logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI

MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

829.5 KB
Скачать
MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI M U N D A R I J A: KIRISH..................................................................................................................... I BOB . MUSTAQILLIK ARAFASIDA QASHQADARYO VILOYATINING DEMOGRAFIK HOLATI. 1.1. XX asr 80-yillar oxirida Qashqadaryo vohasi aholisi demografiyasi............................................................................................. 1.2. Mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti... II BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATINING DEMOGRAFIYASI: DINAMIKA, O‘ZGARISHLAR VA MUAMMOLAR. 2.1. 1990-2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi tahlili...……. 2.2. Viloyat demografiyasidagi o‘zgarishlar va xususiyatlari............................. III BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLSINING O‘SISH DINAMIKASI, MEHNAT RESURSLARI VA AHOLI BANDLIGI. 3.1. Qashqadaryo viloyati aholisi o‘sishishining hududlar bo‘yicha tahlili . .................................................................................................. 3.2. SHahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari.............................. XULOSA..................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI................ 1 KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbdigi. Jamiyat va davlat taraqqiyotida demografik jarayonlar muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotida innovatsion tendensiyalarning ta’siri ortib borishi bilan jamiyatimizdagi demografik o‘zgarishlarning ahamiyati yil sayin kuchaymoqda. Bu jarayon, avvalambor, mamlakatimiz aholisi miqdorining yuqori sur’atlar bilan oshib borayotganligiga bog‘liqdir. Demografik jarayonlar, birinchi navbatda, ijtimoiy-mehnat sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatib, milliy iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi. SHu nuqtai nazardan, respublika alohida viloyatlari misolida demografik o‘zgarishlarni tahlil qilish fan sohasida muhim ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib, bu xududlarning tarixiy rivojlanishi, o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoiti, ijtimoiy- iqtisodiy va demografik salohiyati, xududiy tarkibi, aholi joylashuvidagi turli shakllarning mavjudligi kabi xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. SHu o‘rinda, Prezidentimiz SH.M.Mirziyoevning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz bo‘ladi: “Oldimizga qo‘yilgan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai zarur. Xususan, milliy o‘zligimizni anglash, vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim” 1 . 1990-2021 yillarda Qashqadaryo viloyatining demografiyasi: dinamika, o‘zgarishlar va muammolari, Qashqadaryo viloyatining respublika ijtimoiy- iqtisodiy hayotidagi ko‘rsatkichlari, aholi bandligi kabi masalalarning tarixiy tahlil qilinishi bilan belgilanadi. tortilmagan va bu holat mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018 йил, 28 декабрь. 