logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI

LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI

Загружено в:

20.11.2024

Скачано:

0

Размер:

530 KB
Скачать
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI FAYZULLAYEVA NAVRUZA AMRIDIN QIZI LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI MALAKAVIY BITIRUV ISHI 51201100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi Ilmiy rahbar (PhD), dots. D.Islamova Samarqand – 2024 1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI FAYZULLAYEVA NAVRUZA AMRIDIN QIZI LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI MALAKAVIY BITIRUV ISHI 51201100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) bakalavriat ta’lim yo‘nalishi Ilmiy rahbar (PhD), dots. D.Islamova Rasmiy taqrizchi (PhD), dots. D.Mamirova Malakaviy bitiruv ishi O‘zbek tilshunosligi kafedrasining 2024-yil 21- maydagi majlisida muhokama qilingan va YaDAK himoyasiga tavsiya etilgan (10-sonli bayonnoma). Kafedra mudiri f.f.n., dots. Sh.Mahmadiyev Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2024-yil ____iyundagi yig‘ilishida himoya qilingan va ____ ball bilan baholangan (______ sonli bayonnoma). YaDAK raisi: prof. R.Sayfullayeva A’zolari: ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ Samarqand – 2024 2 MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………4 I. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA SO‘Z BADIIY-TASVIRIY VOSITA SIFATIDA …………………………………………………………………………8 1.1. Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixi……………………………………..8 1.2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari badiiy san’atlarni ̶ hosil qilivchi vosita sifatida…………………………………………………..…..19 II. BOB. LUTFIY ASARLARIDA SO‘ZLARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATIGA KO‘RA TURLARI …………………………..……………33 2.1. Lutfiy ijodida omonimlarning qo‘llanilishi…………………………………..33 2.2. Lutfiy ijodida sinonimlarning qo‘llanilishi…………………………………..39 2.3. Lutfiy ijodida antonimlarning qo‘llanilishi ………………………………….50 XULOSA …………………………………………………………………………62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..64 3 ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Jahon tilshunosligida til tarixi, uning taraqqiyotiga oid bosqichlar, qadimgi yozma yodgorliklarni o‘rganish va tahlil qilish hech qachon ahamiyatini yo‘qotmaydigan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki har qanday tilning rivojida uning tarixida kechgan fonetik, leksik, grammatik jarayonlarning o‘ziga xos o‘rni bor. Bu jarayonlarni tadqiq etish ma’lum bir millat tarixiga, madaniyatiga, ma’naviyatiga oid qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lish imkonini beradi. Dunyo tilshunosligida turkiy tillarni tarixiy aspektda o‘rganishga doir eng ko‘p izlanishlar olib borilgan. Bu tadqiqotlarda turkiy tillarning tarixiy taraqqiyoti, genezisiga doir ma’lumotlar keltirilgan, ularning umumiy hamda farqli xususiyatlariga oid ilmiy xulosalar havola qilingan. Tarixiy yozma manbalar tilini, xususan, Lutfiy “Devon”i leksikasini o‘rganish, shu asosda XIV-XV asr eski o‘zbek adabiy tiliga oid xususiyatlarni, xalq tili va adabiy til mushtarakligini tadqiq etish, “Devon” tarkibiga kiritilgan janrlardagi muallifning tildan foydalanishdagi mahoratini aniqlash, asar so‘z boyligini yoritish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar mumtoz manbalarni o‘rganish va targ‘ib etishning davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishiga zamin hozirladi, har bir lingvist-tadqiqotchi oldiga ulkan maqsad va vazifalarni qo‘ydi: “... tarixiy-madaniy merosimiz namunalarini har tomonlama chuqur o‘rganish, buyuk alloma va mutafakkirlarimizning jahon ilm-fani va sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan beqiyos hissasini targ‘ib etish, shu asosda yurtdoshlarimiz, avvalo, yosh avlodimizni xalqimizning buyuk ma’naviy merosiga hurmat, ona yurtimizga mehr va sadoqat ruhida tarbiyalashga qaratilgan ishlarning natijadorligini tubdan oshirish bo‘yicha dolzarb vazifalar turganini alohida ta’kidlash lozim”. 1 Navoiygacha bo‘lgan davr adabiyotida Lutfiy asarlari mumtoz adabiyotimizning eng yorqin namunalaridan biri hisoblangan va bu davr tiliga xos jihatlarni ham o‘zida aks ettirgan. Shu boisdan Lutfiy “Devon”i tarkibiga kiritilgan janrlardagi tilning shakl va ma’no 1 O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 24-maydagi PQ-2995-son “Qadimgi yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-yil 25-may. 4 munosabatiga ko‘ra turlarini o‘rganish turkiy tillarning, jumladan, o‘zbek tilining keng imkoniyatlarini yoritishda, semantik jarayonlarni tadqiq etishda, buyuk shoir qarashlarini, so‘z qo‘llash mahoratini tahlil qilishda ahamiyatlidir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Lutfiy ijodi til xususiyatlarining ayrim jihatlari turkologiya va o‘zbek tilshunosligida ma’lum darajada tadqiq etilgan. Shoir ijodida qo‘llangan turkiycha, arabcha, forscha birliklarning statistikasi V.A.Artomoshina tomonidan amalga oshirilgan. 2 B.Bafoyev Lutfiy ijodidagi 100 ta so‘zni zamondoshlari Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy ijodidagi 100 ta so‘z bilan qiyoslab, shoir ijodida o‘z va o‘zlashgan qatlam birliklarining qo‘llanilish darajasini aniqlagan. A.Muxtorov va U.Sanaqulov kabi tilshunos olimlar shoir ijodining tili va uslubi, xalq tiliga yaqinlik darajasini tadqiq etgan. 3 Tilshunos G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudovlar Lutfiy asarlari til xususiyatlarining grammatik hamda sintaktik jihatlarni o‘rgangan. 4 Dialektolog X.Doniyorov Lutfiy ijodidagi qipchoq dialekti elementlarini monografik ruhda tadqiq etgan. 5 Tadqiqotning maqsadi . Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixini va uning tilshunoslikdagi ahamiyatini yoritish, Lutfiy “Devon”idagi so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash, bu birliklarning badiiy san’atlarni hosil qilishdagi o‘rnini yoritish, ularni tarixiy-etimologik, leksik-semantik, funksional-stilistik jihatdan o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixini yoritish; - Mumtoz adabiyotda so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarining badiiy san’atlarni hosil qilishdagi o‘rnini tadqiq etish; - Lutfiy ijodining o‘zbek adabiy tili rivojidagi ahamiyatini ko‘rsatish; - Undagi til birliklarining shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini leksikasi misolida tadqiq etish; 2 Қ урбонов Т . Бадиий асар тили ва услуби масалалари. Ихтисослик (танланма) фанидан маър у залар матни. Самар қ анд, 2006. – Б. 120 ; Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. – Т.: Фан, 1985. – 157 . 3 Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Т.: Ўқитувчи , 1995. – 161 б. 4 Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – 528 b. 5 Дониёров Х. Эски ўзбек адабий тили ва қипчоқ диалектлари. – Т., 1976. – 140 б. 5 - “Devon” tarkibida qo‘llangan omonimlar va ularga xos xususiyatlarni o‘rganish; - “Devon”dagi sinonimlar, ularning turlarini tahlil qilish; - “Devon”da uchrovchi antonimlar va ularning ifodalanishini tadqiq etish; - Asar leksikasining hozirgi o‘zbek adabiy tili va o‘zbek shevalariga munosabatini belgilash; - Muallifning so‘z qo‘llash mahoratini ochib berish. Tadqiqotning obyekti sifatida Lutfiyning 1987-yil G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti tomonidan nashr etilgan “Devon”i tanlangan. Malakaviy bitiruv ishining ilmiy yangiligi quyidagilar bilan belgilanadi: - O‘zbek tilshunosligi va turkologiyada mumtoz asarlar tilining tadqiqiga doir izlanishlar umumlashtirilib, ularning o‘ziga xos jihatlari, tilimiz tarixi, taraqqiyotining o‘rganilishidagi ahamiyati yoritilgan. - Mumtoz adabiyotda an’anaviy tarzda qo‘llanilgan tazod, manoqib, tanosub, tajnis, iyhom kabi badiiy san’atlarning hosil bo‘lishida omonim, sinonim, antonimlarning o‘rni tahlillar asosida ochib berilgan. - Lutfiy asarlari tilidagi omonim, sinonim, antonimlarning yuzaga kelishidagi omillar, ularning so‘z turkumlari doirasida qo‘llanilishi, turlari o‘z yoki o‘zlashma qatlamga mansubligi, ba’zilarining etimologik jihatlari, hozirgi o‘zbek adabiy tili va shevalarga munosabati, badiiy matndagi uslubiy vazifasi aniqlangan. - Lutfiy ijodi misolida XIV-XV asr eski o‘zbek adabiy tili leksikasining ba’zi jihatlari, undagi o‘zgarishlar yoritilgan. Malakaviy bitiruv ishining ahamiyati. Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida Lutfiy asarlari tilini o‘rganish bo‘yicha izlanishlar olib borish va shu bilan birgalikda XIV-XV asr eski o‘zbek adabiy tiliga xos xususiyatlarni yoritish, bu davr omonim, sinonim, antonimlari lug‘atini tuzishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar til tarixi, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar olib borishda material vazifasini bajaradi. 6 Malakaviy ishda to‘plangan ma’lumotlardan til tarixi, turkologiya, badiiy asar tili, leksikologiya, semasiologiya kabi sohalar bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar yaratishda ham foydalanish mumkin. Malakaviy bitiruv ishining tuzilishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 67 sahifani tashkil etadi. I.BOB. MUMTOZ BADIIY ADABIYOTDA SO Z BADIIY-ʻ TASVRIY VOSITA SIFATIDA 1.1. Mumtoz asarlar tilining o rganilish tarixi ʻ 7 Har bir adabiy tilning hozirgi holatini to‘g‘ri belgilash, uning taraqqiyotiga oid jihatlarni aniqlash, avvalo, uning tarixini mukammal o‘rganishdan boshlanadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi, rivojlanishi bevosita eski o‘zbek adabiy tili davriga borib taqaladi. Bu davrga mansub til birliklari tadqiqida mumtoz adabiyot namunalari birdan bir asos vazifasini o‘taydi. Muayyan millat va jahon adabiyotida muhim o‘rin tutadigan, eng sara, yetuk ijod namunalari mumtoz adabiyot nomi ostida birlashtiriladi. O‘zbek adabiyoti ham ana shunday buyuk va boy adabiy xazinaga ega. Mumtoz asarlarning qimmati faqatgina uning badiiyligi bilan belgilanmasdan til xususiyatlari bilan ham baholanadi. Chunki har qanday asarning jozibasi dastlab uning tilida namoyon bo‘ladi: “Badiiy asarning sifati va qimmati, yozuvchining individual uslubi, birinchi navbatda, uning maqsad o‘qini nishonga bexato uradigan jozibador tili bilan belgilanadi”. 6 Mumtoz asarlar tili nafaqat biror ijodkorning poetik mahoratini aks ettirishda, balki ma’lum bir tarixiy jarayon, xalq turmush tarziga, bu davrda qo‘llanilgan til birliklariga oid jihatlarni yoritishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan mumtoz asarlar tilining o‘rganilishi til tarixi va turkologiyaning asosiy vazifalaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Biz ishimizning bu qismida shu bugunga qadar mumtoz asarlar tilining o‘rganilishiga oid olib borilgan ba’zi tadqiqotlar va ularning qisqacha tavsifiga to‘xtaldik. Chunki mumtoz asarlar matnini lingvistik aspektda tahlil qilishga qaratilgan tadqiqotlar ijtimoiy masalalarni hal qilish, til va nutq, nutq madaniyatiga doir tushunchalarni o‘zlashtirish, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichi xususiyatlarini o‘rganish, yosh avlodni har tomonlama barkamol, yuksak intellekt sohibi sifatida tarbiyalashda ahamiyatlidir. Mumtoz asarlar tili tadqiqida Navoiygacha bo‘lgan davr adabiyotida “Qutadg‘u bilig” va “Qissasi Rabg‘uziy” asarlarining leksik, fonetik hamda morfologik jihatdan o‘rganilishi alohida ajralib turadi. “Qutadg‘u bilig” turkiy tilda yaratilgan ilk badiiy doston sanaladi. Asar milodiy 1069-1070-yillarda bolasog‘unlik ijodkor Yusuf Xos Hojib tomonidan Qashg‘ar hukmdori Tamg‘ach ulug‘ Bug‘roxonga bag‘ishlab yozilgan. Doston 6 Дониёров X., Иулдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – Б. 79. 8 hajmi 6409 bayt bo‘lib, 73 bobdan iborat. “Qutadg‘u bilig”ning 1439-yil Hirotda uyg‘ur yozuvida ko‘chirilgan Vena, 1896-yilda arab yozuvida ko‘chirilgan Qohira, Namangan nusxalari fanga ma’lumdir. Turkologiyada asar nomi turlicha tabdil qilinadi: H.Vamberi, V.Radlov, R.Arat. V.Tomsen kabi turkologlar dostonni “Baxt keltiruvchi bilim”, S.Malov “Baxtli boshqaruv’’, V.Bartold “Podshoh qiluvchi bilim’’, A.Kononov “Baxt beruvchi bilim”, A.Fitrat “Baxtliklanish bilimi”, Q.Karimov, B.To‘xliyev “Saodatga yo‘llovchi bilim” deb nomlaydi. “Qutadg‘u bilig”dek noyob asarni ommalashtirishda Valizoda va Abdurauf Fitratning hissasi katta. Fitrat asarning Namangan nusxasidan namunalar e’lon qiladi. O‘zbeklar orasida birinchilardan professor unvoniga sazovor bo‘lgan olim “Qutadg‘u bilig” ning XX asrdagi yirik tadqiqotchilaridan biri sifatida e’tirof etiladi. Bir qator tadqiqotlar “Qutadg‘u bilig’’ni nashr etish, ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlashga bag‘ishlangan. Q.Karimov birinchilardan bo‘lib dostonning hozirgi o‘zbek adabiy tiliga tabdil qilishdek mashaqqatli vazifani bajardi. Birinchi tabdil matnidagi nuqsonlarni bartaraf etib, qayta nashr ettirdi. “Devonu lug‘otit-turk”, “Hibat ul-haqoyiq”, “Qutadg‘u bilig” asarlaridagi A harfi bilan boshlanuvchi leksemalarni o‘z ichiga jamlagan “Qadimgi turkiy til lug‘ati”ni nashrga tayyorladi. Doston til xususiyatlarini monografik planda o‘rganish XX asr oxirlarida boshlandi. R.Arziyev asarning leksik-stilistik xususiyatlariga bag‘ishlangan nomzodlik dissertatsiyasini himoya qildi. “Qutadg‘u bilig” matnining lingvostilistik tahlilini amalga oshirdi. Metafora, epitet kabi tasvir usullariga keng to‘xtaldi. Tadqiqot natijalariga tayanib, otlardan hosil qilingan metaforalarning ko‘pligini asoslab berdi. Inson tana qismlari (bosh, jigar, bo‘yin, yuz), hayvon nomlari (arslon, bo‘ri, ot, qo‘y) asosidagi metaforalarni izohladi. Asar g‘oyasini ifodalashga xizmat qiladigan grammatik, leksik va uslubiy vositalarni tahlil qildi. Yusuf Xos Hojib ijodidagi kontekstual, okkazional antonimlarni keltirib o‘tdi. 7 7 Арзиев Р. Лексико-стилистические особенности языка поэмы «Кутадгу билик» Юсуфа Хас Хаджиба. Дисс. канд. филол. наук.– Алмата, 1991. 9 O‘zbek tilshunosligida “Qutadg‘u bilig” ni lingvistik aspektda tadqiq qilishni Q.Karimov boshlab berdi. Doston matnidagi kelishiklar kategoriyasini maxsus tadqiq qildi. E.Fozilov “Qutadg‘u bilig” da qo‘llangan so‘zlarning 2854 tasi “Древнетюркский словарь” da keltirilganini qayd etdi. Q.Sodiqov dostonning uyg‘ur yozuvidagi matni asosida fonetik-grafik, morfologik va leksik xususiyatlarini o‘rgandi. Yodgorlik tilida to‘qqizta unlining mavjudligi, singarmonizm qonuniyatining qat’iy amal qilishini aniqladi, asar leksikasini 21 mavzuiy guruhga ajratib tahlil qildi. Olim XI-XII asr uyg‘ur yozuvli turkiy yodgorliklarning grafik-fonetik hamda til xususiyatlari borasida ilmiy izlanishlar olib bordi. XI asrdagi diniy qarashlar, astroponimlarga oid maqolalar e’lon qildi. 8 Dostonning uyg‘ur yozuvli Hirot nusxasini atroflicha tadqiq qildi. Q.Sodiqovning ilmiy izlanishlari asarni o‘rganuvchilar uchun qimmatli manba hisoblanadi. Doston matni yuzasidan izlanishlar hozirga qadar davom etayotgan bo‘lib, asar leksikasiga oid barcha jihatlarni qamrab olgan filologiya fanlari bo‘yicha falsafa fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun tilshunos M.Xolmuradova tomonidan dissertatsiya yoqlandi. 9 3 bobdan iborat dissertatsiyada “Qutadg’u bilig” dostonining jahon va o‘zbek turkologiyasida o‘rganilishi , asar leksikasining statistik va tarixiy-etimologik tahlili, o‘z va o‘zlashma qatlam leksikasi, asar tarkibida qo‘llanilgan so‘zlarning semantik tavsifi, doston leksikasining funksional-stilistik xususiyatlari yoritildi. Tadqiqotda “Qutadg’u bilig” asarida qo‘llangan 3370 ta leksemaning statistik tahlili amalga oshirildi. Doston tarkibida qo‘llanilgan turkiy, arabcha, fors-tojikcha, sanskritcha, so‘g‘dcha, xitoycha so‘zlar soni va foizi aniqlandi. Bu so‘zlarning hozirgi o‘zbek adabiy tili hamda shevalariga munosabati yoritildi. “Qutadg’u bilig” leksikasi ijtimoiy-siyosiy terminlar, harbiy terminlar, savdo-sotiq terminlari, tibbiy terminlar, antroponimlar, oziq-ovqat va ichimlik nomlari kabi semantik guruhlarga bo‘lib o‘rganildi. Polisemantik so‘zlar, metafora, metonimiya, sinekdoxa usulida ma’no ko‘chish turlarining asardagi o‘rni 8 Содиқов Қ. XI–XIV аср уйғур ёзувли туркий ёдгорликларнинг график-фонетик хусусиятлари. Филол. фан. док...дисс. – Т., 1992. – Б. 230. 9 Холмурадова М . «Қутадғу билиг» лексикаси. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс. – T., 2019. – 141 б. 10 va uslubiyati izohlandi. Dostondagi omonimiya, sinonimiya, antonimiya hodisalari yoritildi. Bu tadqiqot o‘zigacha bo‘lgan izlanishlarni umumlashtirgani hamda asar leksikasining mukammal o‘rganilganligi bilan tilshunosligimizda alohida ajralib turadi. O‘zbek mumtoz adabiyotidagi ilk nasriy asarlardan biri bo‘lgan “Qisasi Rabg’uziy” adabiyotimiz va tilshunosligimizning nodir xazinalaridan biri hisoblanadi. Xorazmlik vatandoshimiz Nosiruddin Burhoniddin o‘g‘li Rabg‘uziy tomonidan 1309-1310-yillarda yaratilgan bu asar e’tiborli mo‘g‘ul beklaridan Nosiruddin To‘qbug‘aga bag‘ishlanadi. “Qisasi Rabg’uziy” islom olamidagi 33 payg‘ambar, 4 xalifa, 7 tarixiy shaxs haqidagi 72 qissadan iborat bo‘lib, o‘zbek yozma adabiyotidagi ilk yozma, kompozitsion jihatdan yetuk qissa sifatida e’tirof etiladi. Asarda o‘zbek mumtoz adabiyotidagi ilk g‘azal (“Kun hamalg‘a kirdi..”) namunasi bilan birgalikda 600 misra she’r ham keltiriladi. Yodnomaning turli davrlarda ko‘chirilgan bir nechta qo‘lyozma nusxalari mavjud bo‘lib, ular dunyoning turli kutubxona va qo‘lyozma fondlarida saqlanadi. Mavjud qo‘lyozmalarning dastlabkisi XV asrda ko‘chirilgan bo‘lib, hozir Britaniya muzeyida saqlanadi. O‘zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti fondida qissaning yettita qo‘lyozma va o‘n uchta bosma nusxasi saqlanadi. “Qisasi Rabg’uziy” o‘zida o‘rta turk davri til xususiyatlari va XII asr leksikasiga oid ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy, maishiy, kasb-hunar atamalarini aks ettirishi bilan tilshunosligimizda muhim manba hisoblanadi. Asarni sintaksis, morfologik, leksik jihatdan jahon va o‘zbek tilshunosligida S.Chagatay, S.E.Malov, Y.Shinkyevich, A.Abrajyev, V.Dammelar, H.Dadaboyev, B.Abdushukurov kabi olimlarimiz tadqiq etishgan. Bu ishlar orasida B.Abdushukurov izlanishlari alohida ajralib turadi. B.Abdushukurov “Qisasi Rabg’uziy” leksikasi” nomli tadqiqotida asar tilidagi leksik birliklarni alohida tadqiq etadi. 10 Tadqiqotda “Qisasi Rabg’uziy” asarining yaratilishi, nusxalari, o‘rganilishi haqida ma’lumotlar keltiriladi. 10 Абдушукуров Б. «Қисаси Рабғузий» лексикаси. – Т.: Akademiya, 2008. – 192 б. 11 Leksikasi statistikasi beriladi. Yodnoma tilida jami 5511 ta leksema qo‘llanganligi, shundan 2943 tasi turkiy, 2155 tasi arabiy, 330 tasi forsiy qatalamga mansubligi, undan tashqari, asarda 6 ta xitoycha, 5 ta sanskritcha, 6 ta so‘g‘dcha so‘z borligi qayd etiladi. 11 Bu so‘zlar ot, sifat, son, olmosh, fe’l ravish kabi mustaqil, ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama singari yordamchi so‘z turkumlariga va undov, modal kabi guruhlarga bo‘lib o‘rganiladi. Yodnoma tilidan misollar keltiriladi. “Qisasi Rabg’uziy” tilidagi leksik birliklar antroponimlar, shaxs tushunchasini ifodalovchi so‘zlar, inson va uning ta’na a’zolari nomlari, qavm-qarindoshlik, yaqinlik ma’nolarini anglatuvchi, musiqa asboblari va kuy bilan bog‘liq, mavhum tushunchalarni ifodalovchi, ijtimoiy-siyosiy , savdo va pul munosabatalari bilan aloqador, diplomatik, harbiy, geografik obyekt tushunchasini ifodalovchi kabi 35 mavzuiy guruhga bo‘lib tadqiq etiladi. B.Abdushukurov o‘z tadqiqotida “Qisasi Rabg’uziy” leksikasi doirasida kuzatilgan omonimlik, sinonimlik, antonimlik hodisasiga ham to‘xtalib, ularni yuzaga keltiruvchi omillarga alohida to‘xtaladi. Omonim, sinonim, antonimlarning badiiy matndagi vazifasi, uslubiy jihatlarini yoritib beradi. Turkologiya hamda til tarixida o‘zbek adabiy tili tarixini o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Bu borada yirik rus olimlari V.V.Radlov, S.Y.Malov, A.K.Borovkov, A.N.Kononov, N.A.Baskakov, A.M.Shcherbak kabilar bilan bir qatorda G‘.Abdurahmonov, U.Tursunov, S.Mutallibov, E.Fozilov, A.Rustamov, Sh.Shukurov, B.O‘rinboyev, A.Muxtorov, U.Sanaqulov singari o‘zbek tilshunoslarining hissalari beqiyos. Ular orasida A.Muxtorov va U.Sanaqulovning ishlari alohida ajralib turadi. Ikki tilshunos hammuallifligida yaratilgan “O‘zbek adabiy tili tarixi” 12 tadqiqotida adabiy til va jonli so‘zlashuv tili, adabiy til uslublari, adabiy til va badiiy adabiyot tili, o‘zbek adabiy tili tarixini davrlashtirish, turkiy tillar tasnifi, o‘zbek tili tarixini davrlashtirish, o‘zbek xalqi va o‘zbek xalq tilining tashkil topishi kabi masalalar aks etadi. “Qutadg‘u bilig”, “Devonu lug‘otit-turk”, “Hibat ul-haqoyiq”, “Devoni hikmat”, “Qisasi Rabg‘uziy”, “O‘g‘uznoma”, “Tafsir”, “Xusrav va Shirin” singari asarlarning tili va uslubi 11 Абдушукуров Б. «Қисаси Рабғузий» лексикаси. – Т.: Akademiya, 2008. – Б. 16. 12 М ухторов А ., Сана қ улов У . Ўзбек адабий тили тарихи . – Т .: Ўқитувчи , 1995. – 161 б . 12 masalalari, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy hamda Alisher Navoiy asarlari til xususiyatlari yoritiladi. “O‘zbek adabiy tili tarixi” da berilgan Atoiy va Sakkokiy asarlari tiliga xos jihatlar bir qadar muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki XV asrda yashab ijod etgan, Navoiy nazariga tushgan shoirlar Atoiy hamda Sakkokiy hayoti va ijodiga oid ma’lumotlar, afsuski, bizgacha juda oz miqdorda yetib kelgan. Tabiiy, ular asarlari tili borasidagi izlanishlar o‘zbek tilshunosligida yetarli darajada emas. “O‘zbek adabiy tili tarixi’’da Atoiy hamda Sakkokiy tili va uslubiga oid quyidagi ma’lumotlar muhim ahamiyatga ega: “Atoiy o‘z g‘azallarida adabiy til va jonli xalq tilining turlicha badiiy-tasviriy vositalarini mohirlik bilan qo‘llash asosida sifatlashlar, mubolag‘a va o‘xshatishlar yaratadi. Uning asarlarida umumxalq tiliga xos quyma iboralar, xalq maqollari va hikmatli so‘zlar ko‘p uchraydi... Atoiy asarlarida eski turkiy adabiy tilga xos fonetik, leksik va grammatik xususiyatlar juda kam uchraydi. Ilik (qo‘l), uchmoq (jannat), bikin (kabi), cherik (askar), bilmam (bilmayman) kabi shakllar uchraydi. Ba’zan -duk affiksli sifatdosh, qaratqich kelishigi shaklining kesim vazifasida kelishi kabilar ko‘zga tashlanadi. Sakkokiy asarlari tilida shu davr o‘zbek tili uchun xos yangi shakllar bilan birga eski adabiy til unsurlari ham qo‘llangan. Fonetik jihatdan unlilar va undoshlar ohangdoshligi saqlangan: tuttuk, yozuqum,jong‘a kabi. Jo‘nalish kelishigining -a, -na shaklida kelishi uchraydi. Leksik jihatdan qamug‘ (hamma), tikin-tekin (gacha), bitik, bikin kabi so‘zlar ishlatilgan”. 13 To ‘g‘ri, bu ma’lumotlar Atoiy hamda Sakkokiy asarlari haqida to‘liq ma’lumot bera olmaydi. Ammo bu borada olib boriladigan keying ilmiy ishlar uchun asos vazifasini o‘taydi. Navoiy ta’biri bilan aytganda “o‘z zamonasining malik ul-kalomi” bo‘lgan Lutfiy ijodi mumtoz adabiyotimizda alohida o‘rin tutadi. O‘z davrida Xuroson hamda Movarounnahrda yuz bergan juda ko‘p tarixiy voqealarning guvohi bo‘lgan zullisonayn shoir Lutfiyning butun faoliyati o‘zbek adabiyoti, o‘zbek adabiy tili rivojiga qaratilgan. E.Ahmadxo‘jayevning aniqlashicha, shoir qalamiga mansub mavjud she’rlarning umumiy miqdori 2775 bayt yoki 5550 misradan iborat. Ularning katta qismi (2086 bayt) g‘azal janrida yozilgan. Bizgacha shoirning 13 Мухторов А ., Сана қ улов У . Ўзбек адабий тили тарихи . – Т .: Ўқитувчи , 1995. – Б . 105-107. 13 XVI-XX asrlar mobaynida ko‘chirilgan turkiy devonining 33 qo‘lyozma nusxasi yetib kelgan bo‘lib, ular Toshkent, Dushanbe, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sank-Peterburg kutubxonalari qo‘lyozma fondida saqlanadi. Garchi adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan Lutfiy ijodi ko‘p bor o‘rganilgan bo‘lsa-da, shoir asarlari tili borasida alohida, yirik hajmli tadqiqot olib borilmagan. Izlanishlarimiz natijasida shu ayon bo‘ldiki, Lutfiy asarlari tili xususiyatlari borasida faqatgina u ijod qilgan davr yuzasidan olib borilgan monografik xarakerdagi ishlarda umumiy ma’lumotlar ko‘zga tashlanadi. Turkologiyada XV asrning birinchi yarmida ijod qilgan shoirlar tilida arabcha, forscha, turkiycha so‘zlar nisbati aniqlanganda Lutfiy ijodidagi so‘zlar quyidagi nisbatlarda beriladi: 14 B.Bafoyev “Navoiy asarlari leksikasi” monografiyasida Navoiygacha bo‘lgan davrda turkiy tilda ijod qilgan shoirlar - Lutfiy, Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy ijodidan 100 ta so‘z tanlab olinib, forsiycha, arabcha, turkiycha so‘zlar miqdori aniqlanganda Lutfiy ijodi bo‘yicha quyidagicha statistikaga duch kelinadi: “Lutfiy g‘azalidagi 100 ta so‘zdan eski o‘zbekchasi 71 ta, arabchasi 16 ta, fors-tojikchasi 9 ta bo‘lib, yana fors-tojikcha+arabcha, arabcha+o‘zbekcha tiplardan iborat. Takrorlar 20 ta bo‘lib, eski o‘zbekcha 17 ta, arabcha 2 ta va fors-tojikcha 1 tani 14 Қ урбонов Т . Бадиий асар тили ва услуби масалалари. Ихтисослик (танланма) фанидан маър у залар матни.- Самар қ анд, 2006. - Б. 120. 14 tashkil qiladi”. 15 Bu ma’lumotlardan ko‘rinadiki, Lutfiy asarlari leksikasi statistikasi bo‘yicha qisman bo‘lsa-da izlanish olib borilgan. Lutfiy asarlari tili bo‘yicha yana bir monografik ruhdagi tadqiqot X.Doniyorovga tegishli bo‘lib, “Eski o‘zbek adabiy tili va qipchoq dialektlari” asarida o‘z ifodasini topadi. Tilshunos unda Lutfiy ijodidagi qipchoq dialektlari elementlarining qo‘llanilishini yoritib beradi. Tadqiqotda Lutfiy g‘azallaridagi qipchoq dialekti elementlaridan namunalar keltirilib, ularning nisbati Navoiy asarlari tarikibidagidan ko‘pligi qayd etiladi. 16 Lutfiy ijodidagi til birliklarining fonetik, morfologik, sintaktik jihatlari G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov hammuallifligida yaratilgan “O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi” darsligida aks etadi. 17 Darslikda fonetik, morfologik, sintaktik nazariy ma’lumotlar berilganidan so‘ng Lutfiy asarlaridan ham misollar keltiriladi. A.Muxtorov va U.Sanaqulovlar “O‘zbek adabiy tili tarixi” tadqiqotida Lutfiy ijodi til xususiyatlariga to‘xtalib, quyidagilarni bayon etadi: “Shu davr tili uchun xos unli va undoshlar uyg‘unligi saqlangan: ayoqingg‘a, boshingg‘a, yuzungnung orzusi kabilar. Leksik jihatdan: asru, usruk, o‘ram, dudog‘, yozuq, ayru kabi so‘z va shakllar uchraydi. G‘arbiy turkiy tiliga xos jo‘nalish kelishigining -a, -na shaklida, qaratqich kelishigining -ing tarzida qo‘llanilishi va uning kesim shaklida kelishi kuzatiladi”. 18 Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixida hech bir ijodkor asarlarining lingvistik jihatlari Alisher Navoiy ijodi til xususiyatlari qadar keng tadqiq etilmagan. Nafaqat o‘zbek, balki butun dunyo tilshunosligi va adabiyotshunosligida Navoiy ijodining o‘rganilishi uzoq tarixga ega hamda to‘la yakunlanmagan jarayon hisoblanadi. Biz o‘z ishimizda ular orasidan ba’zilarini yoritishga harakat qildik, zero, Navoiy asarlari tiliga bag‘ishlangan izlanishlar haqida so‘z yuritilsa, tabiiy, yirik-yirik dissertatsiyalar yuzaga keladi. 15 Б афоев Б. Навоий асарлари лексикаси. – Т.: Фан, 1985. – Б. 16. 16 Дониёров Х. Эски ўзбек адабий тили ва қипчоқ диалектлари. – Т., 1976. – Б. 49. 17 Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – 528 b. 18 Мухторов А ., Сана қ улов У . Ўзбек адабий тили тарихи . – Т .: Ўқитувчи , 1995. – Б . 10 9-110. 15 Alisher Navoiy asarlari tili til tarixida fonetik, leksik, morfologik hamda sintaktik jihatdan tarixiy, tarixiy-qiyosiy, tavsifiy, statistik metodlar asosida o‘rganilgan. Buyuk so‘z san’atkori asarlari tilining bir qancha lug‘atlari yaratilgan. Navoiy asarlari tilining fonetik hamda morfologik jihatlari rus tilshunoslari A.N.Kononov, A.K.Borovkov, A.M.Shcherbaklar, o‘zbek tilshunoslari G‘.Abdurahmonov, A.Rustamovlar tomonidan o‘rganilgan. G‘.Abdurahmonov va A.Rustamovlar hammuallifligida yaratilgan “Navoiy tilining grammatik xususiyatlari” kitobida ulug‘ so‘z san’atkori asarlarining fonetikasi hamda morfologiyasiga alohida to‘xtalinadi. Tadqiqotda Navoiy asarlarining fonetik jihatlarini aks ettirishda hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi 6 talik unlilar tizimi yetmasligi, shoir ijodida eski o‘zbek adabiy tiliga oid 9 ta unli qayd qilinishi, undoshlarning ham qo‘llanilishidagi ba’zi farqli holatlar, Navoiy asarlari tilining eski o‘zbek adabiy tilidagi so‘z turkumlariga munosabati haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. 19 Shoir asarlari leksikasi bo‘yicha M.Rahmatullayevaning sinonimlarga doir, X.Mamadovning leksik stilistik tadqiqotlari bir asar asosida, E.Umarovning frazeologiyaga aloqador ishlari “Xazoyin ul-maoniy” materiallari aspektida olib borilgan. Alisher Navoiy asarlari leksikasiga doir izlanishlar orasida B.Bafoyev ishlari alohida ajralib turadi. B.Bafoyev o‘zining “Navoiy asarlari leksikasi” monografiyasida shoir ijodida qo‘llanilgan leksik birliklarning statistik tadqiqini hamda so‘zlarning leksik-semantik guruhlarga bo‘linishi, uslubiy xususiyatlarini yoritib beradi. Tilshunos Navoiy hamda unga zamondosh shoirlarning eski o‘zbek adabiy tilida yaratgan ijodlaridan 100 tadan so‘z olib, ularni qiyosiy o‘rganish natijasida eski o‘zbek adabiy tilida qo‘llanilgan turkiy, forsiy, arabiy so‘zlar nisbatini aniqlab beradi. Tilshunosligimizda Navoiy asarlari tili turli jihatdan o‘rganilgan bo‘lib, shoir ijodidagi qipchoq lahjasi elementlari ham shular jumlasidandir. Alisher Navoiy ijodidagi qipchoq lahjasiga oid birliklarni o‘rganish eski o‘zbek adabiy 19 Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Навоий тилининг грамматик хусусиятлари. – Т.: Фан, 1984. – 160 б . 16 tilida sheva va adabiy til munosabatini aks ettirishda muhimdir. Tilshunos, dialektolog X.Doniyorov bu masalning mohiyatini chuqur anglagan holda Navoiy ijodida qipchoq dialekti elementlarining qo‘llanilishini o‘rgandi. 20 Monografiyada Navoiy tilining vokalizmi va qipchoq dialektlari, shoir asarlari leksikasida uchrovchi qipchoq elementlari, “Muhokamat ul-lug‘atayn” asari hamda qipchoq dialektlari o‘rtasidagi fonetik, morfologik, leksik jihatlar yoritiladi. Bu borada olim quyidagilarni bayon etadi: “...Alisher Navoiy qipchoq shevalarini juda yaxshi bilgan, ularning materiallari bilan juda yaxshi tanish bo‘lgan. Bunday fikrga va bunday xulosaga biz, xususan, “Muhokamat ul-lug‘atayn” bilan so‘nggi yillarda qaytadan va har tomonlama chuqurroq tanishib chiqqanimizdan keyin keldik. Bu fikrning isboti uchun, avvalo, shuni aytmoqchimizki, Alisher Navoiy tomonidan boshqa tillarda ekvivalenti topilishi qiyin bo‘lgan fe’llar sifatida misol keltirilgan 100 ta fe’lning 69 tasi hozirgi qipchoq shevalarida mavjud bo‘lib chiqdi. Shulardan 54 tasi ancha aktiv formada qo‘llanadigan fe’llar bo‘lib chiqdi va 30 tasi qipchoq shevalarining faqat o‘zlarigagina tegishli bo‘lgan, ya’ni faqat qipchoq shevalarining leksikasidagina uchraydigan fe’llardan bo‘lib chiqdi. Bular asosan quruqshamoq, jiyjaymoq, do‘msaymoq, o‘sanmoq, o‘xranmoq, toriqmoq, siylanmoq, serpmak, sermamak, kuymanmak, siypamoq, mung‘aymoq , burmak, turmak, tomshimoq, o‘rtanmak, kezarmak, bezrmak singari fe’llardir”. 21 Demak, bundan ayon bo‘ladiki, eski o‘zbek adabiy tiliga oid ayrim elementlar hozirda shevalarimiz tarkibida saqlanib qolgan. Bu esa mumtoz asarlar tilining o‘rganilishi tilshunoslikning har bir sohasi uchun qimmatli ma’lumotlar berishini ko‘rsatadi. Navoiy asarlari til xususiyatlari bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlarni 2 qismga ajratishimiz mumkin: 1. Navoiy asarlari tilini fonetik, leksik, morfologik, sintaktik jihatdan o‘ rganish. 2. Navoiy asarlari tilini leksikografik xarakterda tadqiq etis h. 20 Д ониёров Х. Эски ўзбек адабий тили ва қипчоқ диалектлари. – Т., 1976. – 140 б. 21 Дониёров Х. Эски ўзбек адабий тили ва қипчоқ диалектлари. – Т., 1976. – Б. 88. 