MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH
![MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….
1-BOB. MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH
USUL VA TEXNOLOGIYALARI ……………………………………………
1.1. Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni....................................
1.2. Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi......................
1.3. Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari................................
2-BOB. MULTIMEDIYA VA U ASOSIDA GIDROSFERA MAVZUSINI
O‘QITISH ………………………………………………………………………
2.1. Mediatexnologiyalar asosida o‘qitishning metodik ta’minoti.............
2.2. Ta’limda multimedia vositalari, ularning afzalliklari..........................
2.4. Suv resurslari mavzusini o’qitishda modulli texnologiyalardan
foydalanish..................................................................................................
2.5. Gidrosfera mavzusini KEYS texnologiyalari asosida o‘qitish … ……
2.6.“Suv omborlarining o’rni va xalq xo’jaligidagi axamiyati” mavzusini
muammoli texnologiyalar asosida o’qitish……………………………….
XULOSA … ……………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI …………………………
1](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_1.png)
![KIRISH
Har qanday jamiyat taraqqiyotining har tomonlama yetuk
o‘qituvchilarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ta’limning turli bosqichlariga
yetuk pedagogik kadrlarni yetkazish avvalo ta’limi sohasidagi
tadqiqotlarni izchil olib borish, ta’lim metodikasi faniga alohida e’tibor
berishni taqozo etadi. Mamlakatda «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun (1997
yil 29 avgust) va Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida tub islohotlar olib
borish, ta’limni yanada rivojlantirish va uning uzluksizligiga alohida
e’tibor qaratilgan. Gidrologiya fanlari tizimining shakllanishi va
rivojlanishi o‘ziga xos tarixga ega bo‘lib, uni alohida o‘rganish, ilmiy va
amaliy ahamiyatini, fanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish
hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Shu bilan bir qatorda
respublikamiz oliy ta’lim tizimida innovatsion pedagogik
texnologiyalardan foydalanish masalasi bugungi kunda dolzarb
ahamiyatga egaligi hammamizga ma’lum.
O‘zbekistonda ta’lim – tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan
biri «shaxs manfaati va ta’lim ustivorligi»dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy
siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi. Birinchi
Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan bu modelni amalga oshirish bilan
hayotimiz jabhalarida ro‘y beradigan «portlash effekti» natijalari ro‘yi-rost
ko‘rsatib berildi, ya’ni:
-ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi
mavjud muhit butunlay o‘zgaradi;
- insonning hayotdan o‘z o‘rnini topish jarayoni tezlashadi;
- jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi;
2](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_2.png)
![- jamiyatimizning potensial kuchlarini ro‘yobga chiqarishda juda katta
ahamiyat kasb etadi;
- fuqarolik jamiyati qurishni ta’minlaydi, model vositasida dunyodan
munosib o‘rin olishga, o‘zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga
erishiladi
«Portlash effekti» sari shijoat bilan qadam tashlash, yo‘llarda uchraydigan
qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich va izchil hal etish masalalari nafaqat pedagog
nazariyachi va amaliyotchilarni junbushga keltiradi, balki jamiyatimizni to‘liq
pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi.
Demak, jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiya asoslari bilan tanishtirish, yosh
avlodni barkamol inson qilib voyaga yetkazish jarayonini yangi pedagogik «qurol»
va vositalar bilan ta’minlash davr taqazosidir.
O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekistonda geografik fan ta’limi
metodikasi sohasida H.H.Hasanov, P.N.G‘ulomov, O.Mo‘minov,
P.Musayev, R.Qurbonniyozov, M.Nabixonov va boshqalar tadqiqot olib
borishgan. Shuningdek P.Baratov, A.A.Rafiqov, A.Qayumov,
H.Vahobov, A.Zaynutdinov, T.Mirzaliyev, A.Soatov, O‘.Q.Abdunazarov
va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan bo‘lsa, gidrologiya
sohasida A.Rasulov, F.Hikmatov, D.Aytbayev, G‘.Yunusov, R.Ziyayev va
boshqalarning oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohalari darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalari, uslubiy qo‘llanmalar yaratish masalalariga qaratilgan.
Ushbu ishda ular yaratgan metodalogiyalar va g‘oyalar asos qilib
olinadi.
Ishning maqsad v a v azifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishining
asosiy maqsadi maktab geografiya darslarida Gidrologik mavzularni o‘qitish va
o‘qitish usullarini samaradorligini ko‘rsatib berishdan iborat. Ushbu
maqsaddan kelib chiqib quyidagi v azifalar belgilab olindi:
3](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_3.png)
![ Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni.
Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi.
Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari.
fanlarni o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish;
qo’llashga tavsiya etiladigan innovatsion texnologiyalar va usullar
saralash;
Tadqiqot ishining ob’ek t i sifatida maktab o’quv predmetlari
olingan. Tadqiqotning predmet i esa geografik fanlarda gidrologik
mavularni o’qitishni takomillashtirish olingan va o‘qitishda innovatsion
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uchun uslubiy tavsiyalar ishlab
chiqishdan iborat.
4](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_4.png)
![1-BOB. MA KTA BDA GEOGRA FIY A TA ’LIMI VA
UN I O‘QITISH USUL VA TEX N OLOGIY A LA RI
1.1. Geografi y ada t a’limning maqsadi v a mazmuni.
O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish
metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi
geografiya nima uchun o‘qitiladi? degan savol bilan chambarchas
bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunining
tuzilishini o‘qitish metodlari va yo‘nalishini belgilashda katta
ahamiyatga ega. Dastlab barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini
aniqlashda didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. Ta’lim haqidagi va
kadrlar tayyorlash to‘g‘risidagi qonunlar o‘qitish maqsadini aniq
belgilashga katta e’tibor berilgan. O‘qitish maqsadini aniqlashda
jamiyatning xususiyatlari qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni
o‘quvchilar jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi
kerak. Maktab o‘z o‘quvchilarini mehnatni sevadigan vatanparvar
zamonaviy fan texnika texnologiyaga oid ko‘nikma va malakalarga ega
qilib tarbiyalashi zarur. Tabiiy boyliklarimizni chet mamlakatlar bilan
qiyoslashda iqtisodiy – ijtimoiy siyosiy ilmiy geografik
munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta.
Ta’limiy maqsadlar:
-o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kortografiya va boshqa
geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Tabiatni qo‘riqlash va undan
oqilona foydalanishning tabiiy ilmiy va texnika iqtisodiy tomonlarining
5](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_5.png)
![ochilishi toki bu jamiyat hayoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun
imkon yaratsin;
- o‘quvchilarni iqtisodiy ekologik ta’lim bilan qurollantirish;
-o‘quvchilarda geografik madaniyatni shakllantirish ularni
xabarlar, ma’lumotnomalar bilan ishlay olish kundalik matbuot
materiallarini o‘qishda geografik bilimlarni qo‘llay olish. O‘quvchilarni
geografiya va unga aloqador bo‘lgan fanlar sohasida o‘z bilimlarini
oshirish qobiliyatlarini shakllantirish ularni kartalar, ma’lumotnomalar
bilan ishlay olish kundalik matbuot.
-O‘zbekiton Respublikasining tabiiy va iqtisodiy geografiyasiga oid
bo‘lgan bilimlarni chuqur bilish.
-o‘quvchilarda tabiatga, xo‘jalikka tabiat bilan xo‘jalik o‘rtasidagi
aloqalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashini shakllantirish.
-o‘quvchilarda vatanparvarlik milliy g‘urur hislatlarini
shakllantirish. Maktab geografiyasi mazmuni geografiya dastlab paydo
bo‘lgan fanlardan biridir. Uning asosiy vazifasi o‘sha davrlardan
boshlab biror mamlakat hududidagi va butun yer sharidagi tabiat aholi
va xo‘jalikni o‘rganishdan iborat bo‘lgan. Hozirgi kunda geografik
tadqiqotlar natijasida tabiiy resurslar, qishloq xo‘jaligi uchun yerlar
ochishda sanoat korxonalari, aholi turar joylari infrastruktura
tarmoqlarini oqilona joylashtirishda keng qo‘lanilmoqda.
Hozirgi zamon maktab geografiyasining asosiy mazmuni 60
yillarning oxirlarida shakllandi. Unga qadar maktablarimizda 30
yillarda ishlab chiqilgan dasturlar asosida ta’lim tabiya ishlari olib
borildi. 60 yillardan boshlab tabiiy geografiya fanida chuqur
6](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_6.png)
![o‘zgarishlar ro‘y berdi, yangi yangi tabiiy boyliklar ochilishi, quruqlik va
dunyo okeanidagi fundamental tadqiqotlar o‘tkazish maktab
geografiyasi mazmuniga ham ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi.
-geografiya hududlar va mamlakatlarni tasvirlovchi fan bo‘lib,
qolmasdan balki bevosita amaliy tadqiqotlar olib boruvchi
fundamental fanga aylandi
O‘zbekiston iqtisodiy geografiyasi mazmunidagi tub o‘zgarishlar
mamlakatimiz mustaqillikka erishishi iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga
bo‘linadi. Tabiiy geografiya geografik qobiqning voqea va
hodisalarning hamda unda sodir bo‘ladigan, ishlab chiqarish xo‘jalik va
aholining joylashish qonuniyatlarini o‘rganadi. Tabiiy va iqtisodiy
geografiya o‘z navbatida bir qancha fanlarga bo‘linib ketadi.
Tabiiy hududiy mujassamlarni tashkil etgan qismlarini o‘rganish
tabiiy geografiyaning qator maxsus tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Bu
fanlar umumiy yer bilimi va mintaqa tabiiy geografiyasi bilan
chambarchas bog‘liqdir. Iqtisodiy geografiya o‘z navbatida ikkita asosiy
qismga bo‘linadi.
Umumiy iqtisodiy geografiya butun yer sharida aholining va
xo‘jalikni keng joylashishi tarkibini o‘rganish va mintaqa iqtisoliy
geografiyasi alohida mamlakatlar va hududlar misolida aholi va ishlab
chiqarishning joylashishi o‘rganiladi.
Maktab geografiyasi geografiya fanining to‘plagan bilimlarini
o‘quvchilarga yetkazishda quyidagilarga amal qilish kerak.
O‘quvchilar yoshiga mos keladigan va ular o‘zlashtira oladigan
darajada bilimlarni berish.
7](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_7.png)
![1.2. Geografi y a t a’limi met odlari v a t exnologiy alari t asnifi .
Ta’lim jarayonida o‘quvchilar mo‘ayyan bilimlar ko‘nikma va
malakalarni egallaydilar. Didaktikada metod – deganda o‘qituvchi
rahbarligida turli metodlar vositasida o‘quvchilarni bilim, ko‘nikma,
malakalari bilan qurollantirishda hamda ularning dunyoqarashini
shakllantirish tushuniladi.
O‘quv materiali mazmuni ta’limning turli vositalari yordamida va
turli metodlar bilan o‘zlashtiriladi. Shu sabali har doim o‘quvchi oldida
muvofaqiyatliroq va samaraliroq o‘qitish va o‘qishga yordam beradigan
yo‘llarni tanlash muammosi turadi. O‘quv materialini o‘rganishning
turli shakllarini qidirish darsning maqsadlari, vazifalarini anglab
olishdan boshlanadi. Metod so‘zi grekcha “metodis” so‘zidan olingan
bo‘lib, aynan “tadqiqot degan ma’noni bildiradi. Didaktika fani metod
terminiga ta’rif berish bo‘yicha aniq bir qoidani hali yaratganicha yo‘q.
Bu masala borasida turli ta’rif va qoidalar mavjud. Didaktika fanida
ta’lim metodi deganda o‘qituvchi va o‘quvchining ta’lim jarayonida
birgalikdagi faoliyati tushuniladi.
Bunda ular qo‘yilgan maqsad uchun birgalikda harakat qiladilar.
Metod o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati turlarini, ta’lim qanday
ketishligini, o‘qituvchilar materiallarni qay darajada tushuntirishi.
O‘quvchi uni qanday o‘zlashtirishi kerakligi bilan belgilandi. Metodning
aloxida detallari usul deyiladi.
8](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_8.png)
![Masalan yangi bilimni o‘zlashtirishda darslik bilan ishlash bunga
misol bo‘lishi mumkin. Metod va usul o‘rtasida doimiy aloka mavjud.
Geografiya asoslarini puxta o‘zlashtirish o‘quvchining bilim olish
qobiliyatlarini rivojlantirish va ularni hayotga tayyorlash ma’lum
darajada ta’lim metodlariga bog‘liq.
Ta’lim metodlari o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilar faoliyatini
belgilaydaigan ish metodlari bo‘lib o‘quv materialini nazariy va amaliy
o‘zlashtirish shaklidir.
Ta’lim metodlari o‘quvchilarga bilim berishi ko‘nikma va
malakalarni egallash bilangina cheklanib qolmaydi. Ta’lim metodlari
deyilganda o‘quvchilarning ijodiy faoliyatlarini shaklantiradigan
bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishga o‘rgatadigan o‘zaro ilmiy bilimini
asoslangan to‘g‘ri dunyo qarash va e’tiqodni tarbiyalaydigan
metodlarga tushuniladi.
1. Metodlar o‘qituvchi faoliyati yo‘l yo‘riqlari bo‘lib, o‘quvchi
faoliyatini
belgilashga yordam beradi. Ta’lim metodlari uchun ikkita asosiy
narsaga xos
2. Ta’lim metodlari faqat bilim ko‘nikma malakalarni
shaklantirish
bilangina cheklanmasdan, balki o‘quvchilarda ijodiy faoliyat bilimlarini
mustaqil egallash qobiliyatini tarbiyalashga ham yordam beradi.
Ta’lim metodlari o‘qitishning umumiy va aniq maqsadlariga
hamda maktab ta’limining mazmuniga ham bog‘liq. Ta’lim metodlari
ko‘p hollarda o‘quvchilarning ruhiyati xususiyatlarini e’tiborga olishni
9](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_9.png)
![talab qiladi. Uni tanlash maktabning modiy texnika ta’minotiga ham
ko‘p jihatdan bog‘liq chunki o‘qituvchi ta’lim metodini tanlar ekan,
maktabda mavzu bo‘lgan texnika vositalarini harakatlarini, atlaslarni
va ulardan foydalanish imkoniyatlarini hisobga oladi.
O‘qitish metodlari pedagogikada maktab joylashgan sharoitga
hamda o‘qituvchilar tajribasida tarkib topgan an’analarga ham
bog‘liq bo‘ladi. Masanalan: o‘qituvchi o‘z ishiga alohida tus
bag‘ishlaydigan muayyan metodlardan foydalanishni afzal ko‘radi.
Ilmiy texnika jarayoni sharoitida an’anaviy metodlarni
takomillashtirishga va yangi metodlarni izlab topishga tobora jidiy
talablar quyilmoqda, ta’lim metodlari muamosi eng asosiy
muamolardan biri bo‘lib qolmoqda u quyidagi talablarga javob berishi
kerak:
1. Metodni tarbiyaviyligi bunda har qanday metod
o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga, bilimga qiziqishlarini e’tiqod
his tuyg‘u qarashlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ta’limning tarbiyaviy vazifasini
amalga oshirish metodning tanlashiga bog‘liq
2. Metodning ilmiyligi dars berish va ta’limning har qanday
metod o‘quv jarayoning qonuniyatlari bilan belgilanadi
Metod ilmiy jihatdan qanchalik asoslangan bo‘lsa, shunchalik
ravshan va aniq bo‘ladi. Eng muximi shundaki biror metod yordamida
qanday umumiy va aniq vazifalarni xal etish mumkinligini u qanday
mazmunga mos kelishini faoliyatini qanday turlarini talab qilishni va
ularni qanday tashkil etish lozimligini ko‘ra bilish kerak. Metodning
ilmiyligi geografik voqea va xodisalarni qonuniyatlarini to‘g‘ri
10](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_10.png)
![anglashini ta’minlaydi va o‘quvchilarni to‘g‘ri ilmiy tasavvurga olib
boradi.
3.Metodning omabopligi.
XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni
ishlab chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy
etilish asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib
bo’lmaydi. Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq
xo’jaligi va jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya
sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga
yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi.
Geografik, shu jumladan maktabda o’qitiladigan geografik fanlar
samaradorligini oshirish uchun quyidagi interfaol ta’lim texnologiyalaridan
foydalanish tavsiya etiladi.
Loy ihali t a’lim t exnologiy asi. Loyiha (design - dizayn) – ba’zi
murakkab ishlanmalarni yaratish bo‘yicha hujjatlar yig‘indisi. Loyiha
(projekt) – tushunchasi kengroq ifodalanib, ma’lum natija (loyihaning
beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli faoliyatni tashkil etish uchun biror-
bir tashkiliy shaklni belgilash uchun foydalaniladi. Loyihaviy ta’lim -
ta’lim modeli bo‘lib, unda o‘qituvchi tomonidan loyihalash ko‘rinishiga
ega, muammoni izlash, uni tadqiq etish va hal etish, muayyan, beqiyos,
shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natijaga erishish, uni ommaviy
taqdim etish va jamoatchilik tomonidan baholanishini tashkil etish va
rejalashtirishni anglatuvchi, mustaqil o‘quv faoliyati tashkil etiladi.
Bumerang t exnologiy asi. Bumerang uslubi bir mashg‘ulot
davomida o‘quv materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy
tushunib yetish, erkin egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmunga
(muammoli munozarali va hokazo) ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga
11](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_11.png)
![yaroqli bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish shakllarini qamrab oladi
hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining turli
topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida
chiqishi mumkin.
Bumerang texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni
shakllantirishga imkoniyat yaratadi: Xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni,
dalillarni yozma va og‘zaki shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi.
