtisodiy zonada saqlash imkoniyati; “Kadis” erkin iqtisodiy zona muvaffaqiyatli rivojlanib, Ispaniyaning ichki va tashqi savdosi rivojlanishiga hissa qo‘shmoqda. I bob bo‘yicha xulosa Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishning asosiy maqsadi bu – investitsiyalarni jalb qilish, aholining bandligi darajasini oshirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlar daromadlarining o‘sishini ta’minlash, aholining turmush darajasini yaxshilash, ishlab chiqarishga progressiv texnologiyalarni olib kirish, jahon andozalariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarishdir. Turli erkin iqtisodiy zonalarda imtiyoz va rag batlantirishlar tizimi alohida jihatlari bilan farq ʻ qilishi mumkin, bunda imtiyozlar to‘rtta asosiy guruhga ajratiladi: tashqi savdo imtiyozlari, soliq imtiyozlari, moliyaviy imtiyozlar, ma’muriy imtiyozlar. 32 Mazkur erkin iqtisodiy zonalarning barpo etilishi mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlarda yangi eksportga yo‘nalitirilgan mahsulotlarni o‘zlashtirishiga imkon berdi va investorlar faoliyatining yanada kengayishi uchun qo‘shimcha shart-sharoit va qulayliklar yaratdi. Asosan, bular zamonaviy qurilish va jihozlash materiallari, iste'mol tovarlari, telekommunikatsiya, neftegaz texnologik uskunalari, kimyo, avtomobil va elektrotexnika sanoati hamda boshqa yuqori texnologik sanoat ishlab chiqarish yo‘nalishlaridagi mahsulotlardir. Xorijiy investitsiyalar milliy iqtisodiyotimizga jalb qilish va ularni hisoblashga doir xalqaro iqtisodiy tashkilotlar yondashuvlarni tahlil qilish va mamlakatimizda jahon tajribasi asosida investitsiya siyosatini rivojlantirish hozirda dolzarb ahamiyat aks etadi. O‘zbekistonda xorijiy investirlar uchun qulay investitsiya muhiti, imtiyoz va proferensiyalar tizimi yaratilgan. Iqtisodiyotimizga jalb etilayotgan xorijiy sarmoyaning yildan – yilga oshib borayotganligi buning isbotidir. 33 II BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNING HOLATI VA KO‘RSATKICHLARI TAHLILI 2.1-§. Milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi bosqichi va tahlili O‘zbekistonda xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to‘g risida”, “Chet ellikʻ investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g risida", ʻ “Investitsiya faoliyati to‘g risida”gi Qonunlar va boshqa qonun hujjatlari uning ʻ huquqiy asosi bo‘lib xizmat qiladi. Mulkchilikning turli shakllari tarkib topishi investitsiyalarning rivojlanishiga katta turtki bo‘ldi. Mulkchilikning turli shakllarining vujudga kelishi munosabati bilan kapitalning sohalardagi o‘zgaruvchanligi, uning oqimi, zonalarga taqsimlanishi tezlashdi. Chet el investorlari, asosan, daromad (foyda) olish maqsadida tadbirkorlik faoliyati va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa turdagi faoliyat obyektlariga qo‘shadigan barcha turdagi moddiy va nomoddiy boyliklar va ularga doir xuquqlar , shu jumladan, intellektual mulkka doir huquqlar, chet el investitsiyalaridan olingan har qanday daromad O‘zbekiston Respublikasi zonasida chet el investitsiyalari deb e’tirof etiladi. – “Chet el investitsiyalari to‘g risida” gi Qonunga ko‘ra O‘zbekiston ʻ Respublikasida chet ellik investorlar quyidagilar bo‘lishi mumkin: chet el davlatlari, chet el davlatlarining ma’muriy yoki zonaiy organlari; – davlatlararo bitimlar yoki boshqa shartnomalarga muvofiq tashkil topgan yoki xalqaro ommaviy huquq subyektlari bo‘lgan xalqaro tashkilotlar ; – chet el davlatlarining qonun hujjatlariga muvofiq tashkil topgan va faoliyat ko‘rsatib kelayotgan yuridik shaxslar, boshqa har qanday shirkatlar, tashkilotlar yoki uyushmalar; 34 – chet el davlati fuqarolari bo‘lmish jismoniy shaxslar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar va chet ellarda doimiy yashaydigan O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari. Bozor iqtisodiyoti islohotlarini chuqurlashtirish , iqtisodiyotni erkinlashtirish va mulk huquqini himoya qilishni mustahkamlashga qaratilgan chora- tadbirlarning amalga oshirilishi mamlakatimizda investitsiya muhitini yaxshilash hajmi tobora ortib borayotgan xorijiy investitsiyalarni jalb qilishda ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu qarorga asosan, investorlar tomonidan investitsiya majburiyatlari sifatida kiritiladigan mablag va mulk daromad (foyda), ijtimoiy infratuzilmaniʻ rivojlantirish va zonalarni obodonlashtirish hamda qo‘shilgan qiymat soliqlariga tortilmaydi, xorijiy valyutadagi qo‘yilmalar esa majburiy tarzda sotilmaydi, shuningdek, investitsiya davri mobaynida tuziladigan oldi - sotdi shartnomasiga muvofiq korxonaning oldingi qarzini qoplash hisob - raqamiga majburiy tarzda undirib olinmaydi. Bundan tashqari davlat ulushi potentsial investorlarga sotilayotgan korxonaning byudjetga va davlat maqsadli jamg armalariga to‘lovlar ʻ bo‘yicha qarzlari restrukturizatsiya qilinishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bu Qarori mamlakatimizni iqtisodiy jihatdan yuksalishi va xalqaro jahon xo‘jalik munosabatlariga integratsiyalashuvining g oyat muhim va texnik qayta jihozlashga xorijiy ʻ investitsiyalarni keng jalb qilish yo‘lidagi strategik yo‘nalishini ham belgilab beradi. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarning ahamiyati benihoyat katta bo‘lib, u quyidagilar bilan izohlanadi: – birinchidan , xorijiy investitsiyalar ishlab chiqarishga zamonaviy texnika va texnologiyalarni joriy etib, eksportga mo‘ljallangan mahsulotlarni ishlab chiqarishni rivrjlantiradi; – ikkinchidan, import o‘rnini bosuvchi tovar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va buning uchun xorijiy investitsiyalarni iqtisodiyotning ustuvor sohalariga yo‘naltirish va pirovardida aholining me’yordagi turmush darajasini ta’minlash imkonini yaratadi; 35 – uchinchidan , kichik biznesni rivojlantirish va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini jadallashtirish orqali o‘sib borayotgan aholini ish joylari bilan ta’minlaydi; – to‘rtinchidan, korxonalarning eskirgan ishlab chiqarish quvvatlarini, moddiy-texnik bazasini yangilaydi va texnik qayta qurollantiradi. Investitsiya loyihalari, avvalo, ustuvor tarmoqlarga, ya’ni neft va ximiya sanoati , transport, energetika, er osti qazilma boyliklarini ishlab chiqarishga, qurilish, telekommunikatsiya tarmoqlariga , qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishga va ularni keng qayta ishlashga, turizm sohasini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Bugungi kunda xorijiy investitsiyalarni yanada kengroq miqiyosda jalb qilish, xorijiy investorlarni o‘z mablag larini mamlakat iqtisodiyoti uchunʻ sarflashga qiziqtirish maqsadida qonun asosida ular uchun imtiyozli moliyaviy sharoitlar yaratilgan, jumladan: – xorijiy investorlar kapitalini saqlanishi uchun kafolatlar ; – ko‘rilgan zararlarni qoplanishi uchun kafolatlar; – soliqqa tortish tizimida ularga oid belgilangan imtiyozlar; – foyda va daromadlarni xorijga olib chiqib ketishning erkinligi; – milliy so‘mda va chet el valyutasida olingan foydalarni o‘tkazish va olib chiqib ketish imkoniyati; – bojxona imtiyozlarining mavjudligi ; – xorijiy investorlarning mulklari va ularning o‘zlarini xavf-xatarlardan sug urtaviy muhofaza qilish tizimini yaratilganligi. ʻ Erkin iqtisodiy zonalarda loyihalar aniq hisob-kitoblarsiz joylashtirilishi oqibatida ayrim faoliyat turlari uchun sun’iy imtiyoz berilishiga va bu, o‘z navbatida, bozordagi raqobat muhitining buzilishiga olib kelmoqda. Bugungi kunda jahonda 4000 ta erkin iqtisodiy zona (400 ta erkin savdo zonalari ya na shuncha ilmiy-ishlab chiqarish parki, 300 dan ziyod eksport-ishlab chiqarish parki, 100 ta maxsus yo‘nalishdagi zona) faoliyat ko‘rsatyapti. 36 Erkin iqtisodiy zonalarni xalqaro iqtisodiy tashkilot sifatida e’tirof etish mumkin. Chunki, ular global xarakterga ega, ularning yordamida jaxon xujaligi alokalarida butun mintakalarda juda intensiv integrasiya jarayoni sodir bulmovda. Xalqaro integratsiyaning hozirgi zamon boskichining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri iqtisodiy va ilmiy-texnik rivojlanishning mahalliylashuvi hisoblanadi. Shuning uchun ularni jahon bozorining milliy iqtisodiy otga kurilgan kichik tuzilmalari, butinlari deb ham nomlashadi. Erkin iqtisodiy zonalar hozirga kelib to‘xtovsiz rivojlanmoqda. Rivojlanish oddiydan murayusabga, arzon va tez sotiladigan variantdan kup tarmokli va kapital talab kiluvchiga uti b bormokda. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni mahalliy mineralxomashyo resurslarni chuqur kayta ishlash asosida yuqori qo‘shimcha qiymatga ega raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlaydigan zamonaviy korxonalar tashkil etish, respublika zonalarining ishlab chiqarish va resurs salohiyatidan kompleks va samarali foydalanish, shu asnoda yangi ish o‘rinlari yaratish va aholi daromadini oshirish uchun xorijiy, avvalo, to‘g ridan-to‘g ri xorijiy investisiyalarni jalbʻ ʻ qilishning muhim omili sifatida rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda 23 ta erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritayotgan bulib, ularda umumiy kiymati 2,6 milliard dollarlik 453 ta loyiha amalga oshirilishi natijasida 36 mingga yakin ish o‘rni yaratilgar. 2008 yildan 2021 yilgacha bo‘lgan davrda erkin iqtisodiy zonalarda 2,4 milliard dollarlik jami 448 ta loyihalar amalga oshirildi. Umumiy summadan 764,6 mln dollarni to‘g ridan- ʻ to‘g ri xorijiy investitsiyalar tashkil etadi. Loyihalar hisobiga 34 mingga yaqin ʻ yangi ish o‘rinlari yaratildi. Ushbu loyihalarning eng yirigi Angren erkin iqtisodiy zonaida (730,7 mln dollarlik 73 ta loyixa), “Urgut” erkin iqtisodiy zonaida (312,9 mln dollarlik 55 ta loyixa), “Navoiy” erkin iqtisodiy (282,8 mln dollarlik 53 ta loyiha) va “Buxoro-agro” erkin iqtisodiy zonaida (325,1 mln dollarlik 112 ta loyiha) amalga oshirildi. 2020 yil yakuniga qadar faoliyat ko‘rrsatayotgan erkin iqtisodiy zonalarda umumiy qiymati 487,4 mln dollarga teng bo‘lgan 128 ta loyiha amalga oshirildi. Shundan 162.1 mln dollarni to‘g ridan-to‘g ri xorijiy ʻ ʻ investisiyalar tashkil etadi. Loyihalar zamonaviy issiqxonalar kurish (204,7 mln 37 dollarlik 62 ta loyiha), qurilish materiallari ishlab chiqarish (140 mln dollarlik 18 ta loyiha), kimyo va neft-kimyo sanoati (50.6 mln dollarlik 13 ta loyiha), oziq- ovqat sanoati (15.9 mln dollarlik 10 ta loyiha), to‘qimachilik sanoati (20,1 mln dollarlik 8 ta loyiha), mashinasozlik (6 mln dollarlik 2 ta loyiha), charm-poyafzal sanoati (14,9 mln dollarlik 5 ta loyiha), elektrotexnika sanoati ( 13,7 mln dollarlik 3 ta loyiha), farmasevtika sanoati (56,3 mln dollarlik 6 ta loyiha), mebel va qog ozʻ ishlab chiqarish (1,1 mln dollarlik 1 ta loyixa) kabi sohalarni qamrab oldi. O‘tgan davr moaynida erkin iqtisodiy zonalar ishtirokchi korxonalar 11,9 trln so‘mlik 538 turdagi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarib, 257,6 mln dollarlik mahsulotlarni eksport qildilar, bu esa pandemiyaning salbiy iqtisodiy oqibatlariga qaramay, 2019 yildagi ko‘rsatkichga nisbatan 145 foizga oshdi. Shuningdek, 186 ta yangi korxona erkin iqtisodiy zona shitirokchisi maqomini oldi. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini qo‘llab-quvvatlovchi va rivojlanishini tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy ba’zani takomillashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar olib borilmoqda. Xususan, “Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuni qabul ʻ qilinishi bilan erkin iqtisodiy zonalarni yaratish, ular faoliyat ko‘rsatishining muddatini uzaytirish va tugatish, chegaralarini o‘zgartirish tartibi belgilandi hamda ularni boshqarish tizimi, o‘z zonaida joylashtirish uchun investitsiya loyihalarini tanlash tamoyillari, shuningdek, erkin iqtisodiy zona ishtirokchilarini ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi qayta ko‘rib chiqildi. Bundan tashqari, erkin iqtisodiy zonada infratuzilma obyektlarini qurish yoki qayta ta’mirlash ishlari markazlashtirilgan hamda nomarkazlashtirilgan manbaalar hisobidan moliyadashtirilishi mumkinligi belgilab berildi. Mamlakatimizdagi erkin iqtisodiy zonalar faoliyati samarali tashkil etilgan va erishilayotgan natijalar kutilgandek bo‘lsada, lekin bu zonalarda hali imkoniyatlar ko‘p. Shu jihatni inobatga olgan holda davlatimiz rahbari tomonidan 2021 yil 30 aprelda “Maxsus iqtisodiy va kichik sanoat zonalari muhandislik-kommunikatsiya infratuzilmasini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to‘g risida»gi qaror qabul qilindi. Ushbu qaror bilan 2021-2022 yillarda ʻ maxsus iqtisodiy va kichik sanoat zonalari. Zonalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga turtki beradigan loyihalar hamda to‘g ridan-to‘g ri xorijiy va ʻ ʻ 38 mahalliy investitsiyalar ishtirokidagi yirik ishlab chiqarish loyihalarini tashki muhandislik-kommunikatsiya tarmoqlari bilan ta’minlash tadbirlari parametrlari va 2021 yilda maxsus iqtisodiy va kichik sanoat zonalarini tashqi muhandislik- kommunikatsiya tarmoqlari bilan ta’minlash bo‘yicha amalga oshiriladigan chora- tadbirlarning manzilli ro‘yxatlari belgilandi. Qarorga muvofiq, 2021 yilda erkin iqtisodiy va kichik sanoat zonalari infratuzilmasini yaxshilash uchun 1 trillion 600 milliard so‘m mablag ajratilishi belgilandi. Xususan, 17 ta erkin itisodiy zonadaʻ qo‘shimcha elektr energiyasi, gaz, ichimlik suvi va oqova suv tarmoqlari hamda avtomobil yo‘llarini barpo etish uchun 584 milliard so‘m, 145 ta kichik sanoat zonai uchun 395 milliard so‘m yo‘naltiriladi. Yirik investitsiya loyihalarini infratuzilma bilan ta’minlash maqsadida 232 milliard so‘m ko‘zda tutilgan. Rivojlanishdan ortda qolgan 33 ta tumanda sanoat va biznesni jadal rivojlantirish uchun 264 milliard so‘m ajratiladi. Shuningdek, 2021 yilda erkin iqtisodiy zonalarda umumiy qiymati 1,1 milliard dollar bo‘lgan 332 ta loyiha, kichik sanoat zonalarida umumiy qiymati 9,5 trillion so‘m bo‘lgan 1 ming 800 ta loyiha ishga tushirilishi rejalashtirilgan. Bu sohadagi ishlar samaradorligini oshirish uchun avvalambor quyidagi bir qator zaruriy chora-tadbirlarni izchil davom ettirish zarur: – erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda zonalarni, muhandislik- kommunikatsiya, yo‘l-transport va joylashuv manzilini to‘g ri tanlash; ʻ – zonalar imkoniyatidan kelib chiqqan holda erkin iqtisodiy zonalar faoliyati yo‘nalishini va istiqbolini aniqlash; – erkin iqtisodiy zonalarda klaster yondashuvlardan keng foydalangan holda zonalar ishtirokchilari o‘rtasida yaqin kooperatsiya aloqalarini yo‘lga qo‘yish; – chet elda va mamlakat vakolatxonalarida erkin iqtisodiy zonalar manfaatlarini ko‘zlovchi investorlarni jalb etish uchun informatsion reklama tadbirlarini o‘tkazish; – ommaviy axborot vositalari va internet sahifalarida mamlakatda tashkil etilgan erkin iqtisodiy zonalar imkoniyatlari hamda salohiyati bo‘yicha jozibadorligini ifodalovchi reklamalarni kuchaytirish; 39 – erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini faollashtirish va ularning samaradorligini baholashda yuqorida keltirilgan baholash me’zonlari bo‘yicha aniqlash kabi chora-tadbirlarni ishlab chiqish. Bundan tashqari erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilishi natijasida mamlakatimizga ko‘plab investitsiyalarni olib kelinishini kuzatishimiz mumkin. Mamlakatimiz tashqi iqtisodiy faoliyati yanada rivojlanib, tashki savdo, eksport-import operatsiyalari yanada rivojlanadi. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining barqaror rivojlanishi natijasida mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlanishi, eksport salohiyatini oshishi, aholi bandligini ta’minlash, aholi turmush farovonligini ravnaqi va iqtisodiyot barqarorligi eng asosiysi jahon hamjamiyatiga integratsiyalashib o‘z mavqeiga ega bo‘lishiga olib keladi. 2.1-jadval Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar bo‘yicha amalga oshirilgan loyihalar 22 Zonalar Loyihalar soni Loyiha qiymati Respublika bo‘yicha 453 2600 Angren EIZ 73 730,7 Urgut EIZ 107 623,4 Navoiy EIZ 53 282,8 Buxoro-agro EIZ 112 325,1 “Navoiy” erkin iqtisodiy zonaning aynan Navoiy viloyati zonaida tashkil etishining bir qancha sabablari bor. Jumladan, O‘zbekistonni o‘zining salohiyatli hamkori, deb tanlangan har bir xorijiy kompaniya, uning 5 ta yirik va nisbatan barqaror rivojlanayotgan jahon bozorlariga yaqinligini hisobga oladi. Bular MDH davlatlari, Markaziy va Sharqiy Yevropa, Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlaridir. Qo‘shimcha tarzda Navoiy viloyatida turli xildagi tabiiy boyliklarining mavjudligi va xomashyolar manbalarining yaqinligi transport xarajatlarini kamaytiradi, u yerda ishlab chiqariladigan mahsulotlar tannarxining pastroq bo‘lishiga imkon beradi. 22 Muallif tadqiqotlari asosida ishlab chiqilgan. 40 Yevroosiyo transport tizimidagi muhim ahamiyatga ega transport yo‘li aynan O‘zbekiston orqali o‘tadi. “Navoiy” erkin iqtisodiy zona yaqinidan esa Yevropa va Xitoyni bog lovchi eng yaqin “E-40” avtomagistrali hamda Markaziyʻ Osiyo, MDH Janubi- Sharqiy Osiyo, Yevropa, Yaqin Sharq va Fors ko‘rfaziga chiquvchi temir yo‘l o‘tadi. Xitoy – Yevropa yo‘nalishi bo‘yicha avtomobil transiportida yuk tashish O‘zbekiston orqali amalga oshirsa, Xitoy-Rossiya chegaralaridan o‘tuvchi marshrutga nisbatan yo‘l 1000 km ga qisqaradi va albatta, transport xarajatlari ham shunga muvofiq tarzda kamayadi. Konteyner poyezdi Toshkentdan Bandar- Abbasportiga 7 sutkada, Toshkentdan Tehron orqali Istanbulga 10 kunda yetib boradi, bu yuklarni O‘zbekistonni chetlab o‘tgan yo‘ldan emas, balki yaqinroq yo‘ldan tashish, masofani ikki barobar qisqartirish imkonini beradi22 Erkin iqtisodiy zonaida 26 kmli avtomobil yo‘li mavjud, ushbu yo‘l orqali ishlab chiqarish obyektlariga kerakli bo‘lgan asbob-uskunalarni, jihozlarni tashishga, qurilayotgan ob’yektlarga qurilish mollarini, ishlab chiqaruvchi sexlarga zarur xomashyo va materiallarni yetkazib berishda foydalanish mumkin. 2.2 -§ . Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarning tutgan o‘rni va iqtisodiy holati 2008 - yilning noyabr oyida “O‘zbekiston Havo yo‘llari” Milliy aviakompaniyasi Koreyaning “Korean Air” kompaniyasi bilan shartnoma imzoladi. Unga ko‘ra, Navoiy xalqaro aeroporti bazasida “Navoiy” erkin iqtisodiy zonaida “Korean Air” kompaniyasi bilan hamkorlikda MDH mamlakatlarida yagona transcontinental intermodal logistika markazi tashkil etildi. Bugungi kunda “Navoiy” aeroporti barcha zarur zamonaviy jihozlar, asbob-uskunalar bilan ta’minlangan xalqaro aeroport maqomiga ega. U barcha turdagi havo transportlarini, shu jumladan, dunyodagi eng yirik yuk tashuvchi hisoblangan Boing-747 va AH-124 samolyotlarini ham qabul qila oladi. “Navoiy” erkin iqtisodiy zonadan 2000 km radiusda 11 ta mamlakat, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, Hindiston va Xitoyning 40 dan ortiq yirik shaharlari joylashgan. Havo 41 transportidan foydalanib, yuklarni tashishda O‘zbekiston orqali o‘tadigan havo yo‘laklaridan foydalanish xarajatlarni va vaqtni sezilarni darajada tejash imkonini beradi. Janubiy – Sharqiy Osiyodan Yevropaga Navoiy orqali uchilsa, Dubay orqali portiga 7 sutkada, Toshkentdan Tehron orqali Istanbulga 10 kunda yetib boradi, bu yuklarni O‘zbekistonni chetlab o‘tgan yo‘ldan emas, balki yaqinroq yo‘ldan tashish, masofani ikki barobar qisqartirish imkonini beradi. Navoiy zonai orqali temir yo‘lning barcha asosiy trassalari o‘tgan. U Janubda Eron va Turkiya portlariga, G arb va Shimolda Qora dengiz va Boltiqʻ dengizi portlariga chiqadi. Xitoy bilan Yevropani bog lovchi eng qisqa temir yo‘l ʻ marshruti ham aynan Navoiy orqali o‘tadi. “G uzor – Boysun – Qumqo‘rg on” ʻ ʻ temir yo‘lining ishga tushirilashi bilan Afg oniston, ʻ Pokiston va Hindistonga transit yuklarini tashish yo‘li ancha qisqardi. Navoiy zonai orqali temir yo‘lning barcha asosiy trassalari o‘tgan. U Janubda Eron va Turkiya portlariga, G arb va Shimolda Qora dengiz va Boltiq ʻ dengizi portlariga chiqadi. Xitoy bilan Yevropani bog lovchi eng qisqa temir yo‘l ʻ marshruti ham aynan Navoiy orqali o‘tadi. “G uzor – Boysun – Qumqo‘rg on” ʻ ʻ temir yo‘lining ishga tushirilashi bilan Afg oniston, ʻ Pokiston va Hindistonga transit yuklarini tashish yo‘li ancha qisqardi. “Navoiy” aeroporti barcha zarur zamonaviy jihozlar, asbob-uskunalar bilan ta’minlangan xalqaro aeroport maqomiga ega. U barcha turdagi havo transportlarini, shu jumladan, dunyodagi eng yirik yuk tashuvchi hisoblangan Boing-747 va AH-124 samolyotlarini ham qabul qila oladi. “Navoiy” erkin iqtisodiy zonadan 2000 km radiusda 11 ta mamlakat, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq, Hindiston va Xitoyning 40 dan ortiq yirik shaharlari joylashgan. Havo transportidan foydalanib, yuklarni tashishda O‘zbekiston orqali o‘tadigan havo yo‘laklaridan foydalanish – xarajatlarni va vaqtni sezilarni darajada tejash imkonini beradi. Janubiy – Sharqiy Osiyodan Yevropaga Navoiy orqali uchilsa, Dubay orqali uchilganiga nisbatan masofa 1000 km.ga qisqaradi. Shunda parvoz 1,5 soatgina davom etib, har bir avialaynerdan 15 tonna yoqilg i iqtisod qilinadi. ʻ 42 Erkin iqtisodiy zona rezidentlari yer, mol-mulk, foyda, obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish soliqlari, yagona soliq to‘lovi (kichik korxonalar uchun), Yo‘l jamg armasiʻ va Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari umumiy ta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, tibbiyot muassasalarini rekonstruksiya qilish, mukammal ta’mirlash, jihozlash jamg armasiga majburiy ajratmalardan belgilangan tartibda ozod etilgan. Ya’ni, ʻ investitsiyalar hajmi 3 milliondan 10 million yevrogacha bo‘lsa, 7 yilga, 10 dan 30 million yevrogacha 10 yilga, foyda solig i va YaST stavkalari 5 yil muddatga 50 ʻ foizga, 30 million yevrodan ortiq bo‘lsa, 15 yilga, foyda va YaST stavkalari 10 yilga 50 foizga pasaytiriladi. Bu imtiyozni qo‘llash Navoiy erkin iqtisodiy zonaida alohida soliq rejimini ta’minlash tartibi to‘g risidagi ʻ Nizom bilan tartibga solinadi. Imtiyozning amal qilish muddati yuridik shaxs erkin iqtisodiy zona qatnashchilari reestriga kiritilgan sanadan boshlab hisoblanadi. U imtiyozni qo‘llash huquqiga ega bo‘lgan oydan boshlab amal qilish muddati tugagunga qadar foydalanadi. Imtiyozni qo‘llash huquqi to‘g ridan-to‘g ri ʻ ʻ investistiyalarning belgilangan hajmiga erishilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Erkin iqtisodiy zonalarda faoliyatni amalga oshirish uchun 19 ta korxona ro‘yxatdan o‘tgan. Shundan 16 tasi qo‘shma, 2 tasi sho‘ ba korxonasidir. “Olive Telekom” qo‘shma korxonasi, “Uzkor LIGHTING” MChJ QK Navoiy shahridan, “Hansang-Pharm” MChJ QK esa Toshkent shahridan ro‘yxatdan o‘tgan. Bugungi kunda bu yerda 12 ta korxona faoliyat yuritmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009-yil 23-apreldagi “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonaida alohida bojxona rejimi hamda alohida soliq rejimini ta’minlash tartibi to‘g risidagi ʻ nizomlarni tasdiqlash haqida”gi qarori talablariga asosan 9 ta korxona 7 yilgacha muddatda imtiyozga ega bo‘lib, o‘tgan yilning to‘qqiz oyida jami 3 milliard 184.5 million so‘mlik soliq imtiyozlaridan foydalandi. Birinchi Prezidentimizning 2013-yil 18-martdagi “Jizzax” erkin iqtisodiy zonaini barpo etish to‘g risida”gi farmoni asosida tashkil etilgan maxsus zonada ʻ 43 o‘tgan qisqa muddatda 19 zamonaviy korxona ishga tushirildi. Iqtisodiy zonaning Jizzax shahridagi zonaida 363,7 gektar maydonda 14, Sirdaryo viloyatidagi filialining 150 gektar maydonida 5 loyihani amalga oshirish uchun 91,3 million dollar miqdorida investitsiya sarflandi. Zamonaviy texnologiya asosida barpo etilgan korxonalarda mingdan ortiq yangi ish o‘rni yaratildi. Doimiy ish o‘rniga ega bo‘lganlarning 60 foizi kasb-hunar kollejlarini bitirgan yosh mutaxassislardir. 2017 - yilda erkin iqtisodiy zonada mahsulot ishlab chiqarish hajmi 255,2 milliard so‘mni, eksport hajmi 11,9 million dollarni tashkil etdi. Erkin iqtisodiy zonada soliq, bojxona va boshqa to‘lovlarda belgilangan imtiyozlar bilan birga, ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan muhandislik infratuzilma inshootlari barpo etilgani ham sarmoyadorlarni o‘ziga jalb etmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2013-yil 1-iyulda qabul qilingan maxsus dasturga muvofiq, o‘tgan davrda “Jizzax” erkin iqtisodiy zonaiga olib boruvchi 12 kilometr avtomobil yo‘li ta’mirlandi, 5,7 kilometr suv tarmog i, 8ʻ kilometr gaz quvuri yotqizildi. 