17 Navoiy asarlari tili uchun lug‘atlar yaratish shoir yashagan davrdanoq boshlangan. Bu an’ana hozirga qadar ham davom etib kelmoqda. Masalan, “Badoe’ ul-lug‘at”, “Xamsa bo halli lug‘at”, “Abushqa”, “Sangloh”, “Lug‘ati chig‘atoyi va turkiy-usmoniy”, “Halli lug‘oti chig‘atoyi “Xamsa”yi Navoiy”, “Nisobi Navoiy”, “Lug‘ati Amir Navoiy”, “Dar bayoni lug‘ati Navoiy” hamda P.Shamsiyev, S.Ibrohimov tomonidan tuzilgan “O‘zbek klassik adabiyoti asarlari uchun qisqacha lug‘at” kabilar. Bu lug‘atlarda Navoiy asarlarida qo‘llanilgan minglab turkiy, arabiy, forsiy so‘z va iboralarning sharhlari aks etadi. Navoiy asarlari uchun lug‘atlar ichida nisbatan to‘larog‘i “Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” (4 jildlik) hisoblanadi. Lug‘atning yaratilishi o‘ziga xos tarixga ega. 60-yillarning ikkinchi yarmida akademik E.Fozilov rahbarligida O‘zR FA Til va adabiyot institutida tarixiy etimologik lug‘atlar bo‘limi ochilib, izohli lug‘atni tuzish ishlari boshlab yuboriladi. Arab, fors, turkiy tillar mutaxassisi Q.Muhiddinov, turkiyshunos olim H.Dadaboyev, Z.Hamidov, N.Husanov, I.Nosirov kabi tilshunos olimlar lug‘atni tuzishda faol ishtirok etishadi. Lug‘at Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik institutining tarixiy leksikologiya va leksikografiya bo‘limida tayyorlanib, 1983-1985-yillar oralig‘ida nashr etiladi. “Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati” ning yaratilishi ham adabiyotshunosligimiz, ham tilshunosligimiz uchun muhim ahamiyat kasb etdi. Chunki lug‘atdagi so‘zlar izohidan nafaqat Alisher Navoiy asarlarini o‘rganishda, shuningdek, shoirga zamondosh bo‘lgan, undan keying davrda ijod qilgan bir qancha shoirlar ijodini tadqiq etishda ham foydalanish mumkin. Sharq mumtoz adabiyotida Alisher Navoiydan so‘ng turkiy tild a barakali ijod qilgan, ham adabiyotshunosligimiz, ham tilshunosligimiz rivojiga munosib hissa qo‘shgan yirik so‘z san’atkorlaridan biri, shubhasiz, Zahiriddin Muhammad Boburdir. Zahiriddin Bobur asarlari tiliga bag‘ishlab bir nechta tadqiqotlar amalga oshirilgan. Jumladan, B.Bafoyev “Bobur she’riyati leksikasi” nomli maqola yozgan. X.Nazarov “Zahiriddin Muhammad Bobur asarlari uchun qisqacha lug‘at”, F.Is’hoqov “ Boburnoma” uchun qisqacha izohli lug‘at’’ni yaratgan. “Boburnoma”dagi hindcha so‘zlarni ma’lum darajada pokistonlik olimlar Hofiz 18 Sheroniy va Muhammad Sobir o‘rganishgan. Bobur asarlari til xususiyati bo‘yicha olib borilgan yirik tadqiqot sifatida tilshunos olim A.Ibragimovning filologiya fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun “Bobur asarlari leksikasining lingvostatistik, semantik va genetik tadqiqi” mavzusida yozilgan 582 betlik dissertatsiyani ko‘rsatishimiz mumkin. Dissertatsiyada ilk bor Bobur asarlaridagi turkiycha, arabcha, forscha, hindcha leksika kompleks ravishda tadqiq etildi. Bobur asarlarida hammasi bo‘lib 14784 ta so‘zshakl ishlatilganligi aniqlandi. Ular orasidan 100 ta eng yuqori chastotaga ega so‘z ajratilib, ulardan 29 tasi arabcha, 14 tasi forscha, 57 tasi turkiycha ekanligi ma’lum qilindi. “Volidiya” risolasi va “ Takmila” leksikasi birinchi marta o‘rganildi. Eski o‘zbek tilidagi hindcha so‘zlarning manbayi aniqlandi. Hindcha so‘zlar mavzusiga ko‘ra zoonimlar, fitonimlar, o‘lchov atamalari, xronimlar, turli atamalar, antroponimlar va toponimlar singari 7 ta guruhga bo‘lib o‘rganildi. Ishning yana bir o‘ziga xos jihati shundaki, unda nafaqat Bobur asalari leksikasiga, balki bu leksik birliklarning imlosiga ham alohida e’tibor qaratildi. 22 Fikrimizni umumlashtirganda, jahon hamda o‘zbek tilshunosligi, turkologiyasida mumtoz asarlar tilining o‘rganilishi borasida juda ko‘p ishlar amalga oshirilgan bo‘lib, bu boradagi izlanishlar tilimiz taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi va bu jarayon hali uzoq muddat davom etadi. 1.2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari badiiy ̶ san’atlarni hosil qiluvchi vosita sifatida Sharq mumtoz she’riyati jahon adabiyotida o‘zining takrorlanmas badiiy ifodasi, chuqur mazmunga egaligi va har qaysi davrda ham jozibasini yo‘qotmaganligi bilan alohida ajralib turadi. Tabiiyki, bunday go‘zal ijod namunalarini yaratish so‘z san’atkorlaridan yuksak ilm hamda mahorat talab qilgan. Mumtoz adabiyotimizda bunday ilmlar maxsus uchlikni tashkil qiladi: 1. Ilmi aruz 2. Ilmi qofiya 22 Ибрагимов А. Бобур асарлари лексикасининг лигвостатик , семантик ва генетик тадқиқи. Филоло.фан.док...диссертатсияси автореферати. – Тошкент, 2008. – 44 б. 19 3. Ilmi bade’ Ilmlar uchligining birinchisida she’rdagi vaznlar va ularning qonun-qoidalari haqida fikr yuritilgan. Aruz vaznining xususiyatlari, talablari alohida tadqiq etilgan. Ilmi qofiyada she’rning asosini tashkil etuvchi qofiya turlari, uning hosil bo‘lish yo‘llari o‘rganilgan. Ilmi bade’da esa fikrni betakror, nafis va yoqimli ifodalash usullari, badiiy san’atlar to‘g‘risida bahs etilgan. Tilning qudrati va vazifasi haqida so‘z yuritilganda tilshunoslar, adabiyotshunoslar uning bir qancha funksiyalarini sanab o‘tadilar. Insonlar o‘rtasida muloqotga xizmat qilish, to‘plangan bilimlarni kelajak avlodga yetkazish tilning muhim vazifalari hisoblanadi. Ammo ular orasida yana bir jihat borki, u orqali tilning nafosati yuzaga chiqadi. Alibek Rustamiy ta’biri bilan aytganda: “Til bir jihatdan tabiat va insondagi go‘zallikni aks ettiruvchi vosita bo‘lsa, ikkinchi jihatdan unda go‘zallikni vujudga keltiruvchi javharlar ham mavjud. Biz tilga go‘zallik javhari sifatida nazar soladigan bo‘lsak, uning kishini hayratlantiradigan darajada yetukligi bor”. 23 Tilning ana shu “yetukligi” mumtoz she’riyatimizda badiiy san’atlar vositasida yuzaga chiqadi. Yuqorida sharq she’riyatida badiiy san’atlar haqidagi bilimlar ilmi bade’da o‘z aksini topishini qayd etdik. Bade’ arab tilidan o‘zlashgan birlik bo‘lib, “yangi”, “ajoyib”, “nodir” kabi ma’nolarni anglatadi. Ilmi bade’ga doir ilk tadqiqotlar arab manbalariga borib taqalib, Nasr binni Hasanning “Mahosinul-kalom”, Ibn al-Mo‘tazning “Kitob ul-bade”, Qudama ibn Ja’farning “Naqd-ush-she’r” kabi asarlari shular jumlasidandir. IX-XII asrlarda bu borada bir qancha kitoblar yozildi. Ular orasida xorazmlik vatandoshimiz Rashid Vatvotning “Hadoiq us-sehr” asari mukammalligi bilan ajralib turadi. Keyingi davrlarda yaratilgan tadqiqotlar uchun bu kitob asos vazifasini o‘taydi. So‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning “Mezon ul-avzon”, “Majolis un-nafois”, “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarlarida ham badiiy san’atlarga to‘xtalingan. Adabiyotshunosligimizda Lutfiy asarlaridagi badiiy san’atlar ham bir qadar tahlil qilingan bo‘lib, misol sifatida A.Hojiahmedovning “Mumtoz badiiyat malohati” kitobini keltira olamiz. 24 Kitobda 23 Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёш гвардия, 1987. – Б. 12. 24 Ҳожиаҳмедов А. Мўмтоз сўз малоҳати. – Т. : Шарқ , 1998. – 240б . 20 badiiy san’atlarga oid ma’lumotlardan so‘ng Lutfiy ijodidan namunalar beriladi. Ustoz Ibrohim Haqqul fikricha, “Lutfiy devonidagi bosh mavzu ishq va asosiy maqsad oshiqning hasb-u holini tasvirlashdan iborat bo‘lsa-da, shoir deyarli har bir she’rida mavzuga yangicha yondashib, betakror ohanglar yaratadi, mohiyatiga mos poetik obrazlar topadi, bir-biriga o‘xshamaydigan badiiy san’atlarni qo‘llaydi”. 25 Ilmi bade’da badiiy san’atlar 3 guruhga ajratiladi: So‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari bo‘lgan omonim, sinonim, antonimlarning lafziy, ma’naviy, mushtarak san’atlarni hosil qilishda alohida o‘rni va ahamiyati bor. Ayrim badiiy san’atlarimizning asosi ularga borib taqaladi. Buni Lutfiy ijodi misolida ko‘rib o‘tamiz. Tajnis ( hamjins, jinsdosh) mushtarak san’at turiga mansub bo‘lib, she’rda shakl jihatdan bir xil yoki o‘xshash so‘zlarni keltirish orqali hosil qilinadi. U she’rning ham shakl, ham mazmun tomoniga tegishli bo‘ladi. Tajnis orqali lirik janrlarda so‘z o‘yinlari, o‘ziga xos nozik ma’nolar ifodalanadi. Yozma adabiyotda bu san’at turi xalq og‘zaki ijodi ta’siri natijasida paydo bo‘lgan. Badiiy san’atning bu turini hosil qilishda omonimlar asos vazifasini bajaradi. Bundan kelib chiqadiki, omonimlar eng qadimgi davrlarda ham og‘zaki, ham yozma adabiyotda muhim tasvir vositasi sifatida qaralgan. Tajnis shakldosh so‘zlarning ifodalanishiga ko‘ra bir nechta turlarga bo‘linadi: 26 1. Tajnisi tom yoki mutlaq tajnis. Bunda tajnisni omonim so‘zlar yuzaga keltiradi. Quyidagi tuyuqqa e’tibor qarataylik: Garči qurutmas közümniŋ yāš ini, Haq uzun qilsun ul āyniŋ yāš ini. Yïğlama kop, bu vujudniŋ išq oti Ne quruğïn qoyğusi, ne yāš ini. (“Devon”, 350-b.) 25 h ttps://www.e-adabiyot.uz / maqola/1110 26 Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Т.: Зарқалам, 2006 – Б . 61-63. 21 Tuyuqqa tajnis sifatida “yāš” omonimi tanlangan. O‘z qatlamga mansub bo‘lgan bu birlik 1- va 2-misralarda ot so‘z turkumi, 4-misrada sifat so‘z turkumi vazifasini bajargan. Bu so‘zning etimologiyasi ham fikrimizni dalillaydi: “Yosh I “qayg‘u yoki sevinch ta’sirida chiqadigan tiniq suyuqlik”. Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma’no anglatgan bu ot ya:sh tarzida talaffuz qilingan, keyinroq a: unlisi ā unlisiga almashgan:ya:sh yash yāsh. Yosh II “bir yilga teng umr”˃ ˃ Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma’no anglatgan bu ot ya:sh tarzida talaffuz qilingan, keyinroq a: unlisi ā unlisiga almashgan:ya:sh yash yāsh. Yosh III ˃ ˃ “yaqinda vujudga kelgan”, “hali ko‘p yashamagan”. Qadimgi turkiy tilda ham shu ma’noni anglatgan bu sifat ya:sh tarzida talaffuz qilingan, keyinroq a: unlisi ā unlisiga almashgan:ya:sh yash yāsh’’ . ˃ ˃ 27 U anglatgan ma’nolarga e’tibor beraylik: 1-misrada: yāš- ko‘z yoshi 2-misrada: yāš- umr 4-misrada: yāš- qarining antonimi Aynan to‘rtinchi misradagi “yāš” so‘zining ma’nosini xuddi shu misrada qo‘llangan “quruğ” birligi orqali aniqlaymiz . “Quruğ” so‘zi ko‘p ma’noli bo‘lib, “quruq” va “qari, keksa” ma’nolarida keladi. Lutfiy bu so‘zni birinchi misrada o‘z ma’nosida, to‘rtinchi misrada esa ko‘chma ma’noda qo‘llagan. To‘rtinchi misradagi “yāš” omonimi bunda qolgan misralardagi “yāš” ga nisbatan omonimlik, “quruγ” ga nisbatan antonimlik vazifasini bajargan. Umumiy mazmunga ahamiyat beraylik: Garchi ko‘zimning yoshini quritmasa ham, ul oyning, ya’nikim yorning yoshini Haq uzun qilsin. Ko‘p yig‘lamaki,(chunki) bu ishq o‘ti na keksani, na yoshni omon qo‘yadi. Qāšlariŋ xuš lājuvardi tāq erur, Husn ičind benazir-u ӓ tāq erur. Tārt ālmasman firāqïŋ netayin, ӓ Qïlča tanga bāri ishqïŋ tāq erur. (“Devon”, 348-b.) 27 Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар) – Т.: Университет, 2000. – Б . 175. 22 Ushbu tuyuqqa tajnis sifatida quyidagi omonim so‘zlar qalamga olingan: 1-misrada: tāq- kamon shaklidagi har bir narsa 2-misrada: tāq- yolg‘iz, juftsiz, tengsiz 3-misrada: tāq- osmoq, bog‘lamoq Ko‘rinadiki, o‘z qatlamga mansub bo‘lgan tāq so‘zi ot, sifat, fe’l so‘z turkumi doirasida omonimlik hosil qilgan. Umumiy mazmun: Qoshlaring kamon shaklidagi xush lujuvard, husn ichida yagona. Netayinki, firoqingni torta olmayman, (chunki) qildek tanga barcha ishqing bog‘langan. Til s ŋkim, anbari tar ӓ ӓ sāč sen ӓ El bila qïlğïl išār t ӓ sāč sen. ӓ Šakkarafšān qïl čamanda soz il , ӓ Infiāl ber toti, bulbul, sāč sen. ӓ (“Devon”, 349-b.) Tuyuqdagi omonim so‘zlar: 1-misrada: sāč- sochmoq 2-misrada: sāč- soch 3-misrada: sāč- qush turi Misralarda ot va fe’l so‘z turkumi doirasida omonimlik yuzaga kelgan. Bunda 2-va 3-misralardagi so‘zlar omonim bo‘lsa, 1-misradagi sāč keyingi omonim so‘zlar bilan omograflik hosil qiladi. Tuyuqda nafaqat leksik birliklarning, balki grammatik vositalarning ham shakldoshligi kuzatiladi. -a fe’lga xos grammatik kategoriya bo‘lsa, 2- va 4- misralardagi -a otga xos bo‘lgan grammatik kategoriya sifatida omonimlik hosil qilgan. 2. Tajnisi noqis. Tajnisning bu turini omonimiya hodisasi doirasida o‘rganiluvchi omofonlar hosil qiladi. Talaffuzi bir xil, yozilishi har xil bo‘lgan so‘zlar omofonlar hisoblanadi. Kečti umru tušmadi ul yār il ӓ , Qorqaram köŋlüm bu ğamdïn yārila , 23 Bu vafāsizliqki, sendin kormišam, E’tiqādim qālmadi heč yār ilӓ . (“Devon”, 348-b.) 1-misrada yār il omofoni ot so‘z turkumi+ ko‘makchi shaklida ӓ ifodalangan. Yār o‘z qatlamga mansub birlik bo‘lib, “ma’shuqa” ma’nosini anglatmoqda. 2-misrada yārila birligi “yorilmoq” ma’nosini bildiradi. 3-misrada yār il 1-misradagi kabi ma’no kasb etadi. ӓ Umumiy mazmu: Umrim yorsiz kechdi ( U bilan hayot yo‘llarim bog‘lanmadi), Qo‘rqamanki, bu g‘amdan ko‘nglim yorilib ado bo‘lmasa, Bu vafosizlikni sendan ko‘rdimki, hech kimga ( na yor, na do‘stga) ishonchim qolmadi. Čarxï kajraftār elidin yāz men ӓ , Čïqmadim hijrān qïsïndin yāz men ӓ . Bir meni yārliq bil yād etmas ul, ӓ Har neč ul šahğa qulluq y ӓ āz men ӓ . (“Devon”, 349-b.) 1-misradagi yāz men ӓ birligi fe’l so‘z turkumiga mansub bo‘lib, “shikoyat qilmoq” ma’nosini anglatadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bu so‘z “yozg‘irmoq” shaklida qo‘llaniladi. 2-misradagi yāz ӓ yoz fasli ma’nosini anglatib, tarkibidagi - ӓ qo‘shimchasi XIV-XV asralar eski o‘zbek adabiy tilida faol bo‘lgan jo‘nalish kelishigi shakli ( o‘g‘uz guruhiga mansub shevalarda hozirda ham faol) , men esa I shaxs birlikdagi kishilik olmoshidir. 3-misradagi yāz men ӓ so‘zi fe’l turkumiga xos bo‘lib, “yozmoq”, “bitmoq” ma’nolarida kelgan. Umumiy mazmun: Egri aylanuvchi zamon dastidan noroziman, Chunki hijron qishidan yozga chiqolmadim. Har qancha u shohga qulluq (iltifotli maktub) yozganim bilan, meni bir yorliq (maktub) bilan yo‘qlamaydi. Lutfiy ijodidagi omonimlar nafaqat tajnisning go‘zal namunalarini yuzaga keltirgan, balki iyhom san’atini hosil qilgan birliklardan hamdir. 24 Iyhom (arabcha. “shubhaga solish”) mumtoz adabiyotdagi lafziy san’atlardan biri bo‘lib, omonim so‘z vositasida baytda bir tushunchaning majoziy va asl ma’nolarini keltirishga asoslanadi. Bu san’at turi kitobxondan ziyraklikni talab etadi. Misollarga qaraymiz: Munajjim qāš-u közüŋ korgač aytur Kim: Ušbu āy bāšinda fitnalar bār. (“Devon”, 63-b.) Baytda qo‘llangan ot turkumiga mansub āy so‘zi “samoviy jism” va “vaqt oralig‘i, o‘lchov birligi” ma’nolarida 2 xil tushunchani hosil qilmoqda. Bilamizki, mumtoz adabiyotimizda yorning yuzi oyga tashbeh qilinadi yoki ma’shuqaning yuzi oy istiorasi orqali ifodalanadi. Misralarda āy birinchi holatda ayni shu ma’noda kelyapdi. Munajjim ma’shuqaning qosh-u ko‘ziga qarab, bu qosh-u ko‘zda, oy yuzda oshiq uchun fitnalar borligini bashorat qilmoqda. Ikkinchi holatda esa biroz boshqacharoq ma’noni tushunamiz. Munajjimlar astronomik jismlar, yulduzlarning harakatiga asoslanib kelajak zamondagi voqealarni oldindan aytib berganlar. Ma’shuqaning go‘zalligi ham oshiqqa kelajak zamonda (oy boshida) fitnalar solishi mumkin. Ikkala ma’no ham adabiyot shaydosiga behad estetik zavq bag‘ishlaydi. Qānimni tokar labi yāzuqsiz, Andin netayinki , sor sa bolmas. (“Devon”, 108-b.) Ushbu baytda fe’l turkumiga mansub sor omonim so‘zi orqali iyhom yuzaga kelyapdi. Sormāq omonimi quyidagi ma’nolarni anglatadi: I. Lablarga qo‘yib yoki lab orasiga olib, siqib ichga tortmoq; II. ayn. so‘ramoq ( hozirgi o‘zbek adabiy tilida badiiy xoslangan). Lutfiy oshiqning holatini 2 xil tarzda bayon etmoqda. Ma’shuqa begunoh oshiqning qonini lablari bilan to‘kmoqda. Ammo bu lablardan na so‘rmoqlik (bo‘sa olmoqlikning), na nega bunday qilayotganini so‘rmoqlik (so‘ramoqlikning) imkoni bor. Badiiy san’at turlarini hosil qilishda mumtoz adabiyotda sinonimlarning ham alohida o‘rni bor. Shakli har xil, ma’nosi bir xil bo‘lgan birliklar orqali tanosub, ta’did, ruju’, istiora, epitetning go‘zal namunalarini yaratish mumkin. Lutfiy 25 ijodida sinonimlar tanosub san’atning yuzaga kelishida keng maydon vazifasini o‘tagan. Tanosub san’atini baytda uyadosh yoki sinonim so‘zlar hosil qiladi. Bu esa fikrni ta’kidli, betakror ifodalashga xizmat qiladi. Lutfiy ijodidagi sinonim so‘zlar ham xuddi shunday vazifani bajarib, tanosubni yuzaga keltirgan. Közüŋdek kezguči ayyāra yoqtur, Qāšiŋdek bir pari makkāra yoqtur. (“Devon”, 41-b.) Ayyāra, makkāra sinonimlari xususiyatni bildiruvchi sifatlar bo‘lib, uslubiy sinonimlar qatoriga birikadi. Ikkala birlik ham arab tilidan o‘zlashgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham qo‘llaniladi. M kkār badiiy uslubga xosligi bilan ajralibӓ ӓ turadi. Baytda yorning ko‘zlari va qoshlari ayyorlikda va makrda tengsizligi tasvirlanmoqda. Sinonimlarning ishtiroki orqali ta’did san’ati ham hosil bo‘lmoqda. On juzv turur erdi bāri husn-u malāhat , Qïsmat küni Haq toqquz uluš sizg beribdur. ӓ (“Devon”, 53-b.) Misralarda ot turkumidagi husn, malāhat so‘zlari sinonimik qatorga birlashmoqda. Bu ikki birlik “go‘zallik”, “husn”, “yoqimlilik” semalari ostida birlashadi. Husn, malāhat o‘zlashma qatlamga mansub bo‘lib, asli arabchadir. Baytda ma’shuqaning go‘zalligini ifodalashda mazkur so‘zlardan foydalanilgan. Olloh taolo butun yer yuzini yaratganda go‘zallikni o‘nga bo‘ladi. Shundan birini butun olamga, qolgan to‘qqizini esa Yusuf alayhissalomga beradi. Mumtoz adabiyotda Yusuf alayhissalom dunyodagi eng go‘zal inson sifatida qaraladi. Lutfiyni maftun qilgan nazokat sohibasining go‘zalligi ham shu qadar ekan. Sinonimlarning bir misrada yonma-yon qo‘llanilishi bu baytda ham ta’did ni yuzaga keltirmoqda. Ayš-u tarab asbābini elg ul šurd , ӓ ӓ ӓ Husn eli karašmalari jānimğa tegibtur. (“Devon”, 53-b.) Ayš-u tarab leksemalari “yaxshi turmush”, “xursandchilik” kabi semalar ostida birlashib sinonimik qatorni hosil qilgan. Mumtoz adabiyotda ko‘pincha bu birliklar juft shaklda qo‘llaniladi va tanosubni hosil qiladi. 