Sk arabey t exnologiy asi. Skarabey uslubi interaktiv texnologiya
bo‘lib, u o‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga
imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq
va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Ushbu texnologiya
o‘quvchilarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini xolis
baholash, o‘rganilayotgan mavzu haqidatushuncha va tasavvurlarni
aniqlash imkonini beradi. Skarabey texnologiyasi o‘quvchilar
tajribasidan foydalanishni ko‘zda tutadi, reflektiv kuzatishlarni amalga
oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish imkoniyatlariga ega.
Hamk orlik da o‘qish t exnologiy asi. Hamkorlikda o‘qish
texnologiyasi asosida mashg‘ulot o‘tkazish uchun guruh o‘quvchilari 4
– 5 kishilik kichik guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhda kuchli, o‘rta va
kuchsiz o‘quvchi bo‘lishiga e’tibor berish kerak. O‘quv xonasida
partalarning qo‘yilishi kichik guruhlar ishlashiga ishlashiga yordam
bersin. Guruh ishtirokchilari doira shaklida o‘tirsin va bir-birini ko‘rsin.
O‘tkaziladigan mashg‘ulotga tayyorgarlik davomida mavzuning
qaysi qismini o‘qituvchining o‘zi tushuntirishi va o‘quvchilar qaysi
12](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_12.png)
![qismini bajarishi rejalashtiriladi. Bunda darsga qo‘yiladigan
maqsaddan kelib chiqqan holda, har bir o‘quvchiga qo‘yiladigan
topshiriqlar aniq bo‘lishi lozim. Agar, topshiriq yangi mavzuga doir
savollarga javoblardan iborat bo‘lsa, unda kuchli o‘quvchiga qiyin
savollar beriladi. O‘quvchi tomonidan berlgan javobni guruh
ishtirokchilaridan biri javobning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini darslikdan
tekshirib aytadi. Keyingi o‘quvchi esa agar javob to‘g‘ri bo‘lsa uni
daftarga yozadi. So‘ngi o‘quvchi javobni isbotlovchi dalillar va misollar
keltirishi kerak. Keyinchalik o‘quvchilar o‘z rollarini almashtirishlari
mumkin. Muhokama yakunida kichik guruhdagi o‘quvchilar o‘zlariga
berilgan savollarning hammasiga javob berishlari va ularni butun
guruh muhokamasiga chiqarishlari kerak.
Nafis arra texnologiyasi. Ushbu uslubda darsda o’rganiladigan
mavzu nomi yozuv taxtasiga yoziladi va qanday savollarga javob topilishi
lozim ekanligi tushuntiriladi. Guruh o’quvchilari 5-6 kichik guruhlarga
(boshlang’ich guruh) bo’linadi va har bir guruh o’rganiladigan mavzu
bo’yicha oldindan tayyorlangan oldindan tayyorlangan kerakli materiallar
papkasi bilan ta’minlanadi. Boshlang’ich guruhlar 10-12 daqiqa davomida
taqdim qilingan materialni o’rganadi va muhokama qiladi. Natijada
o’qituvchi o’ziga berilgan mavzuni yaxshi biladigan 5-6 guruh ekspertlariga
ega bo’ladi. Keyingi bosqichda har bir guruhdagi ishtirokchiga ma’lum tartib
raqami beriladi va tartib raqamlari bir xil bo’lgan o’quvchilardan yangi
(ekspertlar) guruhlari tuziladi. Mavzu muhokamasining 15- 20 daqiqasi
davomida yangi ekspertlar guruhini har bir ap’zosi oldingi guruhga berilan
mavzu mazmunini tushuntirib beradi. Natijada umumiy mavzuni yaxlitligi
13](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_13.png)
![bo’yicha o’zlashtirish ta’minlanadi. Ekspertlar guruhining har bir a’zosi
olingan axborotni ma’lum bir vaziyatda qo’llay olishini ta’minlash uchun
mavzu bo’yicha biror muammoli vaziyat guruhlarga beriladi va har bir
guruh ushubu muammoni to’g’ri yechimini topishi lozim. Muammo har bir
ekspert guruhida muhokamadan o’tkazilgach guruhlarning sardorlari
muammo bilan guruhni tanishtiradi va uning yechimini ko’rsatib beradi.
Mashg’ulot so’ngida o’quvchilar bilamini tekshirib ko’rish va baholash
uchun o’rganilgan materiallar bo’yicha test o’tkaziladi. Nafis arra usuli
yordamida o’quvchilar o’rganilgan materiallar bo’yicha ma’lum bilimga
mustaqil ega bo’lishi, jamoa bilan ishlash malakasini olishi, axborot bilan
almashish hamda jamoa bo’lib qaror qabul qilish ko’nikmalariga ega bo’ladi.
Muammoni hal et ish t exnologiy asi. Muammoni hal qilish uslubi
yoki muammoga qaratilgan uslubi – muammoni aniqlash va uni hal
qilishning eng maqbul yo‘llarini topishga o‘quvchining tayyorgarligini
tekshirib ko‘rish uchun qo‘llaniladi. O‘quvchi bunda birinchi bo‘lib
muammoni aniqlab oladi. So‘ngra muammoni yechish uchun
axborotlarni izlaydi. Izlanish chog‘ida o‘quvchi kerakli jurnallar,
monografiyalar, darsliklar, qo‘llanmalardan va Internet tizimidan
foydalanishi mumkin. Olingan axborotlarni ishonchliligini baholash,
uni mahalliy sharoitlarda tadbiq etsa bo‘lishini idrok etishi lozim.
O‘quvchi olingan ma’lumotlardan xulosa chiqarishi va ularni amalda
tadbiq etish ko‘nikmalariga ega bo‘ladi.
Maktablarda Dune okeani mavzusini o‘qitish uchun quyidagi
interfaol usullaridan foydalanish mumkin: aqlni ishlatishga
14](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_14.png)
![yo’naltirilgan harakat (aqliy xujum); guruhlarda bahs, munozara; kichik
guruhlarda ish olib borish, rolli o’yinlar, ish o’yinlari va hokazolar.
Amaliy o’yinlar t exnologiyasi. Amaliy yoki ishchan o’yinlar Yangi
mavzuni o’zlashtirish, takrorlash, ijodiy qobilyatlarini rivojlantirish
vazifalarini bajarish imkonini beradi. O’quv jarayonida Amaliy
o’yinlarning turli shakllaridan foydalanish mumkin (taqlid qilish, roli
o’yinlar, «teatr darslari», sahna ko’rinishlari va h.k. lar).
Taqlid qilish o’yinlarida mashg’ulot jarayonida tashkilot, korxona
ishiga taqlid qilinadi (ish yig’ilishi, ish rejasining muhokamasi,
muzokaralar, munozaralarni olib borish, sud, patent tashkiloti, ilmiy
kengashlarda chiqishlar va h.k. lar).
Rolli o’yinlar darsida o’quvchi turli xil xarakterdagi
inson obraziga qalban kirishib ketadi. O’yinda o’quvchilarga asosan
tugallanmagan vaziyatlar aks yuli sahna ko’rinishi rollari beriladi.
O’quvchilar ushubu berilgan muammoli rollarni mustaqil ravishda oxiriga
yetkazib o’ynashlari lozim.
« A maliy o’y inlar t exnologiy asi» uslubining t ark ibiy t uzilmasi
15Stsenariy tayyorlash
O’yinga tayyorgarlik
Rollrni
bo’lish Ekspertlar
tanlash Yol-yo’riq
berish Mashq
qilish Moddiy
ta’minot
O’yinni o’tkazish
Muhokama etish](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_15.png)
![Teatr darslarida roli o’yinlarni boshqa insonlar tushuniga o’rgatadi.
Ushbu usul o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishiga, hayotda har qanday
sharoitda ham o’zini tuta bilishga, tarbiyalanganligiga hamda mustaqil
hayot kechirishdagi o’zini qarashlarini asoslab bera oladigan inson sifatida
shakllantiradi.
Modulli o‘qit ish t exnologiy asi. «Modulli o‘qitish» termini xalqaro
tushuncha - modul bilan bog‘liq bo‘lib («modul», lat. modulus), uning
bitta ma’nosi faoliyat ko‘rsata oladigan o‘zaro chambarchas bog‘liq
elementlardan iborat bo‘lgan tugunni bildiradi. Bu ma’noda u modulli
o‘qitishning asosiy vositasi sifatida, tugallangan axborot bloki sifatida
tushuniladi.
Modul – bu fanning muayyan jarayoni yoki qonuni, bo‘limi,
muayyan katta mavzusini, o‘zaro bog‘liq tushunchalar guruhini taqdim
etadi.
Modul – bu fanning bir yoki bir necha tushunchalarni
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan, ishlab chiqilgan prinsiplar asosida
shakllangan mantiqan tugallangan o‘quv materialidir.
16](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_16.png)
![1982 y. YUNESKOni anjumanida modulga “Mashqlarni xususiy
tezlikda diqqat bilan tanishish va ketma-ket o‘rganish orqali individual
yoki guruh mashg‘ulotlarida bir yoki bir necha malakaga ega bo‘lish
uchun mo‘ljallangan alohida o‘rgatuvi paket (to‘plam)” deb ta’rif
berilgan edi.
Modulli o‘qitish – o‘qitishning istiqbolli tizimlaridan biri
hisoblanadi, chunki u odam bosh miyasining o‘zlashtirish tizimga eng
yaxshi moslashgandir. Modulli o‘qitish asosan inson bosh miyasi
to‘qimalarining modulli tashkil etilganligiga tayanadi.
Inson bosh miyasi to‘qimasi, qariyb 15 mlrd. neyronlardan (nerv
hujayralari) yoki shartli modullardan iborat. To‘qima hujayralari bir-biri
bilan ko‘p sonli to‘qnashuvlarda bo‘lishadi. Bir hujayra va uning
o‘simtasini boshqa hujayra va uning o‘simtasi bilan to‘qnashuvlari soni
6 mingtagacha yetib boradi. Demak, bosh miya to‘qimasidagi
to‘qnashuvlar (kontaktlar) soni astronomik sonni (15000000000x6000)
tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan, modul o‘quv jarayonining bir
hujayrasi sifatida qaraladi. Bu hujayra bir vaqtning o‘zida
axborotlikning umumiylikka o‘ziga xos yaxlitlik va tizimlilikka ega
bo‘lgan elementlardan tashkil topgan bo‘ladi.
O‘qitishning modul tizimi haqida rasmiy ravishda birinchi marta
1972 yil, YUNESKOning Tokiodagi Butunjahon Konferensiyasida so‘z
yuritilgan edi. Modulli o‘qitish texnologiyasi funksional tizimlar,
fikrlashning neyrofiziologiyasi, pedagogika va psixologiyalarning
umumiy nazariyasidan kelib chiqadi.
17](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_17.png)
![Bu sohalardagi izlanishlarga ko‘ra, to‘qimasi modulli tashkil
topgan inson miyasi, axborotni kvant ko‘rinishda (boshqacha
aytganda, ma’lum hissalar ko‘rinishida) eng yaxshi jihatdan qabul
qiladi.
Modulli o‘qitish, kasbiy ta’limning quyidagi zamonaviy
masalalarini har tomonlama yechish imkoniyatlarini yaratadi:
modul - faoliyatlik yondashuvi asosida o‘qitish mazmunini
maqbulash va tizim lash dasturlarni o‘zgaruvchanligi,
moslashuvchanligini ta’minlash;
o‘qitishni individuallashtirish;
amaliy faoliyatga o‘rgatish va kuzatiladigan harakatlarni baholash
darajasida o‘qitish samaradorligini nazorat qilish;
kasbiy motivatsiya (qiziqtirish) asosida, o‘qitish jarayonini faol -
lashtirish, mustaqillik va o‘qitish imkoniyatlarini to‘la ro‘yobga
chiqarish.
Modulli o‘qitishning hozirgi zamon nazariyasi va amaliyotida ikki
xil yondashuvni ajratib ko‘rsatish mumkin: fan bo‘yicha faoliyat
yondashuvi va tizimli faoliyat yondashuvi asosidagi o‘qitish
texnologiyalari .
Bu yondashuvlar doirasida modul asosida mutaxassislar
tayyorlashning bir qator konsepsiyalari ishlab chiqilgan. Barcha
konsepsiyalar zamirida faoliyat yondashuvi yotadi va bu nuqtai
nazardan, o‘qitish jarayoni to‘laligicha yoki muayyan fan doirasida,
modulli ta’lim dasturi mazmuniga muvofiq kasbiy faoliyat elementlarini
o‘quvchi tomonidan ketma-ket o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
18](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_18.png)
![Turli konsepsiyalar doirasida, modulli ta’lim dasturlari, turli xil
tarkib va tarkibiy tuzilmalardan iborat bo‘ladi, turli shakldagi
hujjatlarda taqdim etiladi, ammo ularning barchasi quyidagi uchta
asosiy tarkibiy qismni majburiy ravishda o‘z ichiga oladi: maqsadli
mazmuniy dastur; turli ko‘rinishlarga taqdim etilgan axborotlar banki;
o‘quvchilar uchun uslubiy ko‘rsatmalar.
Masofaviy o‘qitish texnologiyasi. Masofaviy o‘qitish texnologiyasi
tushunchasi standartlashtiril magan. Eng ko‘p tarqalgan ta’rif quyidagicha:
masofaviy o‘qitish texnologiyasi bu ta’limni belgilangan mazmunini nusxalab
amalga oshirishga yo‘naltirilgan usullar tizimi, maxsus vositalarning, o‘qitish
shakllarining majmuasidir.
Masofaviy o‘qitish texnologiyasi pedagogik texnologiyalarning bir
ko‘rinishi sifatida qabul qilinishi mumkin. «Pedagogik texnologiya»
tushunchasi standartlashtirilmaganligini hisobga olgan holda,
ko‘pincha YUNESKO qabul qilgan tushuncha ishlatiladi.
Pedagogik texnologiya tushunchasiga berilgan YUNESKO ta’rifiga
ko‘ra masofaviy o‘qitishga quyidagi ta’rifni shakllantirish mumkin:
masofaviy o‘qitish texnologiyasi – bu inson va texnik resurslarini,
ularning o‘zaro aloqasini, hisobga olgan holda, ta’lim xizmatining
butun jarayonini yaratish, qo‘llash va ommaboplashtirish tizimli
yondashuvi bo‘lib, bilvosita individuallashgan ta’lim tizimida o‘qitish
shakllarini maqbullashtirishni o‘ziga vazifa qilib qo‘yadi.
Masofaviy o‘qitish texnologiyasi quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
ta’lim axborotlarini taqdim etish texnologiyasi;
ta’lim axborotlarini uzatish texnologiyasi;
ta’lim axborotlarini saqlash va qayta ishlash texnologiyasi.
19](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_19.png)
![Ta’lim axboroti : muayyan faoliyat turi, ixtisosini amalga oshirishda
ko‘llashi uchun, ta’lim oluvchiga berish kerak bo‘lgan bilimlardir.
Masofaviy o‘qitish tizimida yangi elektron kitoblarga alohida talablar
qo‘yiladi. Elektron kitoblardagi ta’limiy axborot tinglovchining
psixofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda tayyorlanishi kerak,
chunki u bu axborotni kompyuter ekrani orqali qabul qiladi.
Elektron darslik quyidagi maxsus talablarga javob berishi kerak:
tushunchalar beriladigan matn qismining rivojlangan,
gipertekst tuzilishi (tushunchalar, ta’riflar, teoremalar), va
bayonning mantiqiy tuzilishi (qismlarning ketma ketligi,
bog‘liqligi);
ta’lim olishda qulay yangilik tizimiga ega bo‘lishi, tinglovchi
kursning bir qismidan ikkinchi qismiga o‘tishi, o‘qituvchiga
elektron xabarlar yuborishi, munozaralar bo‘limiga o‘tishi;
zamonaviy kompyuterlarning multimedia va Internet
imkoniyatlaridan foydalanish;
darslikda bilimlar nazorati tizimining ishlab turishi;
glossariy mavjudligi (avtonom qo‘shimcha ma’lumotlar) va
ularga tayanish. Glossariylar kurslar uchun alohida, bir necha
kurs uchun alohida modullar uchun ishlab chiqariladi;
darsliklarda tasviriy manbalar, elektron kutubxonalar va
Internetdagi manbalarning ko‘rsatilishi;
qulayligi- tizimga tez kirish;
o‘qituvchi bilan samarali aloqada bo‘lish (elektron pochta, ...)
aniq vaqt birligida Internet orqali gapira olish;
20](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_20.png)
![Ta’lim axborotlari ta’lim texnologiyalari orqali uzatiladi.
Ta’lim texnologiyasi – bu ta’lim axborotlarini manbadan
iste’molchiga uzatishda qo‘llaniladigan didaktik uslublar majmuasidir.
Masofaviy o‘qitish tizimida tasviriy fikrlashni faollashtirishga alohida
e’tibor berilishi kerak, ya’ni o‘qituvchi fikrini tasviriy obrazlar
ko‘rinishida taqdim etishi kerak. Masofaviy o‘qitish tizimi ta’lim
texnologiyalarida fikr, axborot, bilimni vizuallashtirish, katta
ahamiyatga ega.
Masofaviy o‘qitish tizimida kuyidagi ta’lim texnologiyalarini
ishlatish mumkin: video-ma’ruzalar; multimedia-ma’ruzalar va
laboratoriya amaliyotlari; elektron va multimedia-darsliklari;
kompyuter test tizimlar; imitatsiya modellari va kompyuter
trenajyorlar; telekommunikatsiya vositalaridan foydalanuvchi
maslaxatlar va testlar; videokonferensiyalar.
Axborotlarni saqlash, qayta ishlatish, tinglovchiga yetkazish,
o‘qituvchi va tinglovchi o‘rtasidagi interfaol muloqot, hisoblash
texnikani qo‘llashga tayangan apparat-dasturlar vositasida amalga
oshiriladi. Bular – axborot texnologiyalaridir .