2017-yilda 7 kilometr ichki avtomobil yo‘li, 4,6 kilometr elektr tarmog i ʻ qurildi va ta’mirlandi. Jizzax va Sirdaryo viloyatlari hokimliklari tomonidan korxonalar qurilishi uchun yer uchastkalarining o‘z vaqtida ajratilishi hamda muhandislik- kommunikatsiya infratuzilmasi tarmoqlariga ulanish uchun barcha zarur ruxsatnomalar “yagona darcha” tamoyili bo‘yicha berilishi tadbirkorlarga katta qulaylik tug dirmoqda. ʻ Erkin iqtisodiy zona uchun yaratilgan bunday qulaylik va imkoniyatlar, ayniqsa, xitoylik sarmoyadorlarda katta qiziqish uyg otmoqda. 2017- ʻ yil dekabr oyida o‘tkazilgan biznes-forum doirasida xitoylik va jizzaxlik ishbilarmonlar 10 loyiha bo‘yicha o‘zaro kelishuvlarga erishib, memorandumlar imzoladi. Ayni paytda erkin iqtisodiy zona ma’muriy kengashi xorijiy va mahalliy investorlar bilan dastlabki qiymati 213,3 million dollar bo‘lgan 25 loyihani amalga oshirish ustida ish olib bormoqda. Jumladan, 2017 yilning ikkinchi choragida yiliga 24 million kvadrat metr oyna ishlab chiqarish quvvatiga ega “Mingyuan Si Lu Industry” xorijiy korxonasining birinchi navbati ishga tushirilishi 44 rejalashtirilmoqda. Xitoylik sarmoyadorlarning 109,7 million dollarlik investitsiyasi hisobidan barpo etilayotgan ushbu yangi korxona to‘liq ishga tushirilishi bilan 391 yangi ish o‘rni yaratiladi. “Angren” erkin iqtisodiy zonasining faoliyat yuritish muddati 30 yilni tashkil etadi va bu muddat keyinchalik uzaytirilishi mumkin. “Angren” maxsus iqtisodiy zona faoliyat yuritadigan muddat mobaynida uning zonaida maxsus soliq tartibi va bojxona imtiyozlari amal qiladi. Respublikada ishlab chiqarilmaydigan, loyihalarni amalga oshirish doirasida “Angren” mamxus iqtisodiy zonaiga Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro‘yxatlar bo‘yicha olib kiriladigan uskunalar, butlovchi buyumlar va materiallar boj to‘lovlari (bojxona yig imlaridanʻ tashqari) to‘lashdan ozod etildi. “Angren” maxsus iqtisodiy zonani tashkil etish kontseptsiyasidan va tanlangan me’zonlardan kelib chiqqan holda maxsus zonaida quyidagi tarmoqlar va yo‘nalishlardagi korxonalar faoliyat ko‘rsatmoqda: elektrotexnika, mashinasozlik, kimyo va neft- kimyo, farmatsevtika, oziq-ovqat sanoati va meva- sabzavot mahsulotlarini chuqur qayta ishlash, zamonaviy qurilish materiallari ishlab chiqarish, konchilik sanoati va boshqalar. O‘tgan qisqa davrda zonada Janubiy Koreya, Singapur, Avstriya, Buyuk Britaniya, Bolgariya kabi davlatlarning etakchi firma va kompaniyalari bilan hamkorlikda turli o‘lchamdagi mis quvurlar, texnik kremniy, tejamkor lampalar, ko‘mir briketlari va zamonaviy qurilish-pardozlash materiallari, shuningdek, shakar ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan korxonalar faoliyat boshladi. Qiymati 166,4 million AQSh dollarilik 9 ta loyihaning ro‘yobi tufayli bu yerda 1150 dan ortiq ish o‘rinlari yuzaga keldi. Mazkur korxonalar tomonidan o‘tgan yili 200,4 milliard so‘mlik iste’mol tovarlari tayyorlanib, ichki hamda tashqi bozorda sotildi. “Angren” MIZda 2013-2015 yillarda umumiy qiymati 163,04 million AQSh dollari bo‘lgan 8 ta loyiha amalga oshirildi Ayni shu yo‘nalishda to‘plangan tajribani hisobga olib, o‘tgan yilning mart oyida Jizzax viloyatida “Jizzax” erkin iqtisodiy zonasi tashkil etilib, Sirdaryo viloyatida bu zonaning filiali faoliyat ko‘rsatmoqda. Bugungi kunda “Jizzax” erkin 45 iqtisodiy zonasi zonaida transport, ishlab chiqarish va muhandislik-kommuni- katsiya infratuzilmasini jadal rivojlantirish bo‘yicha faol ishlar olib borilmoqda. 2.3 -§ . Urgut erkin iqtisodiy zonasining holati va ko‘rsatkichlari tahlili “ Urgut” erkin iqtisodiy zonasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 12-yanvardagi PF-4931-sonli Farmoniga asosan 1262,0 ga yer maydonida tashkil etilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 4-noyabrdagi “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi faoliyatini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g risida”gi PQ-ʻ 5278-sonli Qaroriga asosan viloyatning 14 ta tuman (shahari)da 18 ta massivda 559,8 gektar va Surxondaryo viloyatining Denov tumanidan 21,0 gektar, jami 580,8 gektar yer maydoni ajratib berilib, “Urgut” erkin iqtisodiy zonaning umumiy yer maydoni 1842,8 ga tashkil etmoqda. 2022-yilning 1-iyun holatiga “Urgut” erkin iqtisodiy zonada umumiy qiymati 623,4 mln dollari miqdoridagi 107 ta loyihani amalga oshirish ustida ish olib borilayotgan bo‘lib, 9299 ta yangi ish o‘rinlari yaratilishi rejalashtirilgan. Shundan, 1 iyun holatiga umumiy qiymati 307,2 mln dollar bo‘lgan 63 ta loyiha ishga tushirilgan bo‘lib, 4 024 ta yangi ish o‘rinlari yaratildi. Erkin iqtisodiy zona korxonalari tomonidan 2022 yil yanvar-may oylari davomida 1734,0 mlrd so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilib, 39,2 mln AQSh dollari miqdorida mahsulot eksporti amalga oshirildi. 2022-yil 1-iyun holatiga 44 ta loyihada qurilish-montaj ishlari amalga oshirilmoqda (loyiha qiymati 320,7 mln dollar, kutilayotgan yangi ish o‘rinlari 4061 ta). 2022-yil yakuniga qadar qiymati 53,4 mln dollarlik 19 ta loyihani ishga tushirib, 1600 nafar yangi ish o‘rinlari yaratilishi kutilmoqda. Bundan tashqari, “Urgut” erkin iqtisodiy zona direksiyasi tomonidan tashabbuskorlar bilan birgalikda 37 ta istiqbolli loyihani amalga oshirish borasida ishlar olib borilayotgan bo‘lib, 459,0 mln dollar investisiya jalb etilishi (shundan 46 150,0 mln dollar xorijiy investitsiya) va 6691 ta yangi ish o‘rinlari yaratilishi rejalashtirilmoqda. 2.2-jadval 2017-2026 yillarda “Urgut” erkin iqtisodiy zonasining rivojlanish dasturi ko‘rsatkichlari 23 Yillar Loyihalar soni Loyihalar qiymati shundan Ish o‘rinlari Bank krediti (mln.dol.) O‘z mablagʻ (mln.dol.) Xor. inv. (mln.dol.) 2017 58 188,7 121,9 58.8 8,0 1800 2018 67 227,1 80,7 110.3 30,5 3006 2019 67 228.7 123 86,7 18.9 2743 2020 84 402,6 185.1 137,6 79,9 6366 2021 104 619,7 279,5 209,2 131 9092 2022- 2026 410 11trl so‘m 25 000 2017-yilda “Urgut” erkin iqtisodiy zonasida 58 ta loyiha joylashtirish uchun qabul qilinib, ularning qiymati 188,7 mln. dollar (shundan, bank krediti 121,9 mln. dollar, o‘z mablag lari 58,8 mln. dollar, xorijiy investitsiya 8,0 mln. dollar) va ish ʻ o‘rinlari soni 1800 tani tashkil etgan. 2018-yil yakuniga kelib, qabul qilingan jami loyihalar soni (o‘sib boruvchi tartibda) 67 tani tashkil etib, qiymati 227,1 mln. dollar (shundan, bank krediti 80,8 mln. dollar, o‘z mablag lari 110,3 mln. dollar, xorijiy investitsiya 30,5 mln. dollar) ʻ va ish o‘rinlari soni 3006 taga yetdi. Shundan, 59,3 mln. dollarlik 16 ta loyiha ishga tushirilib, 690 ta ish o‘rinlari yaratildi va 294 mlrd. so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqarilgan qiymati 8,6 mln. dollarlik mahsulotlar eksportga chiqarilgan. 2019-yilda kelib , erkin iqtisodiy zonaga taqdim etilgan jami loyihalar to‘liq qayta o‘rganilib, taqdim etilgan loyihalar soni 67 tani qiymati 228,7 mln. dollar (shundan, bank krediti 123,0 mln. dollar, o‘z mablag lari 86,7 mln. dollar, xorijiy ʻ investitsiya 18,9 mln. dollar ) va ish o‘rinlari soni 5043 tani tashkil etdi. Shundan, 206,6 mln. dollarlik 41 ta loyiha (o‘sib boruvchi tartibda) ishga tushirilib, 2743 ta 23 “Urgut” erkin iqtisodiy hududi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 47 ish o‘rinlari yaratilgan va 784 mlrd. so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqarilgan qiymati 30,2 mln. dollarlik mahsulotlar eksportga chiqarilgan. 2020-yilga kelib, jami loyihalar soni 84 tani tashkil etib, qiymati 402,6 mln. dollar (shundan, bank krediti 185,1 mln. dollar, o‘z mablag lari 137,6 mln. dollar,ʻ xorijiy investisiya 79,9 mln. dollar) va yaratiladigan ish o‘rinlari soni 6366 ta rejalashtirildi. Shundan, 313,0 mln. dollarlik 55 ta loyiha ishga tushirilib, 3663 ta ish o‘rinlari yaratilgan va 1165 mlrd. so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqarilgan hamda qiymati 30,0 mln. dollarlik mahsulotlar eksportga chiqarilgan. 2021-yilda holatiga erkin iqtisodiy zonada amalga oshirilayotgan loyihalar soni 104 tani tashkil etib, qiymati 619,7 mln. dollar (shundan, bank krediti 279,5 mln. dollar, o‘z mablag lari 209,2 mln. dollar, xorijiy investisiya 131,0 mln. dollar) ʻ va yaratiladigan ish o‘rinlari soni 9092 ta kutilmoqda. Shundan, 2021 yilda 301,5 mln. dollarlik 62 ta loyiha ishga tushirilib, 4700 ta ish o‘rinlari yaratildi va 2462,0 mlrd. so‘mlik mahsulotlar ishlab chiqarilgan hamda qiymati 63,0 mln. dollarlik mahsulotlar eksportga chiqarilgan. 2 .1-rasm. 2017-2021 yillar bo‘yicha loyihaga jalb qilingan mablag ʻ manbaalari dinamikasi 24 24 “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 48 1-Bank krediti (mln.dol.) 2-O‘z mablag (mln.dol.) 3-Xor. inv. (mln.dol.)ʻ 2021-yil davomida “Urgut” erkin iqtisodiy zonada umumiy qiymati 94,1 mln dollarlik 32 ta loyihalar qabul qilingan. “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 12-yanvardagi PF-4931-sonli Farmoniga asosan tashkil etilgan. 2.3-jadval “Urgut” erkin iqtisodiy zonasiga ajratilgan yer maydoni taqsimoti 25 Massivlar nomi Jami yer maydoni (ga) Shundan Bo‘sh yer maydoni Kom muni ka t siya tarmoq Muhofaza zona Mavjud korxona Erkin iqtisodiy zona korxona Mergancha 144,0 33,6 12,6 52,1 45,7 0 Sariqtepa 246,0 71,8 21,6 1,0 79,4 72,2 O‘ramas 50,0 6,2 1,85 21,98 4,8 15,1 Do‘stlik 66,0 12,2 6,12 29,5 16,6 1,5 Sazag on ʻ 360,0 81,4 101,9 0,0 35,6 141,0 “ Xishrav ” 102,0 10,0 17,1 1,0 69,9 4,0 “O‘zbekiston - ShHT” maxsus zonai 294,0 33,7 54,7 0,0 0,0 205,6 PQ-5278- yangi tashkil etilgan EIZ filiallari 14 ta tumanda 580,8 95,6 58,5 0,0 18,5 408,2 JAMI: 1842,8 344,7 274,4 105,6 270,5 847,6 Urgut tumani respublikamizdagi aholi zichiligi va soni jihatdan eng yuqori o‘rinlarda turadi. Shu bilan birgalikda tumanda tadbirkorlik bilan shug ullanuvchilar soni yuqori ko‘rsatgichga ega. Bu loyihalarni amalga ʻ oshirilishi natijasida 10 mingga yaqin ish o‘rinlari yaratildi. Past rentabillikka ega 25 Urgut erkin iqtisodiy zona ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 49 va shug orish qiyin bo‘lgan zonalardan umumiy hisobda 1842,8ga yer maydoniʻ ajratilib Urgut erkin iqtisodiy zonasi tashkil qilindi. Urgut erkin iqtisodiy zona s ida 107 ta turli shakldagi loyihalar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda. Bu loyihalarni amalga oshirish uchun 281,4 mln AQSs dolliri bank krediti,210 mln AQSh dollari o‘z mablag lari hisobidan amalga ʻ oshirilmoqda, 131mln AQSh dollari xorijiy investitsiya jalb qilingan. Bu zonalarda ishlab chaqarishni yo‘lga qo‘yish uchun ajratilgan 1842,8ga yerning 344,7 gari kamunikatsiya tarmoqlari uchun ajratilgan. Bu zonada ijtimoiy infratuzilma obyektlarini barpo alohida e’tibor berilmoqda. 2.2-rasm. 2017-2022 yillarda “Urgut” erkin iqtisodiy zona s ida loyihalarda yaratilgan ish o‘rinlari soni dinamikasi 26 26 Urgut erkin iqtisodiy zonasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 50 2022-yil 1-may holatiga 63 ta loyiha ishga tushirilgan. Joylashgan zonai Loyiha soni Loyiha qiymati (mln. dol.) Shundan Yillik i/ch mahsulot hajmi (mlrd. so‘m.) Eksport h ajmi (mln. doll) Olingan kredit (mln. doll) Qaytaril gan kredit (mln. doll) Qoldiq (mln. doll) Ish o‘rinlari Bank kr editi (mln . dol) O‘z. mab. (mln. dol) Xor. Inv. (mln. dol) Jami 63 302,7 129,1 116,0 52,1 3020,0 81,0 61 25 36 4824 “Mergancha” massivi 23 95,8 60,6 30,8 4,3 741 26,4 26 8,3 18 2105 “Sariqtepa ” massivi 25 74,2 39,7 33,1 1,3 502 16,7 13 3,3 9,3 1506 “Sazag on” massiviʻ 6 28,3 2,0 11,2 15,0 280 8,9 2 0,5 1,1 434 “Do‘stlik” massivi 7 25,0 12,0 8,8 4,3 146 2,5 6 2,5 3 261 “ X ishrav ” massivi 2 79,3 20,4 32,0 27,0 1351 26,5 14 10 4,4 518 1. 