26 Javr-u jafā ni bāšlasa, mendin ugunga čirka yoq, Lütf-u ināyat aylasa, nd meng ne sān erur. ӓ ӓ ӓ (“Devon”, 54-b.) Baytda javr-u jafā birliklari juftlashib, sinonimik qatorga birlashgan va tanosub san’atini hosil qilgan. Ikkala birlik ham arabcha o‘zlashmalar bo‘lib, “zulm qilmoq” ma’nosida kelgan. Ushbu sinonimlar hozirgi adabiy tilimizda badiiy uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Javr qipchoq guruhiga mansub shevalarda aynan, adabiy tilda ayrim tovush o‘zgarishi ( jabr) bilan qo‘llaniladi. Baytda yor tomonidan qilinayotgan zulma sinonim so‘zlar vositasida keltirilgan. Isā falak ka āšti čün boldi labiŋ jān berguči, Šarmandalikdan ketm s , ӓ ӓ kök ta ŋ ne bār erur. ӓ ӓ (“Devon”, 57-b.) Baytda sinonimlarning nafaqat tanosub san’atini, balki kishini zavqlantiruvchi o‘ziga xos ma’noni hosil qilganligining ham guvohi bo‘lamiz. Ma’lumki, mumtoz adabiyotda Iso payg‘ambar nafasi bilan o‘liklarga jon berguvchi sifatiga egaligi ajralib turadi. Lutfiy ta’riflagan yorning lablarida ham shu xususiyat bor ekan. Afsona va rivoyatlarda Iso payg‘ambarning ko‘kka chiqib ketganligi, qiyomat kunida qayta yerga tushishi haqida ma’lumotlar bor. Ammo Lutfiyning ta’biricha Iso bejizga falakka chiqib ketmagan. Ma’shuqaning jon berguvchi lablaridan uyalib ketgan. Yor go‘zalligining bu qadar original tasvirlanishi mumtoz adabiyotimizda hamma shoirlarga ham nasib etmagan mahorat hisoblanadi. Endi ushbu takrorlanmas tasvirning hosil bo‘lishida ahamiyat kasb etgan sinonimlar tahliliga qaytaylik. Asli arabcha bo‘lgan falak va turkiy qatlamga mansub kök so‘zlari misralarda sinonimik qatorni hosil qilgan. Ushbu so‘zlar mumtoz adabiyotimizda osmon, samo kabi boshqa sinonimlariga qaraganda faol qo‘llangan. Hozirda esa badiiy uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Yelpina čïqsa boyi sarvdin xïrāj til r, ӓ Xotan čečaklaridin zulfi bāj til r. ӓ (“Devon”, 96-b.) Misralarda xïrāj va bāj so‘zlari sinonimik qatorga birlashib, tanosub san’atini hosil qilgan. Ikkala leksema “soliq” semasi ostida birlashadi. Xïrāj arabcha, bāj forscha o‘zlashma qatlamga mansubdir. Hozirda xïrāj eskirgan, bāj iste’molda. Mumtoz adabiyotda esa bu sinonimlar faol qo‘llanilgan. Baytdagi 27 ma’noga e’tibor qarataylik. Qadimda bir davlat bilan ikkinchi bir davlat o‘rtasida urush bo‘lsa, mag‘lub davlat g‘olib davlatga soliq to‘lagan. Yorning go‘zal qomati bilan bahsda yutqizgan sarv daraxti va zulflari oldida mag‘lub xo‘tan chechaklari ma’shuqaga shunday xiroj va boj to‘laydi. Lutfiy ijodidagi sinonimlar ana shunday go‘zal badiiy san’atlarni yuzaga keltirishga xizmat qilgan. Badiiy matnda qo‘llanilgan antonimlar uning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlovchi vositalardan biri sanaladi. Zid ma’noli so‘zlarni yonma-yon qo‘llash orqali tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlar zidlantiriladi. Mumtoz adabiyotda juda qadimdan tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. Ilmi bade’da tazod, muqobala san’atini yuzaga keltirishda antonimlar keng maydon vazifasini bajaradi. Tazod arabcha “zidlantirish” ma’nosini ifodalovchi badiiy san’at turlaridan biri bo‘lib, mumtoz adabiyotimizda, nafaqat mumtoz, balki hozirgi davr ijodkorlari ijodida ham faol tasviriy vositalardan biridir. Bu badiiy san’at turi haqida adabiyotshunos Alibek Rustamov shunday fikrlarni bildiradi: “Shoir uchun juda zarur bo‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu san’at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san’atda bade’shunoslarning aytishicha, zid ma’noli so‘zlardan foydalaniladi”. 28 Lutfiy asarlarida ham antonimlar tazodning go‘zal namunalari yaratilishiga asos bo‘lgan: Āğzini bār des m, niŋ heč vujudi ӓ ӓ yoq , Belini yoq des m, vale ehtimāli ӓ bor . (“Devon”, 61-b.) Baytdagi bār, yoq antonimlari tazod va qaytarish san’atini yuzaga keltirgan. Sharqa she’riyatida ma’shuqaning go‘zallik belgisi sifatida eng birinchi uning nozikligi tilga olinadi. Labning kichikligi hamda belning ingichkaligi muhim sifatlardan hisoblanadi. Yuqoridagi misralarda ham lirik qahramon yorining nozikligidan hayratga tushmoqda. Ma’shuqaning og‘zi shu qadar kichik ekanki, uni bor desa, vujudi, ya’ni tashqi tomoni ko‘rinmas ekan. Belini yo‘q desa, ingichkaligi uning borlik ehtimolini ko‘rsatib turarkan. Aslida, og‘izning kichik bo‘lishi faqat nafislik belgisi emas. Bunda yorning kamgapligi, nuktadonligiga 28 Рустамов А. Навоийнинг бадиий маҳорати. - Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти , 1976. - Б. 64. 28 ham ishora bor. Ana shunday estetik zavq beruvchi holat zid ma’noli so‘zlar vositasida ochib berilgan. Birinchi misra o‘rtasida kelgan bār so‘zi ikkinchi misra oxirida kelib radd ul-hashv ilal-ajuz ( birinchi misra ichida kelgan so‘zning ikkinchi misra oxirida qaytarilishi) , birinchi misra oxirida kelgan yoq so‘zi ikkinchi misra o‘rtasida kelib radd ul-aruz ilal-hashv ( birinchi misra oxirida kelgan so‘zning ikkinchi misra ichida qaytarilishi) san’atini hosil qilgan. Bolmasa gar ul sanami gul’uzār Bizg ӓ xazān tek ola bu navbahār . (“Devon”, 86-b.) Baytda tazod san’atini xazān hamda navbahār antonimlari yuzaga keltirgan. Xazān eski o‘zbek adabiy tilida kuz faslining nomi sifatida xizmat qilgan. Hozirda bu ma’noda juda kam qo‘llaniladi. Lirik qahramon uchun gul yuzli yor bo‘lmasa, go‘yo bahor ham kuzga aylanadi. Ushbu misralarda iyhom san’atining go‘zal ifodasini ham ko‘ramiz. Sanami gul’uzār izofasini ikki xil ma’noda talqin qilish mumkin. Birinchi ma’noda gul’uzār li , ya’ni gul yuzli yor, ikkinchi ma’noda gulzor sanami. Birinchi satrdagi ikkala mazmun ham baytning mohiyati bilan hamohang bo‘la oladi. Gar mustahiq til rsen, ayā ӓ šāh , zakāt üčün, Mentek jahānd heč ӓ gadā yoq. (“Devon”, 116-b.) Misralarda shaxs otlari hisoblanuvchi šāh va gadā antonimlari tazodni hosil qilyapdi. Forscha o‘zlashma qatlamga mansub bu ikki birlik, oshiq hamda ma’shuqaning ishqdagi darajasini zidlab, ma’noni kuchaytirib aks ettirishga xizmat qilyapdi. Zakot berish islom olamida 5 muhim farzning biri hisoblanadi. Har kim davlatidan kelib chiqqan holda zakot berishi lozim. Ma’shuqa ham husn elining shohi. Davlati go‘zalligidan zakot berishi kerak bo‘lsa, unga eng loyiq oshiqdir. Baytda šāh so‘zi ishtirokida nido san’ati hosil bo‘lgan. Husn elindin tāq erur mehrābtek ikki qāšïŋ, Kormadi yer yüzini kezgan muniŋtek juft-u tāq . (“Devon”, 119-b.) Baytda forscha o‘zlashma qatlamga mansub juft va arabcha o‘zlashma qatlamga xos tāq antonim birliklari tazodga asos vazifasini bajaryapdi. Baytda yorning mehrob singari juft qoshlari husn mulkida toq, ya’ni yagona ekanligi 29 tasvirlanyapdi. Juft-u tāq birliklarining misra so‘nggida yonma-yon keltirilishi o‘ziga xos ohangdorlik va so‘z o‘yinini hosil qilgan. Ba’zan ma’noni ta’kidlash, bo‘rttirish maqsadida buyuk so‘z san’atkorlari matndan tashqarida antonimlik hosil qila olmaydigan birliklardan matn ichida antonimlikni yuzaga keltiradilar. Tilshunoslikda qarama-qarshilikning bunday turi kontekstual antonimlik deb yuritiladi. Kontekstual antonimlar ham tazodni hosil qiladi: Oq dek boyumiz egildi yā dek, Ul fitnalik ikki tāqïŋïzdan. (“Devon”, 199-b.) Baytdagi oq va yo birliklari kontekstual antonimlardir. Bilamizki, o‘q shakl jihatdan tik holatda bo‘ladi. Oshiqning bo‘yi o‘q kabi edi, qachonki fitna sochuvchi yorning qoshlarini ko‘rmagunicha. Ishq dardiga mubtalo bo‘lgan lirik qahramonning qaddi egildi, ya’ni yo singari bo‘ldi. Yo eski o‘zbek yozuvida quyidagi ko‘rinishga ega: ىى Badiiy matnda antonimlar muqobala san’atini hosil qilishga ham xizmat qiladi. Muqobala “qarshi kelish” ma’nosini anglatadi. Baytda o‘zaro qarama-qarshi ma’noli so‘zlarni qo‘llash orqali fikrni va g‘oyani ta’sirchan ifodalash muqobalada o‘z aksini topadi. Muqobala zid ma’noli so‘zlar orqali hosil qilinishi bilan tazodga o‘xshaydi. Ammo muqobala, ma’naviy, tazod esa lafziy badiiy san’at turiga kiritiladi. Lutfiy ijodida antonimlarning muqobalani hosil qilishdagi o‘rniga e’tibor qarataylik: Sev r jānim, pari paykar habibim,ӓ Visāli – rāhatim, hajri – balāyim. (“Devon”, 147-b.) Mavhum otlar ishtirokida yuzaga kelgan bu antonim juftlik mumtoz adabiyotimizda an’anaviy qo‘llaniluvchi ifoda vositalaridan biri desak, yanglishmaymiz. G‘azallarda oshiqning ayriliqdagi holatini ochib berishda visāl- h jr birligidan keng foydalanilgan. ӓ Hajr arab tilidan o‘zlashgan birlik. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida badiiy uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Garči jān aččïğï dušvār erur ādamğa 30 M ng širin dudāğïŋ xandasi ӓ ӓ āsān qïladur. (“Devon”, 98-b.) Baytda dušvār va āsān birliklari muqobala san’atini yuzaga keltirgan. on ӓ achchig‘i, ya’ni jon berish inson uchun hech qachon oson bo‘lmagan. Ammo lirik qahramon yorining dudog‘ida aks etgan xandani ko‘rsa, osongina jon bera oladi. Misralardagi antonimlar ana shunday fikrni ifodalshga xzmat qilgan. D üšvār va āsān so‘zlari sifatning xususiyatni ifodalovchi guruhiga mansubdir. Dushvor forscha birlik bo‘lib, qiyin, mushkul kabi ma’nolarda qo‘llaniladi. “Devon”da bu birlik ko‘p marotaba oson so‘zi bilan antonimlik hosil qilgan. Hozirda uslubiy xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Oson ham o‘zlashgan qatlamga mansub forscha birlik. Adabiy tilimizda faol qo‘llaniladi. So‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari hisoblangan omonim, sinonim, antonimlar mumtoz adabiyotimizda go‘zal va takrorlanmas badiiy san’at turlarini hosil qilish vazifasini bajargan. Lutfiy ijodida ham bu birliklardan mahorat bilan foydalanilgan. Yirik so‘z san’atkori ijodidagi badiiy san’atlar uning qalamidan to‘kilgan misralarning asrlar oshib, kitobxonlar qalbidan joy olishiga xizmat qilgan. Birinchi bob yuzasidan xulosalar 1. Hozirgi o‘zbek adabiy tilining shakllanishi, rivojlanishi bevosita eski o‘zbek adabiy tili va undan oldingi davrlarga borib taqaladi. Bu davrga mansub til birliklari tadqiqida mumtoz adabiyot namunalari birdan bir asos vazifasini o‘taydi. Mumtoz asarlar matnini lingvistik aspektda tahlil qilishga qaratilgan tadqiqotlar ijtimoiy masalalarni hal qilish, til va nutq, nutq madaniyatiga doir tushunchalarni o‘zlashtirish, tilning tarixiy taraqqiyot bosqichi xususiyatlarini o‘rganish, yosh avlodni har tomonlama barkamol, yuksak intellekt sohibi sifatida tarbiyalashda ahamiyatlidir. 2 . O‘zbek tilshunosligida mumtoz asarlarga bag‘ishlangan tadqiqotlar salmoqli o‘rinni egallaydi. Mumtoz adabiyotimizning bebaho xazinalari hisoblangan “Qutadg‘u bilig”, “Qisasi Rabg‘uziy”, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy, Navoiy, Bobur asarlarining lingvistik jihatlari bir qator jahon hamda o‘zbek 31 tilshunoslari tomonidan monografik va leksikografik jihatdan o‘rganilgan bo‘lib, bu izlanishlar tilimiz taraqqiyotiga xos ko‘plab jarayonlarni aniqlashda ahamiyatlidir. 3. Lutfiy ijodi til xususiyatlarining ayrim fonetik, leksik, morfologik hamda sintaktik jihatlari turkologiya hamda tilshunosligimizda bir qadar tadqiq etilgan bo‘lib, V.A.Artomoshina, A.Muxtorov, U.Sanaqulov, G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudov, B.Bafoyev, X.Doniyorov kabi tilshunoslarning izlanishlari muhim ahamiyat kasb etadi. Lutfiy asarlarining lingvistik tahlili to‘la amalga oshirilmaganligi bu borada turkologiya va tilshunoslikda hali ko‘plab tadqiqotlar olib borish lozimligini ko‘rsatadi. 4. So‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari bo‘lgan omonim, sinonim, antonimlar badiiy matnda o‘ziga xos individual tasvir vositalarini yaratishga, mumtoz adabiyotda tajnis, tazod, muqobala, tanosub, iyhom, qaytarish, ta’did, husni ta’lil, ruju’ kabi badiiy san’atlarni hosil qilishga xizmat qiladi. Omonim, sinonim, antonimlar shoirlar uchun go‘zal lirika namunalarini yaratishga asos bo‘la oladi. II.BOB. LUTFIY ASARLARIDA SO‘ZLARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATIGA KO‘RA TURLARI 2.1. Lutfiy asarlarida omonimlarning qo‘llanilishi So‘z leksik ma’nolarining paradigmatik munosabatlaridan biri o‘z aksini omonimiyada topadi. Talaffuzi va yozilishi bir xil birdan ortiq so‘zlar omonimlar deb yuritiladi. 29 Omonimlar til tarixida juda qadim ildizlarga ega va har bir davrda o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turgan. Yirik so‘z san’atkori Lutfiy ijodida ham omonimlardan mahorat bilan foydalaniladi. Shoir asarlaridagi omonimlarda quyidagi jihatlar aks etadi: 29 Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўзбекистон миллий энсиклопедияси, 2002. – Б. 75. 32 1. Lutfiy ijodidagi omonimlar o‘z qatlam so‘zlari bilan, ko‘p ma’noli so‘zlarning bosh va hosila ma’nolari o‘rtasidagi aloqaning uzilishi oqibatida hamda o‘zlashma qatlam so‘zlari ishtirokida sodir bo‘ladi. 2. Shoir asarlaridagi omonimlar asosan ot va fe’l so‘z turkumi doirasida kuzatiladi. Shuningdek, ot so‘z turkumi, ot va son, ot va sifat, ot va ravish, ot va ko‘makchi so‘z turkumi doirasidagi omonimlik ham yuzaga kelganini ko‘ramiz. 3. Lutfiy ijodida omonimiya hodisasining 2 turi – omonimlar hamda omoformalar uchraydi. 4. Shoir g‘azallarida omonim so‘zlar ko‘pincha bir baytda juft holatda qo‘llaniladi. 5. Lutfiy omonimlardan badiiy tasvir vositasi sifatida keng foydalanadi. Omonim so‘zlar ishtirokida paronomaziya hodisasi yuzaga keladi. 6. Lutfiy ijodidagi omonimlarning katta qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan qo‘llaniladi va shakldoshlik hosil qiladi. Til tarixida shakldosh sifatida qaralgan ayrim so‘zlar eskirib, omonimlik xususiyatini yo‘qotgan. Shakldosh so‘zlarning genealogiyasiga ko‘ra omonimik uyalari Omonim so‘zlar bir til yoki boshqa tillardan o‘zlashgan birliklar doirasida sodir bo‘ladi. Mana shu omonimik qatordagi so‘zlar tarixan asosga olingani holda Lutfiy asarlaridagi shakldosh so‘zlarni quyidagicha guruhlarga bo‘lib ko‘rsatish mumkin:  O‘z qatlam so‘zlari asosidagi omonimlik: Yüz g kelib čaqar meni ālamğa köz yāši,ӓ Yüz dardi sarğa qoyğān niŋ mājarāsidir. ӓ (“Devon”, 101-b.) 1-misrada qo‘llangan yüz ot so‘z turkumiga mansub bo‘lib, “odam boshining old tomoni, old tomondan ko‘rinish, bet” ma’nosida, 2-misrada qo‘llangan son so‘z turkumidagi yüz sanoq son ma’nosini anglatgan. Bu so‘zning etimologiyasiga e’tibor qarataylik: “Yuz I “boshning burun, og‘iz joylashgan old qismi”, “aft”. Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma’noni anglatgan bu ko‘p ma’noli ot dastlab 33 yo:z tarzida talaffuz qilingan, keyinroq o: unlisining cho‘ziqlik belgisi o‘zbek tilida yumshoqlik belgisiga ko‘chgan. Yuz II “o‘nta o‘nlikka teng miqdor”. 30 Turkiy tillarda omonimiyani yuzaga keliruvchi hodisa – qadimgi turkiy til so‘zlariga xos turkum sinkretizmi o‘z ifodasini topgan. E.V.Sevortyan tomonidan “fe’l-ot asoslar” (‘‘глагольно-именные основы’’) deb nomlangan bu hodisa turkiy tillarning boshlang‘ich taraqqiyot bosqichlarida bir bo‘g‘inli leksik asosning ayni bir lug‘aviy ma’noga ega bo‘lgani holda ism sifatida ham, fe’l sifatida ham ishlatilishini ifoda etadi. Olim o‘z qarashlarida “fe’l-ot omonimligi” (“глагольно- именная омонимия”), “fe’l-ot omoformalar” (“глагольно-именные омоформы”) terminlarini qo‘llagan. Shu bilan bir qatorda, bu hodisani “leksik-morfologik sinkretizm” deb qarash to‘g‘riroq ekanligini e’tirof etgan. 31 Bu qarashdan kelib chiqsak, tildagi omonimiya hodisasi dastlab ot va fe’l so‘z turkumi doirasida yuzaga kelganligi ayon bo‘ladi. Hayratda menki turra parišānlïğï nedur, Qïl tek beliŋni čün kečalar tā sahar qučar. (“Devon” 38-b.) Qïyāmatga tilar bolsaŋ savābe, Manga qïl har zamān nāz-u itābe. (“Devon” 320-b.) Yuqoridagi ikki baytda o‘zlashma qatlam birligi bo‘lgan qïl so‘zining ot (“tola”, “soch”, “mo‘y” ma’nosida) va fe’l (harakatni bajarish ma’nosida) so‘z turkumlari doirasida omonimlik hosil qilishiga guvoh bo‘lamiz. Qil so‘zi hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham ayni shu holda omonimlik hosil qila oladi.  Ko‘p ma’noli so‘zlardagi bosh va hosila ma’nolarning uzilishi natijasida omonimlikning hosil bo‘lishi: Libāsi husnidin āy davruŋizd āri üčün,ӓ Qabāi āriyatini har āy d bir kiyar. ӓ (“Devon”, 88-b.) Baytda āy so‘zi ishtirokida ot so‘z turkumi doirasida omonimlik yuzaga kelgan. Bunda “yerning tabiiy yo‘ldoshi” ma’nosini anglatuvchi oy birligidagi 30 Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар) – Т.: Университет, 2000. – Б . 181-182. 31 Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласные). М.: Наука., 1974. – С. 32-40. 34 bosh va hosil ma’nolar uzilib, “astronomik yilning o‘n ikkidan biriga teng vaqt oralig‘i” ma’nosini anglatuvchi omonim hosil bo‘lgan. Dedil r āraziŋni āy il ӓ ӓ kün , Teŋriniŋ nurin nel r dedil r. ӓ ӓ ӓ (“Devon” 34-b.) Azalda yüzüŋüz aksi falak kozgusida tušti, Bu kün ul nurniŋ āyi jahānd āftāb oldi. ӓ (“Devon” 34-b.) Misralarda ot so‘z turkumiga mansub kün omonimi ham ko‘p ma’noli so‘z ma’nolari o‘rtasidagi uzilish natijasida shakllangan. Kun - “quyosh”, kun – “sutka, kun chiqqandan yana kun chiqquncha bo‘lgan vaqt” kabi.  