2 strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni, 2019 yil 10 yanvardagi “Urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5623-son Farmoni, 2018 yil 2 fevraldagi “2018-2022 yillarda aholi punktlarini bosh rejalar bilan ta’minlash, loyiha tashkilotlari faoliyatini yaxshilash, shuningdek, shaharsozlik sohasida mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3502-son Qarori, 2018 yil 29 martdagi “Qashqadaryo viloyatida kichik sanoat zonalarini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3635-son Qarorida va sohani rivojlantirishga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga mazkur dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning ob’ekti Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatidagi demografik holati tarixi hisoblanadi. Tadqiqotning predmetini Qashqadaryo viloyatidagi demografik o‘zgarishlar va muammolarning tahlili tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi Qashqadaryo viloyatidagi demografik holat o‘rganish, tahlil etish ining muhim bir tarmog‘iga aylanishi hamda uning rivojlanishini tadqiqot shaklida amalga oshirish hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari: - XX asr 80-yillarda Qashqadaryo vohasi aholisi demografiyasi holatini o‘rganish; - Mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini tahlil etish; - 1990-2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi yoritish; - viloyat demografiyasidagi o‘zgarishlar va xususiyatlarga aniqlik kiritish; - Qashqadaryo viloyati aholisi o‘sishishining hududlar kesimida o‘rganish; - shahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari holatini yoritib berish; Ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 3 - mustaqillik arafasida, ya’ni 80-yillar oxirida Qashqadaryo vohasi demografiyasi, xususan aholisi milliy va ijtimoiy tarkibidagi o’zgarishlar, shuningdek mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti muammolari o‘rganilib, viloyat aholisining sobiq Ittifoq davrida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolari yoritib berildi va shuningdek, istiqlol yillarida viloyatda ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarning aholi demografik holatiga ko‘rsatgan ta’siri ochib berildi. - 1990-2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi demografiyadagi o‘zgarishlar va xususiyatlarga bog‘langan bo‘lib, ko‘zdan kechirilayotgan davrda voha demografiyasi respublikaning boshqa hududlaridan aholining o‘sish surati, tug‘ilish va o‘limning kamayishi, farzand ko‘rish ketma-ketligini qisqarishi, aholi zichligi va joylashuvidagi o‘zgarishlar, shahar aholisining o‘sishi qishloq aholisiga nisbatan sekinlashuvi, migratsiyaning faollashuvi kabilar bilan izohlanganligi aniqlandi; - Qashqadaryo viloyatining respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichi tahlil etildi hamda shahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari to‘g‘risda ma’lumotlar aniqlandi. Olingan xulosalar Qashqadaryo viloyatining muammolaridan biri ishchi kuchlarining migratsiyasi, ayollar, yoshlarning bandligi (asosan qishloq xo‘jaligida va sanoatda tarmoqlari) ekanligi dalillandi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. O‘zbekistonda, shu jumladan, Qashqadaryo viloyatida demografiya va urbanizatsiya tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi guruhga sovet davrida yaratilgan asarlar bo‘lib, bunday adabiyotlarga M. Qoraxonov, O.B. Otamirzaev, N.M. Fayziev, I. Mullajonov, va boshqalarning asarlarini alohida qayd etish mumkin 2 . Ushbu izlanishlar d emografiya masalalari 2 Караханов М.К. Некапиталистический путь развития и проблемы народонаселения. – Т а шкент: Фан, 1983. ; Мулляджанов И.Р. Демографическое развитие У збекской ССР. – Ташкент: Узбекистан , 19 83 ; Ўша муаллиф. Ўзбекистон аҳолиси юз йил ичида. – Тошкент: Ўзбекистон, 196; Ўша муаллиф. Народонаселение Узбекской ССР (Социально-экономический очерк). –Ташкент: Узбекистан, 1967; Файзиев Н. Ўзбекистон янги шаҳарларининг аҳолиси. –Тошкент: Фан, 1964; Тухтаев Э.С. Социально-экономические проблемы повышения уровня жизни сельского населения УзССР. –Ташкент: Фан, 1990. 