Milliy qadriyatlar asosida talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirish

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

79.78515625 KB

Скачать

Milliy qadriyatlar asosida talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini
shakllantirish
MUNDARIJA
Kirish ..........................................................................................3
1-BOB. MILLIY QADRIYATLAR ASOSIDA TALABALARNING
MAFKURAVIY IMMUNITETINI SHAKLLANTIRISH NAZARIY
MASALALARI.
1.1. Talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishni nazariy
asoslari…………………………………………………………………………. 6
1.2. Mafkuraviy immunitet tushunchasining mazmun-mohiyati…………………. 14
1.3. Talabalarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishda siyosiy-huquqiy
yetuklik va g'oyaviy kurashchanlik............................................................................. 19
2-BOB. TALABA YOSHLARDA MILLIY G‘OYA VA MAFKURAVIY
IMMUNITETNI SHAKLLANTIRISHDA PSIXOLOGIK PEDAGOGIK
YONDASHUVLAR.
2.1 Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirihda ta'lim-tarbiyaning o'rni.... 27
2.2 Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishning zamonaviy
usullari………………………………………………………………………………. 38
Xulosa ........................................................................................................................47
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.........................................................................49
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan so'ng,
ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan milliy qadriyatlarni tiklash, unutilgan an`analarini
keng ommalashtirish va ularni chuqur o'rganish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Zero,
O'zbekiston xalqining qadimgi urf-odat, an`ana va marosimlarga alohida e'tibor
berishi ma'naviy tiklanish jarayoni jadal kechayotgan hozirgi kunning mahim dolzarb
muammolardan biridir. Chunki, talabalarni yangicha ruhda tarbiyalash, ularning
ongiga milliy mustaqillik g'oyalarni chuqurroq singdirish, ajdodlarimiz yaratgan
qadriyatlar mohiyatini keng targ'ib qilishda, an`ana va marosimlar mohiyatini
anglash, ularni, ayniqsa talabalarga chuqurroq tushuntirish, milliy istiqlol mafkurasini
yoshlar orasiga yoyishning ta'sirchan vositalaridan biri xisoblanadi.
Ma'lumki, milliy qadriyatlar azaldan inson ma'naviyatining tarkibiy qismi
sifatida odamzodning yuksak ideallarini o'zida mujassam etgan. «Ayniqsa, ko'p asrlar
mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib, hayot ma'nosini anglash, milliy
madaniyatimiz va turmush tarzimizni, dinimizni, urf-odat va an'analarimizni bezavol
saqlashda muqaddas qadriyatlarimiz qudratli omil bo'lib kelganligini alohida
ta'kidlash joiz». Milliy qadriyatlarni tiklash asosida talabalarning mafkuraviy
immunitetini shakllantirish, ularni o'rganish va targ'ib qilish, yoshlar ma'naviy
madaniyati rivojiga qanday yo'llar bilan ta'sir etishni tadqiq etish bugungi kunning
muhim vazifalardan biridir.
Mavzuning o'rganilish darajasining qiyosiy tahlili. Yoshlar ma'naviyati
masalasi jamiyat taraqqiyotining ilk davrlaridan boshlab, insoniyat oldida turgan
muhim yo'nalishlardan bo'lgan. Zero, qadimgi dunyo faylasuflaridan tortib, hozirgi
davr tadqiqotchilarigacha umuman insoniyat tarbiyasi, xususan, yoshlar kamoloti
haqida tadqiqotlar o'tkazib, bu masalaga salmoqli hissa qo'shib kelmoqdalar. Qadimgi
xitoy mutafakkuri Konfutsiy, yunon faylasuflari Demokrit, Platon, Gerodot, Aristotel
va boshqalar shaxs kamoloti jamiyat taraqqiyoti uchun muhim masala deb qaraganlar.
Jumladan, Aristotel nuqtai nazariga ko'ra jamiyat taraqqiyoti uchun ijtimoiy-iqtisodiy
2

o'zgarishlar qanchalik ahamiyatli bo'lsa, fuqarolarning tarbiyasi ham undan kam
emas. Markaziy Osiyolik allomalar Ibn Sino, A.R.Beruniy, A.N.Forobiy,
Marg'iloniy, Imom Buxoriy, Abu Abdurahmon Nasoiy, Hakim Termiziy, Ahmad
Yassaviy, Pahlavon Mahmud, A.Navoiy, XX asr boshlarida Munavvar Qori
Abdurashidxon o'g'li, M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Avloniy, S.Ayniy va boshqa
ma'naviyat va ma'rifat sohiblari yoshlar ongiga ma'rifat, madaniyat, milliy urf-odat,
milliylik xususiyatlarini singdirishga harakat qilganlar.
Bitiruv loyihaviy ishning maqsadi . Talabalarning ma'naviy madaniyatini
shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarning o'rnini, mafkuraviy
immunitetlarini shakllantirish va rivojlantirish masalalarini ijtimoiy pedagogik
xususyatlari.
Bitiruv loyihaviy ishning vazifalari:
- Milliy qadriyatlar tushunchasi va uning inson kamolotidagi g'oyaviy,
tarbiyaviy ahamiyati tahlil etish;
- Talabalarning ma'naviy madaniyatning shakllanishiga ma'naviy-madaniy
merosning o'rnini ilmiy asoslash;
- Ma'naviy madaniyatning shakllanishida milliy urf-odatlar va qadriyatlarning
o'rni aniqlash;
- Shaxs ma'naviy madaniyatini shakllantirishda milliy va milliy qadriyatlarning
uyg'unligi ko'rsatish;
- Talabalarda milliy va ma'naviy qadriyatlar asosida mafkuraviy immunitetini
kuchaytirish xususiyatlari.
Bitiruv loyihaviy ishning ob'ekti : Talabalarning ma'naviy madaniyatini,
qadriyatlarni shakllantirish, mafkuraviy immunitetini kuchaytirish, ijtimoiy,
ma'naviy, g'oyaviy-mafkuraviy jihatdan tahlil qilish
Bitiruv loyihaviy ishning predmeti : milliy va umuminsoniy qadriyatlarning
talabalar ma'naviy madaniyatiga ta'sirining umumiy va o'ziga xos xususiyatlarini
aniqlashdan iboratdir.
3

Bitiruv loyihaviy ishda ko'tarilgan masalalarni yoritishda ilmiy bilishning
ob'ektivlik, vorisiylik, tarixiylik va mantiqiylik, qiyosiy va tizimli tahlil kabi
metodlariga tayanildi.
Shuningdek, birinchi prezident Islom Karimovning muammoga oid fikrlari,
nazariy xulosalari, mamlakatimiz olimlarining monografiyalari materiallari, ma'naviy
madaniyatga aloqador ilmiy tadqiqotlar nazariy asos sifatida xizmat qildi.
Bitiruv loyihaviy ishning yangiligi:
-Talabalar ma'naviy madaniyati shakllanishining ijtimoiy-tarixiy, falsafiy,
milliy va axloqiy ildizlari ilmiy asoslanganligi;
-“shaxs ma'naviyati”, “milliy va umum insoniy qadriyatlar”, “islomiy
qadriyatlar” haqidagi fikr va qarashlar o'rganilib, qiyosiy tahlil qilindi;
-Talabalarning qadriyatlar bo'yicha olgan bilimlarini rivojlantirish asosida
mafkuraviy immunitetini shakllantirishi yoritilgan,
-milliy mentallitetimiz asosida talabalar ma'naviy madaniyatini
shakllantirishda manfaat, ehtiyoj hamda islomiy qadriyatlarning o'zaro ta'siri asoslab
berilgan.
Tadqiqot ishining tarkibiy tuzilishi: kirish, ikki bob, beshta paragraf , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
4

1-BOB. MILLIY QADRIYATLAR ASOSIDA TALABALARNING
MAFKURAVIY IMMUNITETINI SHAKLLANTIRISH
NAZARIY MASALALARI
1.1. Talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishni nazariy
asoslari.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so'ng fuqarolarni yangi yo'ldan
boshlab borish, ularning qarashlari va orzu-umidlarini, maqsadlarini bir yo'nalishga
burib, kuchlarni uyg'unlashtirish uchun yagona g'oyaviy qurol zarur edi. Shu bilan
birga istiqlolning dastlabki yillarida uzoq davr hukmronlik qilgan kommunistik
mafkuradan voz kechish, undan xalos bo'lish lozim edi.
Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq Yurtboshimiz xalqimiz ongiga mustaqillik
g'oyalarini singdirish, fuqarolarda yangicha tafakkur va dunyoqarashni singdirishga
alohida e'tibor bera boshladi. 1992 yil 2 iyulda O'zbekiston Respublikasi Oliy
Kengashining X-sessiyasida I.Karimov shunday degan edi: “Bugungi kunda xalqni
yakdil qiladigan ishlar va g'oyalar oz emas. Ularning ichida eng ulug'i, eng olijanobi-
O'zbekiston Respublikasining mustaqilligini ta'minlash. Ana shu maqsad, ana shu
g'oya atrofida birlashsak, aslo xor bo'lmaymiz” .
90-yillarning boshlarida mamlakatda vujudga kelgan iqtisodiy, siyosiy,
ijtimoiy qiyinchiliklar ma'lum muddat xalqimiz ruhiyatiga salbiy ta'sir qildi.
Mamlakatimiz siyosiy rahbariyati oldida bir tomondan o'sha qiyinchiliklarni bartaraf
etish, boshqa tomondan kishilar ruhiyatini ko'tarish, mavjud bo'htonlarni yo'qotish
vazifasi turardi. 1993 yilning 23 aprelida I.Karimov bir guruh adiblar bilan
uchrashdi. 1993 yil 6 mayda Oliy Kengashning XII – sessiyasida esa mafkurasiz,
aniq yo'nalishga ega bo'lgan g'oyalarsiz taraqqiyot bo'lmasligi alohida ta'kidlandi va
istiqlol, milliy istiqlol mafkurasini yaratish vazifasi qo'yildi.
Xo'sh mafkurasizlik nimaga olib keladi:
5

Birinchidan , e'tiqodsizlikka olib keladi. E'tiqodsizlik esa har kimning o'zicha
yashashiga, ko'ngil tusaganicha kun ko'rishga, xayoliga kelgan ish bilan
shug'ullanishga olib keladi. Bu yakka-yakka shaxslarning hatti-harakatidan butun
jamiyat ma'naviy-ruhiy qiyofasining qay tarzda shakllanishiga sabab bo'ladi.
Ikkinchidan , mafkurasizlik odamlar ongida manqurtlik, qalbida, fe'l-atvorida
andishasizlik va nihoyat o'zligini anglamaslik xislatlarini chuqurlashtiradi. Jamiyatda
esa parokandalikni, beqarorlikni keltirib chiqaradi.
Boshqacha qilib aytganda, ya'ni mafkuraning asl mazmun - mohiyati –
yangicha tafakkurga, e'tiqodga ega, erkin fikrlaydigan, siyosiy-huquqiy savodxonligi
yuqori, ma'naviy jihatdan baquvvat, sog'lom, mutelik, jur'atsizlik tuyg'usidan mutlaqo
xoli, mustaqil insonni tarbiyalashdir. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda
quyidagini ta'kidlash mumkin: milliy ong ta'sirida milliy g'oyalar yaraladi. Ushbu
g'oyalar asosida milliy mafkuara shakllanadi.
Mamlakatimizda milliy g'oya va milliy mafkuraning shakllanishi puxta o'ylab
chiqilgan reja asosida, ilmiy asoslangan tarzda amalga oshirildi. 2000 yilda “Milliy
istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar” risolasi e'lon qilindi. Unda insoniyat
tarixi g'oyalar tarixidan iboratligi ta'kidlangan holda “G'oya-inson tafakkuri
mahsuli, milliy g'oya esa millat tafakkuri mahsulidir. Milliy g'oya – inson va
jamiyat hayotiga ma'no-mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari
yetaklaydigan fikrlar majmuidir”, deb qayd etildi. Mafkura esa muayyan ijtimoiy
guruh, ijtimoiy qatlam, millat, davlat, xalq va jamiyat ehtiyojlari, maqsad-
muddaolari, manfaatlari, orzu-intilishlari hamda ularni amalga oshirish tamoyillarini
o'zida mujassam etadigan g'oyalar tizimidir.
Takidlash lozimki, milliy g'oya mustaqillik g'oyasi bilan hamohang. Xo'sh
mustaqillik g'oyasi nima?
Mustaqillik g'oyasi – mustamlakachilik asoratida bo'lgan millat va xalqlarning,
ularga mansub bo'lgan ilg'or kishilarni ozodlikka, o'z erkini qo'lga kiritishga
undaydigan g'oya. Ana shu g'oya asosida ular ezgulik va ozodlik uchun kurashga
otlanadilar, shu yo'lda jon fido qiladilar.
Mustaqillik mafkurasi esa jamiyat a'zolarining, ijtimoiy guruhlari, siyosiy
6

partiyalar, jamoat tashkilotlari, millatlar, elatlar, ommaviy harakatlar, milliy
tashkilotlar, boshqa ijtimoiy sub'ektlarning umumiy manfaat va muddaolarini o'zida
aks ettiruvchi va mujassamlashtiruvchi, ularning hatti-harakatlarini, faoliyatini, fikr-
zikrini yagona bir maqsadga – mustaqillikka erishish holida uni mustahkamlashga
yo'naltiruvchi g'oyalar majmuidir.
Mustaqillik g'oyasi va mustaqillik mafkurasining uyg'unligi pirovard natijada
mamlakatimizda ijtimoiy taraqqiyotga, demokratik, huquqiy, insonparvar jamiyat
barpo etishga imkon yaratdi.
Shu bilan birga muhim metodologik masalalardan yana biri – milliy istiqlol
mafkurasining bosh g'oyasini aniqlash masalasidir. Shu ma'noda ta'kidlash lozimki,
O'zbekiston xalqining milliy taraqqiyot yo'lidagi bosh g'oyasi – Ozod va obod
Vatan, erkin va farovon hayot barpo etishdir. Ayni paytda milliy istiqlol
mafkurasining asosiy g'oyalari mavjud bo'lib, ular 7 tadan iborat: Vatan ravnaqi, yurt
tinchligi, xalq farovonligi, komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik,
dinlararo bag'rikenglik (tolerantlik).
Milliy mafkuramizning bosh g'oyasi va asosiy g'oyalari mamlakatimizda
istiqomat qilayotgan barcha 136 millat, elat vakillariga tegishli. Ushbu g'oyalar biror-
bir millatning maqsad –muddaolariga, manfaatlariga zid emas, aksincha, umumiy
yaxlitlikka imkon beradi.
Mamlakatimizda mustaqillikning ilk kunlaridanoq rivojlanishning faqat
iqtisodiy jihatlarigagina emas, shu bilan ma'naviy omillariga ham e'tibor berish
vazifasi ko'ndalang bo'lib turardi. Buning qator sabablari bor edi. Eng avvalo
xalqimiz ongidan sovet mustabid tizimi davrida shakllangan “sovet madaniyati”
tushunchasini chiqarib tashlash lozim edi.
Mazkur holat sovet davrida milliy madaniyatlarga nisbatan davlatning rasmiy
siyosatini shakllantirishga da'vat etardi. Natijada “shaklan milliy, mazmunan
sotsialistik, ruhan baynalmilal” madaniyatni barpo etish kun tartibiga qo'yildi. Unga
asosan, sobiq kompartiya milliy respublikalarga o'z milliy madaniyatini
“rivojlantirish” ga mone'lik qilmadi. Ammo “rivojlantirish” faqat shaklda aks etishi,
mazmunan esa u sotsialistik ruhni targ'ib etishi lozimligi talab etildi. Obrazli tarzda
7