O‘zlashma qatlam birliklari o‘rtasidagi omonimlik: Xat husnini ārttirdi-yu heč qïlmadi nuqsān, Qāğazga čü xat lar yāzilur, yaxši korinur. (“Devon”, 74-b.) Baytda arab tilidan o‘zlashgan, ot so‘z turkumiga mansub birliklar omonimiyani hosil qilgan. Birinchi misradagi xat so‘zi “soch, zulf” ma’nosida, ikkinchi misradagi xat “bitik, yozuv” ma’nolarida kelgan. Baytda o‘zlashma qatlam omonimlari ishtirokida ajoyib tasvir yaratilganiga guvoh bo‘lamiz. Yorning xati, ya’ni zulfi ma’shuqaning husniga husn qo‘shib turibdi. Oq qog‘ozga siyoh bilan xat bitilsa, go‘zal ko‘ringani singari yorning oq yuziga ham qora zulfi o‘zgacha ko‘rk bag‘ishlab turadi. Bunda omonim so‘zlar ishtirokida ham tajnis, ham tamsil san’atlari yuzaga kelgan. Mazmuni, strukturasi va til materialiga ko‘ra omonimiya hodisasi Leksik omonimiyada 2 xil hodisa kuzatiladi: omonimlar va omoformalar. Omonim larda so‘zlar shakl jihatdan bir xil bo‘lib, asosan bir so‘z turkumi doirasida yuzaga keladi. Ular turli grammatik shakllar bilan o‘zgarganda ham o‘zaro shakldoshligini saqlab qoladi. Lutfiy ijodida omonimlar omoformalarga nisbatan kam kuzatiladi. Ularning ayrim xususiyatlarini misollar asosida ko‘rib o‘tamiz: Meni čü čekti özi sari oq bikin, bildim Ki sālğusï yirāq, albatta, qāš i yosi meni. (“Devon”, 332-b.) 35 Yüzüŋdan burqa ālğïl, tā qāš iŋdan jān ravān qïlsam, Ilik tutkim, āramizd niqab-u jān hijāb oldi. ӓ (“Devon”, 333-b.) Birinchi baytdagi qāš so‘zi ot so‘z turkumiga mansub bo‘lib “qovoq tepasidagi yoysimon tukli qatlam” ma’nosida, ikkinchi baytdagi qāš so‘zi ko‘makchi so‘z turkumiga mansub bo‘lib, “oldida”, “qarshisida” ma’nolarida kelgan. Ikkinchi baytdagi qāš funksional ko‘makchi sifatida XV asrdan boshlab qo‘llanilgan. Ikkala birlik ham bir xil grammatik shakllarni olib, o‘sha holatda ham omonimligini saqlab qoladi. Mahšarda ğālibākim, ukun kormağay azāb, Ulkim, yolïqsa hajr otiniŋ dāğu soz iga. Tutqay jahānni Lütfiy sozi husni jāvidek, Gar iltifāt qïlsa bu bečāra soz iga. (“Devon”, 13-b.) Baytlarda ot so‘z turkumiga mansub soz birliklari ishtirokida omonimlik yuzaga kelgan. Birinchi baytdagi soz eski o‘zbek adabiy tilida “olov”, “alanga” kabi ma’nolarni ham anglatgan. Hozirda bu ma’noda qo‘llanmasligi tufayli bu birliklar o‘rtasidagi omonimlik yo‘qolgan. Ikkinchi baytdagi so‘z “gap, nutq” ma’nolarini anglatadi. Omoformalar ayrim grammatik shakllardagina teng keladigan leksemalardir. Ular ko‘pincha turli so‘z turkumlariga mansub birliklar ishtirokida yuzaga keladi. Bunda so‘zlardagi shakldoshlik ma’lum grammatik shakllardagina saqlanib qoladi. Lutfiy ijodida omoformalar omonimlarga nisbatan ko‘proq qo‘llanilgan: Qān may ičib qān ïmnï, birār qïlmas iltifāt Usruk közüŋki, tol tušubtur piyāl si. ӓ ӓ (“Devon”, 300-b.) Baytda omoformalarning bir misrada birin-ketin kelishi kuzatiladi. Qān birligi fe’l (“talab darajasida to‘ymoq”) va ot (“organizmning yurak va qon tomirlaridan iborat yopiq sistema ichida to‘xtovsiz harakatlanib turuvchi suyuq to‘qimasi”) so‘z turkumi doirasida omoformalarni yuzaga keltirgan. E’tibor 36 qaratsak, qān so‘zi faqat bosh shaklidagina omonimligini saqlab qoladi. So‘zga munosabat shakllari qo‘shilganda bu xususiyat o‘zgaradi. Omoformalarning birin- ketin kelishi bayt musiqiyligini oshirishga xizmat qilgan. Tušta korganda seni vasliŋni qadrïn bilmadim, Jānim emdi firāq ӓ ot i sazāl r qïlğusi. ӓ (“Devon”, 319-b.) Bolmiš m devāna, sāl boynumğa zulfuŋ bandini, ӓ Ot ti iš āndinki qïlsam goš nāsih pandini. (“Devon”, 305-b.) Birinchi baytda ot so‘z turkumidagi ot so‘zi “olov” ma’nosida, ikkinchi baytda fe’l so‘z turkumidagi ot “kechmoq” ma’nosida kelib, omoformalarni hosil qilyapdi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham bu so‘zlar ishtirokidagi omonimlik faol. Oğrïn bāqïb köŋüldek jānimni āl di bārdi, Yār b, murādğa yetkur ul māhi dilrabāni. ӓ (“Devon”, 313-b.) Gul sendin uftānib qïzārur, korgil āl ini Kim, xanda birl otkaradur infiālini. ӓ (“Devon”, 326-b.) Baytlardagi omoformalar fe’l so‘z turkumiga mansub āl va sifat so‘z turkumidagi āl (“qizil”, “qirmizi”) ishtirokida yuzaga chiqyapdi. Hayratda menki turra parišānlïğï nedur, Qïl tek beliŋni čün keč l r tā sahar qučar. ӓ ӓ (“Devon”, 38-b.) Qïyāmatga tilar bols ŋ savābe, ӓ Manga qïl har zamān nāz-u itābe. (“Devon”, 320-b.) G‘azaldan keltirilgan parchalarda ot so‘z turkumidagi qïl (“tola”) va fe’l so‘z turkumidagi qïl birligi ishtirokida omoformalar hosil bo‘lyapdi. Tahlillardan ayon bo‘ladiki, Lutfiy ijodidagi omonimlar va omoformalar asosan fe’l va ot so‘z turkumi doirasida, o‘z qatlamga mansub, bir bo‘g‘inli so‘zlar o‘rtasida kuzatiladi. Ularning ko‘pchiligi hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham faol qo‘llaniladi. Ba’zilari eskirib, omonimlik xususiyatini yo‘qotgan. Paronomaziya 37 Tilshunoslikda omonimlar va omoformalarning uslubiy vosita sifatida qo‘llanilishi paronomaziya deb yuritiladi. 32 Badiiy tasvirning leksik vositalaridan biri bo‘lmish omonimlar nafaqat ohangdoshlikni hosil qilish, shuningdek, ma’noviy farqlanishni voqealantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shakli bir xil , ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar badiiy uslubda modal ma’nolarni ifodalashda, uslubiy ma’nolarni anglatishda vosita bo‘ladi. Mumtoz adabiyotimizda omonimlar shoirlar uchun keng ijodiy maydon yaratib bergan desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki faqat o‘zbek mumtoz adabiyotidagina mavjud bo‘lgan tuyuq janri uchun tajnis sifatida omonimlar asos bo‘lib xizmat qiladi. Alisher Navoiy “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida omonimlar xususida so‘z yuritganda tuyuq janriga ham to‘xtalib o‘tadi: “Va bu ikki baytki, tajnisi tomdur, ham turk shuarosi xos sasidurki, sortda yo‘qtur va muni tuyug‘ derlar”. 33 Lutfiy ijodida tuyuqning 70 dan ortiq namunalari kuzatiladi. Ushbu tuyuqlarda shoir omonimlardan mahorat bilan foydalanib, turli nozik so‘z o‘yinlarini yuzaga keltiradi. Bu esa kitobxonga estetik zavq baxsh etadi. Lutfiy tuyuqlarida tajnis sifatidagi omonimlarning ma’nolarini aniqlash u qadar oson kechmaydi. Buning uchun lug‘atlarning o‘zi kifoya qilmaydi. Bu borada mumtoz adabiyotga xos bo‘lgan tushunchalarga ham murojaat qilishga to‘g‘ri keladi. Quyidagi tuyuqda bu yaqqol namoyon bo‘ladi. Tuz, begim bu d md suhbat ӓ ӓ kök ini, Tut ayāq, kes dard-u ğamnïŋ kök ini, Ilkiŋdin chïqsa bāshqa bir ayāq Közg ilmān duny niŋ yer- ӓ ӓ kök ini. (“Devon”, 350-b.) Ushbu tuyuqda o‘z qatlamga mansub bo‘lgan kok so‘zining tajnis sifatida qo‘llanilganini va ot so‘z turkumi doirasida omonimlik hosil qilganini ko‘ramiz. Kok so‘zi misralarda quyidagi ma’nolarda kelgan: 32 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Talqin, 2005. – B. 171. 33 Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғотайн. Мезон ул-авзон. Тарихи анбиё ва ҳукамо. Тарихи мулуки Ажам. Арбаъин. Сирож ул-муслимин. Муножот. Рисолаи тийр андохтан. МАТ. 20 жилдлик. – Т. : Фан, 2000. Т. 16. – Б. 14. 38 1-misrada: kök – musiqa 2-misrada: kök – motam 4-misrada: kök – osmon Bilamizki, mumtoz adabiyotimizda ranglar ma’lum bir ramzlar sifatida xizmat qiladi. Yuqoridagi tuyuqning ikkinchi misrasida kelgan “ kök ” so‘zi ham motam ma’nosida kelgan. Bunda quyidagicha ma’no kelib chiqadi: Begim, bu damda suhbat musiqasini tuzgin, qadah tutib dard-u g‘am motamini kesgin . O‘z navbatida, to‘rtinchi misrada kelgan “ kök ” birligi “ yer ” so‘zi bilan bog‘lanib ham antonimlik, ham omonimlik kasb etgan va bir o‘rinda tazod, tajnis san’atini yuzaga keltirgan. Bu tuyuqda faqat tajnislarda emas, balki misralar ichida ham omonimlar ishtirokini ko‘ramiz. Ayāq so‘zi eski o‘zbek adabiy tilida omonim so‘z sifatida qaralgan: Ayoq- I. Oyoq. II. Qadah, jom, may. 34 Bugungi kunda ushbu so‘z faqat shevalarimiz tarkibidagina saqlanib qolgan. 2.2. Lutfiy asarlarida sinonimlarning qo‘llanilishi XIV-XV asr eski o‘zbek adabiy tili o‘zbek tili taraqqiyoti tarixida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu davrning o‘ziga xos xususiyati jonli o‘zbek umumxalq tili asosida eski o‘zbek adabiy tilining shakllanishi bo‘ldi. Ham fonetik, ham leksik, ham sintaktik sathda qator o‘zgarishlar yuz berdi. Bu borada tilning leksik sathi alohida tahliltalabdir. Chunki har qanday tilning qay darajada boyligi va jozibasi eng avval leksikasi bilan baholanadi. Leksik sath taraqqiyotida esa sinonimlar o‘ziga xos jihatlari bilan ajralib turadi. Ma’lumki, bir umumiy ma’noni ifodalovchi ikki va undan ortiq so‘zlar sinonimlarni hosil qiladi. Sinonimlar nozik ma’noviy farqlanishlarni keltirib chiqaradi, ta’sirchanlikni oshiradi, eng muhimi, nutqni o‘rinsiz takrorlardan qutqaradi: “Muayyan matn ichida ikki va undan ortiq sinonimlarni badiiy tasvir vositasi tarzida ishlatish til birliklari takrori bois voqealanadigan ifoda qashshoqligining oldini oladi”. 35 34 Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. Тўрт томлик. – Т.: Фан, 1983. 35 Дадабоев Ҳ. «Қутадғу билиг» матнида бадиий актуаллашган лексик воситалар хусусида// Стилистика ва прагматика. Профессор С.Каримов таваллудининг 60 йиллигига бағишланган илмий-назарий конференция материаллари. – Самарқанд, 2010. – B. 49. 39 Lutfiy asarlari tili eski o‘zbek adabiy tilining taraqqiyotiga o‘ziga xos tarzda hissa qo‘shdi: “Lutfiy asarlarining tili XIV-XV asrlardagi o‘zbek tilini aks ettiradi, uning qo‘llanishi va xizmat doirasi kengayganligini, lug‘at tarkibi juda ko‘p yangi so‘z va iboralar bilan boyiganligini ko‘rsatadi, o‘zbek adabiy tilining fonetik tizimi va grammatik qurilishi ma’lum me’yorga kelib qat’iylashganini aks ettiradi”. 36 Lutfiy asarlari tarkibida qo‘llanilgan sinonimlar baytlardagi mazmunni ta’kidlab ifodalashga, so‘z o‘ynoqiligini keltirib chiqarishga, takrorlanmas tasvirlar yaratishga, badiiy san’atlar, an’anaviy o‘xshatishlarni yuzaga keltirishga xizmat qiladi. Ular quyidagi xususiyatlarni o‘zida aks ettiradi: 1. Sinonimik qatorning hosil bo‘lishida o‘zlashma qatlam katta qismini tashkil etadi. 2. Sinonimlar arabcha, forscha, turkiycha va ba’zan mo‘g‘ulcha so‘zlar ishtirokida hosil bo‘lgan. 3. Sinonimlar asosan ot, qisman sifat, fe’l so‘z turkumi doirasida yuzaga kelgan. Yordamchi so‘z turkumlaridagi sinonimiya ham uchraydi. 4. Ular semantik sinonimlar qatorini hosil qilgan bo‘lib, “Devon”da absolyut sinonimlar kuzatilmadi. 5. Lutfiy ijodidagi sinonimlarning katta qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan va ayrim tovush o‘zgarishlari bilan faol iste’molda. Ba’zilar eskirgan. Yana bir qismi shevalar tarkibida va qardosh turkiy tillarda qo‘llanilmoqda. 6. Bir baytda sinonimlarning juft holatda ishlatilishi ham kuzatiladi. 7. Ular matnda tanosub, ta’did, tashbeh, istiora kabi badiiy san’atlarni hosil qilgan. Teŋri , xudā , haq, oğān so‘zlari semantik sinonimik qatorni hosil qilgan. Lutfiy ijodida Alloh so‘zining 4 ta sinonimi uchraydi. Bulardan teŋri mo‘g‘ul tilidan, xudā fors tilidan, haq arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar bo‘lib, oğān turkiy tilga xos so‘zdir. Teŋri: Burqa’ni kotar, teŋri üčün, el seni korsun, Bu husn-u malāhat yana qaysï kün üčündür? (“Devon”, 36-b.) Oshiq ma’shuqadan tangri yo‘lida niqobini 36 Мухторов А ., Сана қ улов У . Ўзбек адабий тили тарихи . – Т .: Ўқитувчи , 1995. – Б . 109. 40 ko‘tarishni va uning husnini el ham ko‘rishini iltijo qilyapdi. Axir bu husn-u malohatni yana qaysi kun ko‘rsatishi mumkin? Bu baytda teŋri leksemasi ma’noni ta’kidlab ifodalashga zamin yaratyapdi. Xudā: Neč kim zulfuŋda bār kufr-u zalālat zulmati,ӓ Ravšan ul āydek yüzüŋda bārdur ul nuri xudā. (“Devon”, 15-b.) Ma’shuqaning zulfida qanchalik kufr-u zalolat zulmati aks etmasin, oydek ravshan yuzida shu qadar Alloh nuri aks etadi. Bunda sinonimik qatordagi xudā leksemasi ma’noni ta’sirchan ifodalash va o‘ziga xos zidlikni hosil qilishga xizmat qilyapdi. Haq : Haq ul künkim jamāliŋ bār etibtur, Jahān husnin bārin sizg beribtur. ӓ (“Devon”, 58-b.) Haq yor jamolini yaratgan kunda jahondagi barcha husn-jamolni unga bergan. Bu misralarda haq leksemasi ma’shuqaning dunyodagi barcha go‘zalliklar sohibasi ekanligini ta’kidlash uchun qo‘llanilgan. Oğān: Yüzüŋizd oğān nuri ayāndur, Közüŋiz fitnai āxïr zamāndur. ӓ (“Devon”, 84-b.) Yorning yuzlarida Olloh nuri ko‘rinib turadi. Bilamizki, tasavvuf adabiyotida oshiq uchun go‘zal yor Alloh jamolini aks ettiruvchi mahzar hisoblanadi. Demak, unda Alloh jamoli jilvalanadi. Ma’shuqaning ko‘zlari esa oshiq boshiga oxir zamon keltirguvchi g‘avg‘odir. Ushbu baytda oğān so‘zi yor go‘zalligini aks ettirishda qo‘llanilgan. Gün š, xuršed, kün, šams, quyāš, ӓ āftāb so‘zlari semantik sinonimik qatorni hosil qilgan. Lutfiy “Devon”i tarkibiga kirgan g‘azallarda quyosh so‘zining 5 ta sinonimi keltirilganligini ko‘rishimiz mumkin. Bulardan gün š ӓ o‘z qatlamga mansub so‘z bo‘lib , xuršed va āftāb forschadan, šams va kün arabchadan o‘zlashgan birliklardir. Gün š: ӓ Qanï bu šakl-u šamāyil falakŋiŋ āyind , Dağï bu husn-u malāhat ӓ gün š čirāyind ? ӓ ӓ (“Devon”, 20-b.) Baytda yorning shakl-u shamoyili na falakning oyida, husn-u malohati na gün š ӓ chiroyida borligi ta’kidlanyapdi. Gün š ӓ ruju san’atini ham yuzaga keltiryapdi. Hozirda turk tilida quyosh leksemasi güneš shaklida qo‘llaniladi. Bu esa eski o‘zbek adabiy tilining boshqa turkiy tillar bilan aloqasini ko‘rsatadi. 41 Xuršed: Xuršed tuğar har kün ošul āy yāqasidin, Āy koŋlakiga haq ne balā berdi saādat. (“Devon”, 28-b.) Bilamizki, oy nur sochmaydi. U quyoshdan kelgan nurni qaytarish evaziga Yerga yorug‘ bo‘lib ko‘rinadi. Lutfiy bu holatdan shoirona mahorat bilan foydalangan. Baytda tasvirlanishicha, Haq oyga shunday saodat berganki, quyosh har kun uning yoqasidan (oyning faqat bir tomoni, bir yoqasi quyosh nurini qaytaradi) paydo bo‘lib, uning ko‘ylagi yanglig‘ ko‘zga tashlanadi. Kün: Dedil r āraziŋni āy il kün,ӓ ӓ Teŋriniŋ nurin nel r dedil r. ӓ ӓ ӓ (“Devon”, 34-b.) Baytda yorning go‘zalligini va bu chiroy nurini oy va quyoshga o‘xshatilayotgani, ammo bu nur tangri jilvasi ekanligi ifodalanmoqda. Šams: Sunbul sāčiŋni yel il gulbargi tar qučar, Davlat közüŋ bāšind ki ӓ ӓ šams-u qamar qučar. (“Devon”, 38-b.) Mumtoz adabiyotda šams so‘zi ko‘pincha qamar birligi bilan birgalikda qo‘llaniladi. Ushbu baytda ham shu holatni ko‘ramiz. Baytda bu ikki birlik ma’no ta’kidiga xizmat qilyapdi. Quyāš: Ul sarvkim quyāš turur bāri mevasi, Gar toğri yurs ŋ ušbu qadi ӓ mustaqïm erur. (“Devon”, 20-b.) Āftāb: Yüzüŋni bir dariča āčib kormuš āftāb, Andin xujasta tālei f rxund fāl erur. ӓ ӓ (“Devon”, 55-b.) Misralarda yor jamolidan ozgina bahramand bo‘lgan oftobning shundan baxtiyor-u toleyi porloq ekanligi ta’kidlanilyapdi. Ushbu baytda oftob tashxis va husni ta’lil san’atini yuzaga keltiryapdi. Nasim, sabā so‘zlari semantik sinonimik qatorni yuzaga keltirgan. Bu birliklar tong shamoli, yoqimli shabada ma’nolarida kelib, yorga murojaat qilishda, uning go‘zalligini ta’riflashda qo‘llanilgan. Ikkala birlik ham arab tilidan o‘zlashgan so‘zlar hisoblanadi. N a sim: Zulfuni tāŋ nasimi tušurmiš qulāğïna, Bu sozni bār aytqali kimniŋ majāli bār. (“Devon”, 61-b.) Tong nasimi go‘zalning sochlarini qulog‘iga tushurgandan keyin bu so‘zni yorga takror aytgali hech kimda hol qolmabdi. Sabā: Qand labiŋ gar sabā teks -yu ots yer üz , ӓ ӓ ӓ ӓ Bolğay u kün bahāda ul barča n bāt-u n yš k r. ӓ ӓ ӓ ӓ (“Devon”, 67-b.) Ma’shuqaning qand labiga sabo tegib, butun yer uzra esgan kun barcha narsalar novvot va shakarqamish singari shirin 42 bo‘lar ekan. Sabā baytda mubolag‘a san’atini yuzaga keltirishda ham ishtirok etgan. Āču n , dunyӓ so‘zlari semantik sinonimik qatorga birlashgan. Bu qatorda duny arab tilidan o‘zlashgan so‘zdir. ӓ Āčun : Gul čehralar āčunda agar sad hazār erur, Sayd etguvči köŋlüm qušïn bir nigār erur. (“Devon”, 60-b.) Agar gul yuzlilar olamda yuz ming bo‘lsa ham, oshiqning ko‘ngil qushini asir (ovlagan) etgan yolg‘iz bir nigor edi. Duny : ӓ Sen ozga malāhat bil jānlarg‘a kirarsen, Duny d yoq ersa, ey ӓ ӓ ӓ begim, husn base bār. (“Devon”, 62-b.) Kumuš, siym birliklari semantik sinonimik qatorda birlashgan. Bu qatorda siym forschadan o‘zlashgan so‘zdir. Ushbu birliklar oshiqning ishqdagi nochor holatini bayon etishda, taqinchoq va tanga pul ma’nolarida qo‘llangan. Baytlarda asosan sifatlash vazifasini bajargan. Kumuš: Kumush bil kl riŋizni yeŋ ičr yāšurm ŋ, Kišiniŋ ilgi āčuq bolsa, ӓ ӓ ӓ ӓ benazir bolur. (“Devon”, 35-b.) Lirik qahramon yordan kumush kabi oq bilaklarini yeng ichida oshiqdan yashirmasligini so‘ramoqda. Va xalqona usulda fikrini dalillamoqda. Xalq orasida qo‘li ochiq, saxiy