2022-yil 1-may holatiga qurilish-montaj ishlari amalga oshirilayotgan loy ihalar. Joylashgan zonai Loyiha soni Loyiha qiymati (mln. dol.) Shundan Yillik ishlab chikarish xajmi mlr.sum. Yillik eksport xajmi mln.doll Ish o‘rinlariBank kr. (mln. dol.) O‘z mab. (mln. dol.) Xor. Inv. (mln. dol.) JAMI 44 320,7 146,8 95,0 78,9 2411,4 77,9 4111 “Mergancha” massivi 5 19,9 11,3 7,3 1,3 235,4 7,1 582 “Sariqtepa ” massivi 31 72,3 40,7 25,6 6,0 954,7 55,0 2365 “Sazag on” massivi ʻ 3 18,1 6,2 3,9 8,0 134,2 3,0 370 “Do‘stlik” massivi 3 5,3 2,8 1,9 0,6 67,1 2,8 213 “ X ishrav ” massivi 1 196,3 81,0 52,3 63,0 1000,0 8 165 “O‘ramas” massivi 1 8,9 4,8 3,9 0,0 20,0 2,0 416 51 2. 4 -jadval “Urgut” erkin iqtisodiy zonasida amalga oshirilayotgan i stiqbolli loyihalar 27 Joylashgan zonai Loyiha soni Loyiha qiymati (mln. dol.) Shundan Yillik ishlab chikarish xajmi mlrd.sum. Yillik eksport xajmi mln.doll Ish o‘rinlariBank kr editi (mln. dol.) O‘z. mab. (mln. dol.) Xor. Inv. (mln. dol.) JAMI 136 896,5 194,5 435,9 266,1 8023,1 170 12227 Samarqand shaxar (O‘zbekiston- ShXT maxsus sanoat zonasi) 10 166,7 46,5 86,5 33,7 2850 54,1 3050 Bulung urʻ tumani 5 15,0 5 8,0 2 180 7 300 Jomboy tumani 11 138,1 0 59,7 78,4 1130 12,1 1907 Ishtixon tumani 5 18,0 5 10,0 3 140 4 400 Kattaqo‘rg on ʻ tumani 7 19,0 4 13,0 2 160 5 420 Narpay tumani 5 18,0 3,5 14,5 0 110 4 300 Oqdaryo tumani 11 38,0 10 23,0 5 345 20 800 Payariq tumani 1 5,0 1,5 3,5 0 40 2 100 Pastdarg om ʻ tumani 5 18,0 5 11,0 2 105 2 400 Paxtachi tumani 6 34,0 8 20,0 6 180 2 300 Samarqand tumani 6 41,7 10 19,7 12 240 7 900 Toyloq tumani 2 10,0 2 6,0 2 40 2 180 Urgut tumani 55 290,0 80 140,0 70 1683 27,8 2800 Surxardaryo viloyati Denov tumani 7 85,0 14 21,0 50 820,1 21 370 Viloyatning har bir shahar va tumanlarida “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi filiallarini tashkil etish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 4-noyabrda “Urgut” erkin iqtisodiy zonasi faoliyatini kengaytirish chora-tadbirlari to‘g risida”gi PQ-5278-sonli Qaroriga asosan ʻ 14 ta tuman va shaharni 19 ta zonalari va Surxandaryo viloyatining Denov tumanidan “Urgut” erkin iqtisodiy 27 Urgut erkin iqtisodiy hududi ma'lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. zona filialini tashkish etish maqsadida 580,8 gektar yer maydoni ajratib berildi. Mazkur ajratib berilgan yer maydonlarida umumiy qiymati 896,5 mln. dollar, 12227 ta ish o‘rinlari bo‘lgan 136 ta loyiha takliflari ishlab chiqildi. II bob bo‘yicha xulosa Sanoat ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash, modernizatsiyalash maqsadida investitsiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb etilishining o‘sishiga xizmat qiluvchi asosiy omillardan biri, bu so‘nggi yillarda yurtimizda erkin iqtisodiy zonalar - “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasi, “Angren” va “Jizzax” erkin iqtisodiy zonalarining tashkil etilishi va Prezidentimizning tashabbusi bilan yana 4 ta yangi erkin iqtisodiy zonani tashkil etilishidir. Mazkur erkin iqtisodiy zonalarning barpo etilishi mahalliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozorlarda yangi eksportga yo‘naltirilgan mahsulotlarni o‘zlashtirishiga imkon berdi va investorlar faoliyatining yanada kengayishi uchun qo‘shimcha shart-sharoit va qulayliklar yaratdi. Asosan, bular zamonaviy qurilish va jihozlash materiallari, iste'mol tovarlari, telekommunikatsiya, neftegaz texnologik uskunalari, kimyo, avtomobil va elektrotexnika sanoati hamda boshqa yuqori texnologik sanoat ishlab chiqarish yo‘nalishlaridagi mahsulotlardir. Shu bilan birga, ushbu erkin iqtisodiy zonalar joylashgan zonalarda mavjud bo‘lgan xom-ashyo va mehnat resurslaridan otida qilona foydalanish eksportga mo‘ljallangan mahsulotlar ko‘lamini oshirishga, zamonaviy sanoat ishlab chiqarish quvvatlarining tashkil etilishi yangi ish o‘rinlari barpo etilishiga, bandlik darajasining yuqori bo‘lishiga va pirovordida aholi farovonligining oshishiga olib keladi. Samarqand viloyati Urgut tumanidagi 2017-yil 12-yanvardagi O‘zbekiston Respublika Prezidentining farmoniga muvofiq 1262ga yerda Urgut iqtisodiy zonasi tashkil etildi. Bu yerda 2022-yil 1-iyun holatiga kura umumiy qiymati623.4 mln AQSH dolliri miqdoridagi 107 ta loyihani amalga oshirish ustida ish olib borilmoqda va bu loyihalar amalga oshirilishi natijasida 9299 ta yangi ish o‘rni yaratiladi. 53 III BOB. O‘ZBEKISTONDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI 3.1-§. Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni davlat tomonidan takomillashtirish yo‘llari Bozor iqtisodiyotini modernizatsiya va diversifikatsiyalash sharoitida iqtisodiyotimizga investitsiyalarni jalb etish va ulardan samarali foydalanish ham ijtimoiy, ham iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Investitsiyalar iqtisodiyotda qayta yoki takror ishlab chiqarish sur‘atlari va hajmiga ta‘sir qiladi, ilmiy-texnik rivojlnishni va aholining asosiy qismining band bo‘lishini ta‘minlaydi. Buning asosiy sabablaridan biri sifatida iqtisodiyotimizdagi tub tarkibiy o‘zgarishlar, mehnat resurslarining ratsional hamda optimal joylashtirilishi va rivojlanishi ko‘p hollarda investitsion faoliyatga bog liq.ʻ I n ve st i t si y a s i y os a ti – bu iq t i s od i y ot ni ng u s t iv or tar m oq l ar in i r i v o j l a n ti r i s h, qo‘llab – quvvatlash, markazlashgan investitsiyalash jarayonidan nomarkazlashgan investitsiya jarayoniga otish, ustivor investitsion loyihalarni qo‘llab quvvatlashga qaratilgan mexanizm, uslublar yig indisi ʻ hisoblanadi. Davlatning tashqi investitsiya siyosati – bu mamlakat tashqarisidagi investitsiyalar oqimini davlat tomonidan jalb qilish, boshqarish, tartibga solish va nazorat qilish chora-tadbirlari tizimidir. Investitsiya siyosati davlatning ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishi borasidagi aniq bir maqsadga yonaltirilgan bo‘lib, ushbu faoliyatning muhim vositalaridan biri deyishimiz mumkin. Bu siyosat mamlakatning siyosiy sohadagi asosini tashkil etadi yoki mamlakatning xoh u rivojlangan bo‘lsin, xoh endi rivojlanayotgan bo‘lsin siyosiy munosabatlarning o‘zagi sifatida xizmat qiladi. Investitsiya siyosati davlatning moddiy ne'matlar ishlab chiqarishni tashkil etishda investitsiyalarni to‘g ri ʻ yonaltirib turuvchi vazifani bajaruvchi mexanizmidir. Davlat siyosatining bu sohasi tashkiliy-huquqiy tomondan qaralganda, tegishli boshqaruv organlarning investitsion siyosatdagi maqsadlari va vazifalarini 54 belgilab berib, ularni amalga oshirish uchun mablag larniʻ qidirish faoliyatidan tashkil topgan. Investitsion jozibadorlikni oshirish borasida iqtisodchi olimlar quyidagi fikrlarni keltirganlar. Xususan, D.A.Ednovitskiy, V.A.Babushkin, N.A.Baturinalar investitsion jozibadorlikni investitsion tavakkalchilik bilan bog laydilar. ʻ Ular investitsion jozibadorlik deganda, t ashkilotning shunday holatini tushunadiki, b un da ― ka p i t al e ga si da t a v a k k al c h i li kka bo r i s h , sh u ni n g d e k , p u l k o‘ri ni s h i d a va asosiy vositalar shaklidagi investitsiyalar oqimini ta’minlash istagi paydo bo‘ladi. Bu vaziyatda kapital ta’minlovchi va ma’lumot oluvchilarning ishonchi tashkilotning investitsion jozibadorlik darajasining asosiy va juda sezuvchan hosilasi hisoblanadi 28 . Biroq mamlakatimizda investitsiyalarni jalb qilish va boshqarish usullarini takomillashtirish, shu bilan bir qatorda, ularni moliyalashtirish manbaalarini optimallashtirish kabi hali o‘z echimini to‘liq topmagan muammolar mavjud. Ushbu muammolarni hal etishda quyidagi takliflarni keltirib o‘tishimiz mumkin: – kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning investitsion jozibadorligini oshirishda investitsiya fondlarini rivojlantirish va yangilarini yaratish; – barcha turdagi investitsion loyihalarni moliyalashtirishga qaratilgan ixtisoslashgan fondlarni shakllantirish; – tijorat banklari tomonidan subyektlarning boshlang ich ʻ kapitalini shakllantirish va ularning investitsion loyihalarini qo‘llab-quvvatlash maqsadida uzoq muddatli kreditlar hajmini oshirish orqali mamlakatimizdagi investitsiyani boshqarish muammolarini hal qilishga erishish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Yuqoridagilarni joriy etish orqali mamlakatimizning investitsion jozibadorligini oshirish imkonini yaratadi. Shu bilan birga yetarli darajada rivojlantirish va sohalarga innovatsion muhitni olib kirish bilan quyidagi ijobiy natijalarga erishish mumkin: – investitsion jozibadorlikni oshirish va zonalarga investitsiya jalb qilishni 28 Д.А. Ендиновицкий, В.А. Бабушкин, Н.А. Батурина и др. Анализ инвестиционной привлекательности организации: научное издание/ М.: КНОРУС, 2010. - 376 c . 55 yaxshilash, bozor munosabatlarining mustahkamlanishiga yordam beradi; – kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy qo‘llash, investitsiya maqsadlari, boshlang ich kapitalni shakllantirish uchun uzoq muddatli kreditlarʻ ajratish hajmini oshiradi; – raqobat muhitini rivojlanishi mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy sharoitning sifatini yaxshilash uchun kuchli vosita bo‘ladi; – ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni ma’lum darajada hal qilinishini ta’minlash iqtisodiyotning strategik taraqqiyotiga olib keladi. Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish uchun bu sohalarni zamonaviy texnologiyalar bilan jihozlash, ularni ma‘naviy jihatdan yangilash, tarkibiy jihatdan texnik va texnologik qayta tuzish kabi tadbirlar amalga oshirilmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimizning eng og riqli ʻ nuqtalaridan biri bu investitsiyalarni moliyalashtirishdagi muammolarning mavjudligi. Bu muammolarni yechish uchun hukumatimiz tomonidan bir qator chora-tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Buning natijasida investitsiyalarni moliyaviy manbaalari tarkibida sezilarli o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Investitsion sharoit investitsiyani samarali kiritish uchun yangi imkoniyatlarlarni shakllantirib beradi. Boshqacha aytganda, qulay investitsion iqlimning yaratilishi korxonalar uchun sof foydaning o‘sishi va xarajatlar, risklar qisqarishiga olib keladi. Natijada, investitsiya muhiti yaratilishi tufayli mehnat unumdorligining ko‘tarilishi, innovatsiyalarni joriy qilish, sifat va mahsulot raqobatbardoshligi mustahkamlashuvi, aholi bandligini ta’minlash, soliq to‘lovlarini oshirishni anglatadi. Quyidagi raqamlar iqtisodiyotimizda yuz berayotgan tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirishda investitsiyalarning muhim ahamiyat kasb etayotganligidan ko‘rsatib turibdi. Ushbu raqamlarning to‘liq ko‘rinishi quyidagi jadvalda aks ettirilgan. Har tomonlama qulay investitsiya muhiti korxonalar faoliyat samaradorligiga ta’sir etib, investitsiyalarni jalb qilish va to‘g ri boshqarishga xos ʻ daromadlarning ortishiga olib boradi. Mamlakatimizda chuqur tarkibiy o‘zgarish- 56 lar, siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy hayotning barcha tomonlarini isloh etish va erkinliklar yaratish, iqtisodiyotimizni rivojlantirish va modernizatsiya qilish jarayonlarini jadal sur’atlar bilan taraqqiy etishiga zamin yaratmoqda. To‘g ridan-ʻ to‘g ri ʻ investitsiyalar hajmi ortmoqda. Bu esa o‘z navbatida hukumatimiz tomonidan bu yo‘nalishga ko‘proq jab qilinayotganinidan dalolat beradi. Agar , biz o‘tgan davr mobaynida mamlakatimiz iqtisodiyotiga kiritilgan investitsiyalar hajmiga e’tibor bersak , uning ortib borayotganini ko‘ramiz. Respublikamizda korxonalarga jalb qilinayotgan investitsiyalarning asosiy yo‘nalishlaridan biri yirik investitsion loyihalar asosida yangi ishlab chiqarishni yaratish, mavjudlarini modernizatsiyalash va rekonstruksiya qilishdir. O‘zbekiston Respublikasidagi korxona va tashkilotlarga investitsiyalarni jalb qilishda quyidagilarga ko‘proq e ' tibor berilishi kerakligi tavsiya etiladi . 1. Hozirgi kunda yirik investitsion loyihalar asosida yangi ishlab chiqarishni yaratish , mavjudlarini modernizatsiyalash va rekonstruksiya qilish bo ‘ yicha investitsiyalar keng hajmda ajratilmoqda . Lekin boshqa yo ‘ nalishlarga yetarlicha investitsiyalar ajratilmayotganligi tufayli energetika , kimyo sanoati , avtosanoat , aviatsiya sanoati va qishloq xo ‘ jaligining ko ‘ rsatkichlari pasayganligini inobatga olib , ushbu yo ‘ nalishlarga jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmini oshirish lozim . 