aytganda, o'zbekning o'z milliy kiyimlarida, milliy choponlarda, o'z ona tilida qo'shiq
kuylashiga ruxsat berildi. Ammo ushbu qo'shiq mazmun-mohiyatini sotsializm,
kommunistik partiyaning “rahbarlik roli”, adolatli sotsialistik jamiyat” tashkil
etishi talab qilindi. Tabiiyki, bu narsa milliy respublikalar, jumladan O'zbekistonda
haqli noroziliklarni keltirib chiqardi, kishilarda madaniyatdan “begonalashuv”
boshlandi.
O'zbekiston madaniyatidagi transformatsiya jarayonlari ayniqsa 1980
yillarning o'rtalaridan boshlangan “qayta qurish” davrida kuchaydi. Madaniyatga
“sinfiylik”, “partiyaviylik”, “g'oyaviylik” asosida baho berildi. Madaniyat va san'at
mafkuraviy zug'um ostiga olindi, milliy ehtiyoj, milliy manfaatlar inkor etildi,
“Navro'z” bayramining “Navbahor” deb nomlanishi, islom dinining ma'rifiy-axloqiy
jihatlariga nopisandlik bilan qarashning sababi ham shunda edi. Rasmiy hokimiyat
qadriyatlar innovatsiyasi tabiiy jarayon ekanligini qayd etdi. Ammo bu innovatsion
o'zgarishlarning milliy o'sishga, jipslashishga hech qanday ijobiy ta'siri yo'q edi.
O'zbekiston madaniyatining tom ma'noda rivojlanishiga mustaqillik tufayligina
erishildi.
Alohida ta'kidlash lozimki, mustaqillik eng avvalo xalqimizning qo'lidagi
siyosiy kishanlarni yechib tashladi. Ma'naviy-ma'rifiy sohadagi qullik, o'z madaniy
siyosatini o'zi belgilashi huquqidan mahrum bo'lish esa qaysi xalq, millat bo'lishidan
qat'iy nazar uning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-mafkuraviy taraqqiyotiga
to'siqdir. “Moddiy islohotlar, iqtisodiy islohotlar, -degan edi O'zbekiston
Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimov, -o'z yo'liga. Ularni hal etish
mumkin. Ammo, ma'naviy islohotlar-qullik, mutelik iskanjasidan ozod bo'lish, qadni
baland tutish, ota-bobolarimizning udumlarini tiklab, ularga munosib voris bo'lish-
bundan og'irroq va bundan sharafliroq vazifa yo'q bu dunyoda” .
Ma'naviyatni rivojlantirish uchun eng avvalo uni yaxshi tasavvur etish lozim
edi. “Ma'naviyat (arabcha “ma'naviyat”- ma'nolar majmui)- kishilarning faoliyati,
huquqiy, estetik, badiiy, axloqiy, milliy tasavvurlari va tushunchalari majmui.
“Ma'naviyat” so'zining negizida arabcha “ma'ni” so'zi yotadi. “Ma'naviy” so'zi
8

ma'niga aloqadorlikni bildirsa, “ma'naviyat” - “ma'naviy” so'zining ko'plikdagi
shaklidir.
Umuman, ma'naviyat juda ma'nodor, serqirra tushuncha bo'lib, uning dunyoda
yagona qabul qilingan, umume'tirof etilgan ta'rifi yo'q. Shu bilan birga, ruschada
ma'naviyat “duxovnost`” deb tarjima qilinsada, aslida “duxovnost`” ko'proq
“ruhoniylik” ni anglatadi. O'zbek tilida qabul qilingan “ma'naviyat” so'zi esa, inson
barkamolligi, ma'naviy olami, dunyoqarashi, tafakkuri, ongi kabi tushunchalar bilan
uyg'unlikda o'rganiladi.
“Ma'naviyat” ga juda ko'plab ta'riflar berilgan bo'lsada, ularning ichida eng
mukammali Prezident I.Karimov tomonidan “Yuksak ma'naviyat – yengilmas kuch”
asarida berilgan ta'rifdir. Unda “ma'naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban
ulg'ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-
e'tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg'otadigan beqiyos kuch, uning barcha
qarashlarining mezonidir”. deyiladi. Ushbu ta'rifning mukammalligi unda inson
kamolotining uni ruhi, ichki dunyosi, qalbi, irodasi, iymon-e'tiqodi, vijdoni, barcha
qarashlari bilan uyg'unlikda ko'rilganligidir.
Kitobning o'zi ham bejizga ma'naviyat yengilmas kuch, deb ta'riflanmagan.
Insonning qalbi, ruhi, irodasi, iymon-e'tiqodi, vijdoni sog'lom bo'lsagina uning
ma'naviy olami to'g'risida fikrlash mumkin. Aslida ma'naviyat shaxs, millat, jamiyat
bilan hamohanglikda ro'y berishi mumkin. Inson ma'naviyatini shakllantirishda uni
barpo etilayotgan jamiyat mezonlari, mazmun-mohiyatiga uyg'unlashtirgandagina
tom ma'nodagi mutanosiblikka erishish mumkin.
Mustaqillik yillarida O'zbekistonda milliy-madaniy merosni tiklash, uni fuqarolar
ijtimoiy ongiga aylantirish borasida ham juda ibratli ishlar amalga oshirildi. Madaniy
meros-avlodlar tomonidan yaratilgan amaliy tajriba, axloqiy, ilmiy, tafakkuriy,
milliy va ruhiy qarashlar, xalq madaniyati va ijodi kabi moddiy hamda ma'naviy
boyliklar majmuidir.
Mustaqillik yillarida madaniy merosni tiklash bo'yicha davlat siyosati ishlab
chiqildi.
9

“Me'ros” umummiliy dasturi faoliyat ko'rsatdi, Oliy Majlisda o'lkamizdan tashib
ketilgan milliy-madaniy merosni Vatanimizga qaytarish bo'yicha maxsus komissiya
tuzildi. Bularning bari sovet mustabid tizimi davrida o'zbek milliy-madaniy merosiga
yetkazilgan ziyon-zaxmatlarni bartaraf etish, qaytarilgan, tiklangan madaniy merosni
xalqimiz mulkiga aylantirishdan
iboratdir.
Milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg'unligining yuzaga kelishi
mustaqillikning eng katta yutuqlaridan bo'ldi. Hozirgi globallashuv jarayonida
ma'naviy ta'sirning kuchi toboro sezilmoqda. Ma'naviy ta'sir bir tomondan
millatlararo madaniyatlarning rivojlanishiga imkon bersa, boshqa tomondan, milliy
madaniyatlarga salbiy oqimlar, turli “izm” larning kirib kelishiga imkon beradi.
O'zbekiston hukumati bu masalada juda to'g'ri yo'lni tanlagan: turli salbiy “ma'naviy”
oqimlarning kirib kelishining oldini olishda eng avvalo xalqimiz ma'naviy olamini
shakllantirish, ma'naviy immunitetini yaratish, yoshlarda yurtimizga katta oqimda
kirib kelayotgan salbiy qarashlar, nazariyalar, “izm” larni ijtimoiy ekspertizadan
o'tkazish ko'nikmasini hosil qilishdir.
Bularning bari, shubhasiz, mamlakatdan ma'naviy tiklanish va yuksalishga
zamin yaratadi. Mustaqillik ma'naviy-ma'rifiy, ruhiy, g'oyaviy-mafkuraviy jihatdan
himoya qilingandagina ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot barpo etish
mumkin.
Milliy qadriyatlarimiz Hammamizga ma`lumki, bizga yaqin bo'lgan kishilar
asta-sekin bizning qarindoshimizga aylanadi. Xuddi shu kabi xaqning ham o'z
hayotining ma`no-mazmunini tashkil etadigan urf-odat, an`ana, bayramlar hamda til,
din, adabiyot va madaniyat namunalarini, turli marosimlarini qadriyat deymiz.
Aslida qadriyat qadr so'zidan olingan bo'lib, inson uchun qadrli bo'lib qolgan
narsalarni bildiradi. Milliy qadriyatlar esa, millat uchun qadrli bo'lgan, uning
taraqqiyoti uchun xizmat qiladigan narsa va tushunchalarni bildiradi va xaqning
milliy o'zligiga xos xususiyatlarni ifoda etadi.
10

Navro'z bayrami xalqimizning o'troq hayoti boshlagan davrlardan buyon
yashab kelmoqda. Avvalo bu bayram avvalo yerga, suvga, quyoshga, tabiatga butuni
mavjudodga mehr uyg'otadi.
Xalqning taqdiridi shunday qadriyatlar bo'ladiki, ular millatning o'zi bilan birga
shakllanadi va uning asosiy belgilaridan biriga aylanadi.
Arab va mo'g'ul istelosidan keyin o'zbek (turkiy) tilining mavqei pasayib
ketgan. Temuriylar davlatchiligi davrida xalqimiz ta`ni, qadr-qimmati bilan birga
tilimizning obro'-e`tibori qayta tiklandi. Alisher Navoiy bobomiz sa`yharakatlari
bilan tilimiz yuksak darajaga ko'tarildi.
Buxorodagi berakror ma`morchilik koshonasi – “Sltoram mohi xossa”ning (oy
va yulduzlar saroyi degani) ruhiy kasalliklar shifoxonasiga aylantirilganligi, u yerdagi
noyob va qimmatbaho buyumlar esa rus imperatorlarining qishki qasri–Ermitajga olib
ketilganligidan bilsh mumkin.
Mustaqillikdan so'ng xayotimiz bunga yaqqol dalil bo'ldi. Xalqimizning va
millatimizning barcha qonuniy haq-huquqlari tiklandi. Ayni paytda bebaho milliy
qadriyatlarimiz-tilimiz, dinimiz, bayramlarimiz, an`ana va urf-odatlarimiz
hayotimizga yangidan kirib kelib zamonaviy ma`no kasb etdi.
Avvallari kimdir qazo qilsa janoza o'qish mumkin bo'lmagan vaqtlari berkitib
o'qilgan. Xaj va umra safarlariga, dunyoning boshqa mamlakatlariga o'qish, ish,
savdo, dam olish maskanlarida borib kelganini yaxshi bilamiz.
Milliy qariyatlarimizning rivojlanishi yangicha ma`no bilan boyitishga ularning
umubashariy qadriyatlar bilan uyg'unlashtirib borish muhim o'rin tutadi.
Umumbashariy qadriyatlar Butun bashariyat hayoti uchun qadrli, ahamiyatli
ma`no- mazmunga ega bo'lgan g'oya va tushunchalardir.
Milliy qadriyatlarimiz qadim zamonlardan buyon boshqa xalqlar bilan bo'lgan
doimiy maloqotlar natijasida boyib, takomillashgan.
Ayniqsa, Buyuk Ipak Yo'li bo'ylab karvonlar tinimsiz qatnab yurgan davrlarda
ota bobolarimiz turli xalqlarning madaniyati, urf-odat va an`analari taraqqiyot
borasida yutuqlaridan bahramand bo'lgan.
11

Tariximiz kabi, qadim madaniyatimizning yaratilishida ham unga ko'plab etnik
guruxlar, el-elatlar o'z ulushini qo'shgan. Bu tabiiy xol. Chunki hech qaerda, hech
qachon bir millatga xos madaniyat bo'lmaydi. Har qanday svilizatsiya ko'pdan-ko'p
xalqlar, millatlar, elatlar faoliyatining va samarali ta'sirining mahsulidir.
Bugungi kunda ham milliy qadriyatlarimiz umumbashariy qadriyatlar bilan
uyg'unlashmoqda.
Navro'z bayramini bugungi kunda nafaqt o'zbek millatiga mansub aholi, balki,
mamlakatimzdagi barcha elatlar birdjek katta quvonch bilan nishonlamoqda.
Bunday erkin va ozod turmush sharoitida milliy umubashariy qadriyatlar o'zaro
qanchalik uyg'unlashib borayotgani yaqqol nomoyon bo'lmoqda.
Milliy qadriyat va urf-odat va an`analarimiz bizning ma`naviy va milliy
boyligimizdir.
Milliy va umumbashariy qadriyatlar uyg'unligi. Milliy istiqlol g'oyasi
“Milliy” so'zi bilan atalishi bejiz emas. Bu avvalo Vatanimizning muborak zaminida
yashayorgan insonlarni, millati, tili, dinidan qat'iy nazar, yagona yurt farzandlari,
yagona jamiyat fuqarolari sifatida birlashishi, ularning ezgu orzu intilishi va
manfaatlarini ifoda etishi istiqlol mafkurasining asosiy ma`no va mohiyatini belgilab
berishini ko'rsatadi. Chunki “milliy” sifatlashi faqat bir millatga emas, balki bir
hudud bir mamlakatga mansublikni bildiradi. Shuning uchun shu yagona xalqning
milliy qadriyatlari, umubashariy qadriyatlari bilan uyg'unlashgan xolda, bu g'oyani
yanada boyitib boradi. Milliy istiqlol g'oyasi milliy qadriyatlarimizni o'zida aks
etdiradi va o'z navbatida, rivojlanib, takomillashib boruvchi tizim sifatida rivojlanidi.

12

1.2 Mafkuraviy immunitet tushunchasining mazmun-mohiyati
Barchamizga yaxshi ma’lumki, har bir davlatning barqaror taraqqiyoti hamda
rivojlanishi inson omiliga, xususan, yosh avlodning ilmiy, ijodiy va ma’naviy
kamolotiga bog‘liq. Shu nuqtai nazardan, aholisining katta qismini yoshlar tashkil
etuvchi O‘zbekistonda yoshlar ma’naviyati va ularni har tomonlama yuksaltirish
muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun mamlakatimizda yoshlarning ezgu maqsadlarini
hayotga tatbiq etishlari uchun zarur barcha sharoitlar yaratilmoqda. Yoshlar
muammolari davlat siyosati darajasida hal etilmoqda. Bugungi kunda jamiyatimiz
kishilari uchun mafkura, mafkuraviy profilaktika, mafkuraviy immunitet
tushunchalari anchagina tanish bo‘lsada, lekin hayot sur’atlarining beqiyos darajada
tezlashuvi deya ta’riflanayotgan bugungi globalashuv davrida ijtimoiy hayotda
ko‘plab yangicha masalalar va munosabatlar vujudga kelmoqdaki, bu jarayonlar
mazkur tushunchalarga yangicha yondoshuvni talab etmoqda. “ Immunitet”
tushunchasi lotincha so`z bo`lib, “ozod bo`lish” ma`nosini anglatadi. Ya’ni xalqni
turli zararli ta`sirlardan himoyalovchi tizimidir. “Immunitet” tushunchasi dastlab
tibbiyotda foydalanilgan, organizmning o`z-o`zini turli kasalliklardan himoya qila
olish qobiliyatini bildirgan. “Immunitet” so‘ziga O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasida quyidagicha ta’rif berilgan: (lot. - biron narsadan xalos, ozod
bo‘lish, qutulish) - tirik mavjudotlarning o‘z butunligi va biologik noyobligini
buzuvchi yot omillardan himoyalanishi, qarshilik ko‘rsatishi, rezistentligi.
“Mafkuraviy immunitet " - ma‘naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun
shaxsni tarbiyalashda, har qanday reaksion, buzg‘unchi xarakterdagi g‘oyaviy
tashabbuslarga bardosh bera oladigan yoshlarni tarbiyalashga qaratilgan ilmiy
asoslangan tushuncha. XXI asr yoshlari turli-tuman mafkuralar tajovuzi kuchayib
13

borayotgan sharoitda yashamoqdalar. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov
“Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga bergan javoblarida yoshlarda mafkuraviy
immunitetni shakllantirish masalasini ko‘tardi va “Mafkuraviy immunitet”
tushunchasining ijtimoiy-siyosiy mohiyati haqida: “Ma’lumki, har qanday kasallikni
oldini olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi immunitet hosil qilinadi.
Biz ham Vatanga, otabobolarimizning muqaddas diniga sog`lom munosabatni qaror
toptirishimiz, ta`bir joiz bo`lsa, ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz
zarur. Ana shunda johil aqidaparastlikning «da’vati» ham, ahloqni rad etadigan, biz
uchun mutlaqo begona g`oyalar ham o`z ta`sirini o`tkaza olmaydi”, deya ta’kidlagan
edilar.
Mustaqillikni mustahkamlash, xalqimizning barqaror taraqqiyotini
ta’minlashning muhim shartlaridan biri bu g‘oyaviy tarbiyani kuchaytirishdan
iboratdir. Bu borada kishilarimizda yot va zararli g‘oyalarga qarshi kurashish uchun
mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur. Albatta, mafkuraviy immunitetni
shakllantirish kishilar ongiga bir xil g‘oyani zo‘r berib tiqishtirish emas, balki
odamlarda oq-qorani ajratish, munosib tafakkur yuritish, zararli g‘oyalarga qarshi
hushyor va ogoh bo‘lish xususiyatlarini tarbiyalash demakdir. 1999-yil fevral, 2004
yilning martidagi Buxoro va Toshkent shahrida sodir etilgan terroristik voqealardan
to‘g‘ri xulosa qilish muhim. Har bir davlat, jamiyatning qudrati uning ichki
xavfsizligi va barqarorligiga tayanadi. Ya’ni jamiyat, millat o‘z g‘oyasida mustahkam
tursa, ikkilanmasa, har qanday dushman qo‘llashi mumkin bo‘lgan mafkuraviy
tahdidlaridan qo‘rqmasa, bunday millatni yengish mumkin emas. Mafkuraviy
jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir tushuncha bu “Strategema” hisoblanadi.
Strategema – obyektning psixologik moyilligi va vaziyatning boshqa xususiyatlarini
hisobga olgan holda ma’lum bir muammoni hal qilishga yoki yashirin maqsadga
erishishga qaratilgan harakatlar ketma-ketligi. Xitoy madaniyatida bu tushuncha
kamida uch ming yil avvalpaydo bo‘lgan. Xitoy qadimdanoq o‘ziga xos tamaddun
markazlaridan biri hisoblangan. Ming yillar davomida Xitoy xalqining falsafiy
qarashlari konfutsiychilik, buddizm, dzen-buddizm va daosizmga asoslangan, boshqa
madaniyatlardan farq qiladigan madaniyatni yaratdi. Xitoyda eng qimmatli
14