kishilarning yo‘li hamisha ochiq bo‘lishi, barchadan martabasi yuqori bo‘lishi haqida bir qancha naqllar bor. Ma’shuqaning bilaklarini yoriga ko‘rsatishi ham bir saxiylikdir. Siym: Bu köŋül bulbul bikin gultek yaŋāqïn ārzul r, Boldi yuz āltin-u köz ӓ siymtek saqāqïn ārzul r. ӓ (“Devon”, 69-b.) Oshiqning ko‘ngli bulbul singari yorning qizil yanog‘ini orzu qiladi. Ko‘zlari esa siymdek iyaklarini. Bu holatda oshiqning yuzi kuchli hijron va firoqda go‘yo oltin singari sarg‘ayib ketgan. Jannat, bihišt va tāmuq, dozax so‘zlari semantik sinonimik qatorni hosil qilgan. Mumtoz adabiyotimizda jannat, do‘zax tushunchalari o‘ziga xos ma’no kasb etadi. Ko‘pchilik shoirlarimiz bu so‘zlar ishtirokida takrorlanmas tasvirlar yaratishgan. Lutfiy ijodida ham bu birliklar bir necha marotaba qo‘llangan. Jannat arabcha, bihišt va dozax forscha so‘zlar bo‘lib, o‘zlashma qatlamga mansubdir. Misollar: B o ls a d o z a xt a xayāliŋ, t a ng a qoym a klik h a lāl , B o lm a s a j a nn a tt a yādiŋ, jān ğ a ārāyiš h a rām. (“Devon”, 147-b.) ; Gar özga bihišt izd s ul ayni qusurdur, ӓ ӓ 43 Čün Lütfiy misking ešigiŋ vatan oldi. ӓ (“Devon”, 297-b.) ; Kāfir tāmuqda kormagay andāq azābkim, Lütfiy firāqïŋ ičr korar, bu ne hāl erü ӓ r . (“Devon”, 55 - b.) Gulzār, č a m a n birliklari semantik sinonimlar qatorini hosil qilgan. Ikkala leksema ham forscha o‘zlashma qatlam birliklaridir. Ular “gul bilan qoplangan maydon” semasi orqali sinonimlikni yuzaga keltiradi. Bu sinonimlarning bitta baytda qo‘llanilishi ham uchraydi: Kirdiŋ čamanga subhidam, burqa’ ālib kordi seni, Bir yelğa tegru uftanib gul tarki gulzār ayladi. (“Devon”, 317-b.) Husn, m a lāh a t, čirāy so‘zlari semantik sinonimik qatorni yuzaga keltirgan. Arab tilidan o‘zlashgan husn va malāhat birliklari “go‘zallik” semasi orqali sinonimik qatorga birlashadi: Qanï bu šakl-u šamāyil falakniŋ āyind ? Dağï bu ӓ husn-u malāhat gün š čirāyind . ӓ ӓ (“Devon”, 20-b.) Baytdag 3 ta sinonimning birgalikda qo‘llanilishi fikrni ta’kidlab ifodalashga xizmat qilyapdi. Kamāl, fazl semantik sinonimik qatorga birlashgan. Kamāl arabcha, fazl forscha birliklardir. Ikkala leksema “yetuklik”, “mukammallik” semalari bilan sinonimlik hosil qilgan: Sen kamāl-u fazl ila sultānsen, Saltanatqa čün čilāy arzānsen. (“Devon”, 338-b. ) Tan, badan so‘zlari sinonimlik hosil qilgan. “gavda”, “badan” sememalari orqali birlashgan. Tan fors tilidan, badan arab tilidan o‘zlashgan birliklardir: lgan Ӧ sānid durman ošul yār hajrida, Jān bolmasa tan ičr , badandin ne fāyda? ӓ ӓ (“Devon”, 230 -b. ) Oshiq ma’shuqaning hajrida go‘yo o‘lik kabidir. To‘g‘ri, lirik qahramonning tomirida qon oqib turgan badani bor, ammo ruh, jon o‘lgan bo‘lsa, undan ne foyda? Misralardagi sinonimlar ana shunday go‘zal ma’noni yuzaga chiqarmoqda. Turbat, mazār birliklari semantik sinonimlik hosil qilib, “go‘r”, “qabr” semalari ostida birlashgan. Ikkala birlik ham forscha o‘zlashma qatlamga mansubdir: Har qačān jān bers m ul qaddu āğïz yādi bila, Ey muhiblar, turbatim ӓ ustinda “Āh!” aylab otuŋ. (“Devon”, 132-b.) ; Mazārim uza xïrāmān qïyā bāqïb otsaŋ, Lahadda lāl meŋizlik ola meniŋ kafanim. ӓ (“Devon”, 165-b.) Hozirgi o‘zbek tilida turbat birligi eskirgan so‘z sifatida qaraladi. 44 Z nbur, riӓ ӓ birliklari semantik sinonimlikni yuzaga keltirgan. Hasharot nomini anglatuvchi bu birliklardan z nbur ӓ shevaga xos birlik sifatida qaraladi. Shu boisdan bu sinonimik qatorda z nbur nofaol birlik sifatida ta’riflanadi. Misollar: ӓ Z nburi asal āğzi tola šahd ekaninda Irniŋni korib bemaza deb, bāl tokubdur. ӓ (“Devon”, 68-b. ) Ushbu baytda Lutfiyga xos bo‘lgan estetik lazzat beruvchi tasvirni ko‘ramiz. Yorning lab shirinligindan totgan zanbur og‘zidagi asalni ma’shuqaning labidan bemaza deb to‘kibdi. Ul oğïzdur yā asalniŋ arisi gulbarg uza, Niš il nāzuk nišān qïldi-yu, toldirdi asal. ӓ (“Devon”, 142-b. ) Bu baytda ham yuqoridagi misralar kabi o‘xshash tasvirga guvoh bo‘lamiz. Lab, irin so‘zlari semantik sinonimik qatorga birlashyapdi. Bu ikkala birlik “dudoq” semasi ostida birlashadi. Lab forscha o‘zlashma. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida faol. Irin eskirgan so‘z. Mumtoz adabiyotda yor go‘zalligini aks ettiruvchi vositalardan biri labdir. U kichikligi, qizilligi va shirinligi bilan alohida ajratilib ta’rif etiladi. Lutfiy ijodida lab birligi bilan teng miqdorda irin ham unumli qo‘llanilgan. Namunalar: Labiŋ latāfatidin baski fahm qïldï uyāt lüm, qarā Ӧ zulumāt ičr kirdi ābi hayāt. ӓ (“Devon”, 27-b. ) ; N bāt n rxïni sindurmasa š k r ӓ ӓ ӓ ӓ irniŋ, Ne iški, teŋ sātilur tāl yiğāči birl n bāt. ӓ ӓ (“Devon”, 27-b. ) Ushbu baytlar bitta g‘azaldan olingan. Bunda sinonimlar, birinchidan, so‘z takrorining oldini olgan bo‘lsa, ikkichi bir tomondan, original tasvirni hosil qilyapdi. Birinchi misolda labning jon baxsh etishiga ishora bor. Bilamizki, mumtoz adabiyotda yorning lablari oshiqqa jon ato etadi. Labning ana shu xususiyatidan hattoki o‘lim ham ortga chekinganligi ta’kidlanyapdi. Ikkinchi misolda xalq hayotidagi oddiy bir holatdan o‘ziga xos ifoda yaralganini ko‘ramiz. Bozorda tol yog‘ochi bilan novvotning narxi bir xil. Buning sababi yorning irnida. Chunki ma’shuqa irni oldida novvot shirinligi hech qanday ahamiyat kasb etmay qoladi. Muflis, faqïr so‘zlari bir sinonimik qatorga birlashadi. Arab tilidan o‘zlashgan bu birliklar “kambag‘al” semasi ostida sinonimlik hosil qiladi. Lirik qahramon holatini ochib berishda keng qo‘llanilgan. Misollar: Irniŋ xayālin gar nihān tutsam köŋüld , ne ajab, Muflis kiši tāpsa guxar yāšurmāğï nāčār erur. ӓ 45 (“Devon” , 57-b. ) ; Tā dediŋ l ’liŋ zakāti men faqïrğa bolsa sarf, Šukriniŋ emdi āniӓ širin kerak qïlsam adā. (“Devon”, 15-b. ) Gadā, til nči ӓ birliklari “tilanchilik qilib kun kechiruvchi odam” semasi ostida birlashib, sinonimlik hosil qiladi. Bu qatorda gadā fors tilidan o‘zlashgan so‘zdir. Misollarga e’tibor qaratamiz: Itl riŋniŋ mansabin Lütfiyğa ta’yin aylakim, ӓ Davlatiŋda qïlsa sultānlïğ ne bolğay bir gadā? (“Devon”, 57 -b. ) ; Sen husn eliniŋ xānisen-u banda tilānči, Sen dilbari gulruxsen-u men bulbuli mahjur. (“Devon”, 59-b. ) Ikkala baytda ham sinonim so‘zlardan lirik qahramonning ishqdagi holatini ochib berish uchun foydalanilgan. Xalq, ulus so‘zlari “el” semasi ostida birlashib sinonimlikni yuzaga keltiradi. Bunda xalq arabcha, ulus mo‘g‘ulcha o‘zlashmalardir. Misollar: Yā r b, ӓ ul dilbar malak yā hur, yāxud jān erur, Haq nazar āndin kotarmas, xalq ŋ ӓ ӓ hayrān erur. (“Devon”, 80-b. ) ; Ulus ičind durur özbegim qïyā kozluk, Xayāli ӓ toqtamiš āndin köŋül s rāyind . ӓ ӓ (“Devon”, 20-b. ) Yüz, āraz, jamāl, čehr a birliklari semantik sinonimik qatorni hosil qilgan. Bunda yüz o‘z qatlamga mansub birlik, āraz va jamāl arabcha, čehra forscha o‘zlashmalardir. Misollar: Āy yüzüŋ olid xïjïl husn eli Rum-u Čin rā , Valvala ӓ ӓ sāldi közl riŋ kāfir-u ahli din ӓ a rā… (“Devon”, 10-b.) Čün meni ölturur bukun ul ruxu āraz ārzusi, Ravzada tābqamen orun lāl -u yāsumin ro. ӓ ӓ (“Devon”, 10-b.); Haddi mahluqātindur nāri ul husn-u jamāl , Ulki yoqtur rahm erur, bu ham tā ӓ bolsun s ŋ . ӓ ӓ (“Devon”, 11-b.); Čehraŋ zulfi tuzāqiki köŋül saydi üčündür, Har halqasi sarmāyayi asbābi junundur. (“Devon”, 37-b.) Muškul, dušvār birliklari “qiyin” semasi ostida birlashib, sinonimik qatorni hosil qiladi. Bunda muškul arabcha, dušvār forscha so‘zlardir. Misollar: Umid erdi birār koŋlakin yengin tutsam, Meniŋ bāšimd bu muškul xayāl emiš bilmadim. ӓ (“Devon”, 37-b.); Garči dušvār ul aziz jān berm k ād m oğlïğa, Ğamzaŋğa qïlğïl ӓ ӓ tafarrujkim, ne xuš āsān ālur. (“Devon”, 76-b.) Yānmāq, kuymāq fe’llari sinonimik qatorni yuzaga keltirgan. Ikkala birlik ham o‘z qatlamga mansub bo‘lib, soda tub so‘zlardir. Jān mamlakati yāqti yān r ӓ otqa firāqïŋ, Jān t nd qačān kuydi xud ul jādu qarāqïŋ. ӓ ӓ (“Devon”, 127-b.) 46 Ma’nodosh fe’llarning baytda juft holda ishlatilishi ham nutqiy takrorning oldini olgan, ham ma’noni ta’kidlashga xizmat qilgan. Yoluqmāq , učramāq fe’llari ma’nodoshlik hosil qilgan. Bu fe’llar “duch kelmoq” semasi ostida birlashadi. Sinonimik juftlikni yasama va soda fe’llar hosil qilganini ko‘rishimiz mumkin: “Yo‘liq – “uchra, duch kel”. Bu fe’l qadimgi turkiy tilda yol otidan –(u)q qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan, o‘zbek tilida u unlisi i unlisiga almashgan: yol+uq=yoluq- yoliq”.˃ 37 Guldek kular čirāyin bir kün ӓ yoluqmadim, Āyl rd ham bir učramadim yaxši koziga. ӓ ӓ (“Devon”, 13-b. ) Kibi, bikin, yaŋlïq o‘xshatish-qiyoslash ko‘makchilari semantik sinonimlar qatorini hosil qilgan. Bosh kelishikdagi, kishilik va ko‘rsatish olmoshlarining qaratqich kelishigidagi shakllari bilan faol qo‘llangan. Kibi va yaŋlïq ko‘makchilari XIII-XIV asrlarda, bikin ko‘makchisi esa XIV-XV asrlarda faol iste’molda bo‘lgan. Lutfiy ijodida bu uch birlik ham mavjud. Faqat kibi shaklidan shoir ko‘proq foydalanadi. Kibi, bikin, yaŋlïq mumtoz adabiyotda tashbeh san’atini ham yuzaga keltiradi. Misollar: Köŋülni özg g bergil, dem ŋki muškildir, ӓ ӓ ӓ Jahānda siz kibi bir dilrabā kerak bolsa. (“Devon”, 14-b.) ; Yaqub bikin kop yiğïdin qālmadi sensiz, Nuri basarim xāh inān, xāh inānma. (“Devon”, 22-b.) ; Katān yaŋlïq meni behāl qïlğān, Qamartek tal’ati tābandasidur. (“Devon”, 46-b.) Birl , bil , il ӓ ӓ ӓ ko‘makchilari semantik sinonimiyani hosil qilgan. XIII-XIV asrlar eski o‘zbek adabiy tilida asosan birl va bil shakllari qo‘llangan. XV asrdan ӓ ӓ boshlab esa il ko‘makchisi faol iste’molda bo‘lgan. Lutfiy “Devon”ida ularning ӓ har uchala turidan foydalanilgan. Bu sinonimik qator g‘azal baytlarida birgalik, vosita-qurol, zamon-payt kabi ma’nolarni ifodalashda ishtirok etib, so‘zlarni bog‘lagan. Miollar: Bir qāna korgali yüzün umr til r köŋül, vale ӓ Xizr hayāti birl ӓ ham qānmāğ iši mahāl erur. (“Devon”, 83-b.) Bāq köz üči bil savāb ayl m k ӓ ӓ ӓ üčün, Aqlïmni yana mast-u xarāb ayl m k üčün. ӓ ӓ (“Devon”, 205-b.) Sen husn il ӓ bāysen, senga čün farz durur haj Qïl teŋri üčün, kaba’i köŋlümni ziyārat. (“Devon”, 230-b.) 37 Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). – Т.: Университет, 2000. – Б . 191. 47 Vale, lekin zidlov bog‘lovchilari semantik sinonimik qatorni yuzaga keltirgan: Yüzüŋiŋ ārzusi-yu turraŋ intizāri bil , Bāšim āqardi, vale köŋlüm ulӓ qarāri bil . ӓ (“Devon”, 18-b.) Bu Lütfiy āhi otidin kuymadi köŋlüŋ, Kuydurdi falak bağrini, lekin bu harārat. (“Devon”, 30-b. ) Tahlil qilingan sinonimlarning hozirgi o‘zbek tiliga munosabati T / r So‘zlar Aynan qo‘llaniladi Ayrim tovush o‘zgarishlari bilan qo‘llaniladi Uslubiy xoslangan Eskirgan Shevaga mansub 1 teŋri + 2 xudā + 3 haq + 4 oğān + 5 gün š ӓ + 6 xuršed + 7 kün + 8 šams + 9 quyāš + 10 āftāb + T/r So‘zlar Aynan qo‘llaniladi Ayrim tovush o‘zgarishlari bilan qo‘llaniladi Uslubiy xoslangan Eskirgan Shevaga mansub 11 nasim + 12 sabā + 13 āčun + 14 duny ӓ + + 48 15 kumuš + 17 jannat + 18 bihišt + 19 tāmuq + 20 dozax + 21 g ulzār + 22 č a m a n + 23 husn + 24 malāhat + 25 čiroy + 26 kamāl + 27 fazl + 28 tan + 29 badan + 30 t urb a t + 31 m a zār + 32 z nburӓ + 33 lab + 34 irin + 35 muflis + 36 faqïr + 37 g adā + T/r So‘zlar Aynan qo‘llaniladi Ayrim tovush o‘zgarishlari bilan qo‘llaniladi Uslubiy xoslangan Eskirgan Shevaga mansub 38 xalq + 39 ulus + 40 ār a z + 41 j a māl + 49 42 čehr a + 43 m uškul + 44 dušvār + 45 y ānmāq + 46 kuymāq + 47 kibi + 48 bikin + 49 yaŋlïq + 50 birlӓ + 51 bil ӓ + 52 il ӓ + 53 vale + 54 lekin + 55 y oluqmāq + 56 učramāq + Lutfiy ijodidagi sinonimlar shu kabi xususiyatlari bilan alohida xarakterlanadi. 2.3. Lutfiy asarlarida antonimlarning qo‘llanilishi Leksik birliklarning semantik-paradigmatik munosabati antonimiya hodisasida ham o‘z aksini topadi. Ma’no jihatdan bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan so‘zlar antonimlar deb yuritiladi. 38 Antonimlarning hosil bo‘lishidagi asosiy shartlardan biri leksik birliklar o‘rtasidagi zidlik deb qaraladi. Antonimiya leksemalar doirasida, frazeologik birliklar bilan, leksik va frazeologik birliklar o‘rtasida, shu bilan birgalikda grammatik vositalar ishtirokida ham hosil bo‘lishi mumkin. Leksik antonimlar bir so‘z turkumi doirasida yuzaga keladi. Inson yaralibdiki, u doimi bir narsani ikkinchisiga qiyoslash, zidlash orqali ular o‘rtasidagi munosabatni anglashga harakat qiladi. Mumtoz adabiyotimizda 38 Ҳожиев А . Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати . – Т .: Ўзбекистон миллий энсиклопедияси , 2002 . – Б. 16. 50 ham shoirlarimiz ishqdagi holatlarini, ma’shuqaning sifatlarini, turli tushuncha va mulohazalarini qarama-qarshi ma’noli so‘zlar orqali yoritganlar. Bu esa ijodkor uchun fikrni ta’sirchan, mazmunni teran ifoda etishda keng maydon vazifasini o‘taydi. Matnning badiiy qimmatini oshiradi: “Bir-birini inkor etuvchi, semantik paradigmaning turli qutblarida joylashgan tushunchalar antonimlar yordamida qarama-qarshi qo‘yiladi. Natijada, matnning badiiy-estetik qiymati kuchayadi”. 39 Badiiy san’at turlaridan biri bo‘lgan tazod ham o‘zaro qarama-qarshi ma’noli so‘zlar asosida hosil bo‘ladi. 40 Lutfiyga xos lutf bilan bitilgan baytlarda qo‘llanilgan antonimlar takrorlanmas tasvirlarning yuzaga kelishida alohida ahamiyat kasb etadi. Lutfiy “Devon”idagi antonimiya hodisasi asosan ot va sifat so‘z turkumi doirasida yuzaga kelganligi kuzatildi. Tadqiqot natijasida Lutfiy “Devon”ida takroriy variantlari bilan 40 ga yaqin antonim juftliklar aniqlandi. Ular quyidagi xususiyatlar bilan xarakterlanadi: 1. Lutfiy ijodidagi antonimlar 4 omil asosida hosil bo‘lgan. 2. “Devon”da uchragan antonim juftliklar asosan o‘zlashma qatlamga mansub bo‘lib, arabcha va forscha birliklardir. Bunda arabcha-arabcha, forscha- forscha, arabcha-forscha shaklida antonim juftliklarning yuzaga kelishi kuzatiladi. 3. Antonim juftliklar ko‘proq sifat va ot so‘z turkumi doirasida uchraydi. 4. “Devon”dagi antonim so‘zlarning anchagina qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan va ayrim tovush o‘zgarishlari bilan faol qo‘llaniladi. Ba’zilari uslubiy xoslangan so‘zlardir. 5. Baytlarda qo‘llangan antonimlar tazod, tardi aks, o‘xshatish kabi badiiy san’atlarni yuzaga keltirgan. Antonimlarning yuzaga chiqishida bir qancha omillar alohida ahamiyat kasb etadi: Qarama-qarshi ma’noli so‘z juftligini, ya’ni antonimlarni turli o‘zakdagi, 39 Дадабоев Ҳ. «Қутадғу билиг» матнида бадиий актуаллашган лексик воситалар хусусида// Стилистика ва прагматика. Профессор С.Каримов таваллудининг 60 йиллигига бағишланган илмий-назарий конференция материаллари. – Самарқанд, 2010. – Б . 49. 40 И с ҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Т. : Зарқалам , 2006 – Б. 65. 51 fonetik tarkibdagi so‘zlar tashkil qiladi. Bu turlicha asoslarga ko‘ra yuzaga chiqadi. Uni B.O.Isabekov to‘rtta deb ko‘rsatadi: 1. O‘z leksikasiga oid ikki so‘z qarama-qarshi ma’noda kelib qolishida kuzatiladi. 2. Turli o‘zakdan yasalgan yasama so‘zlar hisobiga ham antonimlar tarkib topadi. 3. So‘z o‘zlashtirish, ya’ni o‘zlashma so‘zlar hisobiga ham o‘zbek tilida antonimlar tarkib topadi. 4. Polisemantik so‘zlarning yuzaga kelishi ham tilda antonimlar tarkib topishi uchun ahamiyat kasb etadi’’. 41 Lutfiy ijodida qo‘llanilgan antonimlarning hosil bo‘lishida ham yuqoridagi 4 omil ishtirok etadi: Omillar Misollar 1 O‘z leksikasiga oid ikki so‘zning qarama-qarshi ma’noda kelishi. Ketmāq- kelmāq: Münč yil ketgan bu baxt-u davlatim.ӓ Šükrilill hkim, kelur bir-bir m ŋ . ӓ ӓ ӓ (“Devon”, 351-b.) 2 Turli o‘zakdan yasalgan so‘zlar ishtirokida antonimlarning hosil bo‘lishi. Āqarib-qarārib: Köz āqardi-yu, yüzin bir toya kormadim, raqïbā, Neč zulfitek qafāgir öl sen yüzüŋ ӓ ӓ qarārib. (“Devon”, 26-b. ) 3 So‘z o‘zlashtirish orqali antonimlarning tarkib topishi. Bunda ikki xil holatning guvohi bo‘lamiz. Antonimlar juftligi bir tildan o‘zlashib yoki ikki til asosida ifodalangan. D u švār-āsān( forscha): Garči d u švār ul aziz jān berm k ād m ӓ ӓ oğlïğa, Ğamzaŋğa qïlğïl tafarrujkim, ne xuš āsān ālur. (“Devon”, 76 -b. ) Yār-ağyār ( forscha/arabcha) Man etgan üčün Lütfiyğa išqï yöli ičr , ӓ Har qaydaki bir yār durur, ağyār korinur. (“Devon”, 73-b. ) 4 Polisemantik so‘zlar hisobiga antonimlikning yuzaga kelishi. Ārtuq-kam: Sevdüŋ öz haddiŋdin ārtuq yārni, Gar seni kuydurs l r kamdur s ŋ . ӓ ӓ ӓ ӓ 41 Миртожиев М . Ўзбек тили семасиологияси . – Т .: Мумтоз сўз , 2010. – Б . 224-225. 52 (“Devon”, 344 -b. ) Quyida antonimlarning so‘z turkumlari doirasida guruhlanishi ko‘rib chiqamiz. O t so‘z turkumi doirasida antonimlik Surat-siyrat: Suratiŋni kimki kordi, qïldï jānā, jān fidā, Siyratiŋğa xud qïlur ālib farišta ïqtïdā. (“Devon”, 15-b.) Surat yorning tashqi ko‘rinishi bo‘lsa, siyrat uning ichki dunyosidir. Ma’shuqaning ikkisida ham behad go‘zallik kasb etishi antonimiya hodisasi orqali ifodalangan. Bu ikki birlik ham o‘zlashgan qatlamga oid bo‘lib, arabcha so‘zlar hisoblanadi. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham faol qo‘llaniladi. Intihā-ibtidā: Intihā yoqmu des m husnuŋga, aytur közl riŋ: Qaydasan,ӓ ӓ men xud balāni qïldïm emdi ibtidā. (“Devon”, 15-b.) Oshqining ma’shuqadan uning husniga intiho, ya’ni yakun borligini ifodalagan so‘rog‘i ma’shuqa ko‘zlari tomonidan hali bu boshlanishi ekanligi haqidagi jumla bilan javoblanilyapdi. Baytda antonimiya hodisasi ma’noni kuchaytirishga va o‘ziga xos tasvir yaratishga xizmat qilgan. Intihā-ibtidā birligidagi so‘zlar ham arabcha o‘zlashmalardir. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida bu birliklar uslubiy xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Ič-tāš: Tāš ičr siym muzmar erür, yoqki tāš siym, Hayratğa qālmiš m men ӓ ӓ ӓ niŋ ič-u tāšin . ӓ ӓ (“Devon”, 19-b. ) Baytda antonim juftlik hosil qilgan bu ikkala so‘z o‘z qatlam birliklaridir. Hozirda ham iste’molda. Ushbu baytda o‘ziga xos so‘z o‘yinini ko‘ramiz. Birinchi misrada qattiq jism ma’nosida qo‘llangan tāš so‘zi ikkinchi misrada tashqi tomon ma’nosini ifodalagan tāš so‘zi bilan omonimlik ham hosil qilgan. O‘z navbatida, ular tasbe san’atini hosil qilgan. Dard-davā: Nečük tabibğa dardiŋizni yt yin āxïr, Ki dardiŋiz m ŋ yuz ӓ ӓ ӓ ӓ miŋ davādin ārtuq erür. (“Devon”, 82-b. ) Suluv hajrida dardmand bo‘lgan oshiqqa davo shart emas. Aksincha, yorning keltirgan har bir dardi oshiq uchun yuz ming davodan ortiqdir. Baytda dard va davā birliklari orqali antonimlik hosil bo‘lgan. Dard fors, davā arab tiliga xos birliklardir. Adabiy tilimizda faol iste’molda. Yār-ağyār: M n etgan üčün Lütfiyğa išqï yoli ičr , Har qaydaki bir yār ӓ ӓ durur, ağyār korinur. (“Devon”, 73-b. ) Lirik qahramonga ishq yo‘lini man etgani uchun hattoki yor-do‘stlari ham ag‘yor, ya’ni begona, dushman bo‘lib ko‘rinadi. 53 Yār forscha, ağyār arabcha so‘z bo‘lib, o‘zlashma qatlamga mansub birliklardir. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida uslubiy xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Šāh-gadā: Gar mustahiq til rsen, yā šāh, zakāt üčün, Mentek jahānd hečӓ ӓ ӓ gadāi zaif yoq. (“Devon”, 116-b.) Baytda oshiq va yor darajasi qiyosi šāh va gadā birliklari asosida ochib berilgan. Ikkala birlik ham o‘zbek tiliga fors tilidan kirgan o‘zlashmalardir. Bu antonim juftlik faqatgina Lutfiy ijodida emas, balki mumtoz va zamonaviy adabiyotimizdagi shoirlar ijodida ham keng qo‘llaniladi. Maqol va naqllarda ham uchraydi. Shu bilan birgalikda, Lutfiy ijodida pādšāh-gadā variantida ham uchraydi: Har neč husn kišv riniŋ pādšāhisen, Andiša qïl bu ӓ ӓ Lütfiy gadāniŋ duāsidin . (“Devon”, 176-b. ) Dušman-dost: Dušman-u dost ārasinda meni ğāfilni mudām, Besar-u pā qïladurğān bu köŋüldür, bu köŋül. (“Devon”, 146-b.) Ikkala birlik ham forscha o‘zlashmalardir. Bu antonim juftlik eski o‘zbek adabiyotida ham, hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham o‘rniga ega. Visāl-hajr: Sev r jānim, pari paykar habibim, Visāli – rāhatim, hajri – ӓ balāyim. (“Devon”, 147-b.) Mavhum otlar ishtirokida yuzaga kelgan bu antonim juftlik mumtoz adabiyotimizda an’anaviy qo‘llaniluvchi ifoda vositalaridan biri desak, yanglishmaymiz. G‘azallarda oshiqning ayriliqdagi holatini ochib berishda visāl-hajr birligidan keng foydalanilgan. Hajr arab tilidan o‘zlashgan birlik. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida badiiy uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Dozax-jannat: Bolsa dozaxta xayāliŋ, tanga qoymaklik halāl , Bolmasa jannatta yādiŋ, jānğa ārāyiš harām. (“Devon”, 147-b . ) Agar oshiq uchun ma’shuqa xayoli do‘zaxda bor ekan, demak, do‘zax jannatdan unga afzalroq ekan. Dozax-jannat birliklari mumtoz adabiyotimizda va tasavvuf adabiyotida keng ma’no kasb etgan antonim juftliklar hisoblanadi. Bunda qiziq bir holatni ko‘ramiz. Aslida insonlar bu foniy dunyoni tark etgandan so‘ng jannatga tushishni orzu qiladilar. Ammo mumtoz adabiyotda haqiqiy ishq qaratilgan Zot visoli nasib etmasa, unda jannatning hech qanday ahamiyati yo‘q. Dozax forschadan, jannat arabchadan o‘zlashgan birliklardir. Hozirda iste’molda faol. 54 Kāfir-musulmān: Zulfdin qat’ qïlïb yüzüŋ hayrān boldum, Men agar kāfirӓ edim, emdi musulmān boldum. (“Devon”, 147 -b. ) Arab tilidan o‘zlashgan, shaxs otlari doirasida yuzaga kelgan bu antonimlar o‘ziga xos tasvir yaratishga xizmat qilgan. Adabiy tilimizda va so‘zlashuv uslubida faol qo‘llaniladi. Šām-sahar: Vasfi zulf-u ruhiŋd tušm dil r, Har neč šām il sahar ӓ ӓ ӓ ӓ ӓ dedilar. (“Devon”, 34-b.) Baytda paytni bildiruvchi otlar o‘zaro antonimlikni hosil qilmoqda. Šām fors tilidan, sahar arab tilidan o‘zlashgan birliklar sanaladi. So‘zlashuv uslubi va adabiy tilda hozir ham faol. Shuningdek, Lutfiy ijodida sahar so‘zining sinonimi hisoblangan subh so‘zi bilan šāmning antonimlik hosil qilishi uchraydi: Yüz fātixani yüzuŋ har ӓ subh oqurman, Čün “L yl ul-qadr” āyatini ӓ ӓ zulfiŋ har ӓ šām . (“Devon”, 155-b. ) Subh arab tilidan o‘zlashgan so‘zdir. Kün-tün: N vroz jamāl oldi, čü boyiča durur sāč, Teŋ boldi čü tün kün bil , ӓ ӓ N vroz dagulmu? ӓ (“Devon”, 213-b. ) Misralarda yor go‘zalligi ta’riflanmoqda. Ma’shuqaning yuzi (jamoli) kun singari, qora sochlari esa tundek. Ular go‘zallikda tenglashib, go‘yo “kun bilan tun birligi”, ya’ni Navro‘z ayyomi singari. Kün va tün payt otlari hisoblanib, o‘z qatlam birliklaridir. Hozirda ham faol iste’molda. Bāri-yoqï: Šak nuqtasidur l ’l üz xāl āğzïŋ üčünkim, Ne bāri muayyandur, ӓ ӓ ne yoqï yaqïndur. (“Devon”, 44-b. ) O‘z qatlamga oid ushbu birliklar hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham qo‘llaniladi. Sifat so‘z turkumi doirasida antonimlik Šād-ğamnāk: Yāz fasli barča šād-u köŋlümiz ğamnāk erür, Gul bikin jān köŋül ki hijrān elindin čāk erür. ӓ (“Devon”, 51-b.) Lirik qahramonning hijron ichra azob chekayotgan holatini ochishda mazkur antonim juftlikdan foydalanilgan. Šād so‘zi arab tilidan olingan, ğamnāk leksemasining asosi arabcha bo‘lib, forscha -nok qo‘shimchasini qo‘shish yordamida hosil qilingan. Xususiyatni ifodalovchi bu sifatlar hozirda iste’molda. Dānā-nādān: Yoq turur bu Lütfiy jānïğa javri raqïb, Qayda bir dānā durur, ul javri nādān tārtadur. (“Devon”, 65-b.) Xalq orasida “Bir yaxshiga bir yomon” 55 degan maqol mavjud. Xuddi shu singari dono insonlar hamisha nodonlar fikridan, noo‘rin so‘zlaridan azob tortadilar. Misralarda ana shu haqiqat dānā va nādān birliklarini keltirish orqali ochib berilyapdi. Dānā hamda nādān so‘zlari fors tiliga mansub bo‘lib, o‘zlashgan qatlamga birliklaridir. Adabiy tilimizda faol qo‘llanilmoqda. Tirik-ölük: Adamdin emdi seniŋtek vujuda qayda kelur, l r tirik seniӦ ӓ korsa, vale ölük tirilur. (“Devon”, 70-b.) Baytdagi tirik va ölük birliklari yorning beqiyos va sehrli go‘zalligi qudratini namoyish etish uchun qo‘llanilgan. Oshiqni telba qilgan go‘zalni ko‘rgan tirik inson o‘lib, o‘lik inson tirilar ekan. Bunda otlashgan sifatlarning o‘zaro antonimlik hosil qilishi kuzatiladi. Ikkala birlik ham xususiyat sifatlari hisoblanadi. Tirik so‘zi ayni shaklda, ölük esa ayrim shakl o‘zgarishlari bilan hozirgi o‘zbek adabiy tilida mavjud. Tirik so‘zining kelib chiqishi ham o‘ziga xos: “Mahmud Koshg‘ariy izohiga ko‘ra “tir” so‘zi asli “yasha” degan ma’noni anglatadi. Demak, “tirik” so‘zi ham aynan shu “tir” so‘zidan kelib chiqqan. O‘z-o‘zidan ayonki, tirik yashashi bilan tirik”. 42 D u švār-āsān: G a rči d u švār ul aziz jān berm k ād m o ӓ ӓ ğ lï ğ a, amzaŋ Ƴ ğ a qïl ğ ïl t a f a rr u jkim, ne xuš āsān ālur. (“Devon”, 76-b.) Oshiq ma’shuqasiga murojaat qilib, aziz qilib yaratilgan inson o‘g‘lining jon berishi qiyin ekanligini, ammo yorning bir qarashi bu ishni osongina qila olishi mumkinligini so‘zlamoqda. Misralarda antonimlikni yuzaga keltirgan dušvār va āsān so‘zlari sifatning xususiyatni ifodalovchi guruhiga mansubdir. Dushvor forscha birlik bo‘lib, qiyin, mushkul kabi ma’nolarda qo‘llaniladi. “Devon”da bu birlik ko‘p marotaba oson so‘zi bilan antonimlik hosil qilgan. Hozirda uslubiy xoslanganligi bilan xarakterlanadi. Oson ham o‘zlashgan qatlamga mansub forscha birlik. Adabiy tilimizda faol qo‘llaniladi. Bāy-faqïr: Jamāl-u husn il sen bāy-u Lütfiy sru faqïr, Zakāt üčün ӓ ӓ sadaqaŋdïn navā til y keldim. ӓ (“Devon”, 149-b. ) Baytda yor husn-u latofati bilan boyligi, oshiq esa faqirligi ifodalanyapdi. Misralarda bāy va faqïr so‘zlari antonimlikni hosil qilyapdi. Ikkala birlik ham xususiyat sifatlaridir. Faqir arabcha 42 Эшқобил Шукур. Бобо сўз изидан. – Т.: Mashhur-Press, 2018. – Б. 50. 56 so‘z bo‘lib, o‘zlashgan qatlamga mansubdir. Bu juftlik hozirda boy-kambag‘al shaklida nutqda uchraydi. “Devon”da antonimlarning otlashgan sifatlar bilan hosil bo‘lishi ham uchraydi: Qārasi-āqï: Közüŋ qārasi fitna, vale āqï b lādur, Jānl r āl dur, vah, neӓ ӓ ӓ balā közi qarādur? (“Devon”, 52-b. ) Sifatlarning otlashishi eski o‘zbek adabiy tili uchun ham xos. Baytda rang-tus ifodalovchi sifatlar vale bog‘lovchisi orqali birikib, antonim juftlikni hosil qilgan. Qāra va āq o‘z qatlamga mansub bo‘lib, ularning etimologiyasi quyidagicha: “Qora “ko‘mir tusidagi”; “eng to‘q rang”. Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma’noni va boshqa bir necha ma’noni anglatgan bu sifat asli qara tarzida talaffuz qilingan; o‘zbek tilida a unlisi ā unlisiga almashgan’’. 43 “Oq qor, sut rangidagi”. Qadimgi turkiy tilda ham shunday ma’noni anglatgan bu sifat a:q tarzida talaffuz qilingan; o‘zbek tilida a unlisi ā unlisiga almashgan”. 44 Misralarda tazodning go‘zal namunasini hosil qilmoqda. Yaxši-yamān: Rahm aylam s habib, raqïbdin ne köz tutay, Qïlm s vafā čü ӓ ӓ yaxši-yamāndin ne fāyda. (“Devon”, 230-b. ) Xususiyat bildiruvchi sifatlar otlashib, baytda o‘ziga xos ma’no kasb etmoqda. Ikkala birlik ham o‘z qatlamga mansub bo‘lib, yaxši adabiy tilda, yamān shevada faol qo‘llanilmoqda. Ravish so‘z turkumi doirasida antonimlik Āškārā-pinhān: Zulfuŋiz yuz halqa, har bir halqada miŋ dāmi ğam, Āškārā fitnadur, lekin qïlur pinhān balā. (“Devon”, 16-b. ) Misralarda ma’shuqaning zulfi oshkora fitna qilsa-da, oshiq qalbida pinhon, ya’ni yashirin dard hosil qilishi ta’kidlangan. Āškārā-pinhān birliklari fors tilidan o‘zlashgan. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham faol qo‘llaniladi. Badiiy uslubga xoslanganligi bilan ajralib turadi. Ārtuq-kam: Sevdüŋ öz haddiŋdin ārtuq yārni, Gar seni kuydurs l r kamdur ӓ ӓ s ŋ . ӓ ӓ (“Devon”, 344-b.) Lirik qahramon ko‘ngilga murojaat qilib, yorni haddan ortiq sevganini, shuning uchun uni qancha kuydirsalar ham kamligini so‘zlamoqda. 43 Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). – Т.: Университет, 2000. – Б . 566 . 44 Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар). – Т.: Университет, 2000. – Б . 262 . 57 Ārt u q va k a m birliklari ravishning miqdor-daraja turiga mansub. Adabiy tilimizda ārt u q ayrim tovush o‘zgarishi ( ortiq) bilan, k a m aynan qo‘llaniladi. Tün-u kün: Yüzig sāčdin ogun tegm sin parišānlïğ, Köŋülni ul tün-u künӓ ӓ neč mubtalā qïlsa. ӓ (“Devon”, 12-b. ) Tun va kun birliklari antonim juftlik hosil qilib, “tinimsiz”, “hamma vaqt” ma’nosini ifodalovchi ravishni hosil qilmoqda. Yuqorida ushbu leksemalarning ot so‘z turkumi doirasida antonimlik hosil qilishini ko‘rdik. Bu birliklar juftlashganda ravish so‘z turkumi sifatida ham qaraladi. 45 Ikkala so‘z o‘z qatlamga mansub va hozirgi o‘zbek adabiy tilida faol. Fe’l so‘z turkumi doirasida antonimlik Fe’l so‘z turkumidagi antonimiya hodisasi bo‘yicha tilshunosligimizda bir qadar bahsli holat bor. Antonimiya hodisasi bo‘yicha tadqiqotlar olib borgan tilshunos M.Mirtojiyev shunday fikrlarni bildiradi: “Ayrim tilshunoslar “… morfemalar, suffikslar vositasida ham antonimlar yasaladi” degan fikrni ilgari suradilar. Bularning hammasi ham fe’llarning bo‘lishli-bo‘lishsizlik kaegoriyasini antonimlar qatorida sanashgan. Masalan, o‘zbek tilidagi keldi/kelmadi, chiqdi/ chiqmadi, to‘ydi/to‘ymadi juftliklari o‘zaro antonim emas. Bu grammatikkategoriya sanaladi”. 46 Biz ham o‘z tadqiqotimizda shu nazariyaga tayandik va Lutfiy ijodidagi fe’l so‘z turkumi doirasidagi antonimiya hodisasini o‘rgandik. Āqarib-qarārib: Köz āqardi-yu, yüzin bir toya kormadim, raqïbā, Neč ӓ zulfitek qafāgir öl sen yüzüŋ qarārib. ӓ (“Devon”, 26-b. ) Baytda fe’lning ravishdosh shakliga oid birliklar o‘rtasida antonimlikning hosil bo‘lishi kuzatiladi. Sifat so‘z turkumidan yasalgan ushbu antonim fe’llar hozirgi o‘zbek tilida ham faol qo‘llaniladi. l r-tirilur: Ӧ ӓ Adamdin emdi seniŋtek vujuda qayda kelur, l r tirik seni Ӧ ӓ korsa, vale ölük tirilür. (“Devon”, 70-b.) l r-tirilur fe’llari o‘zaro antonimlik Ӧ ӓ hosil qilmoqda. Ikkala birlik ham o‘z qatlamga mansub. 45 Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – Toshkent: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2008. – B. 281. 46 М иртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси.– Т.: Мумтоз сўз, 2010. – Б. 218-219 . 58 Jafā qïlmāq-vafā qïlmāq: Neč jānim jafā qïlursen? Vaqt öldi agar vafāӓ ӓ qïlursen. (“Devon”, 206-b.) Oshiq yoriga jafolar haddan oshganini, Vafo qilish vaqti kelganini ta’kidlayapdi. Misralardagi jafā qïlmāq- vafā qïlmāq birliklari antonimlikni yuzaga keltirmoqda. Bu ikki so‘z fe’lning tuzilishiga ko‘ra qo‘shma turiga mansub. Jafā qïlmāq ot (arabcha) + fe’l (o‘z qatlam), vafā qïlmāq ot (arabcha) + fe’l (o‘z qatlam) qolipida. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ikkala birlik ham faol iste’molda. Ketmāq- kelmāq: Münč yil ketgan bu baxt-u davlatim. ӓ Šükrilill hkim, kelur ӓ bir-bir m ŋ . ӓ ӓ (“Devon”, 351-b.) Yor oshiqni tark etdi. U bilan birga bechoraning baxt-u davlati ham ketdi. Oshiq yorini ko‘rgach, uning baxt-u davlati yana o‘ziga qaytdi. Baytda ketmāq va kelmāq birliklari antonimlikni hosil qilgan. Bu soda tub fe’llar hozir ham faol iste’molda. Kontekstual antonimiya Eski o‘zbek adabiy tilining imkoniyatlari, tasvir vositalari shu qadar keng ediki, antonimiya hodisasi o‘zaro zid ma’noni ifoda etmagan leksemalar o‘rtasida ham sodir bo‘la oladi. Bu hodisa tilshunoslikda kontekstual antonimiya hodisasi deb yuritiladi: “Kontekstual antonimiya o‘zaro zid ma’no ifoda etmagan leksemalarning ma’lum kontekst ichida so‘zlovchi yoki muallif tomonidan antonimik munosabatlarga kiritilishidir”. 47 Buni Lutfiy ijodi misolida ko‘ramiz: Āzād-qul: Lütfiy kibi gar sarvi sihi korsa qadiŋni, Āzād ozni qul qïlur ul sarvi gulandām. (“Devon”, 155-b.) Ma’shuqaning qaddi sarv kabi. Ana shu sarv qomat ozod oshiqni o‘ziga qul qiladi. Āzād va qul birliklari faqat matndagina antonimlikni hosil qilyapdi. Āzād forscha o‘zlashma, qul o‘z qatlamga oid. Antonimlar tushunchalarni zidlikda qo‘llab, ma’no-mazmunni ta’sirchan, badiiy tarzda yetkazish vositasidir. So‘z san’atkorlari ana shunday antonimiyani yuzaga keltirish bilan fikr ifodaliligini va ta’sirchanligini ta’minlaydilar. 48 Lutfiy ijodida qo‘llanilgan antonimlar bo‘yoqdorlikni oshirishga, mazmunni ta’sirchan aks ettirishga, masalaning mohiyatini yaqqol yoritib berishga xizmat qilgan. 47 Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Talqin, 2005. – B. 171. 48 Абдураҳмонов Ҳ. Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. –T.: Fan, 1981. – B. 15 . 59 Ikkinchi bob yuzasidan xulosalar 1. Lutfiy asarlarida qo‘llanilgan omonim, sinonim, antonimlar XIV-XV asr eski o‘zbek adabiy tiliga xos xususiyatlarni ifodalab, hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi omonim, sinonim, antonimlarning tarixiy taraqqiyotini aks ettiradi. So‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra bu turlari ham lingvistik, ham adabiyotshunoslik nuqtayi nazardan muhim ahamiyat kasb etadi. 2 . Lutfiy ijodidagi omonimlar o‘z qatlam so‘zlari bilan, ko‘p ma’noli so‘zlarning bosh va hosila ma’nolari o‘rtasidagi aloqaning uzilishi oqibatida hamda o‘zlashma qatlam so‘zlari ishtirokida hosil bo‘ladi. Shoir asarlaridagi omonimlar asosan ot va fe’l so‘z turkumi doirasida kuzatiladi. Lutfiy ijodida omonimiya hodisasining 2 turi – omonimlar hamda omoformalar uchraydi. Lutfiy ijodidagi omonimlarning katta qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan qo‘llaniladi va shakldoshlik hosil qiladi. Ayrimlari shakldoshlar orasidagi omonimlik esa so‘z eskirishi hisobiga hozirda mavjud emas. 3. Lutfiy asarlaridagi sinonimik qatorning hosil bo‘lishida o‘zlashma qatlam katta qismini tashkil etadi. Sinonimlar arabcha, forscha, turkiycha va ba’zan mo‘g‘ulcha so‘zlar ishtirokida hosil bo‘lgan. Ular asosan ot, qisman sifat, fe’l so‘z turkumi doirasida yuzaga kelgan. Yordamchi so‘z turkumlaridagi sinonimiya ham uchraydi. Sinonimlar semantik sinonimlar qatorini hosil qilgan bo‘lib, “Devon”da absolyut sinonimlar kuzatilmadi. Lutfiy ijodidagi sinonimlarning katta qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan va ayrim tovush o‘zgarishlari bilan faol iste’molda. Ba’zilar eskirgan. Yana bir qismi shevalar tarkibida va qardosh turkiy tillarda qo‘llanilmoqda. 