Masofaviy o‘qitish tizim texnologiyalari pedagogik texnologiyalar
asosida ishlangan bo‘lib, kuyidagi qo‘shimcha talablarga javob berishi
kerak:
Adaptatsiya – ta’lim jarayonini o‘quvchi shaxsiga, turar joyi
sharoiti , moliyaviy sharoiti, psixologik va fiziologik xususiyatlariga
moslashtirish. Bu tinglovchining yakka holda, kompyuter va
21](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_21.png)
![telekommunikatsiya vositalaridan foydalangan holda ta’lim olish
jarayonida juda muhimdir.
Iqtisodiy muvofiqlik – bu talabga rioya etish ta’lim tizimining
moliyalash mablag‘lari chegaralanganligidan kelib chiqadi.
O‘zgaruvchanlik – ta’lim sifati va mazmunini tezkor va uzluksiz
yangilab borish, o‘quv materiallarini modernizatsiyasini amalga
oshirishga imkoniyat ta’minlab berish . Ushbu zaruriyat ilmiy-texnik
taraqqiyot jadallashuvi talablariga ko‘ra paydo bo‘ladi.
Nazorat – o‘qitishning barcha bosqichlarida natijalarni sifatli
nazorat qilish, tinglovchi shaxsini aniqlash. Masofaviy o‘qitish tizimi
natijalari o‘quv kurslarining ishlanmasi va taqdimoti sifatiga bog‘liqdir.
ECTS kreditlari. «Kredit» atamasi (ECTS-credit)- sinovdan o‘tdi, ma’lum
bir kursni o‘quv yurtida o‘tganligi haqidagi guvohnoma ma’nosini anglatadi.
ECTSda «Kredit» - shartli sinov birligi bo‘lib, tahsil oluvchining o‘quv fani ning
ma’lum bir qismini o‘tganligi haqidagi ma’lumot beradi. Har bir o‘quv faniga
ma’lum miqdordagi kredit birliklari ajratiladi. Kredit birliklari soni, tahsil
oluvchilarning mehnat sarfiga mos holda belgilanadi.
Tahsil oluvchining mehnat sarfi – auditoriya mashg‘ulotlari,
mustaqil ishlar va o‘quv rejasida ko‘zda tutilgan boshqa faoliyatlarini
o‘z ichiga oladi. Ya’ni ECTS kreditlari faqat auditoriya soatlari bilan
chegaralanmasdan, tahsil oluvchilarning to‘la yuklamasiga tayanadi.
Shuning uchun ECTS kreditlarini, tahsil oluvchi mehnat sarfining o‘quv
fanlari bo‘yicha shartli - sonli ifodasi deb hisoblash mumkin. Odatda
o‘quv rejasidagi fanlarga ajratiladigan kreditlar soni 3 ga teng, undan
ko‘p va kam sonli fanlar ham mavjud.
22](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_22.png)
![ECTS kreditlari barcha o‘quv fanlariga, ya’ni majburiy va tahsil
oluvchi tanlovi asosida fanlarga taqsimlanadi. Ular mazkur fan bo‘yicha
kurs loyihalari va ishlarining mavjudligini hisobga olishlari zarur.
O‘quv faniga ajratiladigan kreditlar miqdori, fanning
murakkabligiga va o‘zlashtirish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Ya’ni har
qanday murakkab fan ham katta miqdordagi kreditlarga ega bo‘la
olmaydi.
Agar murakkab fan bilish va tushunish darajasida
o‘zlashtiriladigan bo‘lsa, kam murakkabli o‘quv fani malaka darajasida
o‘zlashtirilsa tabiiyki oxirgisiga ko‘proq kreditlar ajratiladi. Shuning
uchun turli ta’lim yo‘nalishlari va mutaxassisliklari uchun, bir fanning
o‘zi turli o‘quv dasturlariga va unga muvofiq turli mehnat sarfi va
kreditlarga ega bo‘lishi mumkin.
Aqliy hujum - g’oyalarni generasiya (ishlab chiqish) qilish
metodidir. «Aqliy hujum» uslubi biror muammoni yechishda talabalar
tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to’plab, ular orqali
ma’lum bir yechimga kelinadigan eng samarali uslubidir. Aqliy xujum
uslubining yozma va og’zaki shakllari mavjud. Og’zaki shaklida
o’qituvchi tomonidan berilgan savolga talabalarning har biri o’z fikrini
og’zaki bildiradi. Talabalar o’z javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon
etadilar. Yozma shaklda esa berilgan savolga talabalar o’z javoblarini
qog’oz kartochkalarga qisqa va barchaga ko’rinarli tarzda yozadilar.
Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki «pinbord» doskasiga
(ignalar yordamida) mahkamlanadi. «Aqliy xujum» uslubining yozma
shaklida javoblarni ma’lum belgilar bo’yicha guruhlab chiqish
23](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_23.png)
![imkoniyati mavjuddir. Ushbu metod to’g’ri va ijobiy qo’llanilganda
shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o’rgatadi.
Aqliy hujum uslubidan foydalanilganda talabalarning barchasini jalb etish
imkoniyati bo’ladi, shu jumladan talabalarda muloqot qilish va munozara olib
borish madaniyati shakllanadi. Talabalar o’z fikrini faqat og’zaki emas, balki
yozma ravishda bayon etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish ko’nikmasi
rivojlanadi. Bildirilgan fikrlar baholanmasligi talabalarda turli g’oyalar
shakllanishiga olib keladi. Bu metod talabalarda ijodiy tafakkurni rivojlantirish
uchun xizmat qiladi.
V azifasi . «Aqliy hujum» qiyin vaziyatlardan qutulish choralarini
topishga, muammoni ko’rish chegarasini kengaytirishga, fikrlashni bir
xilliligini yo’qotishga va keng doirada tafakkurlashga imkon beradi. Eng
asosiysi, muammoni yechish jarayonida kurashish muhitidan ijodiy
hamkorlik kayfiyatiga o’tiladi va guruh yanada jipslashadi.
O by ek t i . Qo’llanish maqsadiga ko’ra bu uslub universal hisoblanib
tadqiqotchilikda (yangi muammoni yechishga imkon yaratadi), o’qitish
jarayonida (o’quv materiallarini tezkor o’zlashtirishga qaratiladi), (o’z-
o’zini bir muncha samarali boshqarish asosida faol fikrlashni
shakllantiradi) asqotadi.
Qo’llanish usuli . «Aqliy hujum» ishtirokchilari oldiga qo’yilgan
muammo bo’yicha xar qanday mulohaza va takliflarni bildirishlari
mumkin. Aytilgan fikrlar yozib boriladi va ularning mualliflari o’z
fikrlarini qaytadan xotirasida tiklash imkoniyatiga ega bo’ladi. Metod
samarasi fikrlar xilma-xilligi bilan tavsiflandi va hujum davomida ular
tanqid qilinmaydi, qaytadan ifodalanmaydi. Aqliy hujum tugagach,
24](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_24.png)
![muhimlik jihatiga ko’ra eng yaxshi takliflar generasiyalanadi va
muammoni yechish uchun zarurlari tanlanadi.
«Aqliy hujum» uslubi o’qituvchi tomonidan qo’yilgan maqsadga qarab
amalga oshiriladi:
1. Talabalarning boshlang’ich bilimlarini aniqlash maqsad qilib qo’yilganda,
bu metod darsning mavzuga kirish qismida amalga oshiriladi.
2. Mavzuni takrorlash yoki bir mavzuni keyingi mavzu bilan bog’lash
maqsad qilib qo’yilganda - yangi mavzuga o’tish qismida amalga oshiriladi.
3. O’tilgan mavzuni mustahkamlash maqsad qilib qo’yilganda - mavzudan
so’ng, darsning mustahkamlash qismida amalga oshiriladi.
« A qliy hujum» uslubining t ark ibiy t uzilmasi
« A qliy hujum» uslubi ning bosqichlari:
1. Talabalarga savol tashlanadi va ularga shu savol bo’yicha o’z
javoblarini (fikr, mulohaza) bildirishlarini so’raladi;
2. Talabalar savol bo’yicha o’z fikr-mulohazalarini bildirishadi;
3. Talabalarning fikr-g’oyalari (magnitafonga, videotasmaga, rangli
qog’ozlarga yoki doskaga) to’planadi;
4. Fikr va g’oyalar ma’lum belgilar bo’yicha guruhlanadi;
25Muammoli savollar beriladi
Fikr va g’oyalar bildiriladi
Fikr va g’oyalar to’planadi
Fikr va g’oyalar guruhlanadi
Aniq va to’g’ri javob tanlab
olinadi](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_25.png)
![5. Yuqorida qo’yilgan savolga aniq va to’g’ri javob tanlab olinadi.
« A qliy h ujum» uslub i ni qo’llashdagi asosiy qoidalar:
a) Bildirilgan fikr va g’oyalar muhokama qilinmaydi va
baholanmaydi.
b) Bildirilgan har qanday fikr va g’oyalar, ular hatto to’g’ri bo’lmasa
ham inobatga olinadi.
v) Bildirilgan fikr va g’oyalarni to’ldirish va yanada kengaytirish
mumkin.
Kompy ut erli o‘qit ish t exnologiy asi. Kompyuterlashtirilgan
o‘qitish texnologiyasi – bu kompyuterdan foydalanishga asoslangan
o‘qitishdir. O‘qitishning kompyuter texnologiyasi yangi axborot
texnologiyalarning bir turidir. Axborot texnologiyalarda bundan
tashqari boshqa axborot vositalari (televideniye, video va boshqalar)
ishlatilishi mumkin. Kompyuter texnologiyalari dasturlashtirilgan
o‘qitish g‘oyalarini rivojlantiradi, zamonaviy kompyuterlar va
telekommunikatsiyalarning yirik imkoniyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan
o‘qitishning mutlaqo yangi hali tadqiq qilinmagan texnologik
variantlarini ochib beradi. Telekommunikatsion tizimlar, shu jumladan
kompyuterlar hozirgi zamon ilmiy-texnik taraqqiyotning mahsuli
hisoblanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot ilmiy-texnik axborotning shiddatli
o‘sishi bilan belgilanadi. Tahsil oluvchilarning individual qobiliyatlarini
hisobga olib, imkoni boricha eng ko‘p xajmida axborotni o‘zlashtirish ,
faqat kompyuterlar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ya’ni
o‘qitishning kompyuter texnologiyasi asosida o‘quv jarayonini
26](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_26.png)
![jadallashtirish va samaradorligini maksimal darajada oshirishga
erishish mumkin.
O‘qitishning kompyuter texnologiyasi, kompyuterning inson
individual qobiliyatlariga mosligiga tayanadi. O‘qitish jarayonini
maqbul darajada tezkor boshqarish imkoniyati mavjudligi, bu o‘qitish
turining universal muloqoti ko‘rinishida ekanligi, psixologik
qulayliklari, axborot hajmida o‘zlashtirilishi cheklanmaganligi bilan
ajralib turadi.
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi mazmun jihatdan kompyuter
xotirasiga kiritilgan pedagogik dasturiy vositalar bilan farqlanadi.
Dasturiy vositalar mavzu, bo‘lim yoki butun o‘quv fani bo‘yicha tuzilishi
mumkin va u o‘quv materiali o‘zlashtirilishi diagnostikasi baholashni va
monitoringini ham o‘z ichiga oladi. Kompyuterli o‘qitish texnologiyasi -
ning samaradorligi dasturiy vositalarning ishlab chiqilish darajasi bilan
bir qatorda o‘quv jarayonini va ishchi o‘rinlarini to‘g‘ri tashkil etilganiga
bog‘liq bo‘ladi.
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida quyidagilar zarur
hisoblanadi: individual o‘qitish; muntazam ravishda kompyuter
yordamida tashhis testlar o‘tkazish; o‘quv maqsadlariga erishilganligini
baholash.
Kompyuterli o‘qitish texnologiyasida, o‘qitish siklning qayta
takrorlanishi uchun eng maqbul sharoit yaratiladi.
Bu o‘qitish texnologiyasida pedagogning funksiyasi
quyidagilardan iborat bo‘ladi: dasturiy vositalarni tayyorlash; o‘quv
jarayonining (o‘quv jarayoni grafigi, tashhislash, nazorat) guruh, o‘quv
27](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_27.png)
![fan miqyosida tashkil etish; ishchi o‘rinlarini tashkil etish, yo‘l-yo‘riqlar
berish, tarmoqni boshqarish; tahsil oluvchilar bilan muloqotda bo‘lish,
individual o‘qitishni ta’minlash.
1.3. Geografi y a darslarini t urlari v a ularni t uzilishlari.
Darslarning turi ko‘p, har bir dars o‘ziga xos xususiyatga ega
bo‘lib, aniqq vazifasiga ko‘ra bir biridan farq qiladi o‘qitish jarayoni bir
necha bosqichga bo‘linadi, yangi materialni o‘rganish, mustaxkamlash
takrorlash tekshirish va nazorat qilish uy vazifalari berish.
Didaktikada darslarni turi belgilariga ko‘ra tasnif qilinadi.
Geografiya ta’limotida darslar didaktik vazifasiga ko‘ra
quyidagilarga bo‘linadi.
Aralash dars, yangi bilimlar berish darsi, mustahkamlash darsi
malaka va ko‘nikmalarni umumlashtiruvchi dars, kirish darsi takrorlash
darsi, bilim va ko‘nikmalarni qulash darsi.
Aralash dars. Maktablarda ommaviy tus olgan dars turi bo‘lib,
bunda ish olib borishning har hil turlari tushuntirish mustahkamlash,
tekshirish, yakun yasash uyg‘unlashgan.
Aralash darsi bir necha tarkibiy qismlardan, o‘quvchilarning
darsga tayyor ekanligini tekshirish, o‘tilgan material bilan yangi
materialni bog‘lash, uy vazifasini tekshirish va uni bajarish uchun
ko‘rsatmalar berishdan iborat bo‘ladi. Aralash darsining har bir qismi
o‘ziga xos metod va ish usullarini qo‘llashni talab qiladi.
28](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_28.png)
![Aralash dars tuzilishi xilma - xil bo‘lib, darsni tayanch bilimlarni
tekshirishdan boshlash ham mumkin, ba’zi hollarda o‘rganilishi lozim
bo‘lgan yangi material qismlarga ajratilib har bir qism buyicha
bosqichma bosqich yangi bilimlar beriladi. Ular mustahkamlanadi va
tekshiriladi, keyin qolgan qismlar ham shu tarzda o‘rganiladi. Ko‘pchilik
o‘qituvchilar darsni o‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘quvchilar bilimini
tekshirishdan boshlaydi. Bunda o‘tilgan mavzu materiali yangi mavzu
uchun asos bo‘lib xizmat qilsa, shundagina samara berishi mumkin.
Aralash darslarni ko‘p soatli mavzularni o‘rganishda va dars
oldingi mavzular bilan bog‘lanish lozim bo‘lgan mavzularda qullash
maqsadga muvofiqdir.
Yangi materialarni o‘rganish darsi. Bunday dars tarkibiy kismida
bilimlarni tekshirish alomati uchramaydi, darsning asosiy maqsadi
o‘quvchilarga yangi bilimlar berishdan iborat buladi. O‘rganiladigan
materiallar hajmi katta bo‘lib uni o‘zlashtirish o‘quvchilar uchun
birmuncha qiyinchilik to‘g‘dirsa, hamda turli ko‘rsatmali qurollar va
vositalar talab etiladigan bo‘lsa, shu xilda darsdan foydalaniladi.
Chorak boshida yirik va murakkab mavzularni o‘rganishdan
butun dars yangi bilimlarni egallashga qaratilishi mumkin.
Bu dars o‘qituvchidan bilim mahorat, ijod talab qiladi. Yangi
bilimlarni berish darsi uqituvchidan uquvchilar diqqatini uzoq vaqt
o‘ziga jalb qilib turishini talab qiladi. Bunday darslar iqtisodiy
geografiya darslarida ko‘p qo‘llaniladi.
Malak a v a k o‘nik malarining hosil qilish v a must ahk amlash
darsi. Bunday darslarda egallagan bilimlarni amalda sinash ko‘proq
29](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_29.png)
![o‘qituvchilarni amaliy faolyatiga tayyorlash, har xil mashqlarni
bajarishga e’tibor beriladi. Bu darslarning asosiy maqsadi geografiyaga
xos bo‘lgan hamda nazariy bilimlar bilan mustahkam aloqada bo‘lgan
ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iborat.
O‘kuvchilar faoliyati amaliy ishlarni bajarishga ko‘proq jalb qilinadi.
Ko‘nikma va malakalar bevosita bilimlarni egallash jarayonida
bajariladigan amaliy ishlarda shakllantiriladi. Masalan geografik
koordinatalarni aniqlash tekisliklarga, tog‘larga ta’rif berish mahalliy
va mintaqaviy muhitiga oid masalalar yechish, karta va globus asosida
hilma xil mashqlarni bajarish va boshqalar.
Amaliy mashqlarning ba’zilarini yangi materialini o‘rganib uni
mustahkamlash qismida, ayrimlarini so‘rash jarayonida ham
uyushtirishlar mumkin, so‘rash jarayonida uyushtirilgan amaliy ishlarni
oldindan tuzilgan tayyor reja asosida amalga oshirish maqsadga
muvofiq. Masalan tekisliklarni ta’riflash, daryolarni taqqoslash,
geografik koordinatalarni aniqlash.
Yakuniy tarzda amaliy ishlar geografik ob’ektlarga ta’rif berishni.
masalan: Tabiiy hududiy komplekslar, tabiiy rayonlar, xalq xo‘jaligi
tarmoqlari kabi masalalarni o‘rganishda keng qo‘laniladi. Ularni
bajarish uchun maxsus darslar ajratilgan bo‘lib, bunday darslarning
asosiy maqsadi geografiyaga xos bo‘lgan ko‘nikma va malakalarni
shakllantirishdan iborat.