4 batafsil tahlil etilgan. Jumladan, shular sirasiga E.Ahmedov va N.Fayzievlarning “O‘zbekiston aholisi” monografiyasi, o‘sha davrda O‘zbekistonda iqtisodiy hayoti va aholining ijtimoiy turmush masalalari I. Mullaja novlarning ilmiy tadqiqotlarida o‘z ifodasini topgan 3 . Yuqorida tilga olingan olimlar asarlarining ilmiy qiymatini inkor etmagan holda, mazkur asarlarda ko‘zdan kechirilayotgan davrda respublika va Qashqadaryo viloyati aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, xususan demografiyasi bilan bog‘liq ma’lumotlarga aniqlik kiritilganligini ta’kidlash lozim. Ikkinchi guruh adabiyotlariga mustaqillik yillarida demografik jarayonlariga yangicha nazariy-metodologik asoslarda yaratilgan tarixshunoslik izlanishlari kiradi. Jumladan, respublikada mustaqillik arafasida sobiq Ittifoq davrida ijtimoiy- iqtisodiy ahvol hamda istiqolol yillarida Qashqadaryo viloyatida aholi, demografiyaning xos xususiyatlari, ijtimiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishi tahlilari bir qator ilmiy tadqiqotlarda o‘z aksini topgan. SHular jumlasiga O. Otamirzaev, V. Gentshke, R.H. Murtazaeva, X.YUnusova, N. O‘roqova, K. Xomitov va boshqalarning ishlari hamda hamualliflikda yaratilgan kitoblar kirgan bo‘lib, ularda asosan demografiya jarayonlar, aholi milliy tarkibi, xududlarning iqtisodiy o‘sishi, ijtimoiy, aholi bandligi masalalariga oid ma’lumotlar yoritilgan 4 . Tadqiqotning manbaviy asosi sifatida shuningdek, viloyat arxivi va statistika hujjatlari muhim rol o‘ynadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiyada tarixiy tadqiqotlar olib borishning davriylik, ilmiy-tanqidiy tahlil , tarixiylik va ilmiylik hamda izchillik uslublari dan foydalanildi. Arxiv manbalari va a maliy 3 Аҳмедов Э., Файзиев Н. Ўзбекистон аҳолиси. Справочник. –Тошкент: Ўзбекистон, 1967; Муллажонов И. Ўзбекистон аҳолиси. –Тошкент: Ўзбекистон. 1974. Ўша муаллиф. Демографическое развитие Узбекской ССР. –Ташкент, 1983. 4 Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р.Х. Узбекистан многонациональный: историко-демографический аспект. – Ташкент: Медицинская литература им. А.А.Ибн Сина, 1998; Ўзбекистоннинг янги тарихи. Мустақил Ўзбекистон тарихи. 3-китоб. – Тошкент: Шарқ, 2000 ; Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р., Салиев А. Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана. –Ташкент: Университет , 2002; Юнусова Х.Э. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Тошкент: Zar qalam, 2005; Ўзбекистон тарихи (1917-1991 yillar). Маъсул мухаррирлар Р.Абдуллаев, М. Рахимов, Қ. Раджабов. – Т.: Ўзбекистон, 2019; 5 ma’lumotlarni qayta ishlash va tizimlashtirish , statistik tahlil usulida tadqiqotlar olib borildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati shundaki, demografik jarayonlarni o‘rganish, rivojlantirish va uning o‘ziga xos jihatlarini aniqlash, me’yoriy-huquqiy bazasini takomillashtirish, shahar tarixini o‘rganishga oid nazariy xulosalar hamda uslubiy yondashuvlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Ishning amaliy ahamiyati O‘zbekistonda tarix fani va uning tarkibiy qismi hisoblangan demorafik jarayonining rivojlanishiga bevosita bog‘liqligi bilan belgilanadi. Dissertatsiyadagi umumlashgan nazariy xulosalardan O‘zbekiston oliy o‘quv yurtlarining o‘quv jarayonida, shuningdek, O‘zbekiston tarixi darsligi bo‘yicha o‘quv qo‘llanmalar yozilganda, tarix yo‘nalishi talabalariga maxsus kurs, seminar mashg‘ulotlarini o‘tkazishda amaliy jihatdan foydalanish mumkin.. Ish tuzilmasining tavsifi. Mazkur dissertatsiya kirish, uch bob va olti fasl, xulosa, foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati hamda ilova qismlaridan tashkil topgan bo‘lib, tadqiqot qismi ... sahifadan iborat. 6 I-BOB. MUSTAQILLIK ARAFASIDA QASHQADARYO VILOYATINING DEMOGRAFIK HOLATI. 