ma lumotlarni o‘zida saqlagan kitoblar doimo sir tutilgan. Xitoyliklar o‘z qonunlariʼ
bitilgan asarlarni asrlar mobaynida ko‘p marotaba yo‘qotib, vaqti kelganida yana
osonlikcha ularni qayta topib olganlar. Xuddi ana shunday yashirin qonunlar bitilgan
yodgorliklardan biri “36 stratagema” (hiyla-nayranglar)asari hisoblanadi.
Xitoy donishmandi Lao Szi o‘zining “Dao de Szin” nomli kitobida quyidagi
fikrni keltiradi: “Suv – dunyodagi eng yumshoq va muloyim modda, ammo qattiq va
mustahkam ashyolarni yengib o‘tishda u yengilmasdir va unga teng keladigan narsa
bu olamda yo‘q. Muloyim qattiqni yengadi, kuchsizlar kuchlini mag‘lub etadi. Bu
narsani hamma biladi, ammo kamdan-kam kishi bu bilimni amalda qo‘llay oladi”.
Chindan ham bir qarashda oddiy haqiqat hisoblangan bu fikrni amaliyotga juda kam
shaxslargina hayotga tadbiq eta olganlar. Jahon tarixiga nazar tashlasak, juda ko‘plab
manipulyatsion, mafkuraviy usullar haqida bilib olishimiz mumkin. Masalan, XIX
asrning ikkinchi yarmidan o‘zbek xalqi milliy madaniyati, ma’naviyati taraqqiyotida
mustamlakalik davri boshlandi. Mustamlakachilik siyosatida Turkistonni nafaqat
siyosiy, iqtisodiy, balki ma’naviy mustamlakaga aylantirish rejasi turardi. Buni
ularning o‘zlari ham yashirmas edilar. Bu haqida N.Ostroumov 1882-yil 30-avgust
kuni Toshkent o‘qituvchilar seminariyasidagi yig‘ilishida “...musulmonlarimiz
maorifining asosida ularni ruslashtirish... islomni buzish... umuman diniy jihatlarni
buzish... yotmog‘i lozim degan bo‘lsa; Turkiston general gubernatori I.A.Kuropatkin
esa kundaliklarida; “Biz 50 yil tub-joy aholini taraqqiyotdan chetda... tutdik”, - deb
qayd etgan edi. Bugungi kunda ham manipulyatsiya jarayonlarida yanada yangicha
usullar, inson aqlini shoshirib qo‘yuvchi dasturlar qo‘llanilmoqdaki, ularga qarshi
shaxs faqat o‘zining yuqori mafkuraviy immuniteti bilangina javob bera olishi
mumkin. Aks holda ularning qurboniga aylanadi. Masalan, uning xavfliligini bugungi
Yevropadagi holat isbotlagan “Overton oynasi yohud yo‘q qilish dasturi”, kuch
manipulyatsion uzoqqa mo‘ljallangan “FFF dasturi” bugun ko‘pchilikka ayon.
Odamning ma’naviyatiga tahdid soladigan xavflar va ulardan o‘zini ongli himoya
qilish ko‘nikmalari ta’lim-tarbiya, ota-onalar o‘gitlari, yaxshilik va yomonliklarni
ko‘rishi va bilishi jarayonida shakllana boradi. Mafkuraviy tortishuvlarda tahdid
soluvchi ham, o‘zini himoya qiluvchi ham - g‘oyani ommalashtirish uslublaridan
15

foydalanadi. Bu - mafkuraviy tarbiya uslublaridir. Demak, qaysi tomonning
yengishini pirovard natijada ilmga asoslangan targ‘ibot va tashviqot hal qiladi. Shu
tariqa mafkuralar tortishuvi - targ‘ibot va tashviqotlar tortishuviga aylanadi, deyish
mumkin. Insonlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishga qaratilgan bunday
jarayonlar umumiy nom ostida Mafkuraviy profilaktika deb yuritiladi. Mafkuraviy
profilaktika sohasidagi ishlar tizimli tarzda olib borilayabdi deb ayta olmaymiz.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 9-yanvardagi “Jamiyatda huquqiy
ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish
to‘g‘risida”gi PF–5618-son farmonida shunday fikrlar keltirilgan: “…hozirgi
globallashuv, ilmiy-texnik taraqqiyot davrida aholining huquqiy ongi va huquqiy
madaniyatini yuksaltirishning innovatsion usullaridan, targ‘ibotning ilg‘or va
ta’sirchan vositalaridan, xorijiy davlatlarning bu boradagi ijobiy tajribalaridan yetarli
darajada foydalanilmayapti.” Shu bois ham jamiyatning barcha sohalarini yetuk
kadrlar bilan ta’minlash har qachongidanda muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 3-yanvardagi “Uzluksiz ma’naviy
tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori bilan tasdiqlangan Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasida
aynan mafkuraviy profilaktika tadbirlariga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan
Konsepsiyaning 21-bandida “Jamiyatda ijtimoiy-ma’naviy muhitni sog‘lomlashtirish,
farzand tarbiyasi, oilaviy qadriyatlarimizga zid bo‘lgan turli ma’naviy tahdidlarga
qarshi mafkuraviy immunitetni shakllantirishga qaratilgan profilaktik tadbirlarni
tashkil etish” vazifalari belgilangan. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak Inson tom
ma’noda erkin yashashi uchun u avvalo o‘zining mustaqil fikriga ega bo‘lishi lozim.
Bu esa uning mantiq ilmiga, ayniqsa argumentlash nazariyasiga ehtiyojini ko‘rsatadi.
Bugun barcha jamiyatlarda bo‘lgani singari bizning jamiyatimizda ham yot
argumentlar qurboniga aylanayotgan shaxslar afsuski topiladi. Bu holat ziyolilar,
Respublika Ma’naviyat va ma’rifat markazi, barcha tarbiyachilar oldiga juda katta
mas’uliyat yuklaydi. Bugun biz o‘z oldimizga mamlakatimizda Uchinchi
RENESANNS poydevorini yaratishni maqsad qilib oldik. Bu esa barcha sohalar
qatori ma’naviyat, ta’lim-tarbiya tizimiga katta mas’uliyat bilan yondoshishimizni
16

talab qiladi. Bu haqida to‘ztalib yurtboshimiz Sh.Mirziyoyev: “Uchinchi Renessans
g oyasini, avvalo, jamiyatimiz chuqur anglab olmog i kerak. Har jabhada, sohadaʻ ʻ
qiladigan ishlarimiz, rejayu istiqbol dasturlarimiz, ta lim-tarbiya va kadrlar siyosati,
ʼ
investitsion siyosat — barchasi unga sharoit va muhit yaratishga qaratilmog i lozim”
ʻ
deya ta’kidlagan edi. Har bir jamiyat o ziga zarur shaxsni tarbiyalaydi. Unga o z
ʻ ʻ
taraqqiyoti darajasi va tendensiyalaridan kelib chiqib axloqiy, e tiqodiy, kasbiy-
ʼ
professional, huquqiy va boshqa qator talablar qo yadi. Jamiyat taraqqiyotining
ʻ
pirovard maqsadi ham inson, uning farovon, erkin va xavfsiz turmush kechirishidir.
Jamiyat talabiga to liq javob beradigan kishi turli davrlarda har xil atalgan. Forobiy
ʻ
uni “fozil kishi”, tasavvuf namoyandalari “komil inson” deb ataganlar. “Har
tomonlama rivojlangan shaxs”, “uyg un rivojlangan shaxs” atamalari ham
ʻ
qo llanilgan. Har qanday buyuk rejalar, buyuk g oyalar inson ehtiyojlari, turmushi
ʻ ʻ
yaxshilanishi, erkinligi ortishi va ma naviy kamoloti bilan bevosita bog lansagina,
ʼ ʻ
hayotiylik va reallik kasb etadi. Shu jixatdan, biz mafkuraviy immunitet har birimizga
qay darajada zarur ekanligini shaxsan o‘zimiz his qilishimiz, barcha soha vakillari
buni doimo yodda tutmog‘imiz lozim.
17

1.3. Talabalarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishda siyosiy-huquqiy
yetuklik va g'oyaviy kurashchanlik
Yoshlarda siyosiy-huquqiy yetuklik va g'oyaviy kurashchanlik fazilatlarini
shakllantirish jamiyat tubdan yangilanayotgan, turmush tarzimiz jiddiy ravishda
o'zgarayotgan bir paytda muhim ahamiyatga ega. Biroq, inson qalbi, hissiyoti,
tuyg'usi va ruhiyati bilan bog'liq bo'lgan bu murakkab jarayonda eng avvalo
insonning o'zi kim, u qanday jonzot, inson fenomeni nimalardan iborat?, - degan
savollarga javob topmog'imiz lozim.
Inson – butun mohiyati bilan ijtimoiy hodisa. U qanchalik xususiy, alohida
qadriyat bo'lmasin, o'z fe'l-atvori, qarashlari, jamiyatda tutgan o'rni va ijtimoiy
taraqqiyotga bog'liqligi jihatidan umumiydir. Ana shu nuqtai nazardan qaraganda, biz
alohida voqelik sifatida har bir insonning jamiyat taraqqiyotiga qo'shadigan hissasini,
o'tkazadigan ta'sirini e'tiborga olmog'imiz lozim.
Inson ijtimoiy tabiatiga ko'ra, o'z turmush tarzini o'zi yo'lga qo'yadi, o'zini-o'zi
boshqaradi. O'y-xayollari, orzu-umidlari va maqsadlarini ro'yobga chiqarish
jarayonlari orqali mavhum holatlarni real voqelikka aylantiradi. Yaxshilik va
yomonlik, saxiylik va baxillik, muhabbat va nafrat inson olamining butun mohiyatini
belgilaydi. Boshqacha qilib aytganda, inson o'zini o'zi muvofiqlashtirib turadigan,
o'zini o'zi tiklaydigan, o'zini o'zi yo'lga soladigan, shakllantiradigan murakkab, oliy
darajadagi yaxlit tizimdir. Ana shu holatning o'zi har bir insondan ma'naviy
barkamollikka, ruhiy tozalik va axloqiy yetuklikka uzluksiz ravishda intilib yashashni
taqozo etadi.
Voqea-hodisalarga befarqlik, jamiyat ishiga aralashmaslik, o'z istiqboliga va
iqboliga loqaydlik har qanday odamning insoniy imkoniyatlarini cheklab qo'yadi, faol
18

hayotiy pozitsiya barxam topadi, kishida ruhiy siniqlik, ma'naviy tushkunlik, tobelik
va mutelik illatlari chuqur ildiz otadi, natijada ruhiy jihatdan mayib-majruh, ma'naviy
jihatdan noshud-notavon kishilar jamiyati shakllanishi mumkin.
Siyosiy-huquqiy yetuklik va g'oyaviy kurashchanlik fazilatlariga ega bo'lgan
har qanday shaxs ana shunday illatlardan forig', jamiyatda o'z o'rni va mavqeiga ega
bo'lgan inson sifatida o'zini namoyon etadi. Bunday fuqaro ma'naviy jihatdan
qudratli, axloqiy jihatdan barkamol, ma'rifiy jihatdan yuksak saviyali, o'zini, hayotini,
oilasini va yaxlit jamiyatni asray biladigan, himoya qila oladigan, uni rivojlantirishga
qodirlik salohiyatiga ega bo'ladi.
Har qanday shaxs alohida va betakror qadriyat, individual voqelik. Vatan esa
qadriyat sifatida undan ustun turadi. Chunki har bir shaxs o'zi uchun qadriyat, Vatan
esa butun bir millat, xalq, uning butun o'tmishi va kelajagi bilan bog'liq bo'lgan oliy
qadriyat hisoblanadi. Shuning uchun hamma narsadan ustun turadi. Mafkuraviy-
g'oyaviy kurashchanlik individual va umumiy qadriyatlarning xaloskori, himoyachisi
bo'lib, g'oyaviy kurashchanlik tuyg'usiga aylanmog'i lozim.
Mafkuraviy-g'oyaviy kurashchanlikni hosil qilishning asosiy ko'rinishlari eng
avvalo yurt tinchligini saqlash, tarixiy xotiraga egalik hissi, Vatanga sadoqat, o'zlikni
anglash tuyg'ularida o'z aksini topadi. Bunday fazilatga ega bo'lgan shaxs eng avvalo
mustaqil fikrlaydigan, o'z kuch va imkoniyatlariga qat'iy ishonadigan, islohotlar
mohiyatini chuqur tushungan va mustaqillikni oliy qadriyat darajasida anglagan
odamdagina paydo bo'lishi mumkin.
Bunday shaxs “Ana shu Vatan meniki. Vatan bu-men. Chunki shu Vatanda,
shu aziz tuproqda ajdodlarim hoki yotibdi, ularning muqaddas ruhi mening jismimda,
jonimda, qonimda yashayapti, uni asrash, avaylash va kelgusi avlodga bus-
butunligicha yetkazish mening o'tmish ajdodlarim oldidagi burchim, kelgusi avlodlar
oldidagi muqaddas vazifam”, degan fikr bilan yashaydi.
Kuchli mafkuraviy immunitetga ega bo'lgan shaxsda tabiiy ravishda
immunitetning faol holati, g'oyaviy kurashchanlik tuyg'usi o'zini yorqin namoyon
etadi. Bunday odam bezovta-yu beorom, behalovat yashaydi. G'oyaviy kurashchanlik
fazilatlari eng avvalo tajovuzkor tahdidlarga, ma'naviy-mafkuraviy kurashlarga
19

tayyorlik, globallashuvning salbiy ko'rinishlariga murosasizlik, milliy ekstremizm va
xalqaro terrorizmning mohiyatini chuqur anglash, madaniyatlararo integratsiya yoki
“ommaviy madaniyat” tahdidiga qarshi tura oladigan aniq g'oyaviy va mafkuraviy
tayanchga ega bo'lmog'i lozim.
Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar amalga oshirilishi lozim:
- Milliy g'oyaning tub mazmun-mohiyatini, uning jamiyat hayotidagi
dolzarbligini yanada to'laroq tushuntirish;
- Yoshlar ongida ozod shaxs va erkin fuqaroning asosiy jihatlarini
shakllantirgan holda ularni mustaqil fikrlashga o'rgatish;
- Mafkuraviy immunitetning mazmun-mohiyati va uni tashkil etuvchi
tarkibiy qismlari bilan yoshlarni kengroq tanishtirish;
- Dunyoning siyosiy-mafkuraviy manzarasi, unda kechayotgan g'oyaviy
kurashlardan ko'zlangan tub maqsad-manfaatlarning asl qiyofasini ochib berish;
- Yoshlarga mustaqillikni mustahkamlash, jamiyat hayotining turli
sohalarida amalga oshirilayotgan islohotlarning tub mohiyatini yoritib bergan holda
ulardagi Vatanga sadoqat tuyg'ularini yanada mustahkamlash;
- Yoshlarda tarixiy xotira, madaniy merosga hurmat, milliy o'zlikni
anglash tuyg'ularini mustahkamlagan holda ularda o'z kuch va imkoniyatlariga
tayanib yashash hissini shakllantirish;
- Yoshlarda ma'naviy-mafkuraviy tahdidlarga, “ommaviy madaniyat”
niqobi ostidagi turli xil xatti-harakatlarga nisbatan doimo ogoh, sezgir va xushyor
bo'lish ko'nikmalarini shakllantirish;
- Globallashuvning mazmun-mohiyatini yoritgan holda bu jarayonning
ham ijobiy, ham salbiy tomonlarini tahlil qilish;
- Dinning asl insonparvarlik mohiyatini asrash, uning ma'naviy-ma'rifiy
salohiyatini jamiyatdagi barqarorlik, ijtimoiy hamkorlik, konfessiyalararo
hamjihatlikni mustahkamlashga yo'naltirish borasidagi ishlarda tadrijiylikni
ta'minlash;
20