1.Ta’limda tarbiyaviy vazifalarning quyilishi.
30](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_30.png)
![2.O‘quvchilarni amaliy topshiriqlarni bajarish uchun zarur bo‘lgan o‘quv
vositalari bilan tanishtirish mustaqillik yilarida geografiya ta’limini
rivojlanishi.
Mamlakatimiz o‘z mustaqilligiga erishgach respublika
xo‘jaligining barcha sohalarida bo‘lganidek ta’limda ham tub islohatlar
davri boshlandi.
1992- yilda ilk bor O‘zbekistoni Respublikasining “Ta’lim
tug‘risida”gi yangi qonuni qabul qilindi. Uning 3 moddasida ta’lim
dasturlarini tanlashda yagona va tabaqalashtirilgan geografiya
ta’limotida ham tub o‘zgarishlar sodir bo‘lgan zarurligi ta’kidlangan. Bu
konunga asosan erishdi. Yangi mazmundagi o‘quv dasturlar va rejalar
ishlab chikildi. Dasturlar asosida darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari,
metodik adabiyotlari yaratishga kirishildi. SSSR tabiiy va iqtisodiy
geografiyasini mukammal o‘rganish o‘rniga o‘z respublikalarini, shu
sohadagi geografiyalarini atroflicha o‘rganishga e’tibor qaratildi. Ta’lim
muassalarini attestatsi va ankreditasidni o‘tkazish tizimi kiritildi va
amalga oshirildi. Asta sekin milliy ta’lim tizimi shakllana boshladi.
Metodika olim R. Musayev rahbarligida geografiya o‘qitishga oid milliy
ta’lim konsepsiya ishlab chiqildi.
Milliy maktablarda geografiya o‘qitish mazmunan va hamkorlik
qilish yo‘lga qo‘yildi. Ulardan ilg‘or pedagogik texnologiya tanqidiy
nuqtai nazardan ko‘rib chiqildi. Mamlakatimizda tashkil qilingan
“Ustoz” jamg‘armasi orqali ko‘pgina geograflar xorijiy mamlakatlarda
bo‘lib ularning tajribalarini o‘rganib qaytdilar. Amalga oshirilgan
31](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_31.png)
![tadbirlar tufayli mamlakatimizning o‘ziga xos milliy ta’limi tizimi
shakllanib uning moddiy bazasi mustahkamlanib boradi.
Mamalakatimizda yangi turdagi o‘quv muassasalari, litseylar,
gimnaziyalar, kollejlar tashkil qilindi. Ularda ta’lim tizimi deyarlik
yangidan uyushtirildi. O‘quvchilarni tabaqalab o‘qitish joriy etildi.
Endilikda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ga muvofiq maqsad,
mazmun, vazifalar boshqarishni tashkil etish va xalqimimzning milliy-
madaniy an’analariga mos keladigan tamoman yangicha ta’limiy
xizmatni shakllantirishga kiritildi. Bunday ta’limiy xizmatning
metodologik negizini prezident I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan
“Jamiyat qilsin” degan g‘oya yotadi.
Uning pedagogik asosini esa har bir shaxsning qobiliyati va
iste’dodini rivojlantirishi, takomillashtirish orqali jamiyatning quyidagi
ta’limga bo‘lgan ehtiyojini qondirish tashkil qiladi.
Ana shunday konsepsual g‘oyalar asosida faoliyat ko‘rsatayotgan
maktabni, shaxs va jamiyatni rivojlantirishga, ta’limning milliy va
mintaqaviy xususiyatlarni e’tiborga olib demokratiya hamda
insonparvarlik tamoyillari asosida boshqarishga o‘ndaydigan
mexanizm sifatida boshqa fanlar qatori geografiya ta’limida ham
tayanch o‘quv tizimi vujudga keldi.
Bu mexanizm jamiyatning geografiya ta’limiga bo‘lgan ijtimoiy
byurtmasi, davlat talabi bilan bolaning shaxsiy imkoniyati mayli
o‘rtasidagi tafovutni muvozanatlovchi vositadir. Bunda geografiya
o‘qituvchilari talaygina qiyinchiliklarga duch keladilar. Bular avvalo
o‘quv qo‘llanmalari va vositalarning yetishmasligi bilim berishda faqat
32](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_32.png)
![o‘qituvchining yetakchilik qilishi o‘quvchilarning esa oddiy ishtirokchi
bo‘lishi hukm surdi.
Aksariyat o‘quvchilarning egallagan bilimlarini amalda qo‘llay
olmasliklari ma’lum bo‘lib qolli. O‘qiutvchilar o‘z ish faoliyatlarida
muammoli metodlardan, kompyuter texnikasidan foydalanishni
bilmadilar.
O‘tish davridagi maktab darsliklari jaxon standartlari talablariga
javob bermasdan qoldi. Mirzo Ulug‘bek nomidagi ToshDU geografiya
fakulteti olimlari tomonidan oliy o‘quv yurtlari uchun ishlab
chiqarilgan dasturlar hozirgi davr talablariga bir muncha javob berishi
bilan ajralib turadi. Ammo o‘rta maktablar uchun ishlab chiqilgan
o‘quv dasturlari oliy ta’limda aks etgan bilimlar tizimidan bir muncha
ajralib qolgan. Ayniqsa “Boshlang‘ich tabiiy geografiya”, “Materiklar va
okeanlar geografiyasi”, “Turkiston tabiiy geografiyasi”, “O‘zbekiston
iqtisodiy geografiyasi” kurslari talablar darajasida emasligi tajribalarda
ayon bo‘ldi.
33](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_33.png)
![2-BOB. MULTIMEDIYA VA U ASOSIDA
GIDROSFERA MAVZUSINI O‘QITISH
2.1. Mediatexnologiyalar asosida o‘qitishning metodik ta’minoti
Yangi axborotlar, kompyuter va axborot texnologiyalari insonlarning hayoti
va faoliyatining hamma sohalariga kirib borishi natijasida, ularning muloqoti,
mehnati, o‘qishi, ijtimoiy munosabatlarining mazmuni o‘zgardi. Buning asosiy
sabablardan biri mamlakatimiz fuqarolarining demokratik jarayonlarni
chuqurlashtirishda, siyosiy va ijtimoiy hayotidagi amaliy ishtiroki,insonlarning fikr
va g‘oyalarini bildirishda sodir bo‘layotgan voqealarga o‘z munosabati va
pozitsiyasini erkin ifoda etishi, dunyoqarashinishakllanishi hamda jahonda ro‘y
berayotgan voqea va hodisalarni idrok etishda namoyon bo‘ladi.
Hozirgi vaqtda, fan-texnika va texnologiyalarning yuqori sur’atlarda
taraqqiy etishi sababli ta’lim muassasalarida ta’lim oluvchilarning bilim, ko‘nikma
va malakalari mazmuni uzluksiz o‘zgarib, hajmi keskin ortib bormoqda. Bu esa,
o‘z navbatida, ularning keyingi faoliyatida zamonaviy kommunikatsiya
vositalaridan samarali foydalanishga doir bilim, ko‘nikma va malakalar tizimiga
ega bo‘lishni taqozo etadi. Ta’lim jarayonida o‘qitishning texnik vositalari sifatida
zamonaviy kommunikatsion texnologiyalardan foydalanish ta’lim sifatini
oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim jarayonini samarali tashkil
etish va ko‘zlangan maqsadga erishishda media, ya’ni internet, televideniye, radio,
kino, video va boshqa aloqa vositalaridan foydalanish samarali ekanligi o‘z
isbotini topmoqda.
Bugungi kunda hayotimizning barcha jabhalariga mediatexnologiyalar kirib
kelgan bo‘lib, ulardan to‘g‘ri, unumli va maqsadga muvofiq foydalanishni taqozo
etmoqda. Keyingi yillarda bitiruvchilarning OTMlarga qamrab olish darajasini
rivojlangan mamlakatlar darajasiga olib chiqish ko‘zda tutilmoqda. Shuning uchun
ta’lim tizimida ham kompyuterlardan yuqori darajada foydalanib,
mediatexnologiyalar asosida elektron darsliklar yaratib, ta’lim olayotgan o‘quvchi-
34](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_34.png)
![yoshlarga samarali va zamon talablariga mos holda ta’lim berishning afzallik
tomonlari haqida juda ko‘plab fikrlar bildirish mumkin.
“Media” atamasi (lotincha – medium, ya’ni vosita, vositachi, usul) turli
ko‘rinishdagi kommunikatsiya va axborot vositasini anglatadi. Media tushunchasi
mazmuniga axborotni yaratish, nusxalashtirish, tarqatish vositasi hamda mualliflar
va ommaviy axborot almashinuvining texnik vositalari kiradi. Bugungi kunda
media atamasidan OAV yoki mass-media tushunchalarining sinonimi sifatida
foydalanilmoqda. Hozirgi zamon jamiyati taraqqiyotiga medialarning ta’siri yil
sayin oshib borib, ular vositasida insonlar atrof-voqelikni ijtimoiy va ruhiy jihatdan
anglamoqda va baholamoqda. Zamonaviy medialarning asosiy jihatlari sirasiga
tadqiqotchilar kreativlik (yaratuvchanlik, ijodkorlik) va innovatsiyalarni
kiritmoqdalar.
Medianing ta’limdagi ko‘rinishi u uzluksiz ta’lim jarayonini vizual
materiallar bilan boyitishga, dars mashg‘ulotining sifatli o‘tilishi va ta’lim
oluvchilar tomonidan o‘zlashtirish samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Medianing ilk turlari ancha oldin paydo bo‘lganiga qaramay, o‘tgan asrning 50-60-
yillarida mediadan ta’lim jarayonida foydalanish masalalari tadqiqotchilar
e’tiborini tortgan. Mediata’lim medianing barcha turlari (bosma, grafik, ovozli,
ekranli va boshqalar) turli texnologiyalar bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, u
insonlarga ommaviy kommunikatsiyadan ijtimoiy ongda qanday foydalanishni
tushunish, boshqa odamlar bilan kommunikatsiya paytida mediadan foydalanish
ko‘nikmasini o‘zlashtirish kabi bilimlarni beradi.
Rus olimi A.V. Sharikov “Bugungi kunda mediata’lim bo‘yicha o‘ndan ortiq
konsepsiyalar yaratilgan bo‘lsa - da, uning turli yo‘nalishdagi pedagogik tajriba
to‘planmasini yaxlit holga keltiruvchi yagona nazariyasi mavjud emas ”- deb
ta’kilaydi. Fikrimizcha, buning asosiy sababi mediata’lim hozirga qadar ta’lim
tizmining barcha jabhalariga to‘liq kirib bormaganligida hamda zamonaviy o‘qitish
jarayonini butunlay qamrab olmaganligi bilan izohlanadi.
Oksford ensiklopediyasida yozilishicha, “ Mediata’lim mediani o‘rganishdir.
Mediata’lim yaratilayotgan va tarqatilayotgan mediamatnlar bilan bog‘langan
35](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_35.png)
![bo‘lib, ta’lim oluvchilarda mediamatnlarning mazmun-mohiyatiga izoh va baho
berish uchun tahlil qila olish qobiliyatini shakllantiradi.Mediani o‘rganish , odatda ,
amaliy tarzda, ya’ni mediamatnlar yaratish bilan bog‘liq amalga oshiriladi. Ingliz
olimi A .Dorrining fikricha, mediata’lim mediani o‘rganish orqali
mediasavodxonlikni oshirishga xizmat qiladi. Mazkur ta’rifga o‘xshash fikrni
YUNESKO tashkiloti tomonidan keltirilgan ta’rifda ham ko‘rish mumkin, unda
“Mediata’lim zamonaviy ommaviy axborot vositalari bo‘yicha bilimning nazariya
va amaliyotini o‘rganishdir ”- tarzida talqin qilingan. Keltirilgan ta’riflarning ikkisi
ham mazmunan bir-biriga yaqin hisoblanib, ularni metodik nuqtainazardan
baholash qiyin hisoblanadi.
Rossiyaning “Pedagogik qomusiy lug‘at”da keltirilishicha , “Mediata’lim
maktab o‘quvchilariga ommaviy kommunikatsiyani o‘rgatuvchi pedagogikaning
bir yo‘nalishi” - debta’riflangan. Yuqorida keltirilayotgan ta’riflarning hech birida
fanning mohiyati o‘zgarmaydi , ya’ni mediata’lim – mediamadaniyatni o‘rganishga
asoslangan. Mediata’limning asosi hisoblangan mediatexnologiya tushunchasi
borasida ham turlicha fikrlar mavjud. Masalan, AQShning Jamiyat xususidagi
xalqaro ensiklopediasida qayd etilishicha,“media tekhnology” bu inson
jamiyatdagi fuqaro sifatidagi mas’uliyatini his qilgan holda faol va savodli
bo‘lishi, mediamatnlarni qabul qila olishi, yaratishi, tahlil eta olishi va baholashi,
zamonaviy mediani ijtimoiy-madaniy va siyosiy mazmunini tushina olishi
demakdir.
Ingliz tilida “media education” tushunchasi so‘zma-so‘z tarjima qilinganda u
matndagi o‘rniga ko‘ra turli xil ma’nolarda qo‘llanilishi mumkin. Aytish lozimki,
medata’limning tayanch tushunchasini aniqlab olish muhim ahamiyatga ega .
Mediatexnologiyani takomillashtirish bosqichi bevosita mediata’lim bilan
bog‘liqdir. Respublikamizda H.A.Saidakbarov, N.I.Taylaqov, Sh.N.Taylaqova,
D.E.Toshtemirov, S.K.Tursunov, O.X.To‘raqulov, R.R.Boqiyev, B.A.Begalov,
J.G‘.Yo‘ldoshev kabi olimlar kompyuterlashtirilgan o‘quv jarayoni, zamonaviy
pedagogik ta’limda axborot texnologiyalarini joriy etishga doir tadqiqot ishlarini
amalga oshirganlar, lekin, adabiyotlar va mualliflar tajribalarini o‘rganishdan shu
36](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_36.png)
![narsa ma’lum bo‘ldiki, oliy ta’lim muassasalarida tabiiy geografik fanlarni
mediatexnologiyalar asosida o‘qitish muammosi metodik nuqtainazardan maxsus
o‘rganilmagan. O‘quvchilar mediamadaniyatni takomillashtirishning ilmiy-
metodik jihatlarini mukammallashtirish, ayrim tabiiy va ijtimoiy fanlarni
o‘qitishda axborot texnologiyalaridan foydalanish kabilar bevosita ta’lim sifatini
amalga oshirish muammolarini hal etishga qaratilgan.
J.Gonnening fikricha, o‘quv jarayoniga axborot vositalarini samarali joriy
etishda o‘quv muassasalari pedagoglariga yordam beruvchi mediatexnologiyalar
markazini tashkil etib, unda o‘qituvchi o‘z ilmiy-metodik ta’minotini
takomillashtirishda 5 turdagi metodik tavsiyani birlashtirgan, ya’ni turli axborot
manbalarini taqqoslash, tinglay olish, fikrlar xilma-xilligi va ularning nisbiyligi
turli mediaaxborotlardan foydalana olish mahoratini o‘z ichiga olsa (Axborot
zaxiralari haqidagi bilimi, ularni izlab topish, tanlash, mavzuga oid testlarni
ma’lum manbalar bilan solishtirish), boshqa tomondan esa fanning turli sohalarni
tashkil etish tamoyillari haqidagi ta’lim mazmunini aniqlash mahorati hamda turli
hodisalardagi o‘xshashliklarni aniqlash, tashhislash kabi bilimlar nazarda tutiladi.
Mazkur metodik innovatsiyani o‘quv muassasalarining barcha bosqichlariga joriy
etish, real hayot bilan munosabat o‘rnatish, jamiyatdagi bosma va audiovizual
mediatexnologiyalar ustunlik va qulayliklardan unumli foydalanish J.Gonnening
bu ta’limiy mediausullari ta’lim jarayonini tubdan yangiladi. Nazariy media metod
– butun yig‘ilgan axborot, media bilimlar jamlanmasi bo‘lib, undan foydalana
bilish, internet saytidagi ta’lim dasturlarini yanada takomillashtirib borishdir.
Amaliy media metod – yig‘ilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish, yangi
dasturlarni yaratish demakdir.Bizning tadqiqotimiz maqsadiga ko‘ra tabiiy
geografik fanlarni o‘qitishda mediatexnologik ilmiy-metodik ta’minotni
takomillashtirishda o‘quvchilarga fanlarni mediatexnologiyalar asosida o‘qitish
tushunchasiga, tarixiga e’tibor qaratishimiz talab etadi.
Medianing ilk turlari ancha oldin paydo bo‘lganiga qaramay, XX asrning 50-
60- yillarida mediadan ta’lim jarayonida foydalanish tadqiqot ob’ekti sifatida
tadqiqotchilar e’tiborini tortgan. Mediata’lim so‘ziga birinchi marta 1973 yilda
37](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_37.png)
![kino va televideniye Xalqaro kengashidamediata’lim ommaviy axborot vositalari
nazariyasiga o‘qitish va OAV bilan ishlash mahoratini shakllantirishdan tashkil
topadi, deb qaraldi. Mediata’lim tushunchasi ingliz tilida – media educatoin,
fransuz tilida – edukationauxmedias, nemis tilida – mediadidaktik atamalari
sinonimi sifatida qarash o‘rinlidir. Mediata’lim tushunchasi – ta’lim va ommaviy
axborot vositalari kabi tashkiliy qismlardan iborat. Media atamasiga aniq sifat
topish qiyin. Media ta’lim jarayonini vizual materiallar bilan boyitishga, dars
mashg‘ulotini sifatli o‘tkazish va ta’lim oluvchilar o‘zlashtirish ko‘rsatkichlarini
oshirishga xizmat qiladi.