1.1. XX asr 80-yillar oxir ida Qashqadaryo vohasi aholisi demografiyasi . XX asr 80-yillarida O‘zbekistonda demografik vaziyat tobora murakkablashib, respublikada aholining o‘sish sur’atlari umumittifoq sur’atlariga qaraganda uch barobardandan ziyod yuqori bo‘lgan. Ma’lumki, sobiq ittifoq parchalanishi arafasida O‘zbekistonda yashayotgan ko‘pgina millatlarning tarixiy vatanlariga qaytib ko‘chib ketishi jarayoni kuchaya boshlagan edi. Mustaqillikning dastlabki yillarida ham bu jarayonning jadalligi natijasida aholining migratsiya harakatlari ko‘rsatkichlari yuqori darajada saqlanib turdi. Bu o‘z navbatida, respublikada singari, viloyatda aholining milliy va ijtimoiy tarkibiga ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Bu davrda aholining ma’lum bir hududga kirib kelishi yoki chiqib ketishi joylardagi aholi sonining o‘sishi dinamikasiga, aholini ish bilan ta’minlash darajasiga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. SHu bilan birgalikda, viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy sharoiti aholi migratsiya ko‘rsatkichlarini belgilab beruvchi omillardan biri bo‘ldi. Xususan, 1970 yilning ikkinchi yarmidan boshlab, yangi yo‘nalish, ya’ni aholining respublikadan ko‘chib ketishi kuzatila boshlandi. Ushbu jarayon yildan- yilga ko‘paya borib, 1990 yilda o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi. O‘sha yili davlat organlari tomonidan rasmiy ravishda qayd qilingan migratsiyaning manfiy qoldig‘i 140 ming kishini tashkil qildi. Keyingi yillarda esa u asta-sekin kamayib bordi. 1999 yil bundan mustasno bo‘lib, migratsiyaning manfiy qoldig‘i keskin ko‘tarilib ketdi. O‘zbekistonda o‘tgan asr 80-yillari oxirigacha sovet Ittifoqi respublikalari o‘rtasida migratsiya aloqalari normal holatda edi. CHet mamlakatlar bilan migratsiya aloqalari juda oz edi. Ushbu yillarda respublikadan o‘rtacha yiliga 100-150 ming odam ko‘chib ketardi va shuncha odam ko‘chib kelardi. Migratsiya jarayonidagi katta o‘zgarish 1989-1990 yillarda ro‘y berdi 5 . 5 Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси жорий архиви. 7 Ushbu ikki yil ichida O‘zbekistondan rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, 400 mln. ga yaqin odam ko‘chib keldi, migratsiyaning manfiy qoldig‘i esa –233,7 ming kishini, shu jumladan, xorijiy mamlakatlar bilan –34,1 ming kishini tashkil qildi. SSSR parchalangandan keyin, O‘zbekistonda migratsiya jarayoni butunlay o‘zgardi. O‘zbekistondan rusiyzabon va boshqa millatlarning ko‘chib ketishi, aksincha O‘zbekistonga qo‘shni respublikadan o‘zbeklarning ko‘chib kelish tendensiyasi kuchaya boshladi. Hozirgi kundagi tashqi migratsiyaning manfiy qoldig‘ini asosan Evropa millatlariga xos bo‘lgan aholi tashkil qilmoqda. Masalan, 1991-1999 yillarda O‘zbekiston shahar aholi manzilgohlaridan 356,8 ming ruslar, 32,3 ming ukrainlar, 55,5 ming yahudiylar, 22,6 ming nemislar 108,0 ming tatarlar ko‘chib ketishdi. Respublikamizdan 1990-2003 yillarda jami 1,5 mln. kishi ko‘chib ketdi, 500 ming kishi ko‘chib keldi 6 . Ma’lumki, sobiq ittifoq parchalanishi arafasida O‘zbekistonda yashayotgan ko‘pgina millatlarning tarixiy vatanlariga qaytib ko‘chib ketishi jarayoni kuchaya boshlagan edi. Mustaqillikning dastlabki yillarida ham bu jarayonning jadalligi natijasida aholining migratsiya harakatlari ko‘rsatkichlari yuqori darajada saqlanib turdi. YUqori migratsion jadallik butun respublika bo‘yicha 1991-1994 yillar davomida yuz berib turdi. Bu davrda O‘zbekistonga ko‘chib keluvchilar ham, ko‘chib ketuvchilar ham ko‘p bo‘lgan. Masalan, 1991-1994 yillar davomida mamlakatimizda har yili 600 ming kishi atrofida o‘z yashash joyini o‘zgartirib turganlar. Bunda rusiy zabon millatlar o‘z tarixiy vatanlariga ko‘chib ketgan bo‘lsalar, O‘zbekistondan tashqarida yashayotgan o‘zbeklar o‘z vataniga qaytib kelganlar. Huddi shunday Qashqadaryo viloyatida yashayotgan turkmanlar va tojiklar Tojikiston va Turkmaniston davlatlariga ko‘chib o‘tgan bo‘lsalar, boshqa joylarda yashayotgan o‘zbeklar o‘z yurtlariga qaytib kelganlar. 