- Davlatimizning vijdon erkinligi sohasida olib borayotgan siyosatini
hamda uning amaliy natijasi bo'lmish, qaror topgan milliy bag'rikenglik muhitini
yoshlar orasida keng yoritishga qaratilgan tadbirlarning samaradorligini oshirish;
- Turli millat va din vakillari orasida totuvlikni mustahkamlash tomon
qaratilgan tadbirlarning hozirjavobligi va ta'sirchanligini oshirish;
- Fikr qaramligi, tafakkur qulligi, manqurt tushunchalarining mazmun-
mohiyatini, ularning jamiyat hayotidagi zararli jihatlarini tarixiy-badiiy asarlar orqali
tushuntirib berish;
- Sog'lom fikr va dunyoqarashga ega bo'lgan kadrlarni tayyorlash,
ularning salohiyatini vatan ravnaqi, yurt tinchligi va xalq farovonligi yo'lida safarbar
qilishga, navqiron avlodda vatanparvarlik tuyg'usi, yuksak ma'naviy-axloqiy
fazilatlarni shakllantirishga keng e'tibor berishdan iborat.
Zamonaviy ilmiy siyosiy tahlillarda globallashuv va yoshlar dunyoqarashi
tushunchasi tobora ko'p ishlatilishi yuz bermoqda. Ammo mafkuraviy immunitet va
g'oyaviy kurashchanlikni shakllantirish mavzusi doirasidagi ilmiy muammolarni
tadqiq etishning rivojlanish bosqichlari, uning o'zbek milliy siyosiy-falsafiy
maktabida tutgan o'rni, rivojlanishga xos belgilari, xususiyatlari va qonuniyatlari
yetarli darajada o'rganilmagan va ko'plab dolzarb ilmiy muammolar, uning
mukammal texnologiyasi borasidagi masalalar Respublikamizning ilmiy
jamoatchiligida o'ta muhim ilmiy muammolar bilan bog'liq holda hali o'z yechimini
to'liq topmagan.
Siyosiy-huquqiy va mafkuraviy-g'oyaviy kurashchanlik fazilatlarini
shakllantirishda – har bir ozod shaxs va erkin fuqaro uchun ob'ektiv bilimlarga ega
bo'lish muhim ahamiyatga ega. Bugungi zamonda inson ma'lum kuchlarning
manfaatlariga xizmat qiladigan turli ma'no-mazmundagi mafkuraviy kuchlarning
doimiy ta'sirini sezib yashaydi. Axborot asri, salohiyat asri, elektronika, informatsion
texnologiyalar asri deb nom olgan bugungi zamonda bunday ta'sirlardan holi bo'lish
dolzarb muammodir. Qolaversa, fikrni, g'oyani ta'qiq etish yoki ma'muriy choralar
bilan yengib bo'lmaydi. Shunday sharoitda har bir shaxs o'z mustaqil fikriga, sobit
21

e'tiqodiga, mustaqil tafakkur va mustahkam irodaga ega bo'lmasa, turli zararli
mafkuralarning oxir-oqibatini anglab yetishi qiyin kechadi.
Siyosiy-huquqiy yetuklik va mafkuraviy-g'oyaviy kurashchanligini
shakllantirish va xalqimiz mentalitetiga, manfaatiga zid bo'lgan zararli g'oyalarning
tub mohiyatini ochib bergan holda ularni yagona ozod va obod Vatan g'oyasi atrofida
jipslashtirishni davr taqozo qiliyotgan bir paytda ogohlik, mafkuraviy-siyosiy
jarayonlardan xabardorlik, yetarli bilim va dunyoqarashga ega bo'lmoqlik, sezgirlik,
ma'naviy tahdidlar bizning jamiyatimiz taraqqiyoti, yoshlar kamolotiga g'ov
bo'layotganini qalban anglab yetish va unga murosasiz munosabatni shakllantirish,
hushyorlikni oshirish, ma'naviy-mafkuraviy g'animlarimizning har kun, har daqiqa
amalga oshirishga urinayotgan hamlalarini oldini olish va ularga munosib ravishda
g'oyaga qarshi g'oya, jaholatga qarshi ma'rifat bilan javob qaytarishni o'z oldimizga
asosiy maqsad kilib qo'ymog'imiz lozim.
Milliy davlatchilik va huquqiy tizim qurish uchun amalga oshirilayotgan va
uzoq muddatga mo'ljallangan islohotlar, buyuk kelajagimizga ishonch ruhida
sug'oriladigan g'oyalar, tabiiyki, g'oyaviy kurashchanlikda harakatga keladi. Milliy
mafkurani shakllantirish nazariy, amaliy va tarbiyaviy ahamiyatga molik bo'lib,
ma'naviy sog'lom insonlargina barkamol jamiyat qurish imkoniyatiga ega bo'ladi. Shu
sababli mamlakatning milliy mafkurasi o'zining uch muhim jihati bilan alohida
ajralib turadi:
? Mustaqillik
? Milliylik
? Taraqqiyot
Mafkuraviy-g'oyaviy kurashchanlikni shakllantirish jamiyat hayotining
muhim xususiyatlarini o'zida ifodalaydi. Shu bois, g'oyaviy kurashchanlikning
poydevorini yoki asosiy negizini vatanparvarlik tushunchasi egallashi zarur.
Ma'lumki, qadimdan Sharqda yuqori o'ringa oila, uning manfaatlari va qadriyatlar
qo'yilgan. Ushbu qadriyatlarimizni e'zozlash xalqimizning ma'naviyatini yanada
boyishiga xizmat qilib kelgan.
22

O'zbekiston Respublikasi huquqiy davlat qurish yo'lidan borar ekan, yuksak
huquqiy madaniyat, qonunga hurmat, itoatkorlik kabi xalqimizning farovonligi uchun
zarur bo'lgan fazilatlar siyosiy-huquqiy yetuklikni shakllantirishda muhim o'rin
egallab kelmoqda.
Xalqimizning eng ardoqli fazilatlari - iymon va insof, mehr-oqibat, shafqat va
rahmdillik, uyat va andisha, or-nomus, o'zaro hurmat, eliga va xalqiga sadoqat
qadriyatlari va g'oyalarini mujassamlashtirish mafkuraviy-g'oyaviy
kurashchanlikning asosini tashkil qilmoqda.
Shunday qilib, birinchidan, milliy mafkurani shakllantirish mustaqil
yo'limizning, amalga oshirilayotgan islohotlarimizning eng muhim, ajralmas
jixatlaridan biridir.
Ikkinchidan, har qanday mafkura ma'lum tarixiy davr mobaynida
ziddiyatli jarayonlar ta'sirida shakllanadi. Mafkuraviy-g'oyaviy kurashchanlikning
negizida xalqning tub manfaatlari va istaklari yotgandagina, u xalq mafkurasi bo'ladi.
Uchinchidan, ma'naviyat har qanday siyosiy, milliy, huquqiy, tarixiy
mafkuradan ham keng tushunchadir. Rasmiy mafkura xalq, millat ma'naviyatidan
yiroq bo'lsa, hech qanday naf bo'lmaydi. Zotan ma'naviyat – mafkurani
oziqlantiruvchi buloq.
To'rtinchidan, vatanparvarlik har qanday mafkuraning muhim jihatidir. Chunki,
O'zbekistonning har bir fuqarosi mustaqilligimizni to'la his etmog'i, mustaqillikni
e'zozlamog'i, mustaqillik uchun jon fido qilmog'i, millatimiz, davlatimizning buyuk
kelajagi uchun o'zining fikri-zikrini, mehnatini bag'ishlamog'i zarur.
“Bugungi kunda,- deb yozadi Yurtboshimiz - insoniyat qo'lida mavjud bo'lgan
qurol-yarog'lar yer kurrasini bir necha bor yakson qilishga yetadi. Buni hammamiz
yaxshi anglaymiz. Lekin hozirgi zamondagi eng katta havf-insonlarning qalbi va
ongini egallash uchun uzluksiz davo etayotgan mafkuraviy kurashdir. Endilikda
yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo'layotgan kurashlar ko'p narsani
hal qiladi. Bu achchiq haqiqatni hech qachon unutmaslik lozim.”
Shunday sharoitda mohiyatan g'ayriinsoniy, shu jumladan milliy ekstremistik
g'oyalarga qarshi tura olish uchun kishilarimizda mafkuraviy immunitetni
23

shakllantirish markaziy masalalardan biriga aylanmoqda. Immunitet deganda
tibbiyotda organizmning doimiy ichki muayyanligini saqlash, o'zini turli, shu
jumladan zararli ta'sirlardan himoya qilishga qodir bo'lgan hususiyatlari majmui
tushuniladi. Immunitet kishi vujudining turli infeksion kasalliklarga berilmaslik
xususiyatini ham ifodalaydi.
Insonning tug'ma bo'lgan ana shu umumiy immunitet tizimidan farqli ravishda
mafkuraviy immunitetni shakllantirib borish zarur. U daxlsizlikni ta'minlashga
xizmat qiladi. Mafkuraviy immunitet tizimining asosiy va birinchi unsuri bu bilimdir.
Ammo bilimlar ko'p.
Milliy ekstremizm va terrorizm tarafdorlari ham muayyan bilimlarga
tayanadilar va uni omma ongiga singdirishga harakat qiladilar. Demak, mafkuraviy
immunitet tizimidagi bilimlar ob'yektiv bo'lishi, voqeylikni to'g'ri va to'liq aks
ettirishi, inson ma'naviyatining boyishi va jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim.
Bu bir tomondan.
Ikkinchi tomondan, bu bilimlar o'z mohiyat e'tiboriga ko'ra, Vatan, millat,
insoniyat manfaatlari bilan uzviy bog'liq bo'lmog'i kerak. Fuqarolarimizning asl islom
haqida xolis va yetarli bilimga ega bo'lishlari milliy ekstremizmga qarshi immunitetni
shakllantirishning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi.
Mafkuraviy immunitetning ikkinchi asosiy unsuri ana shunday bilimlar
zamirida shakllandigan baholar, qadriyatlar tizimidir. Bilimlar qanchalik xolis va
chuqur bo'lsa, uning zamirida yuzaga kelgan baholar, qadriyatlar tizimi mafkuraviy
immunitetning imkoniyatlarini belgilab beradi va mafkuraviy infeksiyalar yo'lida
mustahkam qalqon bo'lib xizmat qiladi.
Asl islom haqida muayan bilimlarga ega bo'lish, uning bayrog'i ostida taqdim
etilayotgan g'oyalar, qarashlar va harakatlarni to'g'ri baholash, ularning mohiyatan
islomiy qadriyatlarga butunlay zid ekanini anglab yetishga xizmat qiladi, degan
xulosani chiqarish imkonini beradi.
Bilimlar va qadriyatlar tizimi ham mafkuraviy immunitetning mohiyatini to'liq
ifoda eta olmaydi.
24

Zero, mafkuraviy immunitetning uchinchi muhim unsuri ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va madaniy-ma'rifiy sohalardagi mo'ljal va maqsadlar tizimi bilan bo'gliq.
Ana shunday aniq tizim bo'lmas ekan, hoh alohida inson, hoh millat yoki jamiyat
bo'lsin, goh oshkora, goh pinxona ko'rinishdagi mafkuraviy tazyiqlarga bardosh
berishi amri maholdir.
Mafkuraviy immunitet tizimini shakllantirishda yot g'oyalar kirib kelishining
oldini olish va ularni yo'qotishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini o'z ichiga
oladigan mafkuraviy profilaktikaning o'rni katta. U ijtimoiy institutlar tomonidan
xilma-xil shakllarda amalga oshiriladigan g'oyaviy-tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy, ma'naviy ishlar majmuini to'g'i tashkil etilgan butun tarbiya tizimini qamrab
oladi.
Prezidentimiz ta'kidlaganlaridek, “Millat bor ekan, milliy davlat bor ekan,
uning mustaqilligi va erkinligiga, an'ana va urf-odatlariga tahdid soladigan, uni o'z
ta'siriga olish, uning ustidan hukmronlik qilish, uning boyliklaridan o'z manfaati
yo'lida foydalanishga qaratilgan intilish va harakatlar doimiy havf sifatida saqlanib
qolishi muqarrar”.
25

2-BOB. YOSHLARDA MILLIY G‘OYA VA MAFKURAVIY IMMUNITETNI
SHAKLLANTIRISHNING PSIXOLOGIK PEDAGOGIK YONDASHUVLARI.
2.1 Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirihda ta'lim-tarbiyaning o'rni
Bugungi kunda yoshlarimizni turli xil yot va zararli g’oyalar va vayronkor
g’oyalarga qarshi barqaror mafkuraviy immunitetini mustahkamlashda ularning
dunyoqarashini boyitish, Vatanga sadoqat, uning taraqqiyotiga daxldorlik hissi, milliy
g’ururni shakllantirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida kamol
toptirish, hozirgi zamondagi keskin intellektual – ma’naviy raqobatga javob bera
oladigan, mustaqil qarorlar qabul qilishga qodir bo’lgan yuksak malakali mutaxassis
kadrlar etib tarbiyalash muhim ahamiyatga egadir . Zero, bu globall o’zgarishlar
davrida uzluksiz ta’lim tarbiya tizimining oldida turgan muhim vazifalardan biridir.
Shu boisdan ham o’tmishimiz va kelajagimiz uchun qudrat bag’ishlaydigan milliy
iftixor tuyg’usi bilan biz yangi avlodlarni tarbiyalashimiz, o’z milliy
davlatchiligimizni mustahkamlab borishimiz lozim. Bu jarayonda milliy va
umuminsoniy qadriyatlarni yosh avlodga etkazishning infrastrukturasi va
texnologiyasini yanada takomillashtirish masalasi zararli va yot g’oyalarni,
mafkuraviy tahdidlarni bartaraf qilish orqali ularning mafkuraviy immunitet
shakllanishi muhim omili ekanini hayotiy tajribaning o’zi isbotlamoqda.
Mamlakatimiz xavsizligini bugungi va ertangi kunini hal qiluvchi kuchi
bo’lmish o’sib, unib kelayotgan yoshlarimizni har tomonlama mafkuraviy
qurollantirishni zamonnaning o’zi talab qilmoqda. Agar bu tushunchani qurollantirish
emas, balki qurollanmog’i kerak desak, bevosita ularni o’z holiga tashlab qo’ygan va
ko’ziga “yaltirab” ko’ringan narsani o’zlashtirishga sharoit yaratgan bo’lamiz.
Shunday ekan, yoshlarimizda turli xil yot va zararli g’oyalarga qarshi kurashish
uchun mafkuraviy immunitetni yanada rivojlantirish ularni turli xil g’oyaviy va
mafkuraviy tahdidlardan asrash, jamiyatda mafkuraviy immunitet hosil qilish orqali
26

taraqqiyot qonunlarini chuqur aks ettiradigan sog’lom, barkamol avlodlarni tarbiyalab
voyaga yetkazish lozim. Shundagina biz istiqbolda ma’naviy barkamol insonni,
sog’lom avlodni tarbiyalashga erishamiz. Jamiyatimizning ustuvor vazifalaridan biri
ham barkamol avlodni tarbiyalashdan iboratdir. Zero, ma’naviy barkamol
insonlargina buyuk kelajakni yarata oladilar.
Xalqimizni turli g’oyaviy va mafkuraviy tahdidlardan asrash, jamiyatda
mafkuraviy immuniet hosil qilish uchun uni, avvalo, taraqqiyot qonunlarini chuqur
aks ettiradigan sog’lom, insonparvar g’oya va mafkura bilan qurollantirish kerak.
O’zligimizni, odob – axloqimizni, merosimiz, qadriyatlarimiz va milliy ruhimizni
zararli g’oyalar va mafkuralar ta’siridan avaylab-asrash, ularga qarshi fuqarolarimiz
va yoshlarimiz qalbida mafkuraviy immunitetni akllantirish orqaligina milatni
mafkurasini asrash va yanada yuksaltirishimiz mumkin. Mafkuraviy
immunitetyuksaltirishda ta’lim-tarbiyaning ahamiyati kattadir. Shu boisdan ham,
ta’lim-tarbiya sohasini isloh qilishning asosiy omillaridan biri “Shaxs manfaati va
ta’lim ustuvorligi”dir. Shunday ekan, bugun barcha davlatlar ta’limiga imkon qadar
ko’p yangilik kiritishga intilmoqda. Yangilik yaratishga intiluvchan shaxsni
tarbiyalash uchun mazmuniga ijodkorlik ruhi va motivlari hukm surishi lozim. Bunda
innovatsion faoliyat subyektining talablarini qondirishdan innovatsion faoliyat
subyekti ehtiyojining majmuaviyligini anglash va shakllantirishgacha bo’lgan amaliy
faoliyati jarayonida yuzaga keluvchi subyektning yangilikni yaratish va
o’zlashtirishga bo’lgan ehtiyoj va qiziqishlarni o’zida ifoda etuvchi kuch bo’lmog’i
lozim. Uzluksiz ta’lim tizimini mazmunan modernizatsiyalash va ta’lim – tarbiya
samaradorligini yangi sifat bosqichiga ko’tarishdan asosiy maqsad yoshlarimizning
ma’naviy, huquq va manfaatlarini himoyalash ularning zamonaviy bilim va kasbga
ega bo’lishini bugungi o’ta murakkab va tahlikali zamonda mavjud bo’lgan har
qanday xatarga zararli ta’sir va oqimlarga nisbatan ogoh va hushyor bo’lib yashashini
va jamiyatimiz hayotida munosib o’rin egallashini ta’minlashdan iborat hisoblanadi.
Uzluksiz ta’lim tizimining shakllanishi o’z-o’zidan kadrlar tayyorlash jarayonining
yangicha mazmun kasb etishini ta’minlaydi. Barkamol shaxs va malakali
mutaxassisni tayyorlashga yo’naltirilgan uzluksiz ta’lim tizimi (shu jumladan,
27

