MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………… ... …3 I BOB. USMON AZIM IJODIDA TIL BIRLIKLARINING QO‘LLANISHI ................................................................................................... 7 1 .1. O‘zbek tilshunoshligida badiiy asar tili tadqiqi xususida …... ........... 7 1.2. Usmon Azim asarlarida til vositalarining semantik- stilistik xususiyatlari ............................................................................................................ 14 II BOB. USMON AZIM BALLADALARINING TIL XUSUSIYATLARI ............................................................................................... 28 2. 1. O‘xshatish – Usmon Azim balladalarida individuallikni ta’minlovchi vosita sifatida …………………………………………………… ...................... …28 2. 2. Usmon Azim balladalarida uslubiy figuralarning qo‘llanishi....... .... .. .. 37 Xulosa .......................................................................... ......................... .. ..... 60 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………… ................................. 62 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Til insonlar o rtasida aloqa vositasi ekanligiʻ barobarida ular uchun tafakkur quroli bo lishdek murakkab vazifani ham ado etadi. ʻ Mantiqiy tafakkur doirasida yuksak estetik idealning, umuminsoniy va milliy ma naviy-axloqiy qarashlarning vujudga kelishida badiiy mushohada g oyatda ʼ ʻ muhim o rin egallaydi, inson ruhiy olamini kashf etishning muhim quroliga ʻ aylanadi. Bu mushohada jarayonida faol ishtirok etadigan til vositalari esa o zining ʻ ta sir ko rsatishdek oliy maqomiga erishadi. ʼ ʻ Dunyo tamadduniga o nlab ʻ buyuklarni bergan o zbek milliy va badiiy-estetik tafakkuri hamisha rivojlanishda ʻ bo lib kelgan. Ularning har birining badiiy-estetik olamini til va nutq dilektikasi, til ʻ va uslub pozitsiyasida turib tahlil etish o zbek tilining nihoyatda boy tasviriy ʻ vositalarini yanada yorqinroq anglashimiz va o zlashtirishimizga sharoit yaratadi. ʻ Zero, “Turkiy tillarning katta oilasiga mansub bo lgan o zbek tilining tarixi ʻ ʻ xalqimizning ko p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dardu armonlari, ʻ zafarlari va g alabalari bilan chambarchas bog liqdir. Ajdodlarimiz, ota- ʻ ʻ bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o z so zini aytib kelganlar. Shu tilda ʻ ʻ buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashfiyotlar, badiiy durdonalar yaratganlar” 1 . Ta kidlash joizki, bugungi kunda o zining ijodi bilan xalqimizning ʼ ʻ ma naviy dunyoqarashini shakllantirishga munosib hissa qo shayotgan ijodkorlar ʼ ʻ ko pchilikni tashkil qiladi. Shu ma noda o zbek she riyatining yorqin ʻ ʼ ʻ ʼ namoyandalaridan biri, O zbekiston xalq shoiri Usmon Azim ijodi namunalarini ʻ lingvistik nuqtai nazardan tahlil etish misolida poetik individuallikning badiiy mushohada jarayoniga ko rsatadigan ta siri va ona tilimizni boyitish yo llarini ʻ ʼ ʻ tadqiq etish hamda bu betakror shoirning xalqimiz badiiy-estetik tafakkuri rivojiga qo shgan munosib hissasini aniqlash imkonini beradi. Ayni paytda, ta lim tizimida ʻ ʼ badiiy matnlarning lingvistik tahlilini amalga oshirishda ishonchli material bo lib ʻ xizmat qiladi. Usmon Azim ijodi keyingi yillarda adabiyotshunoslik yo nalishida ham, ʻ tilshunoslik yo nalishida ham o rganib kelinmoqda. Ammo shoir balladalarining til ʻ ʻ 1 Президент Шавкат Мирзиёевнинг ўзбек тилига давлат тили мақоми берилганининг ўттиз йиллигига бағишланган тантанали маросимдаги нутқи // “Халқ сўзи”, 2019 йил, 22 октябрь. 3