1991-1999 yillarda O‘zbekiston shahar aholi manzilgohlaridan 356,8 ming ruslar, 32,3 ming ukrainlar, 55,5 ming yahudiylar, 22,6 ming nemislar 108,0 6 Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси жорий архиви. 8 ming tatarlar ko‘chib ketishdi. Respublikamizdan 1990-2003 yillarda jami 1,5 mln. kishi ko‘chib ketdi, 500 ming kishi ko‘chib keldi 7 . Migratsiya aylanmasi, ya’ni ko‘chib keluvchilar va ko‘chib ketuvchilar yig‘indisi 1993 yilgacha Qashqadaryoda har yili 60-80 ming kishi atrofida bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi yillarda bu ko‘rsatkich 50 ming kishidan oshmadi 8 . Viloyatda ko‘chib yurishlar eng yuqori bo‘lgan davrlarda (1991-1993), bu jarayonda har yili 20-30 ming qatnashgan edi, keyingi yillarda ko‘chib yuruvchilar soni 20 ming kishi atrofida bo‘ldi. Qashqadaryo viloyatida 1991-yilda 1 mln 759,6 ming kishi yashagan bo‘lsa, 1994-yilga kelib 1 mln 917,9 ming kishi aholi hisobiga ko‘payganini misol qilishimiz mumkin 9 . Bu ko‘rsatkichlar viloyat markazlari Qarshi shahrida 1991-yilda 179,4 ming kishi va SHahrisabz shahrida 65,0 ming kishi yashagan bo‘lsa, 1994-yilda Qarshi shahrida 192,2 ming kishi, SHahrisabz shahrida 97,7 ming kishi aholi ko‘payishi va ko‘chib kelishi hisobiga ko‘paygan 10 . Keyingi yillarda mahalliy millat vakillari tomonidan amalga oshirilayotgan migratsiya ham Qashqadaryo viloyatidagi migratsiya jarayonlarining asosiy omiliga aylangan. Viloyat aholisining migratsiyada ishtirokini quyidagi qiyosiy jadvalda kuzatish mumkin. 1-jadval. Qashqadaryo viloyati aholisining migratsiyada ishtiroki 11 . Xudud nomlanishi 2010 yil 2020 yil Ko‘chi b kelgan lar Ko‘chib ketganla r Migrats iya qoldig‘i Ko‘chib kelgan lar Ko‘chib ketganlar Migratsiy a qoldig‘i Viloyatda 10 07 7 10894 -817 9425 30869 -21444 7 Парманов Ф.Я. Миграция жараёнларини бошқаришда инсон омили. // Социология фанлари номзоди …. диссертация автореферати. – Т., 2012.- Б. 12. 8 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси архиви. 1998 й . 9 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси архиви. 1998 й . 10 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси архиви. 1998 й . 11 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси жорий архиви. 2020 й. 9 Qarshi sh. 1 935 1181 754 1910 3272 -1362 SHahrisabz sh. 319 1379 -1060 tumanlar: G‘uzor 104 514 -410 337 1077 -700 Dehqonobod 539 68 -129 219 1011 -792 Qamashi 836 782 54 346 3162 - 2816 Qarshi t 1 494 654 840 1764 1590 174 Koson 465 577 -112 476 1101 -625 Kitob 915 962 -47 522 3786 -3264 Mirishkor 520 359 161 294 582 -288 Muborak 377 491 -114 241 556 -315 Nishon 1 088 736 352 833 1403 -570 Kasbi 60 602 -542 360 835 -475 CHiroqchi 401 743 -342 264 3167 -2903 SHahrisabz t 1 113 1352 -239 843 3847 -3004 YAkkabog‘ 230 643 -413 96 4101 -3405 Jadvaldan ko‘rinib to‘ribdiki, 2010 yilda Qarsha shahri, Qamashi, Qarshi, Mirishkor, Nishon tumanlarida ko‘chib kelganlar ko‘chib ketganalarga nisbatan musbat nisbatda. 2020 yilga kelganda faqat Qarshi tumanida ko‘chib kelganlar musbat nisbatda qolgan barcha tumanlarda ko‘chib ketuvchilar ko‘proqni tashkil qiladi 12 . Tadqiq etilayotgan davrda barcha hududlarda bo‘lgani kabi Qashqadaryo viloyatida ham qishloqdan shaharga tomon harakti doimiy amalga oshgan. Natijada barcha yillarda qishloq aholisining migratsiya qoldig‘i manfiy tusga ega bo‘lgan. 12 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси жорий архиви. 