tarbiya) jarayonining yangi mazmuni mazkur jarayonga ilm fan, texnika va ishlab
chiqarish sohalarida yaratilgan g’oya, kashfiyot va yutuqlarning tatbiq etilishi. Ushbu
jarayonda demokratik, insonparvarlik tamoyillarining ustuvor o’rin tutishi, ta’lim va
tarbiya jarayonini insonparvarlashtirish (ya’ni, ta’lim-tarbiya jarayonining asosiy
subyektlaridan biri bo’lgan o’quvchi – ta’lim oluvchi shaxsning hurmat qilinishi.
Uning sha’ni, or-nomusi, qadr-qimmati va huquqlari daxlsizligining ta’minlanishi),
ta’lim oluvchi (o’quvchi)ning zamonaviy pedagogik jarayondagi faol ishtirokini
yuzaga keltirish uchun muayyan shart sharoitlarni yaratish, ularning xohish-istaklari
bilan o’rtoqlashish, shaxsiy tashabbuslarni qo’llab-quvvatlash, ularda mustaqil fikr
yuritish layoqatini tarbiyalash, bu borada muayyan ko’nikma hosil qilish, hosil
qilingan ko’nikmaning faoliyat malakasiga aylanishga rag’bat bildirish, o’quv
(manbalari va ko’rsatmali vositalar) mazmunida yuqorida qayd etilgan g’oyalarning
o’rin olishiga erishish, ta’lim oluvchilarda bilim olishga nisbatan ichki ehtiyoj,
qiziqish, rag’batni yuzaga keltirish, shuningdek, ongli munosabatni qaror toptirish va
hokazolar asosida yaratiladi.
Birinchi Prezident I.A. Karimov “Maqsadimiz – erkin shaxsni tarbiyalash”
deganda har tomonlama mustaqil, o’zining va millatining qadr-qimmatini teran
idroketuvchi, shaxsiy fikrlarini sobit turib himoya qila oladigan avlodni voyaga
yetkazishni nazarda tutadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev
ham bu borada quydagi fikrlarni bildiradi, “Yoshlarimiz haqli ravishda
Vatanimizning kelajagi uchun javobgarlikni zimmasiga olishga qodir bo’lgan,
bugungi va ertangi kunimizning hal etuvchi kuchiga aylanib borayotgani
barchamizga g’urur va iftixor bag’ishlaydi. Shu maqsadda hukumatning, tegishli
vazirlik va idoralar hamda butun ta’lim tizimining, hurmatli domlalarimiz va
professor-o’qituvchilarning eng muhim vazifasi – yosh avlodga puxta ta’lim berish,
ularni jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir deb
ta’kidlaydilar. Yurtboshimiz o’zining barcha nutq va ma’ruzalarida kelajagimiz yosh
avlodning qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog’liq ekanligini ko’p marotaba o’qitish
barobarida, ularni ham ma’nan, ham jismonan va intellektual jihatdan yetuk
bo’lishlariga alohida e’tibor berish masalasini ilgari surmoqda. Shu nuqtai nazardan,
28

O’zbekistonning taraqqiyotini ta’minlay oladigan, uni jahonning ilg’or mamlakatlari
darajasiga ko’tarilishiga hissa qo’shuvchi dadil, mustaqil fikrlovchi, bilimli, malakali
mutaxassis, shuningdek, ijobiy sifatlarga ega bo’lgan kadrlarni tayyorlab voyaga
yetkazish jarayoni tashkil etadi. Shu nuqtai nazardan, o’sib kelayotgan avlodni
istiqlol va uning qadriyatlariga sodiqlik, xalqparvarlik va vatanparvarlik,
umuminsoniy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalashda ijtimoiy institutlar sifatida
nafaqat ta’lim-tarbiya dargohlari, balki oila, mahalla, O’zbekiston Yoshlar Ittifoqi,
jamoat hamda nodavlat-notijorat tashkilotlaridan har birining roli alohida ahamiyat,
ta’sir kasb etadi.
Globallashuv, yoshlar, tahdid, mafkuraviy immunitet, axborot. Bugungi
globallashuv sharoitida, xalqaro maydonda mafkuraviy, g‘oyaviy va infarmatsion
kurashlar kundan-kunga kuchayib borayotgani, hozirgi murakkab va
tahlikali davrda oldimizda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni zamon talablari asosida
tashkil etish, yoshlarimizni esa turli mafkuraviy xurujlardan himoya qilish,
yurtdoshlarimizning hayotga ongli munosabatini shakllantirish, yon atrofda yuz
berayotgan voqealarga daxldorlik xissini oshirish, mamlakatimiz mustaqilligi uning
ravnaqi, va tinch-osoyishta hayotimizga xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan
tajovuzlarga qarshi izchil kurash olib borishdek dolzarb bo‘lgan vazifa
turibdi.Ayni vaqtda, maktablarda, oliy ta’lim muassasalarida kundalik darslardan
tashqari mashg‘ulotlar mazmun-mohiyatini yanada takomillashtirish, g‘oyaviy kurash
muommolari masalasini yanada chuqur ilmiy jihatdan tahlil qilishni,
yoshlarimizning esa mafkuraviy immunitetini amalda shakllantirishni talab
etmoqda.
Avvalo, immunitet nima ekanligini bilib olsak undan so‘ngina mafkuraviy
immunitetni shakllantira olamiz.Immunitet (lotincha, immunitas, immunitatus–
qutilish; xalos, xoli bo‘lish). Organizmning o‘zidan irsiy jihatdan yot xususiyatlari
farq qiladigan, uning butunligiga va biologik o‘ziga xosligiga zarar yetkazadigan
mikroorganizmlar (kasallik qo‘zg‘atuvchilar) zaharli moddalar va bulardan
himoyalanish reaktsiyasi . Bu borada ilmiy mafkuraning o‘rni alohida ahamyatga ega.
“Mafkura” so‘zi arab tilida “fikirlar majmui” manosini ifodalab, muaayyan ijtimoiy
29

guruh, qatlam millat, jamiyat, davlatning manfaatlari, orzulari maqsadlari
ifodalangan qarashlar va ularni amalga oshirish tizimini anglatadi.
Har qanday mafkura esa jamiyatda yangipaydo bo‘lgan ijtimoiy siyosiy
kuchlarning talab va extiyojlarini, maqsadlarini ifoda etuvchi yangi g‘oyaviy tizim
sifatida vujudga kelib, quyidagi vazifalarni o‘z ichiga olishini ko‘rishimiz
mumkin.Muaayyan g‘oyani insonlar ongiga va ularning ruhiyatiga singdirish;
a holinjing turli xil guruhlarini birlashtirish va shu bilan birga ko‘zlangan maqsadga
erishish uchun odamlarni safarbar etish; a holini, ayniqsa yoshlarni g‘oyaviy
tarbiyalash va ularda mafkuraviy immunitetni shakllantirish; h amda boshqa
mafkuraviy va g‘oyaviy ta’sirlardan himoya qilish va shu kabilar.Mafkuraviy
immunitet –shaxs, ijtimoiy guruh, millat, jamiyatni turli g‘oyaviy ta’sirlardan
himoya qilishga xizmat qiladigan g‘oyaviy nazariy qarashlar va qadryatlar tizimi .
Shu o‘rinda shuni ham ta’kidlash joizki mafkuraviy immunitetni shakllantirishda
asosiy e’tiborni maktablarga qaratmog‘imiz lozimdir.
Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shkllantirishning muhim vazifalaridan
biri, o‘quvchilarning dunyoviy, ilmiy, dunyoqarshini shakllantirishdir. O‘quvchilar
uning asosida tarixiy taraqqiyotning rivojlanish yo‘lini turli ijtimoiy hodisalarni
mustaqil anglab, mustaqil munosabat bildiradilar. Shu sababli ijtimoiy-
gumanitar fanlarni o‘tish yoshlarni to‘lqinlashtiruvchi zamonavuy hayot savollariga
g‘oyaviy nuqtai nazardan ishonarli javob berish zarur .
Mafkuraviy imminitet masalasi, hech shubhasiz, OAV faoliyatiga bevosita
va bilvosita daxldordir. Zero, aynan OAVdagi materiallar jamoatchilik fikri
monitoringini ta’minlashga xizmat qiladi, unga mafkuraviy va g‘oyaviy jihatdan
ta’sir etadi. Bu borada I. Karimov shunday dedi: “Shuni unutmaslik kerakki, bugungi
kunda inson ma’naviyatga qarshi yo‘naltirlgan, bir qarashda arzimas bo‘lib
tuyiladigan kichkina habar ham axborot olamidagi globallashuv shiddatidan
kuch olib, ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin zararini hech narsa bilan qoplab
bo‘lmaydigan, ulkan ziyon yetkazishi mumkin ”.
Shu o‘rinda mafkuraviy tahdidlar ham tobora ortishi bilan ularning
tarmoqlari hamshu bilan barobar ortmoqda. Ayni damda eng avjiga chiqqan din
30

niqobidagi mafkuraviy xurujlar buning yaqqol misolidir. Ko‘plab mamlakatlarda
ushbu xuruj oqibatlari xalq orasida qarama-qarshilikni yuzaga keltirib
favqulotda vaziyat holatlari joriy qilinmoqda. Bu mafkuraning asosiy maqsadi
ham siyosiy ig‘vo bilan maqsadiga yetishdir. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev “Yot
mafkuralarning asosiy maqsadi –bu yoshlarni chalg‘itish, millatni parchalash,
jamiyatda o‘zaro alangalatish, mustaqillik yillarida erishilgan yutuqlarni buzub,
tuxmat tarqatish, dunyoning turli mintaqalarida harbiy-siyosiy keskinlikni
muntazaam qo‘llab quvvatlashdir.
Ma’lumki, radio, televideniye, internet va matbuot tijorat maqsadlarida ham
keng ishlatiladi: yot mafkuralar reklamadan soxta diniy qadryatlarni o‘z
ehtiyojlarini singdirishga, odamlarda boqimandachilikni psixologiyasi orqali milliy
ongni zaiflashtirishga harakat qiladilar” deb ta’kidlagan edilar.
Ayni vaqtga kelib johil mafkurachilar o‘z missiyalarini internet tarmog‘ i orqali
yosh avlodga ta’sir qilish va ularga o‘z g‘oylarini singdirish orqali amalga
oshirmoqdalar buning yaqqol misolida, dunyoga mashxur bo‘lgan ekstremistik, terror
tashkilot bo‘lgan “al-Qoida”:Mutaxassislarning qayd etishicha, “al-Qoida”
terrorchi tashkiloti o‘ztarg‘ibotining 99 foizini internet orqali amalga oshiradi. 2011
yilning iyun oyida “al-Qoida” tashkiloti internet orqali terrorchilik amalyotini
o‘tkazish bo‘yicha ko‘rsatmalarini o‘z gumashtalariga yetkazishga urungani fosh
etildi. Gap shundaki tashkilotga taalluqli bo‘lgan veb-sahifalarning birida
foydalanuvchilarga yuklab olisjh uchun qiziqarli jurnal taklif etilgan bo‘lib, uning
sahifalaridan oddiy oshxona sharoitida qo‘lbola bo‘mba tayyorlashni o‘rgatuvchi
ko‘rsatmalar joy olgan. Shu orqali tashkilotbutun dunyoda o‘z a’zolariga o‘zini o‘zi
portlatish amalyotlarining so‘nggi uslublari haqida ma’lumotlar yetkazib bergan .
Shu bilan birga internet tarmog‘i orqali yosh bollarga ham maxsus
xudkushlik amalyotini targ‘ib etuvchi multfilimlar ham ishlab tarqatilgan. Bu kabi
filimlardan maqsad bolalarga terrorchilar talqinidagi “jihod” harakatlariga nisbatan
moyillik uyg‘otish va kelajakda buzg‘inchilar saflarini ana shunday yoshlar bilan
to‘ldirish asosiy maqsadlari bo‘lgan.
31

Qachonlardir manashu internet tarmog‘i axborot olamida dastlab ma’lumotlar
matn ko‘rinishida bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi kelib inernetda nafaqat matn, balki
fotolavha, videolavha va ovoz uyg‘inligidagi malumotlar joylashtirilib ularni elektron
manzillariga tezlik bilan yetkazilmoqda. Ushbuqulaylikdan, taassufki, terrorchi
shaxslar ham o‘z manfur maqsadlari yo‘lida ustalik bilan foydalanmoqda.Aftidan,
bugungi kunga kelib xavfsizlik va barqarorlik yo‘lida paydo bo‘layotgan
tahdidlarga tegishli munosabatda bo‘lishning o‘zigina yetarli emas, balki ularni
bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqishni takomillashtirish darkordir.
Har bir tahdidlarda o‘ziga yarasha qarshi ishlovchi omillari bo‘lib, biz ularga
faqatgina yuksak dunyoqarash va kuchli bilim bilan kurashishimiz mumkin. Toki
o‘smirlarimizbuzg‘inchi mafkuralarga, ularni targ‘ibotiga har doim, hamma joyda
murosasiz bo‘lsin, milliy g‘oyamizni amalda qo‘llashga, himoya qilishga tayyor
bo‘lsin. Zero, “Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch” asarida ta’kidlanganidek: “Har
qanday kasallikning oldini olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga qarshi
mmunitet hosil qilinadi.
Biz ham farzandlarimizni ona Vatanga muhabbat, boy tariximizga, ota-
bobolarimizning muqaddas diniga sadoqat ruhida tarbiyalsh uchun, ta’bir joiz
bo‘lsa, avvalo ularning qalbi vaongida mafkuraviy immunitetni kuchaytirishimiz
zarur ”
Mamlakatimiz xavfsizligini bugungi va ertangi kunini hal qiluvchi kuchi
bo’lmish o’sib, unib kelayotgan yoshlarimizni har tomonlama mafkuraviy
qurollantirish ya’ni ularni turli xil yot va zararli g’oyalar ta’siridan himoya qilish
orqali ularning mafkuraviy immunitetini shakllanish lozimligini bugungi davrning
o’zi talab qilmoqda. Agar bu tushunchani qurollantirish emas, balki qurollanmog’i
kerak desak, bevosita ularni o’z holiga tashlab qo’ygan va ko’ziga “yaltirab”
ko’ringan narsani o’zlashtirishga sharoit yaratgan bo’lamiz. Pok qalbli yoshlarimizni,
pok niyatlarini o’g’rincha bilib olgan va ularning ezgu g’oyalarini asta-sekinlik bilan
yot g’oyaga aylantirishga sabab bo’layotgan, faqat sirtidangina jozibador, asli esa
puch bo’lgan g’oyalar ta’siridan qutulishning birdan-bir yo’li bu – ma’rifatdir.
Demak, biz yoshlar “Fikrga qarshi fikr, g’oyaga qarshi g’oya, jaholatga qarshi
32

ma’rifat bilan kurashish” kerakligiga har doim ham amal qilish lozimligini
unutmasligimiz kerak. Shundagina yoshlarda mafkuraviy
immunitetningmustahkamligi milliy va umuminsoniy qadriyatlariga, madaniy merosi,
urf-odatlari, an’analari, tili, tarixini hurmat qilishi, unga bo’lgan e’tiqodi va sadoqati
orqali namoyon bo’ladi. Shundagina u millatni globallashuv jarayoni bilan bog’liq
bo’lgan ayrim tahdidlardan saqlaydi.
Mafkuraviy immunitetni shakllantirishda ma'naviyat va qadriyatlarning o'rni .
Ekstremizmning paydo bo'lishi va rivojlanishiga sabab bo'lgan omillar ichida
mafkuraviy bo'shliqning ta'siri kattadir. Mafkuraviy bo'shliq kishilarda jamiyatdagi
mavjud holatni, ijtimoiy voqelikni noto'g'ri idrok etishga, ularning ongida
agressivlikni shakllantirishga xizmat qiladigan bo'shliqni nosog'lom g'oyalar bilan
to'ldirishga zamin yaratadi. “Manqurtlashtirish” deb ataladigan bu texnologiya
kuchsiz ma'naviyat, bo'sh iroda va nosog'lom intilishlar muhitidagina ta'sir kuchiga
ega bo'ladi.
Yoshlarning turli oqimlarga kirib qolish sabablari qatorida ularning
dunyoqarashi torligi, diniy ilmlarni egallashga bo'lgan qiziqishi, o'ta ishonuvchanligi,
birdaniga hamma narsaga (boylik, shon-shuhrat, martaba va h.k.) ega bo'lishga
intilishi, umuman olganda maksimalizm kabi ma'naviy-ruhiy omillarni alohida ajratib
ko'rsatish lozim. “Sen bu tashkilotga kirish yoki mana bu vazifani bajarish bilan
alohida, har kimga ham nasib qilavermaydigan sharafli ishga qo'l urgan bo'lasan,
kerak bo'lsa, sen millat, din, insoniyatning xaloskoriga aylanasan!” – degan
qarashlarni singdirish jarayoni aynan mana shu kabi xususiyatlarga alohida e'tibor
berilayotganini ko'rsatadi.
Jaholat – bilmaslik ma'nosini anglatadi. Bugun jaholat turli ko'rinishlarda o'zini
namoyon qilmoqda. Shulardan biri diniy bilimsizlikdir. Diniy savodi past bo'lgan
kishilar o'zlarini islom dinining jonkuyarlari qilib ko'rsatuvchi, aslida esa,
hokimiyatni egallashni maqsad qilib qo'ygan turli oqim vakillarining quruq
va'dalariga aldanib qolmoqdalar.
Jaholat og'ir oqibatlarni keltirib chiqarmasligi uchun, odamlar ongi va qalbida
ma'rifatning mutlaq ustuvor bo'lishiga erishish, kishilar tafakkurini boyitish, ularda
33