Mediatexnologiya ta’limda shaxsning axborot olish va tarqatish huquqining
bir qismi hisoblansada, mediatexnologiya dunyoning ko‘pgina mamlakatlari ta’lim
tizimi milliy o‘quv rejalari tarkibiga singdirilgan. Hozirgi kunda Yevropa
davlatlari, AQSH, Avstraliya va Rossiya singari mamlakatlarda media ta’lim
majburiy fan sifatida o‘quv rejalariga kiritilgan.
XX I asrga kelib Fransiyada internet axborot manbai bo‘lgan, butun dunyo
yangiliklardan xabardor bo‘lish ma’suliyatini oshirishi mkonini beradigan
“Edyukanet” ( Educanet ) dasturi ishlab chiqilgan. Umuman olganda, Fransiyada
mediatexnologiyalar ta’lim jarayoni ichiga to‘liq singib ketgan.
Buyuk Britaniyada boshqa davlatlardagi kabi mediatexnologiyalar
kinota’lim sifatida shakllana boshlagan, keyinchalik o‘z ob’ektlarini kengaytirib,
matbuot, radio, televideniye va internetni qamrab olgan. Britaniyada
mediatexnologiyalar ta’lim jarayoni masalalari bilan mashg‘ul bo‘luvchi bir necha
tashkilotlar tashkil etilgan bo‘lib, ular ichida 1933 yida tashkil topgan Britaniya
kinoistituti (British Film Institute – BFI)ni alohida ko‘rsatish mumkin. Chunki
uning tarkibidagi bevosita o‘qituvchilar uchun mediakurslar, seminar va
konferensiyalar uyushtirishga ixtisoslashgan, shuningdek bo‘limda ta’limda
mediatexnologiyalarni qo‘llashga oid tadqiqotlar o‘tkazildi, pedagoglar uchun
o‘quv qo‘llanma va uslubiy tavsiyalar nashr ettirildi.
Ta’limda mediatexnologiyalardan foydalanish tarixining xorijiy tajribalarini
o‘rganish natijalari shuni ko‘rsatadiki, 1988–1989 yillarda mediatexnologiyalar
38](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_38.png)
![orqali o‘qitish ta’lim jarayonida ilk bora Angliya va Uelsning milliy o‘quv rejasi
tarkibiga kiritildi.Natijada mediatexnologiyalarni boshqa fanlarga integratsiyalash
imkoniyatlari oshdi. Mediamadaniyatni o‘rganish boshlang‘ich va o‘rta
maktabdagi “Ingliz tili” kabi bu mamlakatlar uchun asosiy bo‘lgan fanlar doirasida
kiritildi. Bunga 11-16 yosh me’yor etib belgilanadi. Dasturning asosiy
maqsadlardan biri sifatida mediamadaniyatni boshqa fanlar, jumladan chet tili,
tarix, geografiya, san’at, musiqa, aniq fanlarda ham qo‘llash mumkinligi ko‘zda
tutilgan. Britaniyada mediatexnologiyalar ta’limi jarayonida qo‘yilgan kontekst
bilan jamiyatdagi medianing real funksiyalari amaliy mashg‘ulotlar, muhokamalar,
tadqiqiy vazifalar bilan o‘rganildi. Kanada va Avstraliyadan farqli ravishda
integrallashgan darslarda mediamadaniyatni o‘rganish ulushi uncha katta emas.
Masalan , mediani o‘rganish o‘quv yilining bir-ikki haftasini egallaydi . Angliyadagi
kabi Shimoliy Irlandiyada ham mediatexnologiyalarta’lim jarayonidaingliz tili fani
bilan birgalikda o‘qitiladi , bu mamlakatlarda mediatexnologiyalar vositasida ingliz
tilining kalit so‘zlari o‘rganiladi hamda amaliy mashg‘ulotlarga kam vaqt ajratiladi.
Germaniyada yuqorida keltirib o‘tilgan mamlakatlardan farqli o‘laroq
mediatexnologik ta’lim juda sekin sur’atda rivojlandi. XX asrning 60-yillarida ham
nemis pedagoglari mediaga o‘qitishning maxsus texnik vositasi sifatida qarashadi.
Belgiyada bo‘lgani kabi Germaniyada ham keyinchalik mediatexnologiyalarni
ta’lim jarayoniga aniq fanlar bilan integrallashtirdi. U ijtimoiy fanlar, geografiya,
san’at va boshqa fanlar bilan birga o‘qitila boshlandi. Ko‘plab nemis
mediapedagoglarining fikriga ko‘ra, mediatexnologik ta’lim o‘quvchilarni
mediatexnologiya asosida o‘qitishning ilmiy-metodik ta’minotini takomillashtiradi.
Bugungi kunda nemis o‘qituvchilari o‘zlarining darslarida u yoki bu darajada
doimiy ravishda mediatexnologik ta’lim elementlarini qo‘llashadi.
Mediatexnologiyalar Germaniya universitetlarining ham asosiy qismida
o‘rganiladi. Bugungi kunda mediatexnologiyalarni ta’lim jarayonida o‘rgatuvchi
alohida ilmiy-tadqiqot instituti ham mavjud.
AQShda mediatexnologiyalar ta’lim jarayonida qo‘llash maqsadida bir
nechta assotsiatsiyalar tashkil etilgan. Vashington, Nyu-Meksikodagi
39](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_39.png)
![“Mediatexnologiya ta’lim markazi” (Center for Media Education), Los-
Anjelesdagi Mediasavodxonlik markazi(Center for Media Literacy), Shimoliy
Karolinadagi “Mediasavodxonlik ortidagi fuqaro” harakati, Nyu-Yorkdagi “Ta’lim
videomarkazi” (Educational Video Center), San-Fransiskodagi “Mediasavodxonlik
bo‘yicha strategiya” (Strategies for Media Literacy) assotsiatsiyasi va Milliy
alyans mediasan’ati va madaniyati (National Alliance for Media Arts and Culture)
va boshqalar. Mamlakatning 46 shtatida mediatexnologik ta’lim ingliz tili va san’at
bilan bog‘liq holda o‘tiladi. 30 shtatda esa tabiiy va ijtimoiy fanlar, geografiya tarix
va fuqaro huquqlari, ekologiya va tibbiyot fanlari guruhida mediatexnologik
ta’limdan foydalaniladi. O‘qituvchilarning metodik assotsiatsiyasi
mediatexnologiyalarni ta’lim jarayonida DTSlarga kiritishga harakat qilishadi.
Mediatexnologiyalarni ta’lim jarayonida “mediasavodxonlik”, “axborot
savodxonligi”, “vizual savodxonlik” deb ham atashadi. Har bir atamaning
qo‘llanilish o‘rni ham mavjud. Masalan, “axborot savodxonligi” ko‘proq
kutubxona, kompyuter va medianing raqamli turlari bilan bog‘liq holda
qo‘llaniladi. “Mediasavodxonlik” esa ko‘proq ta’lim jarayoni bilan bog‘liq holda
ishlatiladi.
Rossiyada ta’lim muassasalarini kompyuterlashtirish va informatika o‘quv
fanining rivoji bevosita A.V.Sharikovning ilmiy-pedagogik faoliyati bilan bog‘liq.
Uning ta’lim jarayonida mediatexnologiyalarni qo‘llash borasidagi qarashlari
asosida Rossiyada “Ta’limni axborotlashtirish kopsepsiyasi” ishlab chiqildi. Bu
omil ta’lim jarayonida mediatexnologiyalarni joriy etishning keyingi bosqichlarini
belgilab berdi.
Bugun mamlakatimizda bu mediatexnologik ta’lim jarayoni yanada shiddat
bilan o‘sib borishi, audiovizual manbalarning ko‘payishi Internet, DVD, CD-ROM
va boshqa texnologiyalarning joriy etilishi, axborotlarning katta miqyosda berilishi
media olamida minglab gazeta, jurnallar, kitoblarning nashr etilishi
mediatexnologik ta’lim zaruratini yanada oshirib yubordi. Bir so‘z bilan aytganda,
ayni kunda ham mediatexnologik ta’limning rivojlanish jarayoni davom etmoqda.
XXI asr boshida media sohasiga professional kadrlarni tayyorlovchi ta’lim
40](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_40.png)
![muassasalari ko‘paydi. Ushbu bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliyotda qo‘llay
olishi o‘quvchilarda tabiiy geografik fanlarni mediatexnoloiyalar asosida o‘qitish
sifatida ta’riflandi.
Ko‘pgina rivojlangan davlatlarda mediatexnologik ta’limni yo‘lga
quyilganligi ijobiy natijalarga erishishga xizmat qilmoqda. Mediasavodxonlik
Buyuk Britaniya va Avstraliyada gumanitar fanlar majmuasida alohida fan sifatida
o‘qitilsa, Finlyandiyada 1970 yildan o‘rta maktablarning, 1977 yildan esa oliy
o‘quv yurtlarning o‘quv dasturlariga kiritilgan. 1990 yillarda esa mamlakatda
mediasavodxonlik mediatexnologik ta’lim tushunchasi bilan almashtirildi.
Shvesiyada u 1980yildan boshlab ta’lim muassasalarida alohida fan sifatida
o‘qitila boshlangan. 1990 yillarda Rossiyada mediatexnologiyalarni ta’lim
jarayoniga tatbiq etishda ilmiy tadqiqot ishlari O.Baranov , S.Penzin , A.Fyodorov ,
Sharikovva boshqalar tomonidan olib borildi. 2002 yildan boshlab Rossiyadaoliy
ta’lim muassasalari uchun “Mediatexnologik ta’lim” ixtisosligi bo‘yicha yo‘nalish
ochildi va “Mediapedagogika” sayti ishga tushirildi. 2005 yili esa YUNESKO
tashkiloti homiyligida “Mediatexnologik ta’lim” darsligi yaratildi
Demak, mediasavodxonlikni oshirish, ularni fanga oid axborotlarni to‘plash
jarayonida internetdan, saytlardan, telefon va kompyuterlardan hamda ommaviy
axborot vositalaridan samarali foydalanish ko‘nikmasini shakllantiradi, ta’lim
mazmuniniyangilaydi. Ushbu jarayonda o‘quvchilarda ijodkorlik, mas’uliyatlilik,
faollik, maqsadni aniq ko‘ra bilish, amalga oshiriladigan ishlarni to‘g‘ri belgilash,
to‘plangan ma’lumotlar mazmunini tahlil etishda tabiiy geografik fanlarga doir
bilim, ko‘nikma va malakalari takomillashadi.
2.2. Ta’limda multimedia vositalari, ularning afzalliklari
Ta’lim soxasiga 70-yillarda ilk bor kompyuterlarni tatbik etilishi ancha
samarasiz buldi. Bu samarasizlik usha paytlarda texnikaviy va dasturiy vositalarni
ishlab chikarish sifatini nixoyatda pastligi bilan izoxlanar edi hamda dasturiy
vositalar unchalik ham moslanuvchan emas edi. Xozirda amaliyet shuni
41](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_41.png)
![kursatmokdaki, multimedia vositalari yerdamida o'quvchilarni ukitish ikki barobar
samarali bulmokda. Mazkur vosita yerdamida ukitishda an’anaviy ta’lim
usullariga nisbatan urtacha 30 foizgacha vaktni tejash mumkin hamda olingan
bilimlar o'quvchilar xotirasida uzok muddat saklanib koladi. Ma’lumki, eshitgan
materialning turtdan bir kismi xotirada koladigan bulsa, o'quvchilarga berilayetgan
materiallarni video (kurish) orkali amalga oshirsak, axborotni xotirada saklanib
kolishi va tasavvur kilish imkoniyati 25-30 foizgacha oshadi. Shuningdek, mazkur
o'quv materiallari audio, video va grafika kurinishida mujassamlashtirigan xolatda
o'quvchilarga berilsa, materialarni xotirada saklab kolish 75 foizga oshishi
kuzatilmokda.
Ta’lim soxasida multimedia vositalari yerdamida o'quvchilarga bilim berish
kuyidagi afzalliklarga ega:
1. Ta’lim jarayonida berilayetgan materiallarni chukurrok va mukammalrok
uzlashtirish imkoniyatining mavjudligi.
2. Ta’lim olishning yangi soxalari bilan yakindan aloka kilish ishtiyekini
yanada oshishi.
3. Dars jarayenida bilim olish vaktining kiskarishi natijasida vaktni tejash
imkoniyatiga erishuvi.
4. Olingan bilimlar kishi xotirasida uzok muddat saklanib, kerak bulganda
amaliyotda kullash imkoniyatiga erishuvi.
Lekin, mazkur vositani ta’lim jarayeniga kullashning ayrim muammolari ham
mavjud bulib, u kuyidagilardan iborat:
1. Ta’lim uchun zarur bulgan o'quv materiallarini hamda boshka zaruriy
kursatmalarni kullanma shaklida kompyuter dasturlari kurinishida ishlab chikish.
2. Ishlab chikilgan kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini
kullash.
O'quv materiallarini yaratish buyicha xozirda Respublikamizda ma’lum bir
ishlar kilinmokda. Bunga yetakchi mutaxassislar jalb kilingan o'quv materiallari
ta’lim yunalishlari buyicha yaratilmokda. Lekin, yaratilgan o'quv materallaridan
ta’lim tizimida yanada samarali foydalanish esa kompakt disklarni kullashni talab
42](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_42.png)
![etadi. Xozirgi kunda bunday kurinishdagi kompakt disklarni respublikamizda
ishlab chikarish imkoniyati yuk. Bular ma’lum bir mikdordagi mablagni oldindan
jalb etishni talab kiladi.
2.3. Gidrosfera mav zusini o‘qit ishning samarali
pedagogik t exnologiy alari v a usullari
XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni
ishlab chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy
etilish asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib
bo’lmaydi. Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq
xo’jaligi va jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya
sohasidagi o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga
yo’naltirilgan ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi.
Geografik, shu jumladan maktabda o’qitiladigan geografik fanlar
samaradorligini oshirish uchun quyidagi interfaol ta’lim texnologiyalaridan
foydalanish tavsiya etiladi.
Loyihali ta’lim texnologiyasi. Loyiha (design - dizayn) – ba’zi murakkab
ishlanmalarni yaratish bo‘yicha hujjatlar yig‘indisi. Loyiha (projekt) – tushunchasi
kengroq ifodalanib, ma’lum natija (loyihaning beqiyos mahsuli)ga ega maqsadli
faoliyatni tashkil etish uchun biror-bir tashkiliy shaklni belgilash uchun
foydalaniladi. Loyihaviy ta’lim - ta’lim modeli bo‘lib, unda o‘qituvchi tomonidan
loyihalash ko‘rinishiga ega, muammoni izlash, uni tadqiq etish va hal etish,
muayyan, beqiyos, shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatga ega natijaga erishish, uni
ommaviy taqdim etish va jamoatchilik tomonidan baholanishini tashkil etish va
rejalashtirishni anglatuvchi, mustaqil o‘quv faoliyati tashkil etiladi.
Bumerang texnologiyasi. Bumerang uslubi bir mashg‘ulot davomida o‘quv
materialini chuqur va yaxlit holatda o‘rganish, ijodiy tushunib yetish, erkin
egallashga yo‘naltirilgan. U turli mazmunga (muammoli munozarali va hokazo)
43](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_43.png)
![ega bo‘lgan mavzularni o‘rganishga yaroqli bo‘lib, o‘z ichiga og‘zaki va yozma ish
shakllarini qamrab oladi hamda bir mashg‘ulot davomida har bir ishtirokchining
turli topshiriqlarni bajarishi, navbat bilan o‘quvchi yoki o‘qituvchi rolida chiqishi
mumkin.
Bumerang texnologiyasi tanqidiy fikrlash, mantiqni shakllantirishga
imkoniyat yaratadi: Xotirani, g‘oyalarni, fikrlarni, dalillarni yozma va og‘zaki
shakllarda bayon qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Skarabey texnologiyasi. Skarabey uslubi interaktiv texnologiya bo‘lib, u
o‘quvchilarda fikriy bog‘liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat
yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o‘z fikrini ochiq va erkin ifodalash
mahoratini shakllantiradi. Ushbu texnologiya o‘quvchilarga mustaqil ravishda
bilimning sifati va saviyasini xolis baholash, o‘rganilayotgan mavzu
haqidatushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini beradi. Skarabey
texnologiyasi o‘quvchilar tajribasidan foydalanishni ko‘zda tutadi, reflektiv
kuzatishlarni amalga oshiradi, faol ijodiy izlash va fikriy tajriba o‘tkazish
imkoniyatlariga ega.
Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi. Hamkorlikda o‘qish texnologiyasi
asosida mashg‘ulot o‘tkazish uchun guruh o‘quvchilari 4 – 5 kishilik kichik
guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruhda kuchli, o‘rta va kuchsiz o‘quvchi bo‘lishiga
e’tibor berish kerak. O‘quv xonasida partalarning qo‘yilishi kichik guruhlar
ishlashiga ishlashiga yordam bersin. Guruh ishtirokchilari doira shaklida o‘tirsin va
bir-birini ko‘rsin.
O‘tkaziladigan mashg‘ulotga tayyorgarlik davomida mavzuning qaysi qismini
o‘qituvchining o‘zi tushuntirishi va o‘quvchilar qaysi qismini bajarishi
rejalashtiriladi. Bunda darsga qo‘yiladigan maqsaddan kelib chiqqan holda, har bir
o‘quvchiga qo‘yiladigan topshiriqlar aniq bo‘lishi lozim. Agar, topshiriq yangi
mavzuga doir savollarga javoblardan iborat bo‘lsa, unda kuchli o‘quvchiga qiyin
savollar beriladi. O‘quvchi tomonidan berlgan javobni guruh ishtirokchilaridan biri
javobning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini darslikdan tekshirib aytadi. Keyingi o‘quvchi
esa agar javob to‘g‘ri bo‘lsa uni daftarga yozadi. So‘ngi o‘quvchi javobni
44](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_44.png)
![isbotlovchi dalillar va misollar keltirishi kerak. Keyinchalik o‘quvchilar o‘z
rollarini almashtirishlari mumkin. Muhokama yakunida kichik guruhdagi
o‘quvchilar o‘zlariga berilgan savollarning hammasiga javob berishlari va ularni
butun guruh muhokamasiga chiqarishlari kerak.