xususiyatlari ilk marta tahlil etilayotgani tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning o rganilganlik darajasiʻ . Mustaqillik yillarida o zbek ʻ tilshunosligida badiiy asar tilini har taraflama o rganish hamda tavsiflash bo yicha ʻ ʻ ko plab tadqiqotlar amalga oshirildi. Tadqiqotlarda yozuvchi va shoirlarning ʻ individual mahorati, badiiy tafakkurdagi, tilimizning lisoniy imkoniyatlarini anglashdagi salohiyati namoyon bo lgan. Badiiy so z ustalarining mahorati ana shu ʻ ʻ lisoniy imkoniyatdan qay darajada foydalanishi va o z imkoniyatlarni namoyon ʻ etishi bilan belgilanadi. O zbek tilshunosligida o tgan asrning yarmidan boshlab, ijodkorlarning ʻ ʻ tildan foydalanish bo yicha individual mahoratini ko rsatishga bag ishlangan ʻ ʻ ʻ ko plab tadqiqotlar yaratilgan. Badiiy asar tili borasida X.Doniyorov, ʻ R.Qo ng urov, E.Begmatov, B.Yo ldoshev, N.Shukurov, S.Mirzayev, Q.Samadov, ʻ ʻ ʻ I.Qo chqortoyev, X.Abduraxmonov, I.Mirzayev, N.Mahmudov, Y.Solijonov, ʻ B.Umurqulov, M.Yoqubbekova, S.Karimov, T.Qurbonov, I.Toshaliyev, Sh.Abdurahmonov, G.Imomova, G.Keldiyorova, G.Qobuljonova, R.Normurodov, F.Abdurahmonov, G.Imomova, M.Yo ldoshev, S.Boymirzayeva, ʻ G.Muhammadjonova va boshqalarning ishlarida badiiy asar tilini o rganish bilan ʻ bog liq ilmiy-nazariy muammolar to g risida so z yuritilgan. ʻ ʻ ʻ ʻ 2 2 Дониёров Х ., Мирзаев С . Сўз санъати . – Тошкент : Ўзадабийнашр , 1962. – 316 б .; Дониёров Х . Навоий ва ўзбек адабий тили . - Тошкент : Ўқитувчи , 1972; Шукуров Н . Бадиий услуб ва бадиий тил // Ўзбек тили ва адабиёти . – Тошкент , 1972. –№ 4. – Б .4-9; Қўнғуров Р . Ўзбек тили стилистикасидан очерклар . – Самарқанд : СамДУ , 1975. – 82 б .; Қўчқортоев И . Бадиий нутқ стилистикаси . – Тошкент : Фан , 1975. – 96 б .; Бегматов Э . Ўзбек тили лексикасининг ижтимоий тарихий асослари // Ўзбек тили лексикологияси , Тошкент : Фан , 1981. – Б .41-152; Абдураҳмонов Х ., Маҳмудов Н . Сўз эстетикаси . – Тошкент : Фан , 1981. – 59 б .; Самадов Қ . Ойбекнинг тил маҳорати . – Тошкент : Фан , 1981. – 154 б .; Умурқулов Б . Бадиий адабиётда сўз . – Тошкент : Фан , 1981. – 134 б .; Бафоев Б . Навоий асарлари лексикаси . – Тошкент : Фан , 1983; Абдураҳмонов Ғ ., Рустамов А . Навоий тилининг грамматик хусусиятлари . – Тошкент : Фан , 1984; Дониёров Х ., Йўлдошев Б . Адабий тил ва бадиий стиль . – Тошкент : Фан , 1988. – 79 б .; Мирзаев И . Проблемы лингвопоэтической интерпретации стихотворного текста ( на материале современной узбекской поэзии ): Дисс … док . филол . наук . – Ташкент , 1992. – 146 б .; Имомова Г . Типик миллий характерлар яратишда бадиий нутқнинг роли : Филол . фан . номз . дисс … автореф . – Тошкент , 1993. – Б .7-21; Каримов С . Ўзбек тилининг бадиий услуби : Филол . фан . д - ри . дисс . – Тошкент , 1994. – 292 б . Ҳамидов З . Навоий бадиий санъатлари . – Тошкент : Университет , 2001; Йўлдошев Б . ва б . Бадиий асар тили масалалари . – Навоий : Навоий ДПИ нашри , 2001. – Б .5-8; Солижонов Й . ХХ асрнинг 80-90- йиллари ўзбек насрида бадиий нутқ поэтикаси : Филол . Фан . д - ри . дисс … автореф .