sog'lom va sobit e'tiqodni shakllantirish uchun kurash, bu yo'ldagi nazariy va amaliy
ishlarning hozirjavobligini ta'minlash, ta'sirchanligini oshirish dolzarb vazifalardan
biri bo'lib qolaveradi.
Immunitet tibbiyotda organizmning o'zini zararli ta'sirlardan himoya qilishga
qodirligini, tananing turli yuqumli kasalliklarga berilmaslik xususiyatini anglatadi.
Inson organizmining ana shu umumiy immunitet tizimidan farqli ravishda,
mafkuraviy immunitet har bir avlod uchun o'ziga xos xususiyatga ega bo'ladi va
mafkuraviy daxlsizlikni ta'minlashga xizmat qiladi.
Hozirgi davrda inson hayotida axborot va bilimlar xilma-xilligining o'rni va
ahamiyati yanada oshgan. Bilimlar mafkuraviy immunitet tizimining asosiy va
birinchi unsuri hisoblanadi. Ammo bilimlar ko'p. Diniy ekstremizm va terrorizm
tarafdorlari ham muayyan “bilim” larga tayanadilar va uni omma ongiga singdirishga
harakat qiladilar. Demak, mafkuraviy immunitet tizimidagi bilimlar ob'ektiv bo'lishi,
voqelikni to'g'ri va to'liq aks ettirishi, inson ma'naviyatining boyishi va jamiyat
taraqqiyotiga xizmat qilishi lozim.
Bugungi kunda, axloqiy buzuqlik va zo'ravonlik, individualizm va
egotsentrizm, mutaassiblik va aqidaparastlik g'oyalarini tarqatish, kerak bo'lsa,
shuning hisobidan boylik orttirish, boshqa xalqlarning milliy va diniy an'ana va
qadriyatlari, turmush tarzining ma'naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo'porishga
qaratilgan tahdidlar tobora xatarli tus olib, butun jahonda tarqalib borishiga qarshi
kurashish hayotiy-amaliy ahamiyat kasb etmoqda.
Shu nuqtai nazardan qaraganda, mafkuraviy immunitet tizimida uning ikkinchi
asosiy unsuri – olingan bilimlar zamirida shakllanadigan ma'naviyat va
qadriyatlarning o'rni beqiyosdir. Bilimlar qanchalik xolis va chuqur bo'lsa, uning
zamirida yuzaga kelgan ma'naviyat va qadriyatlar ham shunchalik mustahkam
bo'ladi. Bir so'z bilan aytganda, qadriyatlar tizimi mafkuraviy immunitetning
imkoniyatlarini belgilab beradi va zararli g'oyalar yo'lida mustahkam qalqon bo'lib
xizmat qiladi.
Shu jihatdan bilimlar va qadriyatlar tizimi mafkuraviy immunitetning
shakllanishida asosiy omil bo'lib qolaveradi.
34

Mafkuraviy immunitetning uchinchi muhim unsuri ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy
va madaniy-ma'rifiy sohalardagi mo'ljal va maqsadlar tizimi bilan bog'liq. Ana
shunday tizim bo'lmas ekan, xoh alohida inson, xoh millat yoki jamiyat bo'lsin, goh
oshkora, goh pinhona ko'rinishdagi mafkuraviy tazyiqlarga bardosh berishi
amrimaholdir.
Mafkuraviy immunitet tizimini shakllantirishda yot g'oyalar kirib kelishining
oldini olish va ularni yo'qotishga qaratilgan chora-tadbirlar majmuini o'z ichiga
oladigan mafkuraviy profilaktikaning o'rni katta. U ijtimoiy institutlar tomonidan
xilma-xil shakllarda amalga oshiriladigan g'oyaviy-tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy, ma'naviy ishlar majmuini, to'g'ri tashkil etilgan tarbiya tizimini qamrab
oladi.
Bolaga ilk yoshidan boshlab nima yaxshi, nima yomon, ularga qanday
munosabat bildirish kerak, degan savollarga asoslangan bog'cha, maktab tarbiyasi,
undan keyin ijtimoiy tarbiya yo'lga qo'yilsagina har bir millat sog'lom, ishonchli,
mustahkam immunitetga ega bo'ladi. Demak, mafkuraviy immunitet – davlat va
millatning ma'naviy birligi, ma'naviy sog'lomligini himoya qiluvchi g'oyaviy qalqon
vazifasini bajaradi.
Jamiyatning o'z ertasi va kelajagiga ishonchi o'z-o'zidan hosil bo'lmaydi.
Buning zamirida millat baxt-saodati yo'lida, demak har bir fuqaro manfaatidan kelib
chiquvchi maxsus faoliyat – mafkuraviy tarbiya yotadi. Mafkuraviy tortishuvlardagi
g'oyani ommalashtirish uslublari – mafkuraviy tarbiya uslublaridir. Bu bahsda
pirovard natijani ilmga asoslangan targ'ibot va tashviqot hal qiladi. Shu tariqa
mafkuralar kurashi – g'oyalar targ'iboti va tashviqoti tortishuviga aylanadi. Jamiyatga
yot mafkuralar o'z g'oyalarini birdaniga olib kira olmaydi. Ular avvalo mahv qilinishi
kerak bo'lgan millat azaldan ishonib kelgan qadriyatlarga ishonchini, umidini
so'ndiradi. Buning uchun millat ishonib kelgan qadriyatlar yomonlanadi,
obro'sizlantiriladi. Natijada mafkuraviy immunitetni sindirishning birinchi bosqichi
amalga oshadi – millat o'zi ishonib kelgan g'oyalar, qadriyatlarga befarq munosabatda
bo'la boshlaydi. Bo'shliq ana shunday yaratiladi, “ochib olinadi”.
35

Mafkuraviy bo'shliq hosil bo'lgach, endi uning o'rnini to'ldiruvchi yot g'oyalar
jozibali tasvirlana boshlanadi. Buzg'unchi g'oyaga xos “yangilik” va u berayotgan
va'dalar odamlar qulog'i va ko'zi orqali ong va qalbiga kira boshlaydi. Mafkuraviy
bo'shliq shu tariqa to'ldirila boshlanadi. Yolg'on g'oya odamlar ongiga o'rnashsa, u
ham amaliy kuchga aylanadi.
Hozirgi fan va texnologiyalar ravnaqi davrida boshqa kishilarning ongi va
qalbiga yashirin, g'araz maqsad bilan ta'sir ko'rsatishni ifodalashda manipulyatsiya
keng ishlatilmoqda. Ushbu vaziyatda shaxs va uning mafkuraviy immunitetiga ta'sir
ko'rsatish jarayoni manipulyatsiya tushunchasida aks etadi.
Bunda birinchidan, “da'vatchi”ning ta'siri shaxsga nisbatan zo'rlik va kuch
ishlatmasdan, balki ma'naviy, psixologik xususiyatga ega bo'ladi; ikkinchidan, bu
ta'sirda asl maqsad yashirin qoladi. Shuning uchun ham “islom dini niqobida” degan
ibora ishlatiladi; uchinchidan, g'oyaviy manipulyatsiya, zimdan ta'sir ko'rsatuvchidan
mahorat va bilimni talab qiladi. Shunday ekan, g'oyaviy manipulyatsiyani mafkuraviy
kurash, yot mafkuralar tomonidan qo'llanilayotgan ta'sir texnologiyasining tarkibiy
qismi, deb atash mumkin. Ya'ni manipulyatsiya odamni u yoki bu ishni qilishga
emas, (targ'ibot va tashviqotdan farqli o'laroq), balki shu ishni qilishga xohish, istak
uyg'otishga xizmat qiladi.
36

2.2 Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishning zamonaviy usullari
Jahon globallashuv jarayonining muhim xususiyatlaridan biri inson ongi va
qalbini egallash uchun kurashning nihoyatda ortib borayotganligini ko‘rsatadi.
Qolaversa, bugungi kunda ijtimoiy ta’sirlarning jadal ravishda rivojlanishi,
fantexnikaning taraqqiyoti, axborotlar oqimining ortib borishi, inson omili bilan
bog‘liq fanlarni yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Ayniqsa, jadal sur’atlar bilan
rivojlangan davlatlarda yuzaga kelayotgan tanglik holatlari rivojlanayotgan
mamlakatlarning iqtisodiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy hayotiga o‘z ta’sirini
ko‘rsatmasdan qolmaydi. Muayyan mamlakat yoki mintaqada hukmronlikni
ta’minlashga xizmat qilgan harbiy yurishlar, iqtisodiy iskanja kabi harakatlar
shakllari o‘rnini endilikda ko‘proq inson ongini mafkuraviy-ma’naviy jihatdan zabt
etish egallamoqda. Ichki va tashqi mafkuraviy tahdidlar g‘arazli kuchlarning strategik
maqsadlaridan kelib chiqqan bo‘lib, ular turli geosiyosiy “o‘yin”larni uyushtirishda
kuchli qurol bo‘lib xizmatqilmoqda.
Strategik maqsadlarni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltirilgan kuchli
infrastrukturaga va kommunikatsiya vositalariga ega bo‘lgan siyosiy markazlarning
tashkil topishi ularning ko‘lami kengayishiga zamin yaratmoqda. Jahonda “XXI asr
vabosi” deb nom olgan dolzarb muammo, g‘oyaviy-mafkuraviy kurashlar jahon
siyosatida g‘oyaviy tahdidlar, mafkuraviy xurujlarning o‘ziga xos agressiv
yo‘nalishlarini vujudga keltirmoqda. Shuningdek, mafkuraviy tahdidlar gegemon
davlatlarning siyosiy korporatsiyasini shakllantirish bilan xarakterlanmoqda. Bu
mafkuraviy tahdidlarning ijtimoiy ildizlari, sabablarini o‘rganish, tahlil qilish
ularning g‘oyaviy, mafkuraviy, ma’naviy va psixologik asoslari hamda omillari bilan
bog‘liq masalalar psixologik tadqiqotlarning eng muhim va ustuvor vazifasi ekanini
ko‘rsatadi.
Mamlakatimizda mafkuraviy, g‘oyaviy va informatsion kurashlar kuchayib
borayotgan hozirgi murakkab va tahlikali davrda turli xil ichki va tashqi, ochiq va
37

yashirin tahdidlarga nisbatan mafkuraviy immunitet shakllantirish ishlarini yangi
bosqichga ko‘tarish, yoshlarimizni turli mafkuraviy xurujlardan himoya qilish,
yurtdoshlarimizning hayotga ongli munosabatini shakllantirish, yon-atrofda yuz
berayotgan voqealarga daxldorlik hissini oshirish, mamlakatimiz mustaqilligi,
tinchosoyishta hayotimizga xavf tug‘dirishi mumkin bo‘lgan tajovuzlarga qarshi
izchil kurash olib borish vazifasi tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Ayni paytda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev “Bugungi
kunda ijtimoiyma’naviy muhitni va aholi turmush sharoitini yaxshilash, yoshlarni
turli diniy ekstremistik oqimlar ta’siridan asrash masalasi barchamiz uchun eng
asosiy masala bo‘lib turibdi deya barcha soha mutaxassislari kabi psixologlar oldiga
ham yuksak vazifalarni qo‘ymoqda. Mazkur fikrdan ko‘rinadiki, yoshlarimizning
diniy ekstremizm, terrorizm, diniy aqidaparastlik kabi oqimlarga qo‘shilib ketmasligi
uchun ularda barqaror mafkuraviy immunitetni tarkib toptirish muhim. Shu o‘rinda
mafkura, immunitet, mafkuraviy immunitet tushunchalarining izohiga to‘xtalib o‘tish
maqsadga muvofiq.
“Mafkuraviy immunitet - ma’naviy barkamol, irodasi baquvvat, iymoni butun
shaxsni tarbiyalashda, har qanday reaksion, buzg‘unchi xarakterdagi g‘oyaviy
tashabbuslarga bardosh bera oladigan o‘smirlarni tarbiyalashda qo‘l keladi”,- deb
ta’rif beriladi falsafiy qomusiy lug‘atda. Immunitet, o‘z navbatida odamni to‘g‘ri
yo‘ldan “ozish”dan, turli yo‘llarga adashib, keyin pushaymon bo‘lishlardan,
baxtsizlikdan, millatni esa parokandalikdan, parchalanishlardan, sinfiy yoki mahalliy
bo‘linishlardan asrab qoladi. Demak, mafkuraviy immunitet - davlat va millatning
ma’naviy birligi, ma’naviy sog‘lomligini himoya qiluvchi g‘oyaviy qalqon vazifasini
bajaradi. Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz I.Karimov “Farzandlarimiz
yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobolarimizning muqaddas diniga
sog‘lom munosabatni qaror toptirishimiz, ta’bir joiz bo‘lsa, ularning mafkuraviy
immunitetini kuchaytirishimiz zarur”ligi haqidagi fikrni alohida ta’kidlaganlar.
Turli manfaat va maqsadlar ifodasi sifatida paydo bo‘lgan buzg‘unchi g‘oyalar,
har xil ijtimoiy guruh va kuchlarga xizmat qilib, davr o‘tishi bilan tarix sahifalaridan
o‘rin olgan. Ayni vaqtda, bunday g‘oya va mafkuralar muayyan ijtimoiy makon va
38

tarixiy zamonda shakllangan bunyodkor mazmunga ega bo‘lgan ma’naviy-madaniy,
ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy munosabatlarga nisbatan mafkuraviy tahdidni o‘zida
ifoda etadi. Mafkuraviy jarayonlar tarixiy va ijtimoiy shart-sharoitlar bilan uzviy
aloqador bo‘lib, davrlar almashinuvi bilan yangilik tomon o‘zgaradi. Bunday
o‘zgarishlar qadimdan turon va turkiston mintaqasi deb nomlangan, bugungi kunda
uning markazi hisoblangan hozirgi O‘zbekiston hududida yuz bergan jarayonlarga
ham tegishlidir. D.Alimovaning “Insoniyat tarixi g‘oyalar va mafkuralar tarixidir”
risolasida ham, dastlabki yozma manba - “Avesto” kitobida ham ezgulik g‘oyalari
ilgari surilgan, yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi azaliy kurash aks ettirilgan. Ya’ni
ezgulik, insonparvarlik, bunyodkorlik g‘oyalari bilan yovuzlik, buzg‘unchilik,
vayronkorlik illatlar bilan kurash o‘ziga xos mafkuraviy immunitet shakllantiriganligi
haqida yozadi.
Demak, bugungi kunda ham umumbashariy, insonparvar, bunyodkor g‘oyalar
bilan buzg‘unchi ommaviy madaniyatning “yovvoyilik g‘oyalari” har xil qora
kuchlar, ya’ni buzg‘unchi va vayronkorlik xususiyatlarini kasb etuvchi oqimlar diniy
ekstremizm, terrorizm, aqidaparastlik, prozelatizm, missionerlik kabilar orasidagi
kurashni ko‘rishimiz mumkin. Ular o‘zlarining buzg‘unchi g‘oyalari bilan davlatlar,
xalqlar, millatlar, insonlar orasiga nifoqlar solib, ularning yer yuzidan yo‘q bo‘lib
ketishiga sabab bo‘ladi. Jumladan, O‘zbekistonning necha yuzlik solnomasida ham
turli bosqinchiliklar oqibatida zulm, zo‘rlik, kulfat urug‘larini sochish hamda qon
to‘kilishiga sabab bo‘lgan buzg‘unchi g‘oyalar va mafkuralarning halokatli ta’siri
bilan bog‘liq qayg‘uli sahifalar ko‘p. Bu g‘oyalar o‘zlarida siyosiy bosqinchilik va
mustabidlik intilishlarini goh yashirin, goh oshkora ifodalagan holda diniy, milliy,
sinfiy shiorlarni bayroq qilib maydonga chiqqanini ko‘ramiz. Lekin mohiyat hamisha
o‘zgarmay qolavergan. Ya’ni, ular millatlar va xalqlarning turmush tarzi, madaniyati,
an’ana va urf-odatlarini kuch bilan o‘zgartirishga, keng xalq ommasini boshqalarning
siyosiy irodasiga bo‘ysindirish va mafkuraviy asoratga solishga, o‘zaro adovatga
asoslangan ijtimoiy tartiblarni qaror toptirishga, millatga yot, buzg‘unchi, vayronkor
mafkuraviy tasavvurlarni targ‘ib qilishga qaratilgan.
39