Nafis arra texnologiyasi. Ushbu uslubda darsda o’rganiladigan mavzu nomi
yozuv taxtasiga yoziladi va qanday savollarga javob topilishi lozim ekanligi
tushuntiriladi. Guruh o’quvchilari 5-6 kichik guruhlarga (boshlang’ich guruh) bo’linadi
va har bir guruh o’rganiladigan mavzu bo’yicha oldindan tayyorlangan oldindan
tayyorlangan kerakli materiallar papkasi bilan ta’minlanadi. Boshlang’ich guruhlar 10-
12 daqiqa davomida taqdim qilingan materialni o’rganadi va muhokama qiladi.
Natijada o’qituvchi o’ziga berilgan mavzuni yaxshi biladigan 5-6 guruh ekspertlariga ega
bo’ladi. Keyingi bosqichda har bir guruhdagi ishtirokchiga ma’lum tartib raqami beriladi
va tartib raqamlari bir xil bo’lgan o’quvchilardan yangi (ekspertlar) guruhlari tuziladi.
Mavzu muhokamasining 15- 20 daqiqasi davomida yangi ekspertlar guruhini har bir
ap’zosi oldingi guruhga berilan mavzu mazmunini tushuntirib beradi. Natijada umumiy
mavzuni yaxlitligi bo’yicha o’zlashtirish ta’minlanadi. Ekspertlar guruhining har bir a’zosi
olingan axborotni ma’lum bir vaziyatda qo’llay olishini ta’minlash uchun mavzu bo’yicha
biror muammoli vaziyat guruhlarga beriladi va har bir guruh ushubu muammoni to’g’ri
yechimini topishi lozim. Muammo har bir ekspert guruhida muhokamadan o’tkazilgach
guruhlarning sardorlari muammo bilan guruhni tanishtiradi va uning yechimini ko’rsatib
beradi.
Mashg’ulot so’ngida o’quvchilar bilamini tekshirib ko’rish va baholash uchun
o’rganilgan materiallar bo’yicha test o’tkaziladi. Nafis arra usuli yordamida o’quvchilar
o’rganilgan materiallar bo’yicha ma’lum bilimga mustaqil ega bo’lishi, jamoa bilan
ishlash malakasini olishi, axborot bilan almashish hamda jamoa bo’lib qaror qabul qilish
ko’nikmalariga ega bo’ladi.
Muammoni hal etish texnologiyasi. Muammoni hal qilish uslubi yoki
muammoga qaratilgan uslubi – muammoni aniqlash va uni hal qilishning eng
maqbul yo‘llarini topishga o‘quvchining tayyorgarligini tekshirib ko‘rish uchun
qo‘llaniladi. O‘quvchi bunda birinchi bo‘lib muammoni aniqlab oladi. So‘ngra
45](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_45.png)
![muammoni yechish uchun axborotlarni izlaydi. Izlanish chog‘ida o‘quvchi kerakli
jurnallar, monografiyalar, darsliklar, qo‘llanmalardan va Internet tizimidan
foydalanishi mumkin. Olingan axborotlarni ishonchliligini baholash, uni mahalliy
sharoitlarda tadbiq etsa bo‘lishini idrok etishi lozim. O‘quvchi olingan
ma’lumotlardan xulosa chiqarishi va ularni amalda tadbiq etish ko‘nikmalariga ega
bo‘ladi.
Maktablarda Dune okeani mavzusini o‘qitish uchun quyidagi interfaol
usullaridan foydalanish mumkin: aqlni ishlatishga yo’naltirilgan harakat (aqliy
xujum); guruhlarda bahs, munozara; kichik guruhlarda ish olib borish, rolli
o’yinlar, ish o’yinlari va hokazolar.
Amaliy o’yinlar texnologiyasi. Amaliy yoki ishchan o’yinlar Yangi mavzuni
o’zlashtirish, takrorlash, ijodiy qobilyatlarini rivojlantirish vazifalarini bajarish
imkonini beradi. O’quv jarayonida Amaliy o’yinlarning turli shakllaridan
foydalanish mumkin (taqlid qilish, roli o’yinlar, «teatr darslari», sahna ko’rinishlari
va h.k. lar).
Taqlid qilish o’yinlarida mashg’ulot jarayonida tashkilot, korxona ishiga taqlid
qilinadi (ish yig’ilishi, ish rejasining muhokamasi, muzokaralar, munozaralarni olib
borish, sud, patent tashkiloti, ilmiy kengashlarda chiqishlar va h.k. lar).
Rolli o’yinlar darsida o’quvchi turli xil xarakterdagi inson
obraziga qalban kirishib ketadi. O’yinda o’quvchilarga asosan tugallanmagan
vaziyatlar aks yuli sahna ko’rinishi rollari beriladi. O’quvchilar ushubu berilgan
muammoli rollarni mustaqil ravishda oxiriga yetkazib o’ynashlari lozim.
«Amaliy o’yinlar texnologiyasi» uslubining tarkibiy tuzilmasi
46Stsenariy tayyorlash
O’yinga tayyorgarlik
Rollrni
bo’lish Ekspertl
ar
tanlash Yol-yo’riq
berish Mashq
qilish Moddiy
ta’minot
O’yinni o’tkazish
Muhokama etish](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_46.png)
![Teatr darslarida roli o’yinlarni boshqa insonlar tushuniga o’rgatadi. Ushbu usul
o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishiga, hayotda har qanday sharoitda ham o’zini tuta
bilishga, tarbiyalanganligiga hamda mustaqil hayot kechirishdagi o’zini qarashlarini
asoslab bera oladigan inson sifatida shakllantiradi.
Kichik guruhlarda ishlash uslubi ni qo’llashda quyidagilarga e’tibor
berish maqsadga muvofiq:
1. Faoliyatni tanlash. Mavzuga oid muammo shunday tanlanadiki, natijada
talabalar uni o’rganish (bajarish) uchun ijodiy faoliyat ko’rsatishlari zarur bo’ladi
va vazifalar belgilab olinadi.
2. Zaruriy asos yaratish. Talabalar kichik guruh ishida qatnashishlari uchun
tanlangan faoliyat bo’yicha ba’zi bilim, ko’nikma va malakalarni oldindan
egallagan bo’lishlari kerak.
3. Guruhni shakllantirish. Odatda har bir guruhda 3-5 talaba bo’ladi
(ehtimol, kam yoki ko’p bo’lishi mumkin). Agar guruhda ishlash u yoki bu yozma
hujjat tayyorlashni talab etsa, yaxshisi 2-3 kishilik guruh tuzilgani ma’qul. Guruh
o’lchovi masalaning muhimligi, auditoriyadagi talabalar soni, talabalarning bir-biri
bilan konstruktiv holatda o’zaro harakatiga bog’liq holda o’zgaradi. Eng yaxshisi,
“geterogen” guruh tashkil etishidir (jinsi, o’zlashtirish darajasi va boshqa belgilar
asosida). Guruhda ishlash talabalar o’rtasida vazifalarni aniq taqsimlashga tayanadi
(misol uchun, bir talaba munozarani boshqaradi, ikkinchisi yozib boradi,
uchinchisi sardor rolini o’taydi va hokazo). Auditoriyani guruhlarga ajratish,
xohish bo’yicha yoki hisob bo’yicha amalga oshiriladi.
4. Aniq yo’l-yo’riqlar ko’rsatish. Talabalarga faoliyatni bajarish bo’yicha
aniq va hajm jihatdan ko’p bo’lmagan tushuntirish beriladi. O’qituvchi
guruhlarining ishlash tezligi turlicha bo’lishini inobatga olgan holda vaqt
chegarasini aytadi. Guruhlar kerakli materiallar va axborotlar bilan ta’minlanadi.
Talabalar guruhda ishni boshlashlari uchun vazifalarini aniq tushunib yetganligi
tekshirib ko’riladi.
47](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_47.png)
![5. Qo’llab quvvatlash va yo’naltirish. O’qituvchi zarurat tug’ilsa guruhlar
yoniga navbatma-navbat kelib to’g’ri yo’nalishda ishlayotganligini qayd etadi yoki
ularga yordam beradi, guruhlarga ta’zyiq o’tkazilmaydi.
6. Muhokama qilish va baholash. Guruhlarda ish yakunlangach, ular
natijalari bo’yicha axborot beradilar. Buning uchun har bir guruh o’z sardorini
belgilaydi. Zarurat tug’ilsa, faoliyat natijalari bo’yicha bildirilgan fikrlar o’qituvchi
tomonidan yozilib boriladi. Muhimi, guruhning o’zlashtirishining asoslanishini
aniqlashtirib olishadi. Agar vaqt yetarlicha bo’lsa, u yoki bu-fikrni argumentlashda
guruhlar bir-biriga savol ham berishlari mumkin. Kichik guruhlarda ishlash
natijalari o’qituvchi tomonidan baholanadi. Bunda faoliyatni to’g’ri va aniq
bajarish, vaqt sarfi asosiy mezon hisoblanadi.
Ushbu metod qo’llanilganda talaba kichik guruhlarda ishlab, darsda faol
ishtirok etish huquqiga, boshlovchi rolida bo’lishga, bir-biridan o’rganishga va
turli nuqtai nazarlarni qadrlash imkoniga ega bo’ladi.
Kichik guruhlarda ishlash metodi qo’llanilganda o’qituvchi boshqa
noan’anaviy metodlarga qaraganda vaqtni tejash imkoniyatiga ega bo’ladi.
Chunki o’qituvchi bir vaqtning o’zida barcha talabalarni mavzuga jalb eta oladi va
baholay oladi.
«Kichik guruhlarda ishlash» usulini qo’llash bosqichlari:
1. Faoliyat yo’nalishi aniqlanadi. Muammolar bir-biriga bog’liq bo’lgan
masalalar belgilanadi.
2. Kichik guruhlar belgilanadi. Talabalar guruhlarga 3-5 kishidan bo’ linishlari
mumkin.
3. Kichik guruhlar topshiriqni bajarishga kirishadilar.
4. O’qituvchi tomonidan aniq ko’rsatmalar beriladi va o’qituvchi tomonidan
yo’naltirib turiladi.
5. Kichik guruhlar taqdimot qiladilar.
6. Bajarilgan topshiriqlar muhokama va tahlil qilinadi.
7. Kichik guruhlar ishi baholanadi.
48](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_48.png)
![Mavzu bo’yicha manbalarni o’rganish pedagogik texnologiyalarning aniq
maqsadga yo’nalgan, yakuniy natijani kafolatlaydigan izchil ketma-ketlikda
amalga oshiriladigan ta’limiy jarayonligini ko’rsatadi .
Umumta’lim maktablarida fanlarni o’qitishda talabalarni kichik guru h larga
bo’lib dars o’tish uslubidan foydalanish bo’yicha didaktik ishlanmalar ishlab
chiq ilgan va tajriba tariqasida Samarqand – m oliya iqtisodiyot kollejida qo’llab
ko’r ilgan .Tajriba natijalari ko’rsatishicha, umumta’lim maktablarida fanlarni
o’qitishda guru h larni kichik guru h larga bo’lib dars o’tish uslubidan o’rinli va talab
darajasida foydalanish mavzularni o’zlashtirish darajasini sezilarli darajada
oshiradi. Shuningdek, umumta’lim maktablarida fanlarni o’qitishda guru h larni
kichik guru h larga bo’lib dars o’tish uslubidan foydalanish asosida tashkil etilgan
ta’lim jarayonida talabalarda erkin, mustaqil fikrlash, bahslashuv ko’nikmalari va
mashg’ulotda qatnashishdan qoniqish darajasi oshishi kuzatilgan. Bundan tashqari
tajriba guruhidagi talabalar fikricha yangicha o’qish jarayonida ta’limdan tashqari
tarbiyaviy xarakterdagi qator vazifalarni amalga oshirish imkonini beradi:
talabalarda jamoa, guruhlarda ishlash ko’nikmalari ortadi; muammolar,
vaziyatlarni turli nuqtai nazardan muhokama qilish imkoniyati va qobiliyati
shakllanadi va rivojlanadi; murosali qarorlarni topa olish mahorati ortadi; o’zgalar
fikriga hurmat; xushmuomalalik; ishga ijodiy yondashish; erkin fikrlash va bayon
etish, faollik, muammoga diqqatini jamlay olish mahorati oshadi. Demak, bu kabi
texnologiyalarni umumta’lim maktablarida ta’lim jarayoniga joriy qilish yo’llarini
belgilash ta’limning barcha bosqichlarida uning samaradorligini oshirishga imkon
beradi.
49](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_49.png)
![2.4. Suv resurslari mav zusini o’qit ishda modulli
t exn o logiy alardan foy dalanish
Samarqand v iloy at iga xos ma’lumot lardan modulli
t exnalogiy alar asosida foy dalanish. Darsning mavzusi: Zarafshon
vodiysi suv resurslari.
Darsning t a’limiy maqsadi: O’quvchilarga Zarafshon vodiysi
ichki suvlari va daryolarining xususiyatlari, ularning hudud bo’yicha
taqsimlanishi, daryolarning to’yinishi va rejimi, oqimning yil fasllari
bo’yicha taqsimlanishi, asosiy daryolar va ularning xususiyatlari,
Zarafshon vodiysidagi daryolarning iqtisodiyotdagi ahamiyati, muhim
kanallar haqida bilimlar berish.
Darsning t arbiy av iy maqsadi: O’quvchilarga Zarafshon
vodiysining ichki suvlari va suv boyliklari o’rgatish orqali axloqiy,
estetik, ekologik, vatanparvarlik tarbiyasini berish, milliy g’urur-iftixor
tuyg’usini shakllantirish, ota-bobolarning o’gitlari muqaddas ekanligi
va ularning bugungi kundagi ahamiyatini anglatish.
Darsning riv ojlant iruv chi maqsadi: O’quvchilarning Zarafshon
vodiysi ichki suvlari va suv boyliklari haqidagi bilimlari, darslik, karta,
atlas, yozuvsiz karta ustida mustaqil ishlash ko’nikmalarini , nutq va
muloqat madaniyatini rivojlantirish.
Darsni jihozlash: O’zbekistonning tabiiy kartasi, O’zbekiston yer
usti suvlari atlasi, daryo va ko’llariga oid jadvallar, slaydlar va o’quv
filmlari.
50](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_50.png)
![Darsda foy dalaniladigan t exnologiy a: Modulli ta’lim
texnologiyasi (o’quvchilarning kichik guruhlarda ishlashga
mo’ljallangan modul dasturi) . Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism
II. O’tgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini test savol-
topshiriqlari yordamida aniqlash va baholash.
III. O’quvchilarni dars mavzusi, maqsadi, borishi bilan tanishtirish
va ularning faoliyati o’quv topshiriqlarini bajarishga yo’llash.
IV. Yangi mavzuni o’rganish:
a) yangi mavzu bo’yicha tuzilgan modul dasturini tarqatish va
o’quvchilar- ni modul dasturining didaktik maqsadi bilan tanishtirish;
b) o’quvchilarning faoliyatini modul dasturidagi o’quv
topshiriqlarini mustaqil bajarishga yo’llash;
v) har bir o’quv faoliyati elementi (O’FE) topshiriqlarini to’liq
bajarilishini nazorat qilish, tegishli ko’rsatmalar berish;
g) har bir o’quv faoliyati elementi yakunida savol-javob yoki
munozara o’tkazish.
O’qituvchi ushbu darsda o’rganiladigan o’quv materialini quyidagi
mantiqiy tugallangan fikrli uch qismga, ya’ni, modulga ajratadi:
1. Ichki suvlarning Zarafshon vodiysi bo’yicha taqsimlanishi.
2. Zarafshon vodiysi daryolarning to’yinish tiplari.
3. Zarafshon vodiysi asosiy daryolari va ularning xususiyatlari.
« O’zbek ist onning ichk i suv lari v a suv boy lik lari» mav zusi
bo’y icha o’quv chilarning k ichik guruhlarda ishlashiga
mo’ljallangan modul dast uri.
51](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_51.png)
![Modul dast urining didak t ik maqsadi:
Siz modul dasturi yordamida talabalar bilan kichik guruhlarda,
hamkorlikda ishlab Zarafshon vodiysi ichki suvlari va suv boyliklari,
daryolarining xususiyatlari, ularning Zarafshon vodiysi hududi bo’yicha
taqsimlanishi, daryolar-ning to’yinishi va rejimi, oqimning yil fasllari
bo’yicha taqsimlanishi, asosiy daryolar va ularning xususiyatlari,
muhim kanallar bilan tanishi-shingiz, ularning Zarafshon vodiysi
iqtisodiyotini rivojlantirishda tutgan o’rnini aniqlashingiz, darslik, karta,
atlas va yozuvsiz karta ustida mustaqil ishlash, amaliy topshiriqlarni
bajarish ko’nikmalaringizni rivojlantirishingiz zarur: talabalarning
modul dasturi yordamida mustaqil ishlarini tashkil etish; har bir modul
yakunida talaba lar jamoasi bilan savol-javob, o’quv munozarasini
o’tkazish ; modul dasturini yakunlash; yangi mavzu bo’yicha
o’quvchilarning o’zlashtirgan bilimlarini test topshiriqlari yordamida
nazorat qilish va baholash; yangi mavzuni qayta ishlash va yakunlash;
uyga vazifa berish (2.1-jadvalga qarang).