2. O ‘ zbekiston Republikasi kafolati bilan chet el kreditlarini jalb qilish bo ‘ yicha investitsiyalar modernizatsiyalash va boshqa yo ‘ nalishlarga yangi qurilish yo ‘ nalishiga nisbatan kam ajratilmoqda . Ushbu dasturda yangi qurilish yo ‘ nalishiga jalb qilinayotgan investitsiyalar hajmini yuqori darajada ushlab qolgan holatda , modernizatsiya va rekonstruksiyalash yo ‘ nalishiga jalb qilinadigan investitsiyalar hajmini ko ‘ paytirish va investorlarni ushbu yo ‘ nalishga investitsiya kiritish moyilligini oshirish zarur . O ‘ zbekiston Republikasi kafolati bilan chet el kreditlarini o ‘ zlashtirish hajmi yangi qurilish , modernizatsiyalash va rekonstruksiya qilish yo ‘ nalishlariga oshib bormoqda , ammo boshqa yo ‘ nalishlarga davlat kafolati ostidagi chet el kreditlari hajmi sezilarli kamaymoqda . Bu esa o ‘ z navbatida kimyo sanoatiga , mikroiqtisodiy o ‘ sish , tuzilmaviy takomillashish , zonalarni majmuali 57 rivojlantirishga qisman noqulayliklar keltirib chiqarmoqda . Buni hisobga olib boshqa yo ‘ nalishlarga ajratiladigan chet el kreditlarning hajmini oshirish bo ‘ yicha qo ‘ shimcha chora - tadbirlarni ishlab chiqish lozim . Iqtisodiyotga investitsiyalarni jalb qilishni boshqarish va uni takomillashtirish yo ‘ llari mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirishning asosiy vazifalaridan biri bu investitsion faoliyatni takomillashtirish va uning o ‘ sishini ta ’ minlovchi yangi mexanizmlarni ishlab chiqish hisoblanadi . Investitsion faoliyatni shakllantirish va chet ellik investorlarni mamlakatga jalb qilish juda murakkab jarayon bo ‘ lib , bu ma ' muriy - buyruqbozlik i q tisodiyotidan bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o ‘ tayotgan barcha mamlakatlar uchun zarurdir . Chunki investitsiyaviy faoliyat va investitsiyalarni boshqarish ko ‘ plab omillarga bog ʻ lik , binobarin , ularni boshqarishning biror bir usuli alohida , aniq ko ‘ rinishda hech qanday adabiyotda yaqqol tarzda ko ‘ rsatib o ‘ tilmagan . O ‘ zbekiston iqtisodiyotining o ‘ sishi , eng avvalo , chet el investitsiyalarini o ‘ zlashtirish va zamanoviy texnologik asbob - uskunalar bilan jihozlangan yangi progressiv va raqobatbardosh ishlab chiqarishni harakatga keltirish asosida ta ' minlanishi mumkin . Bu holat faqat real foydaning qisqarishiga emas , balki rentabellik darajasi pasayishiga , zarar bilan ishlayotgan korxonalarning ko ‘ payishi , qarzlar va majburiy to ‘ lovlarning o ‘ z vaqtida to ‘ lanmasligi darajasi oshishida ham namoyon bo ‘ lmoqda . Qarzlarning ortishi yetkazib beruvchi va iste ' molchining moliya - kredit siyosatiga munosabatining natijasi bo ‘ lib , korxonalarning yangi sharoitda ishlashga salbiy munosabatini keltirib chiqarmoqda . Yana bir tomoni , pul inflya t siyasi va shartnomaviy intizomning sustliti sabab qarzlar o ‘ z vaqtida to ‘ lanmasligi ayrim korxonalar va banklarning moliyaviy manfaatlari doirasiga kirib , o ‘ z vaqtida hisob - kitoblarning qilinmasligidan qo ‘ shimcha daromad olish uchun foydalanish , mablag ʻ larning vositachi , moliya - kredit operatsiyalariga jalb etish , penyalarning olinishi hollariga olib kelayapti . Investitsion faoliyatni isloh qilishda xususiylashtirilgan korxonalarning moliyaviy va investitsiyaviy faoliyatiga ham muhim o ‘ rin ajratiladi . Korxonalar mol - mulkini hamda aksiyalarini sotish hisobiga kapital mablag ʻ larni moliyaviy ta ' minlash uchun 58 qo ‘ shimcha imkoniyatlarga ega bo ‘ ladi . Ammo aksiyalarga talab sustligi va ularning asosiy qismi korxonada faoliyat yuritayotgan mehnat jamoasiga biriktirilganligi sababli bir qator hollarda xususiylashtirish investitsion samaradorligi darajasining pasayishiga olib kelmoqda . Yana shuni ta ‘ kidlash lozimki , ichki va tashqi investorlarni jalb etish uchun erkin bozorda o ‘ z aksiyalarini sotishda ularning manfaatdorliklari hisobga olinmagan hollar mavjud , korxonalarda qiziqtirish mexanizmi deyarli yaratilmagan . Aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish jarayoni aksiyalarni sotish va ikkilamchi bozorda ularning narxini ko ‘ tarish hisobiga qo ‘ shimcha mablag ʻ larni jalb etish manbaiga endi aylanmoqda . Inflya t siya sur ’ atlarining pasayishi , bank foiz stavkalari qisqarishi va davlat qisqa muddatli obligatsiyalarning daromadi iqtisodiyotdagi real sektorga katta miqdorda kredit resurslarini jalb qilishga ko ‘ mak berishi lozim . Biroq hozircha bu zahiralar yetarli emas . Shu sababli ishlab chiqarishni kengaytirayotgan korxonalar oldida investitsiya manba a larini izlash muammosi ham yuzaga keladi . Mamlakat ichkarisida moliyaviy zahiralar taqchilligi sezilayotganligi tufayli ko ‘ plab korxonalar sarmoya ajrata oladigan , zamonaviy ishlab chiqarish va boshqaruv texnologiyasiga ega bo ‘ lgan hamda chet el bozoriga chiqishga yordam beruvchi xorijiy hamkorlar topishga intilmoqdalar . Investitsiyalarni keng ko ‘ lamda jalb etishga xalq xo ‘ jaligini tarkibiy qayta qurishga erishishning muhim sharti , deb qaralmoqda . Asosiy muammo shundaki , tadbirkorlarimizning o ‘ ziga xos manfaatlari har doim ham bir - biriga mos tushavermaydi . Ko ‘ plab sabablar tufayli xorijiy investorlarning asosiy qismi iqtisodiyoti o ‘ tish davrida bo ‘ lgan mamlakatlarga qo ‘ yiladigan sarmoyalarga faqatgina dividend va foizlar ko ‘ rinishidagi pul ishlash yo ‘ li deb qaramaydi . Ular bunday sarmoyalarni umumiy strategiyasining bir qismi deb hisoblashadi . Xorijiy tadbirkorlarning asosiy maqsadi ertasi bor bo ‘ lgan bozorda musta h kam o ‘ rnashish , moliyaviy oqimlar ustidan nazorat o ‘ rnatish , import va valyuta cheklashlarini chetlab o ‘ tish va ba ’ zan raqobatchi korxonani bozordan siqib chiqarishdan iborat . Shu sababli ham xorijiy investorlarga iqtisodiyotni ko ‘ tarishdagi asosiy harakterlantiruvchi kuch sifatida qarash mumkin emas . Xorijiy investorlarni jalb etish , chet el tadbirkorlariga 59 imtiyozlar yaratishda , avvalambor , mamlakat manfaatidan kelib chiqish lozim . Shuni nazarda tutish kerakki , agar korxona ustidan nazorat xorijlik tadbirkorlarga tegishli bo ‘ lsa , u holda qaror qabul qilish va daromad mamlakatdan tashkariga ko ‘ chadi . Korxona egalari nuqtai nazaridan foydali bo ‘ lgan qaror mamlakat iqtisodiyoti uchun zararli bo ‘ lishi mumkin . Misol uchun , agar korxona tugatiladigan bo ‘ lsa , uning xodimlari daromadi ham yo ‘ qoladi , davlat daromadi qisqaradi , buning ustiga , davlat ishsiz xodimlarni ishga joylashtirish harajatlarini o ‘ z zimmasiga olishi kerak bo ‘ ladi . Aynan shu sababli ham xorijiy hamkorlarni jalb etish , bu loyihada ishtirok etayotgan barcha tomonlar manfaatdorligi mutanosibligiga asoslanish lozim . O ‘ zbekistondagi va shuningdek , iqtisodiyoti o ‘ tish davrida bo ‘ lgan boshqa mamlakatlardagi korxonalarning ko ‘ plab rahbarlari xorijiy sheriklar bilan hamkorlik qilishga tayyor ekanliklarini bildirishmoqda . Ammo tadqiqotlar , shu jumladan , mamlakatimizda o ‘ tkazilgan tadqiqotlarning ko ‘ rsatishicha , ularning harakatlari bir - biriga birmuncha zid . Bir tomondan , ma ’ muriyatlar o ‘ z korxonalari ustidan nazoratni saqlab qolish istagida bo ‘ lsa , boshqa tomondan , xorijiy investorlar o ‘ tish davri uchun xos bo ‘ lgan ko ‘ plab ishlab chiqarish obyektlari va moliyaviy muammolarni hal etishni o ‘ z zimmasiga oladi deb hisoblaydi . Korxona rahbarlari va tashqi investorlar o ‘ rtasidagi o ‘ zaro munosabatlarni qiyinlashtiruvchi sabablardan biri sifatida ularning investitsion jarayonni tasavvur etishlari masalasi qiyin kyechishini tushunishlarini ko ‘ rsatish mumkin . Korxona raxbarlarining fikricha , investitsion jarayonning birmuncha murakkab bosqichi sarmoya jalb etish va uni sarmoyadorga qaytarish , ya ‘ ni hamkorlikning o ‘ zaro oldi - berdi bosqichidan iborat . Olingan mablag niʻ samarali o‘zlashtirish va foyda olish ular uchun muammo hisoblanmaydi. Ularning o‘z sarmoyalari qo‘yilgan korxonani bevosita boshqarishda qatnashishga yoki bunday korxonalarni nazorat qilishga intilishlari shu bilan izohlanadi. Ayni kunlarda birmuncha muhim muammolardan biri-yangi mahsulotlar ishlab chiqara olish va hozirda tayyorlanayotgan tovarlar sifatini ko‘tarish, ularni xalqaro bozorga chiqara olish va sotishdir. Bundan kelib chiqadiki, sarmoya qo‘yishning asosiy yo‘nalishi ilmiy tadqiqotlar va tajriba- konstruktorlik ishlanmalari, ishlab chiqarishni texnik 60 qayta jihozlash, kadrlarni qayta tayyorlash hamda mahsulot sotish tizimini rivojlantirishga qaratilishi lozim. Shunday qilib, ko‘plab korxonalar aylanma mablag larning surunkali etishmasligiʻ muammosini boshidan kechirmokda, bu shu tashkilotlar rahbarlarigagina emas, balki potensial investorlarga ham ma’lum. Korxona rahbarlari olingan mablag dan ʻ turli-tuman imkoniyatlarni qidirib, o‘z muammolarini, avvalo, ish haqi masalasini hal etib olishga umid qilsa. investorga o‘z sarmoyasining bunday kelajagi juda ma’qul bo‘lavermaydi. Aksiyadorlar jamiyati ma’muriyati o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar bo‘yicha boshqaruv me’yoriy hujjatlarini amalda tatbiq etish mexanizmini yaratish zarur. Kapital tizimini shunday isloh qilish zarurki, mulk egasi kim ekanligini bilish lozim. Birorta ham investor egasi noma’lum bo‘lgan korxonaning aksiyasini sotib olmaydi. Shu sababli xususiylashtirilgan korxonalar faoliyatining davlat tomonidan aniq chegarasini belgilash kerak. Shunday qilib, iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni jalb etish jarayonini oddiy sxema ko‘rinishida quyidagicha bayon etish mumkin: strategik maqsad-iqtisodiy hisob, tavakkalchilik darajasini baholash, uni eng kam darajaga tushurish yo‘llarini topish. Agar faoliyatning bunday uzviyligi aniq va to‘liq bajarilsa, u holda xorijiy investitsiyalar jalb etilishiga umid qilish mumkin. Korxonalarning investitsion faolligi jadallashuviga ta’sir etuvchi omillardan yana biri mamlakatdagi valyuta siyosatidir. Albatta bu borada hozirgi paytda ijobiy siljishlarni ko‘rish mumkin. Chunonchi, Markaziy bankning rasmiy kurslari va bozor kurslari o‘rtasidagi keskin farq qisqartirilishi eksportga mahsulot ishlab chiqaruvchilar valyuta tushumlarini rasmiy sotilishi natijasida sezilarli moliyaviy yo‘qotishlarning oldi olinib, ularning eksportga mahsulot ishlab chiqarish faoliyati rag batlantirilmoqda. ʻ Mamlakatimizda investitsiyalarni boshqarishning quyidagi usullarni taklif sifatida ko‘rsatishimiz mumkin: – tahliliy usul, bunda jalb qilingan investitsiyalar monitoring qilinadi, investitsiyalarni jalb qilish, kiritish uslubi, shakli, yo‘nalishi qonunda belgilangan tartibda davlat tomonidan nazorat qilib boriladi; – iqtisodiy usul, bunda iqtisodiy qulay sharoitlar yaratish orqadi jalb 61 qilingan investitsiyalarni boshqarish mumkin; – ijtimoiy usul, investorlarning mablag larini jalb qilish orqaliʻ mamlakatdagi aholi ish bilan ta’minlanadi va farovonlik darajasi oshadi; – me’yoriy-huquqiy usul, bunda mavjud me’yoriy-huquqiy mexanizmlarni takomillashtirish orqali davlat tomonidan boshqariladi; – moliyaviy usul, bunda moliyaviy rag batlantirishlar orqali investor-larning ʻ mablag larini boshqarish mumkin. Ya’ni asosan sodiqlarning yengillashtirilishi va ʻ foiz stavkalarining tushirilishi bilan, investorga qo‘shimcha moliyaviy imtiyozlar yaratib, investorning mablag larini ʻ boshqarish mumkin; – informatsion usul, bunda axborot shaffofligini yaratish orqali investitsiyalarni boshqarish mumkin; – integratsion usul, bunda chet el investorlarini jalb qilib ularga mamlakatning investorlarini bog lash ʻ orqali mahalliy investorlarning faolligini oshirish va yangi investitsiyalarni jalb qilib, ularni ushbu usulga asoslanib boshqarish mumkin. Shuni takidlash kerakki, bu usulda chet el investorining darajasi, tajribasi va imkoniyatini inobatga olgan holda unga investitsiya loyihasidan olinadigan foyda ulushini boshlang ich yillarda yuqoriroq belgilash ʻ talab etiladi. Keyinchalik shartnomada belgilangan tartibda ma’lum vaqtdan so‘ng foyda ulushi mahalliy investorniki bilan tenglashtiriladi; – malaka oshirish usuli, bunda mahalliy yetakchi kadrlarni chet el mamlakatlaridagi loyihalarga biriktirish, orqali mamlakat kelajagi uchun zarur innovatsion va intellektual investitsiyalarni boshqarish mumkin. Investitsiyalarning ustuvor yo‘nalishlarini aniq belgilash ilmiy asoslangan, investitsiya qarorlarini qabul qilish, investitsiya faoliyatini oqilona tartibga solish asosida ichki va tashqi moliyaviy manbaalarni barcha shart-sharoitlarni hisobga olgan holda jalb qilish milliy iqtisodiyotning kelajagini belgilaydi. Shu sababli investitsiyalarning hajmi yidan yilga o‘sib bormoqda va mamlakatimiz iqtisodiyotini yuksaltirsh uchun katta yordam ko‘rsatmoqda. Tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, mamlakatimiz iqtisodiyotiga bevosita xorijiy investitsiyalarning jalb qilinishini ta’minlaydigan huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va 62 boshqa shart-sharoitlarni takomillashtirish, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, mablag larniʻ eng ustuvor yo‘nalishlarda hamda raqobatdosh mahsulotlar ishlab chiqarish bilan bog liq yo‘nalishlarda mujassam qilish Respublikada ʻ o‘tkazilayotgan investitsiya siyosatining asosiy tamoyillaridir. Shularni inobatga olgan holda iqtisodiyotimizga investitsiyalarni boshqarish bo‘yicha usullarni joriy qilib talab etiladi va uni amalga oshirish lozim. 