Buzg‘unchi g‘oyalar va mafkuralar azaliy madaniyatning yemirilishiga, davlat
va jamiyat hayotida salbiy hodisalarning kuchayishiga sabab bo‘lgan, ko‘plab
xalqlarni o‘z yo‘lini o‘zi tanlash huquqidan mahrum etgan.
G‘oyalar hukumronligining tamal toshi aynan qadimiy sivilizatsiyalar davrida
qo‘yilagan edi. Unga binoan, odatlar va taomillarga emas, balki g‘oyalar yoki biror
maqsadga bo‘ysundirilgan muayyan tildagi inson xulq-atvorini shakllantirish mumkin
edi. Lekinshu bilan bir vaqtda, qadimdanoq kishilar ongini nayrang va aldovlar
vositasida, yolg‘on ideallar bilan zaharlash imkoniyati ham paydo bo‘ldi.
Yoshlarda mafkuraviy immunitet shakillanishining psixologik omillarini
nazariy jihatdan o‘rganar ekanmiz, biz mafkuraviy tahdidlar ta’sirini kuchsizlantirish,
ta’sir doirasini zararlantirish, mafkuraviy xurujlarni bartaraf etishimizga to‘g‘ri
keladi. F.Ravshanovning “Ma’naviy va g‘oyaviy taraqqiyotga tahdidlar” nomli
risolasida ham shaxsni g‘oyaviy tahdidlardan asrashning pedagogik, falsafiy jihatlari
yoritilgan. Bu ishlarda juda asosli ravishda milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasi
fuqarolarni bunyodkor g‘oyalarga undashi, ozod va obod Vatan, erkin va farovon
hayot, buyuk kelajak sari aniq maqsadlar qo‘yib ildamlashining o‘zi har xil g‘oyaviy,
mafkuraviy xurujlarning oldini olishi yoritilgan. Bu kabi psixologik mexanizmlar
mohiyatini ochib berish va shu tamoyilarga qurilgan g‘oyaviy-nazariy qarashlar
barqaror mafkuraviy immunitet tizimini tashkil qilishi mumkinligi masalalari
tadqiqotning keyingi bob va bo‘limlarida batafsil yoritiladi.
Z.Qosimovaning “Talaba yoshlarda mafkuraviy immunitet shakllantirishning
pedagogik asoslari” nomli nomzodlik ishida talaba yoshlarni g‘oyaviy va mafkuraviy
tahdidlarga qarshi tayyorlashda o‘ziga xos pedagogik usul va vositalar ishlab
chiqiladi. Bu usul va vositalar oliy ta’limda rejali va rejadan tashqari o‘tkaziladigan
ma’naviyma’rifiy tadbirlarda ko‘rgazmali vositalar asosida ko‘pchilikka
sezilmaydigan, ko‘zga ko‘rinmaydigan mafkuraviy tahdidlarning asosiy mazmunini
ochib berish, ularga qarshi insonda mafkuraviy immunitet shakllanishi kerakligi
asoslab beriladi.
Mafkuraviy immunitet tizimining ikkinchi unsuri ana shunday bilimlar
zamirida shakllanadigan baholar, qadriyatlar tizimidir. Bilimlar qanchalik obyektiv
40

va chuqur bo‘lsa, uning zamirida baholar, qadriyatlar ham shunchalik mustahkam
bo‘ladi. Bir so‘z bilan aytganda, qadriyatlar tizimi mafkuraviy immunitetning
imkoniyatlarini belgilab beradi va mafkuraviy infeksiyalar yo‘lida mustahkam qalqon
bo‘lib xizmat qiladi.
Mustaqillikni mustahkamlashning muhim shartlaridan biri bu g’oyaviy
tarbiyani kuchaytirishdan iboratdir. Bu borada kishilarimizda yot va zararli
g’oyalarga qarshi kurashish uchun mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarur.
Albatta, mafkuraviy immunitetni shakllantirish kishilar ongiga bir xi l g’oyani zo’r
berib tiqishtirish emas, balki odamlarda oq qorani ajratish, zararli g’oyalarga qarshi
x ushyor va ogoh bo’lish xususiyatlarini tarbiyalash demakdir. 1999 yil fevral, 2004
yilning martidagi Buxoro va Toshkent shahrida sodir etilgan terroristik voqyealardan
to’gri xulosa qilish muhim. Har bir davlat, jamiyatning qudrati uning ichki
xavfsizligi va barqarorligiga tayanadi. Ya’ni jamiyat, millat o’z royasida mustahkam
tursa, ikkilanmasa, har qanday dushman qo’llashi mumkin bo’lgan g’oyaviy
tahdidlardan qo’rqmasa, bunday millatni yengish mumkin emas. Aksincha, jamiyat
ichida g’oyaviy parokandalik bo’linishlar bo’lsa (bunga tarixda misollar ko’p)
dushmanlarga, ularning yot mafkuralariga yo’l ochib beradi. Bunday millatni
yengish, mustamlaka qilish oson kechadi (bunga ham tarixda misollar ko’p). Bu
haqda A.Oripov: Turkistonning bolalari, ma q tovimga q uloq, tutmang, Gina q ilsam
chidang, ammo gaplarimni xech unutmang. O’t ketsin u q ora kunga — birovlarga
q ul bo’ldingiz, Shar q G ’ arbning o’rtasida oyo q osti yo’l bo’ldingiz. degan edi.
Shunday ekan, barqarorlik va xavfsizlik — jamiyatning ongliligiga, anglangan to’g’ri
tushuncha va bilimlarga faol amal qilishiga, fikriy, g’oyaviy birligiga, bular esa
xavfsizlik ma’rifatiga tayanadi.
Mamlakatimizning xavfsizligi, barqaror taraqqiyoti hech bir O ’zbekistonlikni
befarq qoldirmasligi kerak. Chunki ular o’z Vatanining qanday mashaqqatli, azobli
asrlarni o’tkazib, mustaqillikka erishganligini yaxshi biladilar. Shunday ekan, har bir
O’zbekistonlik millatidan, dinidan, tug’ilgan joyidan, kasbu yoshidan qat’iy nazar
Vatan posboni bo’lishi lozim. Demak mamlakatimizning xavfsizligi uchun eng
41

birinchi kafolat — o’zbekistonliklarning milliy istiqlol g’oyasi atrofidagi jipsligidir.
Shu tariqa milliy g’oya bizni o’tmishimiz, hozirgi hayotimiz va kelajagimiz bilan
boglab turadi. Shu sababli O’zbekiston xalqining milliy istiqlol g’oyasiga asoslangan
immuniteti — Vatan xavfsizligi darajasining muhim ko’rsatkichlaridan biriga
aylanadi.
Milliy istiqlol g’oyasi xalq farovonligi, yurt tinchligi, Vatan ravnaqi, ijtimoiy
hamkorlik millatlararo totuvlik dinlararo bag’rikenglik komillikka tayanar ekan, ana
shu g’oyalarga qarshi qaratilgan xatti-harakatlar tashqi va ichki tahdidlarning oldini
oladi. Tashqi tahdidlar O’zbekistonning davlat chegarasidan tashqaridan kirib
keluvchi, ichki tahdidlar esa O’zbekiston davlati, mamlakatning ichidan chiqayotgan
tahdidlardir. Biz ko’p asrlar ana shu ichki tahdidlar tufayli mustamlakalikda yashab
keldik.
Ichki tahdidlar — o’z Vataniga, vatandoshiga, vatandoshlariga zarar
yetkazishga qaratilgan g’oya, fikr, xatti harakatlardir. Nosog ’ lom mahalliychilik
yonidagilarni mensimaslik vatandoshlarning haqqiga xiyonat qilish, "ma’naviy
emigrasiya" (baxtini o’z vatanidan emas, o’zga joylarda qidirish), odamlarni boy
kambag’alga bo’lib muomala qilish, poraxo’rlik korrupsiya, qo’pollik ashaddiy
millatchilik merkantilizm, ortiqcha moldunyoga hirs qo’yish, befarqlik loqaydlik
o’zligini anglamaslik va boshqa illatlar bilvosita ichki tahdidlar vazifasini bajaradi.
Ular qancha keng tarqalsa, o’zbekistonliklarning g’oyaviy birligiga shuncha ko’p
zarar yetkazadi, parokanda qiladi, hamjihatlik bo’lmaydi. G’oyaviy birligi mo’rt
millatning davlat xavfsizligi ham mo’rt bo’ladi.
Barcha zamon va makonlarda ma’naviyati kuchli, ishonch va e’tiqodi
mustahkam millat bir jonu bir tan bo’lib, muammolarni tez va soz yechgan,
peshqadam bo’lgan. Mafkuraviy birligi ichidan yoki tashqaridan buzilgan millatlar
esa, mag’lub bo’lib, mustamlakaga aylangan. Buning tarixiy misolini Bilga
xoqonning turk xalqiga bundan 1266 yil oldin toshga bitilgan murojaatida ham
ko’ramiz. Bu bitik mafkurasizlikning ayanchli oqibatlarini tasvirlaydi. Bilga xoqon
42

turk elining adashuvi natijasida uning boshiga kanchalar falokat yogilganini kuyinib
aytadi. «Tabgach xalki suzi shirin, nafis ipaklar bilan aldab, yirok xal q ni shunay
ya q inlashtirar ekan… shirin s o’ ziga, nafis ipakligiga aldanib, k o’ p turk xal q i,
o’ lding. Ey, turk xalqi, o’ lding..»
2. Inson biror kasallikka chalinsa, uni davolash mumkin. Millat
ma’naviyatining zaifligi, uning xarakteridagi xafsalasizlik befarqlik g ’ ayratsizlik
o’zaro ichki munosabatlarda aldamchilik qo’pollik johillik xudbinlik yalqovlik va
boshqa nuqsonlarda namoyon bo’ladi. Demak hozirgi o’zimizni o’zimiz barkamol
qilipshmizga to’yeqinlik qilayotgan ma’naviy jarohatlarimizni davolashimiz uchun
masalaga aniq, ya’ni real milliy xarakterni o’rganish va o’zgartirish omili sifatida
yondashmog’imiz zarur.
Natijada, millatning o’z ahvoliga o’zining munosabati, ijobiy jihatlarni oshirish
va qusurlarni ma’rifiy yo’l bilan davolab, kuchlantirib, jahonning ilgor millatlari
safiga qo’shilishi mumkin.
Jamiyatning o’z ertasi va kelajagiga ishonchi o’zo’zidan hosil bo’lmaydi.
Buning zamirida millat baxt saodati yo’lida, demak har bir fuqaro manfaatidan kelib
chiquvchi maxsus faoliyat — g’oyaviy tarbiya yotadi. Mafkuraviy tarbiya deganda
gap, "kishilar dunyoqarashini boshqarish xaqida emas, balki odamlarning tafakkurini
boyitish, uni yangi ma’no va mazmun bilan to’ldirish"ni anglatadi.
G’oyaviy tortishuvlarda tahdid soluvchi ham, o’zini himoya qiluvchi
ham g’oyani ommalashtirish uslublaridan foydalanadi. Bu mafkuraviy tarbiya
uslublaridir. Demak qaysi tomonning yengishini, pirovard natijada, ilmga asoslangan
targibot va tashviqot hal qiladi. Shu tariqa mafkuralar tortishuvi targibot va
tashviqotlar tortishuviga aylanadi, deyish mumkin. Shu sababli "Milliy istiqlol
mafkurasi tom ma’nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun qator talablarga javob
berishi zarur. Ana shunday talablardan biri — har qanday yovuz g’oyaga qarshi javob
bera olishidir»
43

Jamiyatga yot mafkuraviy g’oyalar birdaniga kira olmaydi. Ular, avvalo, mahv
qilinishi kerak bo’lgan millat azaldan ishonib kelgan narsalarga ishonchini, umidini
so’ndiradi. Buning uchun millat ishonib kelgan narsalar yomonlanadi,
obro’sizlantiriladi. Natijada, mafkuraviy immunitetni sindirishning birinchi bosqichi
amalga oshadi — millat o’zi ishonib kelgan g’oyalar, qadriyatlarga befarq
munosabatda bo’la boshladi. Azaliy qadriyatlarga amal qilinmay qo’yiladi,
odamlarda ularga amal qilmayotganlarga loqayd munosabat urf bo’ladi. Qadriyatlar,
g’oyalar qadrsizlanadi, ahamiyatsiz narsalarga aylanib qoladi. Bo’shliq ana shunday
yaratiladi, "ochib olinadi".
G’oyaviy bo’shliq ochib olingach, endi uning o’rnini to’ldirish uchun o’z
g’oyasini jozibali qilib tasvirlay boshlanadi. Buzg’unchi toyaga xos "yangilik" va u
berayotgan va’dalar odamlar qulog’i hamda ko’zi orqali ong va qalbiga kira
boshlaydi. Mafkuraviy bo’shliq shu tariqa to’ldira boshlanadi. Yolg’on roya odamlar
ongiga kirsa, u ham katta kuchga aylanadi.
Hozirgi fan va texnologiyalar ravnaqi davrida boshqa kishilarning ongi va
qalbiga yashirin, garaz maqsad bilan ta’sir ko’rsatishni ifodalashda manipulyasiya
(tapiz — qo’l) so’zi, ya’ni «obyekt ustidan biror maqsadda ish olib borish» ma’nosida
ishlatilmoqda. Bunda chaqqonlik mahorat talab qiliyushsh ko’zda tutiladi. Shu
sababli, "manipulyasiya"ni ko’chma ma’noda "odamlar bilan obyekt sifatida
munosabatga kirishish" deb ham tushunish mumkin. 1969 yil Nyu Yorkda chop
qilingan "Zamonaviy sosiologiya lug’ati"da bu haqda "boshqalarga bildirmasdan, asl
maqsadni yashirin tutgan holda boshqalar ustidan hukmronlik qilib, o’zi istagan
xulqatvorni shakllantirish" deyiladi.
Biz uchun muhim jihati shundaki, ushbu vaziyatda shaxs va uning mafkuraviy
immunitetiga ta’sir ko’rsatish jarayoni manipulyasiya tushunchasida aks etadi.
Chunki, "da’vatchi"ning ta’siri birinchidan shaxsga nisbatan zo’rlik kuch
ishlatilmaydi, balki ma’naviy, psixologik xususiyatga ega; ikkinchidan, bu ta’sirda
asl maqsad yashirin qoladi. Shuning uchun ham "islom dini niqobida" degan ibora
44

ishlatiladi; uchinchidan, g’oyaviy manipulyasiya, zimdan ta’sir ko’rsatuvchidan
mahorat va bilimni talab qiladi. Shunday ekan, g’oyaviy manipulyasiyani mafkuraviy
kurash, yot mafkuralar tomonidan qo’llanilayotgan ta’sir texnologiyasining tarkibiy
kismi, deb atash mumkin. Ya’ni manipulyasiya odamni u yoki bu ishni qilishga emas
(targibot va tashviqotdan farqli ), balki shu ishni qilishga xohish, istak uyg’otishga
qiladi.
G’oyaviy manipulyasiya jarayonlari qanday kechadi? Avvalo, g’oyaviy
manipulyator (da’vatchi) ta’sir o’tkazmoqchi bo’lgan odam) tasavvurlarini
o’zgartirishga olib keluvchi bilimlar bera boshlaydi. Natijada, obyekt (shaxs)ning
dunyo qarashida qadriyatlari tizimida da’vatchimanipulyator kutayotgan tartib paydo
bo’ladi va yetakchilik qila boshlaydi. Bu esa shaxsning xulqatvoriga ta’sir ko’rsatadi,
shaxs o’z xarakteridagi o’zgarishlarni sezmaydi va "men to’g’ri yo’l tutayapman,
chunki ...", degan asosga ega bo’lib qoladi 1
.
Shu o’rinda birimchi Prezident Islom Karimovning "80-yillarning oxirida
mamlakatimizda o’zini "do’st", "dindosh", millatdosh qilib ko’rsatib, go’yo islom
dinining sofligi uchun kurashga "da’vat" etuvchi ayrim kimsalar kirib keldi... Juda
"chiroyli da’vat"lar bilan chiqib, ayrim yoshlarni o’ziga mahliyo qilishga erishdi
ham. ... ular din niqobi ostida harakat qilayotgan xalqaro terrorchilik harakatining bir
to’dasi ekani oshkora bo’ldi...", degan fikrlarini eslash o’rinlidir. Bu o’gitlar bizni
nafaqat ogohlikka, balki mafkuraviy kurash maydoniga chorlamoqda.
Jahon tajribasiga nazar tashlasak millatning mafkurasi bir emas, balki bir necha
avlodning umri davomida ishlab chiqilishi va takomilga erishuviga guvoh bo’lishimiz
mumkin. Butun xalqni birlashtiradigan bayroq bo’lmish milliy g’oyani shakllantirish
ahamiyatini ifoda etuvchi fikrlar insoniyat tarixining turli davrlarida bitilgan
bitiklarda ham o’z ifodasini topgan, uning yorqin ifodasini qadimgi Sharq va islom
falsafasining buyuk namoyandalari ijodida ham uchratish mumkin.