2.1-jadval
O’quv
faoli-
yati
ele-
menti
(O’FE) O’quvchilar o’zlashtirishi lozim bo’lgan o’quv
materialiga oid topshiriqlar Topshiriqla
rni bajarish
bo’yicha
ko’rsatmala
rB a h o
1-O’FE 1- Modul . Maqsad : Ichkisuvlarning Zarafshon
vodiysi bo ’ yicha taqsimlanishini o ’ rganish .
Darslikdagi matnnni diqqat bilan o ’ qib chiqib , O’quvchilar
guruhi
52](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_52.png)
![1
2
3
4
2-O’FE
1
2
3
4
5
3-O’FE quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni
bajaring .
Atlasdan foydalanib Zarafshon vodiysidagi
daryolar, ko’llar, suv omborlarini toping. Ular
hudud bo’yicha qanday taqsimlangan?
Zarafshon vodiysi daryolarining notekis
taqsimlanganligi qanday tabiiy omillarga bog’liq?
Tog’ daryolari bilan tekislik daryolari bir-biridan
qanday farq qiladi?
Zarafshon daryosining uzunligini ho’llangan ip
yordamida o’lchang.
2-Modul. Maqsad: Zarafshon vodiysi
daryolarining to’yinish tiplarini o’rganish.
Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib chiqib,
quyidagi savollarga javob toping va topshiriqlarni
bajaring:
Muz va qor to’yinish tipiga ega bo’lgan daryolar-
ni atlasdan toping. Ular qanday xususiyatlarga
ega?
Atlasdan qor va muz to’yinish tipiga ega bo’lgan
daryolarni toping. Ular qanday xususiyatlarga
ega?
Atlasdan mavsumiy qor va muzlarning erishidan
to’yinuvchi daryolarni daryolarni toping. Ular
qanday xususiyatlarga ega?
Qor-yomg’ir va yer osti suvlaridan to’yinuvchi
daryolar qanday xususiyatlarga ega? Ular yuqori-
dagi to’yinish tipiga ega bo’lgan daryolardan
nimasi bilan farq qiladi?
O’zlashtirgan bilimlaringiz asosida Daryolarning
to’yinish tiplari nomli 1-jadvalni to’ldiring.. bilan
o’tkaziladig
an savol-
javobda
faol
ishtirok
eting.
O’quvchilar
guruhi
bilan
hamkorlikd
a ishlang.
O’quvchilar
guruhi
bilan
o’tkaziladig
an savol-
javobda
faol
ishtirok
eting.
53](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_53.png)
![1
2
4-O’FE
1
2
3
4 3-Modul .Maqsad: Zarafshon vodiysining asosiy
daryolari va ularning o’ziga xos xususiyatlarini
o’rganish.
Darslikdagi matnni diqqat bilan o’qib chiqib,
quyidagi savollarga javob toping va topshi-
riqlarni bajaring.
Zarafshon vodiysi asosiy daryolarni kartadan
ko’rsating.
Yozuvsiz kartaga Zarafshon vodiysining yirik
daryo-larini tushiring, Ularni mansabini (1 raqami
bilan) va manbaini (2 raqami bilan) belgilang.
4-Modul .Modul dasturini yakunlash.
Modul dasturini didaktik maqsadini o’qib chiqing.
Siz unga qay darajada erishdingiz?
O’zingizning o’quv faoliyatingizni besh balli
tizimda baholang.
O’quv faoliyatingizdan qoniqish hosil qilgan
bo’lsangiz, Zarafshon vodiysi ichki suvlari
nomlaridan foydalanib krossvord tuzing.Agar o’z
o’quv faoliyatingizdan erishilgan natija sizni
qanoatlantirmasa, modul dasturi yordamida
mavzuni qayta o’rganing. O’quvchilar
guruhi
bilan
hamkorlikd
a ishlang.
O’quvchilar
guruhi
bilan
o’tkaziladig
an savol-
javobda
faol
ishtirok
eting.
O’qituvchi modul dasturi yakunidan so’ng, o’quvchilarga yangi
mavzu bo’yicha test topshiriqlarini tavsiya etadi. O’quvchilar test
topshiriqlarining javoblarini aniqlagandan so’ng, o’qituvchi to’g’ri
javoblarni e’lon qiladi. O’quvchi o’z javoblarini o’zi tekshiradi va modul
dasturini tegishli grafasiga o’z bahosini qo’yadi. Shu tariqa o’quvchilar
54](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_54.png)
![o’z-o’zini nazorat qiladi.Modul dasturini bajarilishini nazorat qilishda
o’quvchilar o’rtasida o’zaro nazoratni qo’llash ham yaxshi natija beradi.
2.5. Gidrosfera mav zusini KEY S t exnologiy alari asosida o‘qit ish .
Keys-stadi inglizcha so‘z bo‘lib, sase - to‘plam, aniq vaziyat, stadi-
ta’lim degan ma’nolarni anglatadi. Keysda bayon qilingan va ta’lim
oluvchilarni muammoni ifodalash hamda uning maqsadga muvofiq
tarzdagi yechimi variantlarini izlashga yo‘naltiradigan aniq real yoki
sun’iy ravishda yaratilgan vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil
etilishiga asoslanadigan ta’lim uslubidir. Keysda bayon qilingan vaziyat
institutsional tizimda (shu o‘rinda va keyinchalik - korxonada) diskret
(ayni shu) vaqtda tashkiliy hayotdagi tipik muammolarni qayta
yaratadigan real yoki sun’iy qurilgan hodisalarning ideal tarzdagi
in’ikosidan iboratdir. Muammoli vaziyat. Mazkur holda vaziyat
sub’ektining hozirgi vaqtda yoki kelgusidagi maqsadlarga erishishiga
xavf soladigan vaziyat tushuniladi. Keys ilk marta Garvard
universitetining huquq maktabida 1870 yilda qo‘llanilgan edi. 1920
yilda Garvard biznes-maktabi (HBS) o‘qituvchilari yuristlarning o‘qitish
tajribasiga tayanib, iqtisodiy amaliyotdagi aniq vaziyatlarni tahlil etish
va muhokama qilishni ta’limning asosiy usuli etib tanlashganidan keyin
mazkur o‘qitish uslubi keng tadbiq etila boshladi.
Keys
« GIDROSFERA » mav zusi uchun innov at sion t exnologiy alarni
t anlash
55](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_55.png)
![O‘quv fani: «Geografiya 5».
Mav zusi: «Dunyo okeani va uning qismlari».
Key sning maqsadi: «Dunyo okeani va uning qismlari » mavzusini
o‘qitishning eng yangi va samarali uslublarini belgilab olish, bilim va
malakalarining rivojlantirilishi, uni o‘zlashtirish ko‘nikmalarini
shakllantirish iborat.
Rejalasht irilay ot gan o‘quv nat ijalari: Dunyo okeani va uning qismlari
haqida ilmiy-ommabop ma’lumotlar berish, yig‘ilgan ma’lumotlarni
tahlil etish va baholash qobiliyatini rivojlantirish; mustaqil tarzda qaror
qabul qilish malakalarini egallash ko‘nikmalarini shakllantirish.
K ey s muammosi: yangi texnologiya samaradorligini ko‘rsatish.
Muammo t uzilmasi: 1. Dunyo okeani; 2. Dunyo okeanining tekshirilish
tarixi; 3. Dunyo okeanining qismlari;4.Geologik tuzilishi; 5. Okean tubi
relefi.
1. Duny o ok eani: 1.1. «Okean» haqida tushuncha? 1.2. «Dunyo
okeani» atamasini birinchi bo‘lib fanga kim kiritgan? 1.3.
«Okeanosfera» deb nimaga aytiladi? 1.4. Dunyo okeani egallab yotgan
maydon qancha? 1.5. Okean yarim shari va unda Dunyo okeani
suvining qanchasi bor?
2. « Duny o ok eani» ni o‘rganish t arixi: 2.1. Dunyo okeanini o‘rganish
qaysi davrdan rivojlana boshlagan? 2.2. F.Magellanning Dunyo
okeanini o‘rganishga qo‘shgan hissasi nimadan iborat? 2.3.
«Okeanologiya» faniga qachon va nimaga asosan asos solingan?
3. Duny o ok eanining qismlari: 3.1. Dunyo okeanining yirik qismlari.
3.2. Okeanlar nimalarga asosan ajratiladi? 3.3. Dunyo okeani tarkibida
56](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_56.png)
![nechta dengiz ajratiladi? Quruqlikdachi? 3.4. Janubiy okean haqida
tushuncha?
4.Geologik t uzilishi: 4.1. Okean tagi mustaqil plitalari nechta? 4.2.
Okean tubi yotqiziqlari: abbisal, litoral, terrigen yotqiziqlar?
5. Ok ean t ubi relefi : 5.1. Dunyo okeani tubi relefi qanday? Sxemasini
tushuntiring. 5.2. Kartadan foydalanib mustaqil, yirik 5 ta havzani
ajrating? 5.3. Eng katta shelf zonasiga ega okean qaysi? 5.4. Okean osti
tog‘ tizimlarining eng yirigi va uzuni qaysi?
Key s uchun axborot y ig‘ish: keys uchun axborot yig‘ish quyidagi
usullarda amalga oshiriladi: statistik materiallar; ob’ekt faoliyati
haqidagi ma’lumotlar ; internet; ilmiy maqolalar , monografiyalar; o‘quv
loyihalari , magistrlik dissertatsiyalari; ommaviy axborot vositalari;
axborot resurs markazlari va h.k.
Key solog faoliy at i mazmuni:
Qaror qabul qiladi:
Keys qanday bo‘ladi: syujetli yoki syujetsiz?
Keysdagi voqealar axborotni bayon qilishning vaqtdagi izchilligi
bo‘yicha o‘tmishdan hozirga keladigan yoki keys-xotira yoxud
prognostik bo‘ladimi?
Vaziyatga oid mashq qanday janrda bayon qilinadi: hikoya yoki
esse yoxud tahliliy yozishma yoki boshqacha shaklda?
Keysolog qabul qilingan yechim asosida vaziyat modelini quradi.
Keysdagi vaziyat modeli vaziyat sub’ekti faoliyatining ideal in’ikosidan
iborat bo‘ladi va ifodalangan muammo tashuvchisi rolini bajaradi.
57](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_57.png)
![Key sda muammoni berish usullari: 1-usul – muammoni keysolog
ifodalaydi; 2-usul – vaziyatdagi muammo yaqqol ifodalanadi, lekin
bunda vaziyatning zarur elementlaridan biri (masalan, sheriklar
haqidagi) axborot bo‘lmaydi; 3-usul – matnda vaziyat sub’ektlari
o‘rtasidagi ziddiyat mavhum ifodalanadi .
K ey sning pe dagogik pasport i. Keysning pedagogik pasporti, bu
uning tashkiliy-uslubiy ta’minotidir. U quyidagi komponentlarni o‘z
ichiga oladi: pedagogik annotatsiya; o‘quvchilarga uslubiy
ko‘rsatmalar; o‘qituvchi – keysologning keysni hal etish varianti; ta’lim
texnologiyasi.
Pedagogik annot at siy a quyidagi elementlarni o‘z ichiga oladi: 1.
Keys mo‘ljallangan predmet, bo‘lim, mavzu, ta’lim darajasi, sinf
ko‘rsatiladi. 2. Keysdan ko‘zlangan maqsad (ta’limiy maqsad,
rejalashtiriladigan o‘quv natijalari).
3. O‘quvchilar keysni muvaffaqiyatli hal etish uchun egallashi lozim
bo‘lgan dastlabki bilim va malakalar. 4. Keys real institutsional tizim
faoliyatini aks ettirishi yoki unda keysolog sun’iy modellashtirgan
vaziyat bayon qilinishi haqidagi ma’lumot. 5. Axborot olish manbalari
ro‘yxati. 6. Keysning o‘ziga xos belgilariga ko‘ra tavsifnomasi (syujet,
keys ob’ekti mavjudligi, materialni taqdim etish usuli, hajmi, tuzilmaviy
o‘ziga xos xususiyatlari, o‘quv topshirig‘ini taqdim etish usuli,
chizmalashtirish usuli). 7. Keysdan ko‘zlangan maqsad va, tegishlicha,
tashkiliy-uslubiy ta’minoti o‘zgarganida u qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan
o‘quv predmetlari ro‘yxati. 8. O‘quv mashg‘ulotidagi ta’lim texnologiyasi
58](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_58.png)
![quyidagilarni o‘z ichiga oladi: ta’lim texnologiyasi modeli; o‘quv
mashg‘ulotining texnologik kartasi.
Key sni rasmiy lasht irish y o‘llari: 1.Qo‘lyozma yoki pechat qilingan
variantda; 2.Elektron variantda; 3.Video variantda; 4.Audio;
5.Multimedia.
Key s y echimi orqali quy idagi nat ijalarga erishish mumk in:
Mavzuni qayta tahlil qilish imkonini beradi.
Kamchiliklar birma-bir ko‘rsatib beriladi.
Kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan takliflar beriladi.
Aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish, kelgusida benuqson
faoliyat yuritish, ta’lim tizimini optimallashtirish, muammo
yechimi qarorlarini to‘g‘ri qabul qilish imkoniyatlari ochib beriladi.
Auditorlik xulosasi shakllantiriladi.
2.6.“ Suv omborlarining o’rni v a xalq xo’jaligidagi axamiy at i”
mav zusini muammoli t exnologiy alar asosida o’qit ish.
Biz Ko’lshunoslik fanidan “Suv omborlarining o’rni va xalq
xo’jaligidagi axamiyati” mavzusini tanlab olamiz. Mavzu tanlab
olingandan so’ng o’qituvchi ushbu texnologiya bir necha bosqichda
o’tkazilishi haqida ma’lumot beradi, vazifani bajarishga vaqt belgilaydi,
qo’yigan vazifa yakka holatda bajarilishi kerakligini takidlab o’tadi.
O’qituvchi talabalarga vazifani berishdan avvalo shu mavzu asosida
tayorlangan video ro’lik, ko’rgazmali vositalardan foydalangan holatda
mavzuni tushuntirib muomoni ko’rsatib berishi muxum. Talabalar
59](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_59.png)
![o’qituvchini diqat bilan tinglab muomo nimada ekanligini bilib oladi,
shundan so’ngina talabalar o’zlari mavzuga muammo qo’yib uni taxlil
qilishni boshlashadi, masalan (3.2-jadval):
3.2-jadval
Muammoning turi Muammoning kelib
chiqish sabablari Muammoni yechish
yo’lari va sizning
xarakatlaringiz
“Suv omborlarining
o’rni va xalq
xo’jaligidagi
ahamiyati” Suv omborlarining
bugungi kundagi
xolati Bugungi kunda suv
omborlari
respublikamiz
hududida ko’plab
barpo etilayotgani
etiborning yaxshi
ekanligidan dalolat
beradi.
Suv omborini barpo
etishda muomolarga
etibor qaratish zarur Suv omborlarini barpo
etishda eng avvola
o’sha joining geografik
o’rni, axoli
punkutlarining qanday
masofada
joylashganligi yer osti
suvlarining yaqin yoki
uzoqligini xisobga olish
zarur hisoblanadi.
Suv omborlarining
loyqa oqiziqlar bilan
tez tolib qolmasligi
uchun nimalar qilish
kerak. O’sha xududning
geologic tuzilishini ,suv
quyadigan daryo soy,
kanalning loyqalik
miqdorini xisobga
olgan holatda barpo
etilsa suv ombori
60](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_60.png)
![loyqa oqiziqlari bilan
to’lish kamayadi.
Suv omborlarining
xolq xo’jaligidagi
axamiyati qanday. Suv omborlarining xalq
xo’jaligidagi axamiyati
juda ham katta
xisoblanib , undan
qishloq xo’jalik
ekinlarini sug’orishda,
baliqchilik xo’jaligini
ruvojlantirishda, elektir
energiya olishda,
keraksiz
vaqtlardabexuda oqib
yotgan suvlarni
to’plashda muxum
axamiyatga ega.
O’quvchilar muomoni chuquroq o’rganib uning yechimini
guruxlarga bo’lingan xolatda o’qituvch tamonidan belgilangan vaqt
orolig’da o’rganadilar. o’quvchilar muomoni o’rganib bo’lgach
o’quvchilar jamoaviyfikir olmashadilar o’qituvchi tamonidan o’quvchilar
bajargan topshiriqni qay darajada bajarganliklarini eshitib yakuniy
xulosaga keladi va shu mavzuga oid bo’lan moumo yuzasidan
o’qituvchi ham o’quvchilarga ma’lumot beradilar.
Bu texnalogiyaning ta’lim tizimidagi afzaligi shundaki xar bir
o’quvchining o’zining mustaqil fikr yuritishini, yoki biron bir muammoli
vaziyatga duch kelib qolgan holatida qanday qilib muammoni hal qila
olish ko’nikmasini shakilantirishda muhim axamiyatga ega.
61](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_61.png)
![XULOSA
“Ta’lim to’g’risida” gi Qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»ga
asosan jahon standartlariga javob beradigan ta`lim standartini yaratish va
raqobatbardosh kadrlar tayyorlashdir. Buning uchun eng yangi pedagogik
texnologiyalardan ta’limda keng foydalanish zarur.
Bu borada zamonaviy ta’lim usullarining naqadar ahamiyati katta ekanligini
ko`rishimiz mumkin. Zamonaviy ta’lim usullari va yangi dasturlangan ishlanmalar,
eng yangi informatsion texnologiyalar bilan jihozlangan kompyuter texnikasi
asosida (internetdan, diskdan, qog`oz usuli) o’qitish nihoyatda muhim.
Maktab geografiya darslarida, jumladan Gidrosfera mavzusini o‘qitishda
multimediya tizimlari bilan bog‘liq o‘qitishda ta’limning yangi texnologiyalari va
usullarini qo‘llash dars samaradorligini yanada oshirishi tajribalardan ma’lum
bo‘ldi.