- Тошкент , 2002. -38 б .; Муҳаммаджонова Г . 80- йиллар охири 90- йиллар бошлари ўзбек шеъриятининг лингвопоэтик тадқиқи : Филол . фан . номз . дисс … автореф . – Тошкент , 2004. – Б .7-17; Ёқуббекова М . Ўзбек халқ қўшиқларининг лингвопоэтик хусусиятлари : Филол . фан . д - ри . дисс … автореф . – Тошкент , 2005. – 27 б .; Каримов С . Зулфия асарлари лингвостилистикаси . – Самарқанд : СамДУ , 2006. – 120 б .; Йўлдошев М . Бадиий матннинг лингвопоэтик тадқиқи : Филол . фан . д - ри … дисс . – Тошкент , 2008. – 313 б . Боймирзаева С . Ў . Ўзбек тилида матннинг коммуникатив - прагматик мазмунини шакллантирувчи категориялар : филол . 4

Tadqiqotning maqsadi hozirgi zamon o zbek adabiyotining yirikʻ namoyandasi Usmon Azim balladalari tilini lingvistik tahlil etish orqali uning individual ijodiy manerasiga xos xususiyatlarni aniqlashdan iborat. Tadqiqotning obyekti badiiy matnda muayyan lingvopoetik maqsadni ko zda tutib qo llangan lingvistik birliklardan iborat. ʻ ʻ Tadqiqotning predmeti sifatida Usmon Azim balladalarining muayyan qismni qamrab olgan “Saylanma” (1995) va “Fonus” (2007), to plamlaridagi til ʻ birliklari tanlangan. Tadqiqotning usullari . Tadqiqot mavzusini yoritishda tasniflash, tavsiflash, kontekstual tahlil, semantik-stilistik, lingvopoetik va pragmalingvistik tahlil metodlaridan foydalanilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tadqiqotda birinchi marta Usmon Azim balladalarining til xususiyatlari tahlil etilayotgani ishning ilmiy yangiligi hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari : badiiy asar tilining o‘zbek tilshunosligida o‘rganilishi haqida qisqacha tavsif berish; badiiy adabiyot tilining leksik jihatdan o‘ziga xosligini aniqlash; leksik vositalarning Usmon Azim balladalarida qo‘llanilish darajasini o‘rganish; Usmon Azim balladalarida qo‘llanilgan leksik vositalarni funksional- semantik xususiyatlarini ochib berish; Usmon Azim balladalarida ifoda tasvir vositalarining qo‘llanish xususiyatlarini ochib berish. Malakaviy bitiruv ishining nazariy va amaliy ahamiyati . Malakaviy bitiruv ishinig ahamiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi: Tadqiqotda erishilgan natijalardan oliy o‘quv yurtlarida Usmon Azim asarlari tilini o‘rganish bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar olib borishda foydalanish mumkin. Tadqiqotda to‘plangan materiallardan badiiy asar tili bo‘yicha, фан . д - ри дисс . автореф . – Тошкент , 2010. -26 б . 5

leksikologiya, semasiologiya, stilistika, pragmatika bo‘yicha magistrlik dissertatsiyalari va bakalavrlik bo‘yicha malakaviy bitiruv ishlari yozishda foydalanish mumkin. Ishda to‘plangan misollar o‘zbek tili uslubshunosligi va nutq madaniyati, badiiy asar tili, lingvopoetika bo‘yicha amaliy dars soatlarini o‘tishda material vazifasini o‘taydi. Usmon Azim ijodi, uning asarlari tili bo‘yicha turli xil davra suhbatlari, ilmiy anjumanlar o‘tkazishda ishda to‘plangan materiallardan foydalanish mumkin. Malakaviy bitiruv ishining tuzulishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Malakaviy bitiruv ishining umumiy hajmi 65 sahifani tashkil etadi. 6