45

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, yoshlarda mustahkam mafkuraviy immunitet
shakllanishining psixologik omillarini nazariy tadqiq qilishga bag‘ishlangan
ishlarning bugungi kundagi taqchilligi va tizimlashtirilmaganligi hamda shu bilan
birga dolzarbligini ko‘rsatdi. Dunyodagi ko‘plab ilg‘or psixologiya
namoyondalarining g‘oya va mafkuraga oid qarashlari tadqiq qilinganda, bu jarayon
shaxsning yosh va individual psixologik xususiyatlari, ong usti va ong osti
tizimlarining psixologik himoya mexanizmlari, shaxs sifatlari, qadriyatlar tizimi,
iymon-e’tiqodi, vijdonining shakllanishi, xulqatvorxususiyatlari kabilar inobatga
olinib, shaxsning sog‘lom ijtimoiylashuvi va rivojlanishi uchun o‘rganilishi muhim
bo‘lgan tadqiqot yo‘nalishi ekanligi yana bir bor ta’kidlandi. Prezident Islom
Karimovning “O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asarida ta'kidlaganidek; “XX asr ajoyib ilmiy
kashfiyotlar asri, inson koinot sirlari qo'yniga kirib borayotgan asr, axborot va g'oyat
ulkan texnikaviy imkoniyatlar asri bo'ldi. Shu bilan birga, bu asrning oxiri milliy
qadriyatlarning uyg'onish davri va behuda urushlardan holi bo'lgan milliy
qadriyatlarga o'ziga xos tarzda qaytish davri bo'lib qoldi”.
Mustaqilligimiz sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qatorida milliy hamda
umuminsoniy qadriyatlarimizni ham e'zozlashga, ularga qaytishga, qayta o'rganishga
va amal qilishga imkoniyat tug'ildi. Respublikamiz miqyosida muqaddas
qadamjoylarni qayta tiklashga e'tibor qaratildi. Milliy ta'lim beruvchi madrasalar,
Oliy Islom mahadi faoliyat ko'rsata boshladi. Yurtimiz musulmonlari davlatimiz
tomonidan e'tiqod erkinligini ta'minlashga qaratilgan qulay imkoniyatlardan emin-
erkin foydalana boshladi.
Ba'zan maktab, kasb-hunar ta'lim muassasalari va oliy o'quv yurtlarida
ijtimoiy-siyosiy, ma'naviy-axloqiy mavzularda o'tkaziladigan tadbirlar ko'proq
46

an'anaviy-ma'ruza yoki va'zxonlik shaklida tashkil etiladi. Bunday yig'inlarga yoshlar
majbur bo'lgan holda kiradilar. Bir-birlaridan yoki o'qituvchilaridan: “Kim kelar
ekan, nima haqida gapiradi?”-deb so'raydilar. Hali tadbir boshlanmasdan uning
zerikarli va ortiqcha vaqt sarflash bo'lishiga o'zlarini ishontirishga harakat qiladilar.
O'ta mahoratli ma'ruzachi hayotiy misollar bilan tinglovchilar uchun yangidan yangi
ma'lumot bersalar-da, hammada to'la qoniqish hosil bo'lmasligi mumkin. Shuning
uchun ham bunday uchrashuvlar interfaol metodlardan foydalanib o'tkazilsa, samarali
bo'ladi. Yuqorida ta'kidlaganimizdek, mavzu oldindan e'lon qilib qo'yilsa,
ishtirokchilarning barchalari o'z imkoniyatlari darajasida tayyorgarlik ko'rsalar, har
bir qatnashchining faol fikrlashi ta'minlansa kutilgan natijaga erishish oson va qulay
bo'ladi.
Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan ma'lumotlarga xulosa qilib, shuni
alohida ta'kidlamoqchimizki, biz yashayotgan hozirgi murakkab sharoitda
Vatanimizning har bir fuqarosi fikru-zikrini bir joyga qo'yib, o'z yurtining bugungi
kuni va kelajagi haqida, tinch-osoyishta hayoti va istiqbolli hayotda oila va
Vatan oldidagi burchi haqida mulohaza yuritib yashamoqligi, birinchi Prezidentimiz
Islom Karimovning bir emas, bir necha marotaba qilgan ogohlikka da'vatini bir lahza
ham unutmasliklari zamon talabidir.
47

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
Siyosiy manbalar:
1. O’zbekiston Respublikasining 23.09.2020-y. O’RQ-637-son “Ta’lim to’g’risidagi
qonuni”. Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 21.04.2021-y
2. Karimov I.A Ilm-fan mamlakat taraqqiyotiga xizmat qilsin-T: O’zbekiston, 1996-
yil. 248-264-b.
3. Karimov I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q-T: O’zbekiston, 1998-yil. 31-bet
4. Karimov I.A Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat
qilsin-T:O’zbekiston, 1998-yil.30-bet.
5. Mirziyoyev Sh.M. “Yangi O’zbekiston” jurnali, 1-son, 2019-yil.
Asosiy adabiyotlar:
6. Respublika “Ma'naviyat va ma'rifat jamoatchilik markazini tuzish
to'g'risida”.O'zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning 1994
yil, 23 aprel` Farmoni.
7. “Toshkent Islom unversitetini tashkil etish to'g'risida”. O'zbekiston Respublikasi
birinchi Prezidenti Islom Karimovning 1999 yil 7 aprel' farmoni.
8. “Ma'naviy va ma'rifiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish va uning
samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to'g'risida” O'zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 iyul Qarori
9. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. Toshkent. “O'qituvchi” 1992..
10. Alimova D.A., Golovanov A. A. O'zbekiston mustabid tuzum davrida: siyosiy va
mafkuraviy tazyiq oqibatlari (1917-1990) Toshkent, “O'zbekiston”, 2000.
11. Boboev X, Do'stjonov T., Xasanov S. “Avesto”Sharq xalqlarining bebaxo
yodgorligi.Toshkent 2004.
12. R.A.Mavlonova, N.H.Rahmonqulova va boshqalar “Umumiy pedagogika” . T.:
“Fan va texnologiya” nashriyoti. 2018 yil.
48

13. R. Safarova va boshqalar darsligi 1-sinf ―Alifbe ―Ma‘naviyat nashriyoti –‖ ‖
2019 y
14. Safarova R, Shermatov L. Pedagogikaning taraqqiyot yo li. // “Xalq ta limi”
ʻ ʼ
jurnali, 2002, 2-son. –14-b.
15. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
16.O’zbekistonda boshlang’ich ta’limning tarixiy rivojlanishidagi uzviylik
va uzluksizlik muammolari. Uzluksiz ta’lim, 2010. – №3, 11-16-betlar.
17.XXI asr pedagogikasining dolzarb vazifalari. //Xalq ta’limi, 2007. – №2, 4-7-
betlar. O‘qituvchi”, 2007
18.«Xalq ta’limi» jurnali. 2004 yil №2, I.Ismatov, 94-95 betlar.
Elektron ta’lim resurslari:
1.www:ziyo.uz.
2.www:pedagog.uz
3.www:samdu.uz
49

Milliy qadriyatlar asosida talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirish MUNDARIJA Kirish ..........................................................................................3 1-BOB. MILLIY QADRIYATLAR ASOSIDA TALABALARNING MAFKURAVIY IMMUNITETINI SHAKLLANTIRISH NAZARIY MASALALARI. 1.1. Talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishni nazariy asoslari…………………………………………………………………………. 6 1.2. Mafkuraviy immunitet tushunchasining mazmun-mohiyati…………………. 14 1.3. Talabalarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishda siyosiy-huquqiy yetuklik va g'oyaviy kurashchanlik............................................................................. 19 2-BOB. TALABA YOSHLARDA MILLIY G‘OYA VA MAFKURAVIY IMMUNITETNI SHAKLLANTIRISHDA PSIXOLOGIK PEDAGOGIK YONDASHUVLAR. 2.1 Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirihda ta'lim-tarbiyaning o'rni.... 27 2.2 Yoshlarda mafkuraviy immunitetni shakllantirishning zamonaviy usullari………………………………………………………………………………. 38 Xulosa ........................................................................................................................47 Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati.........................................................................49 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz mustaqillikga erishgandan so'ng, ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan milliy qadriyatlarni tiklash, unutilgan an`analarini keng ommalashtirish va ularni chuqur o'rganish uchun zarur sharoitlar yaratildi. Zero, O'zbekiston xalqining qadimgi urf-odat, an`ana va marosimlarga alohida e'tibor berishi ma'naviy tiklanish jarayoni jadal kechayotgan hozirgi kunning mahim dolzarb muammolardan biridir. Chunki, talabalarni yangicha ruhda tarbiyalash, ularning ongiga milliy mustaqillik g'oyalarni chuqurroq singdirish, ajdodlarimiz yaratgan qadriyatlar mohiyatini keng targ'ib qilishda, an`ana va marosimlar mohiyatini anglash, ularni, ayniqsa talabalarga chuqurroq tushuntirish, milliy istiqlol mafkurasini yoshlar orasiga yoyishning ta'sirchan vositalaridan biri xisoblanadi. Ma'lumki, milliy qadriyatlar azaldan inson ma'naviyatining tarkibiy qismi sifatida odamzodning yuksak ideallarini o'zida mujassam etgan. «Ayniqsa, ko'p asrlar mobaynida xalqimiz qalbidan chuqur joy olib, hayot ma'nosini anglash, milliy madaniyatimiz va turmush tarzimizni, dinimizni, urf-odat va an'analarimizni bezavol saqlashda muqaddas qadriyatlarimiz qudratli omil bo'lib kelganligini alohida ta'kidlash joiz». Milliy qadriyatlarni tiklash asosida talabalarning mafkuraviy immunitetini shakllantirish, ularni o'rganish va targ'ib qilish, yoshlar ma'naviy madaniyati rivojiga qanday yo'llar bilan ta'sir etishni tadqiq etish bugungi kunning muhim vazifalardan biridir. Mavzuning o'rganilish darajasining qiyosiy tahlili. Yoshlar ma'naviyati masalasi jamiyat taraqqiyotining ilk davrlaridan boshlab, insoniyat oldida turgan muhim yo'nalishlardan bo'lgan. Zero, qadimgi dunyo faylasuflaridan tortib, hozirgi davr tadqiqotchilarigacha umuman insoniyat tarbiyasi, xususan, yoshlar kamoloti haqida tadqiqotlar o'tkazib, bu masalaga salmoqli hissa qo'shib kelmoqdalar. Qadimgi xitoy mutafakkuri Konfutsiy, yunon faylasuflari Demokrit, Platon, Gerodot, Aristotel va boshqalar shaxs kamoloti jamiyat taraqqiyoti uchun muhim masala deb qaraganlar. Jumladan, Aristotel nuqtai nazariga ko'ra jamiyat taraqqiyoti uchun ijtimoiy-iqtisodiy 2

o'zgarishlar qanchalik ahamiyatli bo'lsa, fuqarolarning tarbiyasi ham undan kam emas. Markaziy Osiyolik allomalar Ibn Sino, A.R.Beruniy, A.N.Forobiy, Marg'iloniy, Imom Buxoriy, Abu Abdurahmon Nasoiy, Hakim Termiziy, Ahmad Yassaviy, Pahlavon Mahmud, A.Navoiy, XX asr boshlarida Munavvar Qori Abdurashidxon o'g'li, M.Behbudiy, A.Fitrat, A.Avloniy, S.Ayniy va boshqa ma'naviyat va ma'rifat sohiblari yoshlar ongiga ma'rifat, madaniyat, milliy urf-odat, milliylik xususiyatlarini singdirishga harakat qilganlar. Bitiruv loyihaviy ishning maqsadi . Talabalarning ma'naviy madaniyatini shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlarning o'rnini, mafkuraviy immunitetlarini shakllantirish va rivojlantirish masalalarini ijtimoiy pedagogik xususyatlari. Bitiruv loyihaviy ishning vazifalari: - Milliy qadriyatlar tushunchasi va uning inson kamolotidagi g'oyaviy, tarbiyaviy ahamiyati tahlil etish; - Talabalarning ma'naviy madaniyatning shakllanishiga ma'naviy-madaniy merosning o'rnini ilmiy asoslash; - Ma'naviy madaniyatning shakllanishida milliy urf-odatlar va qadriyatlarning o'rni aniqlash; - Shaxs ma'naviy madaniyatini shakllantirishda milliy va milliy qadriyatlarning uyg'unligi ko'rsatish; - Talabalarda milliy va ma'naviy qadriyatlar asosida mafkuraviy immunitetini kuchaytirish xususiyatlari. Bitiruv loyihaviy ishning ob'ekti : Talabalarning ma'naviy madaniyatini, qadriyatlarni shakllantirish, mafkuraviy immunitetini kuchaytirish, ijtimoiy, ma'naviy, g'oyaviy-mafkuraviy jihatdan tahlil qilish Bitiruv loyihaviy ishning predmeti : milliy va umuminsoniy qadriyatlarning talabalar ma'naviy madaniyatiga ta'sirining umumiy va o'ziga xos xususiyatlarini aniqlashdan iboratdir. 3

Bitiruv loyihaviy ishda ko'tarilgan masalalarni yoritishda ilmiy bilishning ob'ektivlik, vorisiylik, tarixiylik va mantiqiylik, qiyosiy va tizimli tahlil kabi metodlariga tayanildi. Shuningdek, birinchi prezident Islom Karimovning muammoga oid fikrlari, nazariy xulosalari, mamlakatimiz olimlarining monografiyalari materiallari, ma'naviy madaniyatga aloqador ilmiy tadqiqotlar nazariy asos sifatida xizmat qildi. Bitiruv loyihaviy ishning yangiligi: -Talabalar ma'naviy madaniyati shakllanishining ijtimoiy-tarixiy, falsafiy, milliy va axloqiy ildizlari ilmiy asoslanganligi; -“shaxs ma'naviyati”, “milliy va umum insoniy qadriyatlar”, “islomiy qadriyatlar” haqidagi fikr va qarashlar o'rganilib, qiyosiy tahlil qilindi; -Talabalarning qadriyatlar bo'yicha olgan bilimlarini rivojlantirish asosida mafkuraviy immunitetini shakllantirishi yoritilgan, -milliy mentallitetimiz asosida talabalar ma'naviy madaniyatini shakllantirishda manfaat, ehtiyoj hamda islomiy qadriyatlarning o'zaro ta'siri asoslab berilgan. Tadqiqot ishining tarkibiy tuzilishi: kirish, ikki bob, beshta paragraf , xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4

1-BOB. MILLIY QADRIYATLAR ASOSIDA TALABALARNING MAFKURAVIY IMMUNITETINI SHAKLLANTIRISH NAZARIY MASALALARI 1.1. Talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirishni nazariy asoslari. Mamlakatimiz mustaqillikka erishganidan so'ng fuqarolarni yangi yo'ldan boshlab borish, ularning qarashlari va orzu-umidlarini, maqsadlarini bir yo'nalishga burib, kuchlarni uyg'unlashtirish uchun yagona g'oyaviy qurol zarur edi. Shu bilan birga istiqlolning dastlabki yillarida uzoq davr hukmronlik qilgan kommunistik mafkuradan voz kechish, undan xalos bo'lish lozim edi. Istiqlolning dastlabki kunlaridanoq Yurtboshimiz xalqimiz ongiga mustaqillik g'oyalarini singdirish, fuqarolarda yangicha tafakkur va dunyoqarashni singdirishga alohida e'tibor bera boshladi. 1992 yil 2 iyulda O'zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining X-sessiyasida I.Karimov shunday degan edi: “Bugungi kunda xalqni yakdil qiladigan ishlar va g'oyalar oz emas. Ularning ichida eng ulug'i, eng olijanobi- O'zbekiston Respublikasining mustaqilligini ta'minlash. Ana shu maqsad, ana shu g'oya atrofida birlashsak, aslo xor bo'lmaymiz” . 90-yillarning boshlarida mamlakatda vujudga kelgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy qiyinchiliklar ma'lum muddat xalqimiz ruhiyatiga salbiy ta'sir qildi. Mamlakatimiz siyosiy rahbariyati oldida bir tomondan o'sha qiyinchiliklarni bartaraf etish, boshqa tomondan kishilar ruhiyatini ko'tarish, mavjud bo'htonlarni yo'qotish vazifasi turardi. 1993 yilning 23 aprelida I.Karimov bir guruh adiblar bilan uchrashdi. 1993 yil 6 mayda Oliy Kengashning XII – sessiyasida esa mafkurasiz, aniq yo'nalishga ega bo'lgan g'oyalarsiz taraqqiyot bo'lmasligi alohida ta'kidlandi va istiqlol, milliy istiqlol mafkurasini yaratish vazifasi qo'yildi. Xo'sh mafkurasizlik nimaga olib keladi: 5

Milliy qadriyatlar asosida talaba yoshlarning mafkuraviy immunitetini shakllantirish

12.08.2023

0

79.78515625 KB

Похожие