XXI asr innovasiyalar ya’ni fan-texnika sohasidagi ilg’or kashfiyotlarni ishlab
chiqarish, boshqarish, jamiyat rivojlanishining ijtimoiy jabhalariga joriy etilish
asridir. Zero, insoniyat taraqqiyotini innovasiyalarsiz tasavvur qilib bo’lmaydi.
Mamlakatimiz kelajagi, iqtisodiy-ijtimoiy ishlab chiqish, qishloq xo’jaligi va
jamiyat hayotining boshqa sohalari bilan birga ta’lim-tarbiya sohasidagi
o’zgarishlar, uni yangi zamon talablari darajasiga ko’tarishga yo’naltirilgan
ishlarning samaradorligi bilan belgilanadi.
Ta’lim soxasida multimedia vositalari yordamida o‘quvchilarga bilim berish
quyidagi afzalliklarga ega:
1. Ta’lim jarayonida berilayetgan materiallarni chukurrok va mukammalrok
uzlashtirish imkoniyatining mavjudligi.
2. Ta’lim olishning yangi soxalari bilan yakindan aloka kilish ishtiyekini
yanada oshishi.
3. Dars jarayenida bilim olish vaktining kiskarishi natijasida vaktni tejash
imkoniyatiga erishuvi.
62](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_62.png)
![4. Olingan bilimlar kishi xotirasida uzok muddat saklanib, kerak bulganda
amaliyotda kullash imkoniyatiga erishuvi.
Lekin, mazkur vositani ta’lim jarayeniga kullashning ayrim muammolari ham
mavjud bulib, u kuyidagilardan iborat:
1. Ta’lim uchun zarur bulgan o'quv materiallarini hamda boshka zaruriy
kursatmalarni kullanma shaklida kompyuter dasturlari kurinishida ishlab chikish.
2. Ishlab chikilgan kompyuter dasturlari uchun multimedia elementlarini
kullash va h.k.
63](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_63.png)
![FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R RO’Y X A TI
1. Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни
чуқурлаштириш йўлида. Т., “Ўзбекистон”, 1995.
2. Каримов И.А. Ўзбекистон миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат,
мафкура, 1-жилд. Т., “Ўзбекистон”, 1996.
3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир, 3-жилд,
Тошкент, 1996.
4. Каримов И.А. Баркамол авлод Ўзбекистон тараққиётининг
пойдевори. Т., “Шарқ”, 1997.
5. Каримов И.А. Маънавий юксалиш йўлида. Т., “Шарқ”, 1998.
6. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, миллатни
миллат қилишга хизмат этсин. “Тафаккур” журнали бош
мухаррири саволларига жавоблар. 1998 йил, 2-сон.
7. «Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори». -
Т .: 1997. 6 4 б.
8. Абдуазизова Н.А. Туркистон матбуоти тарихи (1890-1917), Т.,
“Академия”, 2000.
9. Абдурашидхонов М. Адибус-соний. Т., 1907.
10. Абдурашидхонов М. Ер юзи. Т., 1914.
11. Абдурашидхонов М. Танланган асарлар. Т., “Маънавият”,
2003.
12. Авлиякулов Н.Х. Педагогическая технология. Учебное
пособие. - Т.: « Алоқачи », 200 9 . 14 8 с .
64](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_64.png)
![13. Авлиякулов Н.Х. Практические основи модулной системи
обучения и педагогической технологии. Учебное пособие –
Бухара, 2001. - 99 с.
14. Авлиякулов Н.Х., Намозова Н.Ж. Муаммоли ўқитиш
технологиялари. -Т. : Фан ва технологиялар. 200 8. 80 б.
15. Авлиякулов Н.Х. , Романсев Г.М., Ткаченко Е.В. и др.
«Теория и практика профессонално – педагогического
образования». Международная коллективная монография.
Том 1. –Екатеренбург: Изд.ГОУВПО «РГППУ». 2007. 304 с.
16. Азизова Ш., Азизова С. Маърифатпарварлик – ижтимоий
маданий ҳодиса. Т., 2008.
17. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и
педагогическое мастерство. - Т.: Молия, 2002.
18. Аҳророва З. Жадид педагогика асослари. Т., 2006.
19. Баратов П., Маматқулов М., Рафиқов А. Ўрта Осиё табиий
географияси. Тошкент, 1997.
20. Баратов П., Ўзбекистон табиий географияси Т., 1997.
21. Беспалко В.П. Слагаемые педагогической технологии. –
М.: Наука, 1989. -192 с.
22. Бородина Н.В., Самойлова Е.С. Модулная технология в
профессионалном образовании. Учебное пособие. -
Екатеринбург.: УГППУ, 1998. -27 с.
23. Буданов В.П. Табиий география ўқитиш методикаси. - Т. :
Ўқувпеддавнашр, 1950.
65](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_65.png)
![24. Давлетшин М.Г. Модулная технология обучения. – Т.:
ТГПУ, 2000.
25. Даринский А.В. География ўқитиш методикаси. Ўрта ва
Олий мактаб. 1964.
26. Йўлдошев Ж.Ғ., Усмонов С.А. «Педагогик технология
асослари». – Т.: «Ўқитувчи», 2004.
27. Ишмуҳаммедов Р. Иннвацион технологиялар ёрдамида
таълим самарадорлигини ошириш йўллари. – Тошкент, 2005.
28. Ишмуҳаммедов Р., Абдуқодиров А., Пардаев А.
Иннвацион технологиялар (таълим муассасалари педагог
ўқитувчилари учун амалий тавсиялар). –Тошкент, 2008. -181 б.
29. Кларин М.В. Педагогическая технология в учебном
процессе. – М.: Знание, 1989 - 80 с.
30. Курбонов Ш., Сейтхалилов Э. Управление качеством
образования. - Т. : Шарқ , 2006.
31. Маҳмудхўжа Беҳбудий. Танланган асарлар. -Т.:
”Маънавият”, 1997, 222 бет
32. Махмутов М., Ибрагимов Г.И., Ушаков М.А.
Педагогические технологии, развитие мышления учашихся. –
Казан: 1993 – 88 с.
33. Мўминов О.А. География ўқитишнинг баъзи масалалари.
Т., 1957.
34. Мўминов О.А. Дунё қитаъалари ва энг муҳим давлатлар
географиясини ўрганиш. Т., “Ўқитувчи”, 1969.
66](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_66.png)
![35. Мўминов О.А. Табиий география таълими методикаси. Т.,
“Ўқитувчи”, 1976.
36. Мўминов О.А. Янгича ўқитишнинг афзалликлари. Т.,
1969.
37. Олимов Қ.Т., О.А.Абдуқуддусов, М.М.Ахмеджонов, ва
бошқ. Касб таълими услубиёти. - Т.: «Молия», 2006. -162 б.
38. Педагогика: педагогические теории, системы технологии.
Под. ред. Смирнова. -М: Академия, 1999. - 544 с.
39. Педагогическая технология //Под ред. Кукушкина В.С. –
Серия «Педагогическое образование» - Ростов: Март, 2002. -
320 с.
40. Раҳимбеков Р.У., Донцова З.Н. Ўрта Осиё табиатини
географик ўрганиш тарихи. Т., “Ўқитувчи”, 1982.
41. Рахимов Б.Х., Мавлянов А., Чориев В. ва бошқалар.
Педагогик технологиялар схемаларда. Ўқув қўлланма. – Т.:
Фан ва технологиялар, 2009. -124 б.
42. Рашидов Х., Хабиб Х. ва бошқалар. Касбий педагогика.
Ўқув-услубий қўлланма. -Т.: 2007.
43. Сайидахмедов Н. Янги педагогик технология моҳияти ва
замонавий лойиҳаси. – Т.: Таълим маркази, 1999. -55 с.
44. Сайидахмедов Н. Янги педагогик технологиялар (назария
ва амалиёт). - Т.: Молия , 2003.
45. Содиқов С. Янги ўзбек адабиёти.-Т.: “Университет”, 2002 . - 14 бет.
46. Сулайманов Ў., Нормуродова И., Эргашева А. Таълимда зинама-зина
технологиясини қўллашга доир фикр-мулоҳазалар //Олий ва ўрта
махсус таълим тизимида фанларни ўқитишда илғор педагогик
67](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_67.png)
![технологиялардан фойдаланиш. Илмий-амалий конференция
материаллари. 2-қисм. –Самарқанд, 2016. -б. 28-29.
47. Толипов Ў., Усмонбоева М. «Педагогик технологиянинг
татбиқий асослари». Ўқув қўлланма. –Т.: Фан, 2006.
48. Усмонов С.А., Ҳусанова С.Ҳ. Табиий географиядан
лаборатория машғулотларини янги технология асосида
ўқитиш. “Ҳозирги замон географияси назарияси ва
амалиёти” // халқаро конференция материаллари. Т., 2006.
49. Фарберман Б.Л. Прогрессивные педагогические
технологии. – Т.: Фан, 2002. - 130 с.
50. Қосимов Б. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат,
фидойилик. – Т., “Маънавият”, 2002.
51. Қурбонниёзов Р. География таълими методикаси . - Т.,
1992.
52. Қўчқоров В. Маънавият ва миллий ўзликни англаш. - Т.,
“Академия”, 2008.
53. Ҳамидов А. Янги педагогик технологиялар. Ўқув
қўлланма. - Т.: 2004.
54. Ҳасанов И.А., Ғуломов П.Н. Ўрта Осиё табиий
географияси. Т., “Университет”, 2002.
55. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Мактабда география ўқитишнинг яхшилаш
йўллари. Т., 1954.
56. Ҳасанов Ҳ.Ҳ. Сайёҳ олимлар. Т., “Шарқ”, 1981.
57. Холбоев С. Миллий университетнинг тарихий илдизлари
ва ташкил топиши. Т., “шарқ”, 2003.
68](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_68.png)
![58. Холбоев С. Туркистоннинг буюк уйғониши. “Ўзбекистон
адабёти ва санъати” газетаси, 1999, 20 август.
59. Хушназаров И.Ш., Сулаймонов У .С. ў рта махсус таълим тизимида
география фанини ўқитишда “Самарқанд ўлкашунослик атласи”дан
фойдаланиш масалалари. //География ва геоэкология. Илмий
мақолалар тўплами. -
Самарқанд, 2016. –б.186-189.
60. Шодиев Н. Янги педаггик технологиялар.- Самарқанд,
2001. -88 б.
61. Ярашев Қ.С., Аббосова М., Сулайманов Ў. Таълимда
замонавий педагогик техналогиялардан фойдаланиш айрим
масалалари. //Геодезия, картография ва кадастр соҳаларини
ривожлантиришнинг долзарб муаммолари. Республика
илмий-амалий конференция материаллари. –Самарқанд,
2014. -б. 183-184.
62. http://ziyonet.uz
63. http://uz.edu.uz
64. http://uznatur.uz
65. http://www.avesta.tj
66. http://www.astronet.ru
67. http://ast.uz
68. www.cawater-info.net
69. www.tfec-ifas.tj
70. www.google.ru
69](/data/documents/13e8287b-139a-4f61-8542-cdc225bd300a/page_69.png)
MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………. 1-BOB. MAKTABDA GEOGRAFIYA TA’LIMI VA UNI O‘QITISH USUL VA TEXNOLOGIYALARI …………………………………………… 1.1. Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni.................................... 1.2. Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi...................... 1.3. Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari................................ 2-BOB. MULTIMEDIYA VA U ASOSIDA GIDROSFERA MAVZUSINI O‘QITISH ……………………………………………………………………… 2.1. Mediatexnologiyalar asosida o‘qitishning metodik ta’minoti............. 2.2. Ta’limda multimedia vositalari, ularning afzalliklari.......................... 2.4. Suv resurslari mavzusini o’qitishda modulli texnologiyalardan foydalanish.................................................................................................. 2.5. Gidrosfera mavzusini KEYS texnologiyalari asosida o‘qitish … …… 2.6.“Suv omborlarining o’rni va xalq xo’jaligidagi axamiyati” mavzusini muammoli texnologiyalar asosida o’qitish………………………………. XULOSA … …………………………………………………………………….. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………………… 1
KIRISH Har qanday jamiyat taraqqiyotining har tomonlama yetuk o‘qituvchilarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Ta’limning turli bosqichlariga yetuk pedagogik kadrlarni yetkazish avvalo ta’limi sohasidagi tadqiqotlarni izchil olib borish, ta’lim metodikasi faniga alohida e’tibor berishni taqozo etadi. Mamlakatda «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonun (1997 yil 29 avgust) va Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturida tub islohotlar olib borish, ta’limni yanada rivojlantirish va uning uzluksizligiga alohida e’tibor qaratilgan. Gidrologiya fanlari tizimining shakllanishi va rivojlanishi o‘ziga xos tarixga ega bo‘lib, uni alohida o‘rganish, ilmiy va amaliy ahamiyatini, fanlarning o‘ziga xos xususiyatlarini ochib berish hozirgi kunning dolzarb muammolaridan biridir. Shu bilan bir qatorda respublikamiz oliy ta’lim tizimida innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalasi bugungi kunda dolzarb ahamiyatga egaligi hammamizga ma’lum. O‘zbekistonda ta’lim – tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri «shaxs manfaati va ta’lim ustivorligi»dir. Bu omil davlatimizning ijtimoiy siyosatini belgilab berganligi tufayli ta’limning yangi modeli yaratildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan bu modelni amalga oshirish bilan hayotimiz jabhalarida ro‘y beradigan «portlash effekti» natijalari ro‘yi-rost ko‘rsatib berildi, ya’ni: -ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir qiladi va natijada mamlakatimizdagi mavjud muhit butunlay o‘zgaradi; - insonning hayotdan o‘z o‘rnini topish jarayoni tezlashadi; - jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib keladi; 2
- jamiyatimizning potensial kuchlarini ro‘yobga chiqarishda juda katta ahamiyat kasb etadi; - fuqarolik jamiyati qurishni ta’minlaydi, model vositasida dunyodan munosib o‘rin olishga, o‘zbek nomini yanada keng yoyib tarannum etishga erishiladi «Portlash effekti» sari shijoat bilan qadam tashlash, yo‘llarda uchraydigan qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich va izchil hal etish masalalari nafaqat pedagog nazariyachi va amaliyotchilarni junbushga keltiradi, balki jamiyatimizni to‘liq pedagoglashtirish muammosini ijtimoiy buyurtma sifatida keltirib chiqaradi. Demak, jamiyatimizning har bir fuqarosini tarbiya asoslari bilan tanishtirish, yosh avlodni barkamol inson qilib voyaga yetkazish jarayonini yangi pedagogik «qurol» va vositalar bilan ta’minlash davr taqazosidir. O‘rganilganlik darajasi. O‘zbekistonda geografik fan ta’limi metodikasi sohasida H.H.Hasanov, P.N.G‘ulomov, O.Mo‘minov, P.Musayev, R.Qurbonniyozov, M.Nabixonov va boshqalar tadqiqot olib borishgan. Shuningdek P.Baratov, A.A.Rafiqov, A.Qayumov, H.Vahobov, A.Zaynutdinov, T.Mirzaliyev, A.Soatov, O‘.Q.Abdunazarov va boshqalar ilmiy tadqiqot ishlari olib borishgan bo‘lsa, gidrologiya sohasida A.Rasulov, F.Hikmatov, D.Aytbayev, G‘.Yunusov, R.Ziyayev va boshqalarning oliy va o‘rta maxsus ta’lim sohalari darsliklar, o‘quv qo‘llanmalari, uslubiy qo‘llanmalar yaratish masalalariga qaratilgan. Ushbu ishda ular yaratgan metodalogiyalar va g‘oyalar asos qilib olinadi. Ishning maqsad v a v azifalari. Ushbu bitiruv malakaviy ishining asosiy maqsadi maktab geografiya darslarida Gidrologik mavzularni o‘qitish va o‘qitish usullarini samaradorligini ko‘rsatib berishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi v azifalar belgilab olindi: 3
Geografiyada ta’limning maqsadi va mazmuni. Geografiya ta’limi metodlari va texnologiyalari tasnifi. Geografiya darslarini turlari va ularni tuzilishlari. fanlarni o’qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish; qo’llashga tavsiya etiladigan innovatsion texnologiyalar va usullar saralash; Tadqiqot ishining ob’ek t i sifatida maktab o’quv predmetlari olingan. Tadqiqotning predmet i esa geografik fanlarda gidrologik mavularni o’qitishni takomillashtirish olingan va o‘qitishda innovatsion pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uchun uslubiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. 4
1-BOB. MA KTA BDA GEOGRA FIY A TA ’LIMI VA UN I O‘QITISH USUL VA TEX N OLOGIY A LA RI 1.1. Geografi y ada t a’limning maqsadi v a mazmuni. O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi? degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunining tuzilishini o‘qitish metodlari va yo‘nalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Dastlab barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. Ta’lim haqidagi va kadrlar tayyorlash to‘g‘risidagi qonunlar o‘qitish maqsadini aniq belgilashga katta e’tibor berilgan. O‘qitish maqsadini aniqlashda jamiyatning xususiyatlari qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilar jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi kerak. Maktab o‘z o‘quvchilarini mehnatni sevadigan vatanparvar zamonaviy fan texnika texnologiyaga oid ko‘nikma va malakalarga ega qilib tarbiyalashi zarur. Tabiiy boyliklarimizni chet mamlakatlar bilan qiyoslashda iqtisodiy – ijtimoiy siyosiy ilmiy geografik munosabatlarimizni aniqlashda ahamiyati katta. Ta’limiy maqsadlar: -o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kortografiya va boshqa geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Tabiatni qo‘riqlash va undan oqilona foydalanishning tabiiy ilmiy va texnika iqtisodiy tomonlarining 5