3.2-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarga investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirish istiqbollari Bu kabi ma’lumotlarni tahlil qilganimizda, mamlakatda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish, uning pirovard maqsadi emas. Zonalarni tashkil qilishdan maqsad, sanoat va iqtisodiyotning o‘sish darajasini tezlashtirish va ularni modernizatsiyalash, ichki bozorni to‘ldirish va eksportning o‘sishi hisobiga valyuta tushumlarini ko‘paytirishdir. Erkin iqtisodiy zonalarni tuzishdagi dastur – maqsadli bo‘lishi, moliyaviy va tashkiliy muammolardan tashqari hammasi uchun umumiy bo‘lgan ijtimoiy – iqtisodiy muammolarni qayd etishi lozim. Bularga quyidagilar kiradi: – korxonalar xo‘jalik aloqalarini qayta tashkil etish; – mamlakat tovar ishlab chiqaruvchilari manfaatlarini xalqaro bozorda davlat tomonidan himoyalash; – erkin tadbirkorlikni rivojlantirish yo‘lida mahalliy to‘rachilik va byurokratik to‘siqlarni mavjudligi. Mamlakatda yetarlicha rivojlangan infratuzilma mavjud emas, xalqaro dengiz portlariga chiqish yo‘llari yo‘q, chet el investorlarini jalb qiluvchi va butun dunyo bo‘ylab tarqalgan va faoliyat ko‘rsatayotgan hamda tashkil etilayotgan zonalar bilan raqobatda yutib chiqishni ta’minlaydigan “joziba” yetarli darajada emas. Lekin, bu – O‘zbekistonda tashkil qilinadigan erkin iqtisodiy zonalarning kelajagi yo‘q degani emas. Buning uchun ekin iqtisodiy zona rivojlanish modelini aniqroq belgilab olish kerak. 63 Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish amaliyotining ko‘rsatishicha, ularning samarali faoliyat yuritishi uchun qulay infratuzilma zarur bo‘lib, uni rivojlantirish yirik kapital qo‘yilmalarni talab etadi. Xitoyda masala, 1 dollar chet el investitsiyasini jalb etish uchun 5,5 dollar milliy resurslarni transport tizimi, barqaror suv va energiya ta’minoti, shinam turar - joy uchun sarflash zarur bo‘lgan. Xorij tajribasini tahlil qilgan holda, shunday xulosaga kelish mumkin: milliy sanoat tarmoqlarining rivojlanishi ko‘p jihatdan mamlakatning o‘z ichki bozorini himoya qilishga, mahalliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishga va investitsion faoliyatni amalga oshirish uchun qulay sharoitlar yaratib berishga qaratilgan siyosatiga bog liqʻ bo‘ladi. Iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini rag batlantirishga umumiy qabul qilingan ʻ va o‘z samaradorligini ko‘rsatgan, o‘zini oqlagan iqtisodiy vositalardan foydalanmasdan erishib bo‘lmaydi. Ushbu vositalarga quyidagilarni kiritish mumkin: – soliq va kredit imtiyozlari, eksportga mahsulot ishlab chiqarishda tashqi moliyalash uchun davlat kafolatining bo‘lishi; – mahalliy mahsulotlarning tashqi bozorga chiqishida davlatning hamkorligi; – investorlarga qulay sharoit va ma’lum bir imtiyozlar “majmuasi” taklif qilinishi kabi zarur bo‘lgan infratuzilmani yaratib berish. Agarda u qulay zonada joylashgan bo‘lsa ya’ni masalan, Navoiy erkin iqtisodiy zonasi shahardan yaqinroqda joylashgan, bunda Navoiy viloyatidagi mavjud tumanlarni bir-biriga bog lovchi ʻ yo‘l tashkil etish kerak. Qaysi tumanda qandaydir xom-ashyo mavjud bo‘lsa u o‘sha yo‘nalish bo‘yicha korxonalar ochilsa va bu korxona iqtisodiy zona direksiyasiga bo‘ysunsa va erkin iqtisodiy zonalardagi imtiyozlar shu yerda ham qo‘llansa. Natijada investorga turli xil imkoniyatlar mavjud bo‘ladi va har bir tuman ham rivojlanishi, aholining bandligi oshishi, aholi yashash va ishlash uchun joy izlashiga h ojat qolmaydi. 64 Erkin iqtisodiy zonalarni tashkl etish va ular bo‘yicha aynan bitta tashkilot mansub bo‘lsa, xorijiy yoki mahalliy investor o‘z mablag ini kiritib ishlabʻ chiqarish tashkil etish uchun u kelga kim bilan bog lanish kerak degan ʻ tushunchalarga tez javob toppish kerak. Bundan tashqari tashkil etilgan tashkilotda yetarlicha mablag bo‘lsa, erkin iqtisodiy zonalar ʻ daromadiga qarab ma’lum bir badallar to‘lasa shu badallar hisobidan yoki mavjud korxonalar tomonidan to‘lanadigan soliq va bojxona bojlarni davlat tashkil etilgan tashkilotga badal to‘lab borsa, qachonki qaysidir korxona moliyaviy ahvoli yomonlashsa yoki bozorda narxlar tushib ketganda yordam bera olsa bu korxonalar uchun motivatsiya bo‘ladi va davlatga ishonchi ortadi. Natijada investor daromadi kafolatlanganligini ko‘rish mumkin. Respublikamizda erkin iqtisodiy zonalar tashkil etishga oid “Erkin iqtisodiy zonalar to‘g risida”gi ʻ qonunga 29 ko‘ra, O‘zbekiston zonaida: – erkin savdo zonalari; – erkin ishlab chiqarish zonalar i; – erkin ilmiy – texnikaviy va boshqa zonalar tuzilishi mumkin. Erkin savdo zonalari konsignatsiya omborlarini, erkin bojxona zonalarini, shuningdek, tovarlarga ishlov berish, ularni o‘rash-joylash, saqlash zonalarini o‘z ichiga oladi. Erkin savdo zonalari tutash punktlarida, aeroportlarda, temir yo‘l uzellarida yoki O‘zbekiston Respublikasi bojxona zonaining boshqa joylarida tuzilishi mumkin. Hozirda ko‘rishimiz mumkinki davlatimiz dengizga chiqish uchun G arb bilan o‘zaro to‘g ridan-to‘g ri bog lanish maqsadida O‘zbekiston- ʻ ʻ ʻ ʻ Turkmaniston-Ozarboyjon-Turkiya orqali yo‘l ochilmoqda. Bu kelajakda bunday zonalarni ochish uchun talab oshib boraveradi. 3.1-jadval 29 O’zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy hudud to’g’risida”gi Qonuni 25.04.1996 yil. Qonun 65 O‘zbekiston Respublikasi hududlarida tashkil etilishi mumkin bo‘lgan erkin iqtisodiy zona turlari 30 Erkin iqtisodiy zona joylashtirish mumkin zonaning nomi Erkin iqtisodiy zonaning ixtisosligi Tavsiya qilinadigan asosiy imtiyozlar Erkin ( sanoat ) ishlab chiqarish zonai Chirchiq sh ahri Olmaliq sh. Sanoat Soliq, bojxona, moliyaviy, ma’muriy Turizm zonalari Samarqand , Buxoro va Xorazm viloyatlari , Shahrisabz shahri , Farg ʻ ona vodiysi . Qoraqalpog istonʻ Respublikasi Turizm Soliq, viza x ujjatlari, bojxona, ma’muriy Ilmiy texnopark Toshkent sh ahar, Chirchiq sh ahar Sanoat Soliq, joylarni ijaraga berish, konsulta’tiv xizmatlar ko‘rsatish Erkin savdo zonalari ( funksional) Toshkent, Jizzax , Surxondaryo , Xorazm viloyatlari, Farg ona ʻ vodiysi Oziq – ovqat, qurilish mollari ishlab chiqarish va boshqalar Soliq, moliyaviy, ma’muriy, bojxona Erkin ishlab chiqarish zonalari - tadbirkorlikni rag ʻ batlantirish , iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga chet el investitsiyalarini jalb etish maqsadida xo ‘ jalik - moliyaviy faoliyatning alohida tartiboti joriy etiladigan zonalardir . Erkin ishlab chiqarish zonalari eksportga yo ‘ naltirilgan ishlab chiqarish zonalari ni , agropolislarni , tadbirkorlik zonalari ni , industrial – iqtisodiy zonalarni va boshqa zonalarni o ‘ z ichiga oladi . Erkin ilmiy – texnikaviy zonalar alohida ajratilgan zonalardan iborat bo ‘ lib , u yerda ilmiy – ishlab chiqarish va o ‘ quv markazlari jamlanadi hamda ular uchun ilmiy va ishlab chiqarish imkoniyatini rivojlantirishga qaratilgan maxsus huquqiy tartibot o ‘ rnatiladi . Erkin ilmiy – texnikaviy zonalar yuksak texnologiyalar amal qiladigan zonalar , texnoparklar , mintaqaviy innovasiya markazlari – texnopolislar shaklida tashkil etiladi . 30 Stat.uz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlab chiqilgan. 66 O‘zbekiston Respublikasi boy resursga egaligi va zonalarning tabiati, tarixiyligi bilan boshqa davlatlarning zonalaridan ajralib turadi. Shu sababli mazkur zonalarda turli xil iqtisodiy zonalarni tashkil etish mumkin. Sanoat ishlab chiqarish zonalari sifatida Chirchiq shahar va Olmaliq shaharlarini aytshimiz mumkin. Turizim zonalari sifatida Samarqand, Buxoro, Xorazm viloyatlari, Shahrisabz shahri, Farg ona vodiysi va Qoraqalpog iston Respublikalariniʻ ʻ aytishimiz mumkin. Ilmiy texnopark Toshkent va Chirchiq shaharlari. Erkin savdo zonalari Toshkent, Jizzax , Surxondaryo , Xorazm viloyatlari va Farg ona ʻ vodiysi zonalari juda qulay hisoblanadi. III bob bo‘yicha xulosa Mamlakatimiz har jihatdan investitsiyarlarni jalb qilish uchun qulay zona hisoblanadi: Birinchidan, tabbiy zahiralarni ko‘pligi bo‘lsa, ikkinchidan, arzon ishchi kuchining yetarli darajada ko‘pligi hisoblanadi. Mamlkatimizda olib borilayotgan iqtisodiy isloholarning asosiy jihatlari ham aynan shu sohaga qaratilganligini tahlillar jarayonida o‘rgandik. Istiqbolli loyihalarni amalga oshirish qonunchilik bazasini ayrim jihatlari sohani rivojlantirishga halal bermoqda. Bu o‘z o‘zidan yo‘lga qo‘yiladigan jarayon hisoblanadi. Iqtisodiyot tarmoqlarini, shu jumladan, eksportga yo‘naltirilgan mahsulot ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini rag batlantirishga umumiy qabul qilingan ʻ va o‘z samaradorligini ko‘rsatgan, o‘zini oqlagan iqtisodiy vositalardan foydalanmasdan erishib bo‘lmaydi. Ushbu vositalarga quyidagilarni kiritish mumkin: soliq va kredit imtiyozlari, eksportga mahsulot ishlab chiqarishda tashqi moliyalash uchun davlat kafolatining bo‘lishi, mahalliy mahsulotlarning tashqi bozorga chiqishida davlatning hamkorligi, investorlarga qulay sharoit va ma’lum bir imtiyozlar “majmuasi” taklif qilinishi, chiqara olish uchun zarur bo‘lgan infratuzilmani yaratib berish. XULOSA 67 Xulosa qilib aytganda erkin iqtisodiy zonalarni moliyalashtirish o‘z-o‘zidan bo‘lmaydi. Moliyalashtish uchun har doim qiyinchiliklarga duch keladi. Moliyalashtirish manbai bu xorijiy investitsiyalardir . Erkin iqtisodiy zonalar va ularni rivojlantirish maqsadida investitsiyalarni jalb qilish, ularning huquqiy asoslarini ta’minlash, infratuzilmani shakllantirish va shu maqsadlarni amalga oshirishda xorij tajribalarini birlashtirgan holda quyidagi xulosalar ni shakllantirdik: 1. Erkin iqtisodiy zona deganda, mamlakatning strategik maqsadlarini amalga oshirishda, xo‘jalik yurituvchi subyektlar qonun doirasidagi faoliyat bilan shug ullanishiʻ hamda ichki va tashqi investitsiyalarni jalb qilish qulay bo‘lishi uchun maxsus boshqaruv tizimi (rejimi) o‘rnatilgan zona, ya’ni mamlakatning boshqa zonalarida amal qilmaydigan imtiyoz va rag batlantirishlar tizimi amal ʻ qiladigan zona tushuniladi. Yaratilgan shart-sharoitlar erkin iqtisodiy zonaga tashqi dunyo bilan yuqori darajada iqtisodiy aloqada bo‘lish imkonini beradi va bojxona, soliq va investitsion rejimlar ichki hamda tashqi investitsiyalar qulay hisoblanadi. 2. Dunyo miqyosida erkin iqtisodiy zonalar soni domiy ravishda ortib bormoqda, ularni tashkil qilishdagi geografik chegaralar kengaymoqda, ularning shakli o‘zgarib, tashqi savdo zonalaridan eksport-ishlab chiqarish va kompleks zonalarga aylani bormoqda. Ularni o‘zida mujassamlashtiruvchi erkin iqtisodiy zonalar milliy iqtisodiyotning jahon xo‘jaligi bilan integratsiyalashuviga muhim omilga aylanmoqda. 