4. Lutfiy ijodidagi antonimlar 4 omil asosida hosil bo‘lgan. “Devon”da uchragan antonim juftliklar asosan o‘zlashma qatlamga mansub bo‘lib, arabcha va forscha birliklardir. Bunda arabcha-arabcha, forscha-forscha, arabcha-forscha shaklida antonim juftliklarning yuzaga kelishi kuzatiladi. Antonim juftliklar ko‘proq sifat va ot so‘z turkumi doirasida uchraydi. 60 UMUMIY XULOSALAR Lutfiy asarlaridagi leksik birliklarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari borasida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Lutfiy asarlari tarkibida so‘zning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari – omonim, sinonim, antonimlar o‘z davrining til xususiyatlarini ifodalash bilan bir qatorda ijodkorning o‘ziga xos uslubi va mahoratini aks ettirgan. Bu birliklarning ko‘pchiligi hozirgi o‘zbek adabiy tilida ham faol qo‘llaniladi. Ayrimlari shevalar tarkibida mavjud. Ba’zilari eskirgan. 2. Lutfiy asarlari tarkibida qo‘llanilgan omonimiya hodisasi tild a azaldan shakldosh sifatida mavjud bo‘lgan birliklar (yüz, qïl, yāš), ko‘p ma’noli so‘zning bosh va hosila ma’nolari o‘rtasidagi aloqaning uzilishi natijasida (āy, kün) va o‘zlashma so‘zlar ishtirokida (xat, xār) hosil bo‘lgan. 61 3. Lutfiy ijodida omonimiya hodisasining 2 turi – omonimlar (qāš, soz) hamda omoformalar (qān, ot, āl, qïl) uchraydi. Omonim so‘zlar ko‘pincha bir baytda juft holatda qo‘llanilgan. Lutfiy asarlaridagi omonimlarning katta qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan qo‘llaniladi va shakldoshlik hosil qiladi. Ayrimlari shakldoshlar orasidagi omonimlik esa so‘z eskirishi hisobiga hozirda mavjud emas. Lutfiy omonimlardan badiiy tasvir vositasi sifatida keng foydalangan. Omonim so‘zlar ishtirokida paronomaziya hodisasi yuzaga kelgan. 4. “Devon”da uchraydigan sinonimik qatorning hosil bo‘lishida o‘z qatlam birliklariga nisbatan o‘zlashma qatlam katta qismni tashkil etgan. Bunda sinonimiya arabcha, forscha, turkiycha va ba’zan mo‘g‘ulcha so‘zlar ishtirokida hosil bo‘lgan. 5. ‘‘Devon’’da sinonimlarning semantik guruhi qo‘llanilgan bo‘lib, absolyut sinonimlar kuzatilmagan. Lutfiy ijodidagi sinonimlarning katta qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan va ayrim tovush o‘zgarishlari bilan faol iste’molda. Ba’zilar eskirgan. Yana bir qismi shevalar tarkibida va qardosh turkiy tillarda kuzatilgan. 6. Sinonimlar shoirni o‘rinsiz takrorlardan qutqarib, badiiy tasviriy vosita sifatida fikrni ta’sirchan ifodalashga hamda ta’did, tashbeh, tanosub kabi badiiy san’atlarni yuzaga keltirishga xizmat qilgan. Ayrim sinonim so‘zlar ishtirokida faqatgina Lutfiyga xos bo‘lgan takrorlanmas misralar yaratilgan. 7. Lutfiy asarlaridagi antonimiya hodisasining yuzaga chiqishida o‘z qatlam leksikasiga oid ikki so‘zning qarama-qarshi ma’noda kelishi (kelmāq-ketmāq), turli o‘zakdan yasalgan so‘zlar ishtirokida zidlikning hosil bo‘lishi, so‘z o‘zlashtirish hamda polisemantik so‘zlar orqali qarama-qarshilikning ifodalanishi kabi omillar muhim ahamiyat kasb etgan. 8. “Devon”da uchragan antonim juftliklar asosan o‘zlashma qatlamga mansub bo‘lib, arabcha va forscha birliklardir. Bunda arabcha-arabcha, forscha- forscha, arabcha-forscha shaklida antonim juftliklarning yuzaga kelishi kuzatilgan. Antonim juftliklar ko‘proq sifat va ot so‘z turkumi doirasida uchragan. 62 9. “Devon”dagi antonim so‘zlarning anchagina qismi hozirgi o‘zbek adabiy tilida aynan va ayrim tovush o‘zgarishlari bilan faol qo‘llaniladi. Ba’zilari uslubiy xoslangan so‘zlardir. Baytlarda qo‘llangan antonimlar tazod, tardi aks, o‘xshatish kabi badiiy san’atlarni yuzaga keltirgan. 10. Lutfiy asarlaridagi sinonimik qatorlar, antonimik juftliklar, omonimlar bir qator umumturkiy so‘zlar tarixini o‘rganish, ular taraqqiyotida yuz bergan fonetik, leksik-semantik, grammatik jarayonlarni kuzatish, turkiy til, xususan, o‘zbek adabiy tilining ifoda imkoniyatlari va badiiy tasvir vositasi sifatidagi qiymatini yoritishda muhimdir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 24-maydagi PQ-2995-son ‘‘Qadimgi yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida’’gi Qarori. ‘‘Xalq so‘zi’’ gazetasi, 2017-yil 25-may. 2. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. – Т.: Ўзбекистон, 2016. – 56 б. I. Ilmiy-nazariy adabiyotlar (monografiya, patent, ilmiy to‘plamlar) 63 3. Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – 528 b. 4. Абдураҳмонов Ғ., Шукуров Ш. Ўзбек тилининг тарихий грамматикаси. – Т.: Ўқитувчи, 1973. – 320 б. 5. Абдураҳмонов Ҳ. Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси. – T.: Fan, 1981. – 60 б. 6. Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Навоий тилининг грамматик хусусиятлари. – Т.: Фан, 1984. – 160 б. 7. Абдушукуров Б. «Қисаси Рабғузий» лексикаси. – Т.: Akademnashr, 2008. – 192 б. 8. Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғотайн. Мезон ул-авзон. Тарихи анбиё ва ҳукамо. Тарихи мулуки Ажам. Арбаъин. Сирож ул- муслимин. Муножот. Рисолаи тийр андохтан. МАТ. 20 жилдлик. – Т.: Фан, 2000. – 336 б. 9. Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. – Т.: Фан, 1983. – 157 б. 10. Дониёров Х. Эски ўзбек адабий тили ва қипчоқ диалектлари. – Т., 1976. – 140 б. 11. Дониёров X ., Йулдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – 208 б. 12. Эшқобил Шукур. Бобо сўз изидан. – Т.: Mashhur - Press , 2018. – 336 б. 13. Ҳожиаҳмедов А. Мўмтоз сўз малоҳати. – Т.: Шарқ, 1998. – 240 б. 14. Исҳоқов Ё. Сўз санъати сўзлиги. – Т.: Зарқалам, 2006 – 128 б. 15. Jamolxonov H. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. – Toshkent: Talqin, 2005. – 272 b. 16. Лутфий. Сенсан севарим. – Т.: Ғафур Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1987. – 365 б. 17. Миртожиев М. Ўзбек тили семасиологияси. – Т.: Мумтоз сўз, 2010. – 284 б. 18. Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Т.: Ўқитувчи , 1995. – 161 б. 64 19. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили луғатининг туркий қатлами. – Т.: Университет, 2001. – 350 б. 20. Рустамов А. Навоийнинг бадиий маҳорати. – Тошкент: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва саньат нашриёти, 1976. – 214 b . 21. Рустамов А. Сўз хусусида сўз. – Т.: Ёш гвардия, 1987. – 160 b . 22. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент, 2008. – 159 б. II. Dissertatsiya va avtoreferatlar 23. Арзиев Р. Лексико-стилистические особенности языка поэмы «Кутадгу билик » Юсуфа Хас Хаджиба. Дисс. канд. филол. наук. – Алма т а, 1991. 24. Ибрагимов А. Бобур асарлари лексикасининг лигвостатик, семантик ва генетик тадқиқи. Филоло. фан. док. Дисс. автореферати. – Тошкент, 2008.- 44 б. 25. Содиқов Қ. XI–XIV аср уйғур ёзувли туркий ёдгорликларнинг график- фонетик хусусиятлари. Филол. фан. док...дисс. – Т., 1992. – Б. 230. 26. Холмурадова М. « Қутадғу билиг» лексикаси. Филология фанлари бўйича фалсафа доктори ( PhD ) дисс. – T ., 2019. – 159 б. III. To‘plam va jurnallardagi maqolalar 27. Дадабоев Ҳ. « Қутадғу билиг » матнида бадиий актуаллашган лексик воситалар хусусида // Стилистика ва прагматика. Профессор С. Каримов таваллудининг 60-йиллигига бағишланган илмий-назарий конференция материаллари. – Самарқанд, 2010. – Б. 48-52. 28. Дадабоев Ҳ. «Девону луғотит турк» даги синонимлар хусусида. Лингвист II . – Т.: Akademnashr , 2011. – Б. 4-10. 29. Islamova D., Fayzullayeva N. Lutfiy asarlari tilining leksik xususiyatlari. // Journal of universal science research. 2024-yil. – B. 864-871. IV. Ensiklopediya va lug‘atlar 30. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. I tom. – T: Фан, 1983. – 656 б. 65 31. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. II tom. – T: Фан, 1983. – 656 б. 32. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. III tom. – T: Фан, 1984. – 624 б. 33. Алишер Навоий асарлари тилининг изоҳли луғати. IV tom. – T: Фан, 1985. – 636 б. 34. Древнетюркский словарь (ДТС). – Л., 1969. – 676 б. 35. Ҳожиев А.П. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2002. – 163 б. 36. Ҳожиев А. Ўзбек тили синонимларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўқитувчи, 1974. – 307 б. 37. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили омонимларининг изоҳли луғати. – Т.: Ўқитувчи, 1984. – 214 б. 38. Севортян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков (Общетюркские и межтюркские основы на гласные). – М.: Наука, 1974. – 767 б. 39. Ўзбек тилининг этимологик луғати (туркий сўзлар) – Т.: Университет, 2000. – 600 б. 40. Ўзбек тилининг этимологик луғати (араб сўзлари ва улар билан ҳосилалар). – Т.: Университет, 2003. – 600 б. 41. Ўзбек тилининг этимологик луғати (форсча, тожикча бирликлар). – Т.: Университет, 2009. – 283 б. V. Inernet saytlari 42. www.google.uz 43. www.ziyouz.com 44. www.uza.uz 45. www.unesco.org.tr 46. www.scholar.google.com 66

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI FAYZULLAYEVA NAVRUZA AMRIDIN QIZI LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI MALAKAVIY BITIRUV ISHI 51201100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi Ilmiy rahbar (PhD), dots. D.Islamova Samarqand – 2024 1

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI SHAROF RASHIDOV NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI FILOLOGIYA FAKULTETI O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI FAYZULLAYEVA NAVRUZA AMRIDIN QIZI LUTFIY ASARLARIDA QO‘LLANILGAN TIL BIRLIKLARINING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATI MALAKAVIY BITIRUV ISHI 51201100 – Filologiya va tillarni o‘qitish (o‘zbek tili) bakalavriat ta’lim yo‘nalishi Ilmiy rahbar (PhD), dots. D.Islamova Rasmiy taqrizchi (PhD), dots. D.Mamirova Malakaviy bitiruv ishi O‘zbek tilshunosligi kafedrasining 2024-yil 21- maydagi majlisida muhokama qilingan va YaDAK himoyasiga tavsiya etilgan (10-sonli bayonnoma). Kafedra mudiri f.f.n., dots. Sh.Mahmadiyev Malakaviy bitiruv ishi YaDAKning 2024-yil ____iyundagi yig‘ilishida himoya qilingan va ____ ball bilan baholangan (______ sonli bayonnoma). YaDAK raisi: prof. R.Sayfullayeva A’zolari: ___________________ ___________________ ___________________ ___________________ Samarqand – 2024 2

MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………………4 I. BOB. MUMTOZ ADABIYOTDA SO‘Z BADIIY-TASVIRIY VOSITA SIFATIDA …………………………………………………………………………8 1.1. Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixi……………………………………..8 1.2. So‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlari badiiy san’atlarni ̶ hosil qilivchi vosita sifatida…………………………………………………..…..19 II. BOB. LUTFIY ASARLARIDA SO‘ZLARNING SHAKL VA MA’NO MUNOSABATIGA KO‘RA TURLARI …………………………..……………33 2.1. Lutfiy ijodida omonimlarning qo‘llanilishi…………………………………..33 2.2. Lutfiy ijodida sinonimlarning qo‘llanilishi…………………………………..39 2.3. Lutfiy ijodida antonimlarning qo‘llanilishi ………………………………….50 XULOSA …………………………………………………………………………62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………………..64 3

ISHNING UMUMIY TAVSIFI Mavzuning dolzarbligi. Jahon tilshunosligida til tarixi, uning taraqqiyotiga oid bosqichlar, qadimgi yozma yodgorliklarni o‘rganish va tahlil qilish hech qachon ahamiyatini yo‘qotmaydigan muhim masalalardan biri hisoblanadi. Chunki har qanday tilning rivojida uning tarixida kechgan fonetik, leksik, grammatik jarayonlarning o‘ziga xos o‘rni bor. Bu jarayonlarni tadqiq etish ma’lum bir millat tarixiga, madaniyatiga, ma’naviyatiga oid qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lish imkonini beradi. Dunyo tilshunosligida turkiy tillarni tarixiy aspektda o‘rganishga doir eng ko‘p izlanishlar olib borilgan. Bu tadqiqotlarda turkiy tillarning tarixiy taraqqiyoti, genezisiga doir ma’lumotlar keltirilgan, ularning umumiy hamda farqli xususiyatlariga oid ilmiy xulosalar havola qilingan. Tarixiy yozma manbalar tilini, xususan, Lutfiy “Devon”i leksikasini o‘rganish, shu asosda XIV-XV asr eski o‘zbek adabiy tiliga oid xususiyatlarni, xalq tili va adabiy til mushtarakligini tadqiq etish, “Devon” tarkibiga kiritilgan janrlardagi muallifning tildan foydalanishdagi mahoratini aniqlash, asar so‘z boyligini yoritish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar mumtoz manbalarni o‘rganish va targ‘ib etishning davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishiga zamin hozirladi, har bir lingvist-tadqiqotchi oldiga ulkan maqsad va vazifalarni qo‘ydi: “... tarixiy-madaniy merosimiz namunalarini har tomonlama chuqur o‘rganish, buyuk alloma va mutafakkirlarimizning jahon ilm-fani va sivilizatsiyasi rivojiga qo‘shgan beqiyos hissasini targ‘ib etish, shu asosda yurtdoshlarimiz, avvalo, yosh avlodimizni xalqimizning buyuk ma’naviy merosiga hurmat, ona yurtimizga mehr va sadoqat ruhida tarbiyalashga qaratilgan ishlarning natijadorligini tubdan oshirish bo‘yicha dolzarb vazifalar turganini alohida ta’kidlash lozim”. 1 Navoiygacha bo‘lgan davr adabiyotida Lutfiy asarlari mumtoz adabiyotimizning eng yorqin namunalaridan biri hisoblangan va bu davr tiliga xos jihatlarni ham o‘zida aks ettirgan. Shu boisdan Lutfiy “Devon”i tarkibiga kiritilgan janrlardagi tilning shakl va ma’no 1 O ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017- yil 24-maydagi PQ-2995-son “Qadimgi yozma manbalarni saqlash, tadqiq va targ‘ib qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori. “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-yil 25-may. 4

munosabatiga ko‘ra turlarini o‘rganish turkiy tillarning, jumladan, o‘zbek tilining keng imkoniyatlarini yoritishda, semantik jarayonlarni tadqiq etishda, buyuk shoir qarashlarini, so‘z qo‘llash mahoratini tahlil qilishda ahamiyatlidir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Lutfiy ijodi til xususiyatlarining ayrim jihatlari turkologiya va o‘zbek tilshunosligida ma’lum darajada tadqiq etilgan. Shoir ijodida qo‘llangan turkiycha, arabcha, forscha birliklarning statistikasi V.A.Artomoshina tomonidan amalga oshirilgan. 2 B.Bafoyev Lutfiy ijodidagi 100 ta so‘zni zamondoshlari Atoiy, Sakkokiy, Gadoiy ijodidagi 100 ta so‘z bilan qiyoslab, shoir ijodida o‘z va o‘zlashgan qatlam birliklarining qo‘llanilish darajasini aniqlagan. A.Muxtorov va U.Sanaqulov kabi tilshunos olimlar shoir ijodining tili va uslubi, xalq tiliga yaqinlik darajasini tadqiq etgan. 3 Tilshunos G‘.Abdurahmonov, Sh.Shukurov, Q.Mahmudovlar Lutfiy asarlari til xususiyatlarining grammatik hamda sintaktik jihatlarni o‘rgangan. 4 Dialektolog X.Doniyorov Lutfiy ijodidagi qipchoq dialekti elementlarini monografik ruhda tadqiq etgan. 5 Tadqiqotning maqsadi . Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixini va uning tilshunoslikdagi ahamiyatini yoritish, Lutfiy “Devon”idagi so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini aniqlash, bu birliklarning badiiy san’atlarni hosil qilishdagi o‘rnini yoritish, ularni tarixiy-etimologik, leksik-semantik, funksional-stilistik jihatdan o‘rganishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: - Mumtoz asarlar tilining o‘rganilish tarixini yoritish; - Mumtoz adabiyotda so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarining badiiy san’atlarni hosil qilishdagi o‘rnini tadqiq etish; - Lutfiy ijodining o‘zbek adabiy tili rivojidagi ahamiyatini ko‘rsatish; - Undagi til birliklarining shakl va ma’no munosabatiga ko‘ra turlarini leksikasi misolida tadqiq etish; 2 Қ урбонов Т . Бадиий асар тили ва услуби масалалари. Ихтисослик (танланма) фанидан маър у залар матни. Самар қ анд, 2006. – Б. 120 ; Бафоев Б. Навоий асарлари лексикаси. – Т.: Фан, 1985. – 157 . 3 Мухторов А., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Т.: Ўқитувчи , 1995. – 161 б. 4 Abdurahmonov G‘., Shukurov Sh., Mahmudov Q. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2008. – 528 b. 5 Дониёров Х. Эски ўзбек адабий тили ва қипчоқ диалектлари. – Т., 1976. – 140 б. 5

Похожие

USMON AZIM IJODIDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANISHI
NOAN’ANAVIY USLUB VA UNDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI (FAXRIYOR SHE’RIYATI MISOLIDA)
chori avaz sheriyatining lisoniy xususiyatlari
BADIIY MATNLARDA UNDALMANING LINGVOPOETIK XUSUSIYATLARI
SHE’RIY MATNLARDA HARAKAT TARZI SHAKLLARINING QO‘LLANILISH XUSUSIYATLARI