2020 й . 10 Bu holat qishloq aholisining ijtimoiy tarkibi, madaniy darajasi, bilim saviyasiga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatgan. Qashqadaryo vohasida aholi sonining ko‘payishida migratsion jarayonlar ham sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Agar 1989 yilda aholining 85 % ni o‘zbeklar tashkil qilgan bo‘lsa, 1995 yilga kelib 91% ni o‘zbeklar tashkil qilgan. Bu jarayonni mustaqillikning dastlabki vaqtlaridagi a h oli migratsiyasi bilan izohlash mumkin 13 . Chunki, Respublika mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda tub joy aholisi bo‘lmagan millat vakillarining o‘z vatanlariga qaytishi, o‘tish davri qiyinchiliklarining ayniqsa, shahar joylarda sezilarli bo‘lganli, tug‘ilish va tabiiy ko‘payish sur’atlarining tushib borishi mamlakat umumiy urbanizatsiya darajasining pasayishiga olib keldi. Ushbu holat Janubiy O‘zbekiston shaharlarida ham kuzatildi, biroq u Toshkent va Farg‘ona iqtisodiy rayonlaridagi kabi keskin ko‘rinishga ega bo‘lmadi. Bunga tahlil qilinayotgan mintaqada yuqoridagi iqtisodiy rayonlardagi singari yirik sanoat shaharlarining (manfiy migratsiya saldosi natijasida Angren, CHirchiq, Olmaliq va boshqa shaharlarda aholi soni kamaygan) deyarli yo‘qligi hamda tabiiy ko‘payish jarayonlarining mamlakat o‘rtacha darajasidan ancha baland ekanligi sabab bo‘lgan. 2 - jadval Qashqadaryo viloyati shaharlari aholisining tadrijiy o‘zgarishlari (1989- 2009 yy 14 ). T  r. SHaharlar Aholi soni (ming kishi) O‘sish sur’ati 1989 yilga nisb. 2009 y. % da O‘rtacha yillik ko‘payishi % da1989 y. 2009 y. Qashqadaryo viloyati 391.9 580.4 148.1 2.10 1 Qarshi 154.7 223.1 144.2 2.05 2 Beshkent 11.5 16.8 146.1 2.00 13 Ўзбекистон Республикаси.Энциклопедия. М.Аминов ва бошқалар.-Т.1997й. 650-б 14 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси жорий архиви. 20 10 й . 11 3 Koson 40.7 60.5 148.6 2.10 4 Kitob 28.6 38.0 132.8 1.50 5 Muborak 19.9 24.8 124.6 1.15 6 Talimarjon 6.7 8.8 131.3 1.45 7 Chiroqchi 13.3 20.7 155.6 2.50 8 Shaxrisabz 52.5 92.7 176.6 3.20 9 Yakkabog‘ 17.2 23.9 139.0 1.85 10 Yangi-Nishon 7.5 11.7 156.0 2.50 11 Qamashi 22.3 35.8 160.5 2.65 12 G‘uzor 17.0 23.6 138.8 1.75 Ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, o‘tgan yillar davomida SHaxrisabz, YAngi-Nishon, CHiroqchi, Qamashi, shaharlarida aholining o‘sish sur’ati mintaqa darajasidan yuqori bo‘lgan. SHundan SHaxrisabz shahri asosan mexanik ko‘payish (yaqinida joylashgan temir yo‘l stansiyasi shaharchalari va shahar atrofi hududlarining qo‘shib yuborilishi) hisobiga, qolganlarida esa tabiiy ko‘payish jarayonining qishloq joylarga xos kechganligi sabab bo‘lgan. Aholi o‘sishi mintaqa o‘rtacha ko‘rsatkichiga yaqin bo‘lgan guruh qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlashga ixtisoslashgan Beshkent, Koson, YAkkabog‘, G‘uzor va ko‘p funksiyali Qarshi shaharlaridan iborat. SHu o‘rinda Qarshi shahrida migratsiya jarayonlarining faol kechganligi (ya’ni rusiyzabon aholining ko‘chib ketishi hamda bo‘shab qolgan uy-joylarga shahar atrofi qishloqlarida yashovchi aholining ko‘chib kelishi) uning mazkur toifa shaharlari qatorida qayd etilishiga sabab bo‘ldi. Muborak, Talimarjon singari sanoat shaharlaridagi migratsiya jarayonlarining manfiy ko‘rsatkichga ega ekanligi, ularni mintaqada aholi o‘sish darajasi bo‘yicha eng oxirgi o‘rinlarni band qilishiga olib keldi 15 . 15 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси жорий архиви. 20 10 й . 