3. Jahon amaliyotiga ko‘ra, qator davlatlarning iqtisodiy rivojlanishiga erkin iqtisodiy zonalar kuchli ta’sir ko‘rsatayotganligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi: – yangi ish o‘rinlari yaratilib, malakali mutaxassislar shakllantirilib, mahalliy ishchi kuchi zamonaviy texnikadan foydalanishi natijasida yangi mehnat uslublarini o‘zlashtiradi; – erkin iqtisodiy zonalarga investitsiya jalb qilayotgan kompaniyalar yer va infratuzilma obyektlari uchun to‘lovlarni o‘z zimmasiga oladi va xizmat uchun haq to‘laydi; – mahalliy aholining turmish darajasini oshiradi, daromadlari o‘sadi, ichki 68 bozorning yuqori sifatli mahsulotlarga bo‘lgan ehtiyoji to‘laroq qondiriladi; – erkin iqtisodiy zonalarda faoliyat ko‘rsatayotgan kompaniyalar boshqalarga nisbatan yaxshiroq sharoitlarga ega bo‘ladi. Bunday zonalarda ishlab chiqarish sarf-xarajatlari, xomashyo va materiallar olib kirish bilan bog liq soliq vaʻ bojlar yo‘qligi, ishchi kuchining nisbatan arzonligi ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxini pasaytirib, uning raqobatbardoshligini oshiradi; – zonalarda tadbirkorlik faoliyatining yanada jonlanishi, eksport salohiyatining oshishi kabilar hisobiga iqtisodiyotning ma’lum tarmoq va sohalari rivojlanishiga ko‘maklashadi. 4. Erkin iqtisodiy zonalar muvaffaqiyatli faoliyat yuritishi uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjudligi muhim jihat hisoblanadi, ya’ni: mamlakatdagi siyosiy barqarorlik va qulay investitsion muhitning shakllanganligi; xorijiy va mahalliy investorlarni rag batlantiradigan ʻ puxta ishlab chiqilgan huquqiy bazaning mavjudligi; ishlab chiqarish hamda tijorat infratuzilmasining rivojlanganligi; tabiiy geografik muhit; qulay iqtisodiy konyunktura. 5. AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiyada erkin iqtisodiy zonalari, aksariyat hollarda, tashqi iqtisodiy aloqalarni yanada kuchaytirish, mahalliy siyosatni amalga oshirish orqali deprissiv tumanlardagi kichik va o‘rta biznesni jonlantirishga va zonalararo rivojlanishdagi farqlarini yo‘qotish, ya’ni rivojlanishdan ortda qolayotgan zonalarga yordam berish maqsadida tashkil etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyat yuritayotgan tadbirkorlarga mamlakatning boshqa zonalariga qaraganda, xo‘jalik faoliyatini yuritishi uchun qator yengilliklar va sezilarli darajadagi moliyaviy imtiyozlar beriladi. Bu maqsadlar xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga qaratilmasligi bilan xususiyatlanadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilishdan maqsad rivojlangan mamlaktlarnikidan biroz farq qiladi, ya’ni, eng avvalo, xorijiy investitsiyalarni, zamonaviy texnika- texnologiyani jalb qilish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, ishki kuchi malakasini oshirish masadlarida tashkil qilinadi. 6. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyat ko‘rsatayotgan mamlakatlarda eksportning o‘sish darajasi bunday zonalari yo‘q mamlakatlar eksport o‘sish darajasidan 69 yuqoriroq bo‘ladi. Aksariyat holatlarda erkin niqtisodiy zonalarning umumiy eksportdagi ulushi juda band bo‘lib, 13 foizdan 82 foizgacha tebranadi. Osiyo va Lotin Amerikasi davlatlarida erkin iqtisodiy zonalardan tayyor mahsulot eksport qilish hisobiga kata miqdorda chet el valyutasida daromad olish imkoni yaratilmoqda. 7. Xitoydagi o‘zgarishlarning o‘ziga xos xususiyati bu ichki iqtisodiy islohotlarning tashqi iqtisodiy aloqalarni faollashtirish bilan uzviy bog langanligi,ʻ tashqi savdo va investitsion rejimning erkinlashtirish jarayoni bosqichma-bosqich amalga oshirilganligida o‘z aksini topadi. Erkin iqtisodiy zonalarga investitsiyalarni jalb qilishni faollashtirishga qaratilgan quyidagi ilmiy taklif va amaliy tavsiylar ishlab chiqildi: – qonunchilikda belgilangan erkin iqtisodiy zonalarda soliq imtiyozlarini qo‘llash rejimiga muvofiq, to‘g ridan-to‘g ri ʻ ʻ investitsiyalarning hajmi keying pog onadagi ʻ imtiyozlar darajasiga yetkazilganda, soliq imtiyozlarining muddati ilgari amalda bo‘lgan imtiyoz muddatini chegirgan holda hisoblanadi. Ushbu holat investorlarni mazkur erkin iqtisodiy zonalarga jalb etilayotgan investitsiyalarni hajmini oshirishga rag batlantirmaydi. ʻ Shundan kelib chiqib, to‘g ridan-to‘g ri ʻ ʻ investitsiyalarning hajmi keying pog onadagi imtiyoz darajasiga ko‘paytirilganda, ʻ soliq imtiyozlarining muddati uzaytirilishi, ya’ni, avvalgi pog onada ʻ o‘tab bo‘lingan imtiyozlar muddatini chegirish amaliyoti bekor qilinishi maqsadga muvofiq; – jahon amaliyoti tajribasiga asoslangan holda, mamlakatimizning alohida tanlab olingan zonalarida texnologik parklar, erkin tadbirkorlik, sanoat ishlab chiqarish va erkin turizim zonalarini tashkil etish maqsad bo‘lar edi. Hozirgi kunda mamlakatimiz xorij tajribasini o‘rgan holda o‘zimizda mavjud qadimiy shaharlarni turistik oqimini oshirish maqsadida turizimga alohida e’tibor berilish boshlandi. Xitoy erkin iqtisodiy zonalarida ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksportni ko‘paytirish bo‘yicha to‘plangan tajribadan kelib chiqib, ular asta-sekin mamlakatimizning boshqa zonalarida ham tadbiq etilishi lozim; – mamlakatimizning aholi zich joylashgan, ortiqcha ishchi kuchlari mavjud 70 bo‘lgan zonalarida erkin tadbirkorli zonalarini tashkil etish orqali aholini ish bilan ta’minlash darajasini oshirish mumkin. Bunda ularda yaratiladigan yangi ish o‘rinlari soniga qarab, tabaqalashtirilgan tarzda soliq tartibini qo‘llash, kichik korxonalardan olinadigan yagona soliqqa soliq ta’tillari berish va korxona ixtiyorida qoladigan soliqlar summasini maqsadli ravishda korxona faoliyatini kengaytirish va modernizasiyalarga yo‘naltirilishini belgilab qo‘yish lozim; – milliy iqtisodiyotning innovatsion rivojlanish yo‘liga o‘tishida, jumladan, mahalliy xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida innovatsiyalarni joriy qilishda ilmiy texnoparklar muhim rol o‘ynaydi. AQSH va XXR tajribalariga asoslangan holda, Toshkent shahrining talabalar shaharchasi zonaida ilmiy texnoparklar tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Mazkur texnopark faoliyatini jumladan, ilmiy tadqiqot markazlari, o‘quv laboratoriyalari, ish jihozlari va uskunalar ta’minotini moliyalashtirish O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamai huziridagi Fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish Qo‘mitasi mablag lari,ʻ innovatsion loyihalar buyurtmachilari hisoblangan xo‘jalik yurituvchi sub’yektlarning homiylik mablag lari, venchur fondlari hamda chet ellik ʻ buyurtmachi korxonalar mablag lari ʻ hisobiga amalga oshirish tavsiya etiladi; – AQSH va Braziliya kabi davlatlar tajribasidan kelib chiqib, O‘zbekistonda ham erkin iqtisodiy zonalarda yaratiladigan magsulotlar tarkibida mahalliy komponentlar ulushi yuqoriroq bo‘lishini ta’minlash lozim. Buning uchun erkin iqtisodiy zonalardagi loyihalarda mahalliy xomashyoning minimal ulushi ishlab chiqarish turiga qarab belgilab qo‘yilishi maqsadga muvofiq; – erkin iqtisodiy zonalarga investorlarni yanada ko‘proq jalb etish, loyihalarni tezroq amalga oshirishni ta’minlash uchun zonalarda investorlarni ro‘yxatdan o‘tkazish uchun hujjatlarni taqdim qilishning internet orqali ishlaydigan electron usulini joriy etish amaliyotini yo‘lga qo‘yish lozim. Erkin iqtisodiy zonalarga doir maxsus internet portal tashkil etib, unda chet el investorlariga ro‘yxatdan o‘tish, zonada ish yuritish va boshqa barcha zarur ma’lumotlar bazasini yaratish eng so‘ngg i ma’lumotlar bilan ʻ to‘ldirib borish lozim. 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va Prezident farmonlari 1.1. О‘zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitutsiyаsi. – T.: “О‘zbеkistоn”, 2023. – 44 b. 1.2. 1996-yilning 25-aprelda mamlakat parlamenti O zbekistonʻ Respublikasining “Erkin iqtisodiy zonalar to g risida”gi ʻ ʻ qonuni 1.3. O‘zbekiston Respublikasi Investitsiya faoliyati to‘g risidagi ʻ qonuni 24.12.1998 y. N 719-I 1.4. O‘zbekiston Respublikasi Chet el investitsiyalari to‘g risidagi ʻ qonuni. 30.04.1998 й . N609-I 1.5. O‘zbekiston Respublikasi Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni himoya qilish choralari to‘g risidagi ʻ qonuni. 30.04.1998 й. N611-I 1.6. О‘ zb е kist о n R е spublik а si Pr е zid е ntining 2017- yil 7- f е vr а ld а gi “О‘ zb е kist о n R е spublik а sini y а n а d а riv о jl а ntirish b о‘ yi с h а H а r а k а tl а r str а t е giy а si t о‘ g ʻ risid а” gi PF -4947- s о nli F а rm о ni . 1.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF- 60-sonli “2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi to‘g risida”gi ʻ Farmoni . 1.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 25.10.2017-y. PQ-3356-son "Erkin iqtisodiy zonalar va kichik sanoat zonalari faoliyati samaradorligini oshirish borasidagi qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g risida”gi Qarori ʻ . 1.9. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 12.08.2017-y.623- son”Vazirlar Maxkamasining Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini tashkil etish chora tadbirlari to‘g risida” 2017-yil 10-apreldagi 196-sonli qaroriga qo‘shimcha ʻ kiritish,shuningdek vazirlar maxkamasining 2011-yil 10-yanvardagi “15-f-son farmayishini o‘z kuchini yo‘qotgan deb hisoblash to‘g risida” gi qarori ʻ 1.10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 08.07.2017-y. PQ-3175-son ”Erkin iqtisodiy zonalar samarali faoliyat ko‘rsatish uchun vazirliklar,idoralar va joylardagi davlat hokimiyati organlarini muvofiqlashtirishni kuchaytirish va ularni 72 mas’uliyatini oshirish chora tadbirlari to‘g risida”gi Qarori ʻ 1.11. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Shаvkаt Mirziyоyеvning Оliy Mаjlisgа Murоjааtnоmаsi. “Хаlq sо‘zi” gаzеtаsi, 2017-yil 23-dеkаbr. 1.12. Sh.M.Mirziyоyеv. Bоsh mаqsаdimiz - iqtisоdiyоtimizdа оlib bоrаyоtgаn islоhоtlаrni vа tаrkibiy о‘zgаrishlаrni kеskin сhuqurlаshtirish, хususiy mulkсhilik, kiсhik biznеs vа tаdbirkоrlikkа yаnаdа kеng yо‘l осhib bеrishdir: mаmlаkаtimizni 2016-yildа ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirish yаkunlаri vа 2017- yilgа mо‘ljаllаngаn iqtisоdiy dаsturning еng muhim ustuvоr yо‘nаlishlаrigа bаg ishlаngаn ʻ Vаzirlаr Mаhkаmаsining kеngаytirilgаn mаjlisidаgi mа’ruzа. - Tоshkеnt: О‘zbеkistоn, 2017 - 88 b. 1.13. Sh.M. Mirziyоyеv. Еrkin vа fаrоvоn, dеmоkrаtik O‘zbеkistоn dаvlаtini birgаlikdа bаrpо еtаmiz. О‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti lаvоzimigа kirishish tаntаnаli mаrоsimigа bаg ishlаngаn Оliy Mаjlis pаlаtаlаrining qо‘shmа mаjlisidаgi ʻ nutq / Sh.M. Mirziyоyеv. – Tоshkеnt : О‘zbеkistоn, 2016. - 56 b. 1.14. Sh.M.Mirziyоyеv. Tаnqidiy tаhlil, qаt’iy tаrtib-intizоm vа shахsiy jаvоbgаrlik – hаr bir rаhbаr fаоliyаtining kundаlik qоidаsi bо‘lishi kеrаk. Mаmlаkаtimizni 2016 - yildа ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаntirishning аsоsiy yаkunlаri vа 2017-yilgа mо‘ljаllаngаn iqtisоdiy dаsturning еng muhim ustuvоr yо‘nаlishlаrigа bаg ishlаngаn Vаzirlаr Mаhkаmаsining kеngаytirilgаn mаjlisidаgi ʻ mа’ruzа, 2017 - yil 14 - yаnvаr / Sh.M. Mirziyоyеv. – Tоshkеnt: О‘zbеkistоn, 2017. – 104 b. 1.15. Sh.M.Mirziyоyеv Milliy tаrаqqiyоt yо‘limizni qаt’iyаt bilаn dаvоm еttirib, yаngi bоsqiсhgа kо‘tаrаmiz. / Sh. M. Mirziyоyеv. – Tоshkеnt : О‘zbеkistоn, 2017. -592 b. II. О‘quv аdаbiyоtlаri, mоnоgrаfiyаlаr, ilmiy mаqоlа vа tо‘plаmlаr 2.1. Vaxobov.A.V”Xorijiy investitsiyalar” : Dаrslik. -T.: ”Moliya” , 2010. 2.2. Данько .Т.П Свободнье экономические зонь.М.,2010. 2.3. Друзник Я.С Свободнье экономические зонь.М.,2008. 2.4. Jumayev N . X ., Abduraximov O . Q . Jahon moliyaviy - iqtisodiy inqirozi : 73 sabablari va uni bartaraf etish muammolari . T .: Akademiknashr , 2010 y . 2.5. Maxmudov N.M., Madjidov Sh.A. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O‘quv qo‘llanma . - T .: TDIU , 2010. 2.6. Nazarova G., Xaydarov N. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: TDIU, 2010 y. 2.7. Nazarova G., Xaydarov.N, Safarov N. Erkin iqtisodiy zonalar/ prof.A.Sh. Bekburodov tahriri ostida(darslik), TDIU, 2011 y. 2.8. Приходько С.В, Особье экономичесие зонь. -М.: ИЭПР,2007 2.9. Лапуста М.Г., Старостин Ю.Л. Малое предпринимательство. - М.: ИНФРА-М, 1997. - 320 с. 2.10. О‘lmаsоv А. Iqtisоdiyоt nаzаriyаsi: Dаrslik /А.О‘lmаsоv, А.V.Vаhоbоv. -T.: Shаrq, 2006. 2.11. Макконелл К.Р., Брюс Л. Экономикс. Т-1. – М.: «Дело», 1992. 2.13. Sharipov M.R. Foreign investment in providing employment. International scientific and practical online conference on human resources: problems, solution, perspectives. February 11-12, 2021. ISSN: 2581-4230 / Journal Impact Factor 7,232. 2.14. Sharipov M.R. Mamlakatimiz iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash iqtisodiy rivojlanish garovi. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xizmat ko‘rsatish sohasida tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish: Muoammo va yechimlar Samarqand 2021-yil . 2.15. Sharipov M.R. “Samaradorlik” tushunchasining mohiyati vauni boholashda turli yondoshuvlar. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida xizmat ko‘rsatish sohasida tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish: muoammo va yechimlar Samarqand 2021 yil. III. Internet saytlari 1. www.gov.uz 2. www.lex.uz 3. www.mineconomy.uz 4. www.stat.uz 74

IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALARNI TUTGAN O‘RNI MUNDARIJA: KIRISH. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING MAZMUN VA MOHIYATI . . 7 1.1-§. Erkin iqtisodiy zonalar tushunchasi, kelib chiqishi va ularni tashkil etishning nazariy asoslari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1.2-§. Erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning obyektiv zarurati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1.3-§. Xorijiy investitsiyalarni erkin iqtisodiy zonalarga jalb qilishning xorij tajribasi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 I bob bo‘yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 II BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING HOLATI VA KO‘RSATKICHLARI TAHLILI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.1 -§ . Milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning hozirgi bosqichi va tahlili . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2.2-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zona larning tutgan o‘rni va iqtisodiy holati . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 3 2.3-§. Urgut erkin iqtisodiy zonas ining holati va ko‘rsatkichlari tahlili .. 4 8 II bob bo‘yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5 III BOB. O‘ZBEKISTONDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB QILISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3 .1 -§ . Xorijiy investitsiyalarni jalb qilishning davlat tomonidan takomillashtirish yo‘llari. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 6 3 .2-§. Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zona larga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va rivojlantirish istiqbollari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 III bob bo‘yicha xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1

XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . . . . . . . . . . . . . . . 75 KIRISH Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Jahonda erkin iqtisodiy zona larni jadal sur’atlarda rivojlantirish har qanday mamlakat iqtisodiyotining barqaror o‘sishini ta’minlovchi asosiy bo‘g in va amalga oshirilayotgan iqtisodiyʻ islohotlarning ustuvor yo‘nalishi hisoblanadi. Jumladan, Respublikamizga xorijiy investitsiyalarni faol jalb etish maqsadida erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish, ularni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini o‘rganish va O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini rivojlantirish holati tahlilini o‘rganib vujudga kelgan muammolar hamda ularni hal etish yo‘llarini bayon qilish bilan xususiyatlanadi. Bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotining barqaror o‘sishiga erishishning muhim yo‘nalishlaridan biri barcha ichki manbalardan unumli foydalanish hamda xorijiy investitsiyalarni faol jalb etishdir. Mamlakatimiz milliy iqtisodiyotining jahon xo‘jaligi tizimiga integratsiyalashuvi sharoitida mamlakatimizda eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiy rivojlanish siyosatini amalga oshirish va eksportbop mahsulotlarni ishlab chiqarish, eksport qilish, shuningdek, import o‘rnini bosuvchi yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni joriy qilishda erkin iqtisodiy zonalardan foydalanish, jumladan, mamlakatimizda “ochiq eshiklar siyosatini” amalga oshirish hamda xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilish borasida rivojlangan davlatlarning, ayniqsa, jahon xo‘jaligida tez sur’atlarda rivojlangan mamlakatlarning, jumladan, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Singapur, Turkiya, Xitoy kabi mamlakatlarning tashqi savdo-sotiq siyosati tajribalaridan unumli foydalanish milliy iqtisodiyotimizning taraqqiyotiga ijobiy samara beradi. Shunga ko‘ra, milliy iqtisodiyotni shakllantirishda tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish orqali mamlakatning tashqi savdo-sotiq jarayonini va eksport salohiyatini yuksaltirish masalasi, mamlakatimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tishning o‘ziga xos jihatlarini hisobga olishni, ayniqsa, jahon iqtisodiyoti amaliyotida 2

to‘plangan tajribalar va xalqaro qonun - qoidalar asosida mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni tashkil qilish borasida va ularni tartibga solish usullarini yanada takomillashtirish zarurligini talab etadi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishda va undagi faoliyatlarni samarali olib borishda xorij mamlakatlarining tajribalaridan va ularning usullaridan unumli foydalanish hozirgi kunning muhim masalalaridan biri hisoblanib, mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti . Mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini, xorij tajribasini samarali tashkil etishni o‘rganish va erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning moliyaviy masalalarini samarali olib borish istiqbollari hamda takomillashtirish predmeti bo‘lib hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Ishining mаqsаdi О‘zbеkistоn da erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish faoliyatini o‘rganish hamda uni rivojlantirishning moliyaviy holatini tahlil qilish va milliy iqtisodiyotni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalar rolini oshirish masalalariga qaratilgan ilmiy- amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari : – erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etish va rivojlantirishning nazariy jihatlarini bayon qilish; – O‘zbekistonda erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining me’yoriy-huquqiy asoslarini o‘rganish; – mamlakatimizda erkin iqtisodiy zonalar faoliyatining moliyaviy asoslarini o‘rganish; – milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy zonalarga investitsiyalarni jalb qilish faoliyatini tahlilini amalga oshirish; – milliy iqtisodiyotda erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishda xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni amalga oshirishda iqtisodiy-huquqiy asoslarini o‘rganish; – mamlakatimiz milliy iqtisodiyotini rivojlantirishda erkin iqtisodiy zonalarning o‘rni va ahamiyatini tahlil qilish; 3

– erkin iqtisodiy zonalarda xorijiy investitsiyalar faoliyatini amalga oshirishni tahlil qilish; – respublikamizda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy zonalarning tutgan o‘rnini aniqlashdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining obyekti sifatida Samarqand viloyati Urgut tumani Erkin iqtisodiy zonasida faoliyat yuritayotgan sanoat korxonalari xo‘jalik faoliyati olingan. Tadqiqotning usullari. Bitiruv malakaviy ishida tizimli tahlil, guruhlashtirish, induksiya-deduksiya, mantiqiy va taqqoslama tahlil, abstrakt- mantiqiy fikrlash, statistik va omilli tahlil kabi usullardan foydalanilgan. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati. Ishda keltirigan nazariy va amaliy takliflar respublikamizga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, erkin iqtisodiy zonalardagi dolzarb muammolarni hal qilish, investitsion faoliyatni samarali tashki etish va tartibga solish amaliyotida qo‘llanishishi mumkin. Shuningdek, “Iqtisodiyot nazariyasi”, “O‘zbekiston milliy iqtisodiyoti” va “Mikrоiqtisоdiyоt” fаnlаri о‘quv dаsturlаrini tаkоmillаshtirish vа о‘qitish jаrаyоnidа fоydаlаnish mumkin. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Jahon iqtisodiyoti amaliyotida erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdagi to‘plangan tajribalar va xalqaro qonun- qoidalar asosida milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalarni jalb etishda erkin iqtisodiy zonalarning tutgan o‘rni bo‘yicha o‘zlarining alohida hissalarini qo‘shgan xorijiy va mahalliy iqtisodchi olimlardan: Aleshin V.A., Zotova A.I., Vahobov A.V., Malikov T.S., Haydarov N.H., Jo‘rayev A.S. va Z.Yo‘ldoshevlarning ilmiy tadqiqotlari, o‘quv qo‘llanmalari va darsliklari ilmiy-nazariy jihatlarini tadqiq qilgan 1 . 1 Алешин В.А., Зотова А.И. Финансы: учебник. - Ростов н/ Д: Феникс, 2009 г. – 346 стр. Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. – T.: Iqtisod-moliya, 2008. – 316 b.; Jo’raev A.S. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishning samarali yo’llari. – Toshkent: “Fan”, 2004. – 243 b.; Malikov T. Soliqlar va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. – Toshkent: “Akademiya”, 2002. – 204 b.; Haydarov N.H. Soliqlar va soliqqa tortish masalalari: O’quv qo’llanma. – Toshkent: “Akademiya”, 2007. – 256 b..; Yo’ldoshev Z., Malikov T. Uy xo’jaligi moliyasi. o’quv qo’llanma, Toshkent “IQTISOD-MOLIYA”, 2008. - 105 b.; Malikov T.S., Haydarov N.H. Moliya: umumdavlat moliyasi. / O’quv qo’llanma. - Toshkent: “Iqtisod-moliya”, 2009. – 556 b. 4

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi . Ish tаrkibiy jihаtdаn 72 bеtdаn ibоrаt bо‘lib, kirish, 3 ta bоb, 8 tа pаrаgrаf, хulоsа vа tаkliflаr hаmdа foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY ZONALAR NING MAZMUN VA MOHIYATI 1.1-§. Erkin iqtisodiy zonalar tushunchasi, kelib chiqishi va ularni tashkil etishning nazariy asoslari Bugungi kunda zamon taraqqiyot etayotgan bir vaqtda davlatlar ertangi kelajagi va bugunini o‘ylab turli xil ishlar olib boradi. Bunga sabab davlatlarning rivojlanishi, o‘sib kelayotgan yosh avlodni ertangi kelajagi uchun ularni ish bilan ta’minlash maqsadida mahalliy va xorijiy sarmoyadorlarni jalb qilib o‘zi bosh islohatchi bo‘lib turli xil sohalarga moslashgan faoliyat olib borishga harakat qiladi. Shulardan misol tariqasida erkin iqtisodiy zonalardir . Erkin iqtisodiy zona – davlatlararo kelishuvlarga yoki maxsus qonunlarga muvofiq, xo‘jalik va tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug ullanishi uchun imtiyozli soliq, moliya bojxona vaʻ erkin valyuta konvertatsiya, huquqiy sharoitlar joriy qilanadigan joydir. Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalar ko‘p hollarda davlatlararo tutash zonalarda (bir necha davlatlarning chegaralari tutashgan zona), xalqaro aeroportlar, port shaharlarda (Masalan Malayziya yoki Janubiy Koriya) yoki transport yollari tutashgan zonalarda (Buyuk ipak yo‘li o‘tgan davlatlar yoki Yevropa ittifoqi zonalari). Erkin iqtisodiy zonalarda alohida xalqaro huquqiy status joriy qilinadi. Lekin u qayerda joylashishidan qat’iy nazar, shu mamlakatning ajralmas bo‘lagi hisoblanadi, barcha amaliyotlar (yer ajratish firma va kompaniyalarni tashkil etish, chegaradan yuklarni, tovarlarni olib kirish va olib chiqish). Xorijiy va mahalliy tadbirkorlarni jalb etish maqsadlarida tashkil etiladi va ularda zarur ishlab chiqarish va ish yuritish infratuzilmasi barpo etiladi. Erkin iqtisodiy zonalarni tashkil etishdan maqsad ko plab ʻ yangi texnologiya, investitsiyalarni jalb qilib, 5

Похожие

MILLIY IQTISODIYOTDA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA ERKIN IQTISODIY HUDUDLARNI TUTGAN O’RNI
Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
Registon ansamblining Samarqand tarixida tutgan o‘rni
Harakatlar strategyasi O‘zbekiston boshqaruvidagi islohotlar
ZAMAXSHARIYNING “MUXTASAR” ASARINING ARAB LINGVISTIKASIDA TUTGAN O‘RNI