12 Lekin, 1992-1993 yillarda qo‘shni Tojikistondagi fuqorolar urushi natijasida, viloyatning G‘uzor, Nishon va Qamashi tumanlariga 12000 yaqin aholining ko‘chib kelishi kuzatildi. Ular asosan, G‘uzor tumanining SHerali, Batosh qishloqlariga, Nishon tumanining SHirinobod, 23 savxoz qishloqlariga, Qamashi tumanining Qamay qishloqlariga kelib joylashgan 16 . Ushub fuqorolar 2000 yilgacha eski fuqorolik pasport bilan istiqomat qilishgan. 2010 yildan boshlab ularga fuqoroligi bo‘lmagan shaxslarga beriladigan pasport berila boshlandi. 2016 yildan boshlab ularga O‘zbekiston Respublikasining fuqorolik pasporti berila boshlandi. 1998 yilda Qashqadaryo viloyati shaharlariga ko‘rilayotgan yilda jami 4288 kishi (shaharlardan 1678, qishloqlardan 2610 kishi) ko‘chib kelgan holda, 5248 kishi (shaharlardan 3442, qishloqlardan 1806 kishi) ko‘chib ketgan, migratsiya qoldig‘i – 960 kishiga to‘g‘ri kelgan. Demak, mintaqa salbiy migratsiya saldosi (- 944) to‘laligicha Qashqadaryo viloyati hisobidan shakllangan bo‘lib, Surxondaryoda bu holat ijobiy ko‘rinishga ega bo‘lgan. Bu asosan rusiyzabon millat vakillarining o‘z yurtlariga qaytishi va qo‘shni davlatlarda yashovchi o‘zbeklarning ko‘chib kelishi oqibatida ham yuzaga kelgan. Bugungi kunda ham Janubiy O‘zbekiston viloyatlarida umumiy migratsiya saldosi manfiy ko‘rsatkichga ega, ammo u qishloq joylarda ro‘y berayotgan migratsiya jarayonlarining ta’siri natijasida vujudga kelmoqda. Aksincha, mintaqaning deyarli barcha shaharlarida migratsiya jarayonlari ijobiy ko‘rinishga ega bo‘lib, u asosan viloyatlar ichida qishloqdan-shaharga aholi ko‘chishida namoyon bo‘lmoqda. Qashqadaryo viloyati shaharlarida esa migratsion faollik yuqori emas, ya’ni bu hududda har ming kishiga hisoblanganda ko‘chib keluvchilar (6.1) va ketuvchilar (4.1) soni kam. Biroq, mazkur ko‘rsatkichlar viloyat shaharlari o‘rtasida anchagina katta tafovutlarga ega. Ko‘chib kelganlar mutlaq soni bo‘yicha viloyatning ma’muriy va ko‘p funksiyali markazi – Qarshi shahri alohida ajralib 16 Дала материаллари 2020 йил. 13 turadi. Xuddi shunday holatni YAngi-Nishon (17.7) va Talimarjon (10.7) shaharlarida ham kuzatish mumkin. Dehqonobod shaharchasiga ham ko‘chib keluvchilar (16.4) ko‘pchilikni tashkil etishsada, uning asosiy qismi tuman ichki migratsiyasi hisobidan ro‘y bergan. CHunki, Dehqonobod tog‘li tuman hisoblanib, uning chekka qishloqlarida transport, kommunikatsiya va boshqa xizmat ko‘rsatish sohalarining rivojlanish darajasi juda past. Bu esa aholini transport tarmoqlari va ijtimoiy-iqtisodiy o’ektlar bilan ancha yaxshi ta’minlangan Dehqonobod shaharchasida yashashga bo‘lgan maylini oshiradi. 2008 yilda migratsiya darajasi past bo‘lgan shaharlar guruhiga Miroqi, Koson, G‘uzor, CHiroqchi, Eski-YAkkabog‘ va SHaxrisabz tegishli bo‘lgan 17 . Mintaqada har ming kishiga ko‘chib ketganlar soni bo‘yicha ham Qarshi, Dehqonobod, YAngi-Nishon va Muborak shaharlari etakchilik qilishadi, biroq ularning barchasida migratsiya qoldig‘i ijobiy. Umuman olganda, Surxon vohasidan farqli ravishda viloyatning deyarli barcha shahar manzilgohlari migratsiya saldosi musbat ko‘rinishga ega (Eski-YAkkabog‘, Qashqadaryo shaharchalari va G‘uzor shaxri bundan mustasno). Jumladan, 1998 yilda Janubiy O‘zbekiston shahar migratsiya jarayonlarida 16784 kishi qatnashgani holda (Surxondaryoda 7248, Qashqadaryoda 9536), migratsiya saldosi salbiy (– 944 kishi) ko‘rinishga ega bo‘lgan, ya’ni immigrantlarga nisbatan emmigrantlar soni yuqori bo‘lgan. Xuddi shu yilda respublika bo‘yicha migrantlar soni 208076 nafarga va migratsiya saldosi –2586 ga teng bo‘lgan. Statistik ma’lumotlardan ko‘rinib turibdaki, Janubiy mintaqaga mamlakat shahar migratsiya jarayonlarida ishtirok etganlarning atigi 8.0 foizi, migratsiya qoldig‘ining esa 3.6 foizi to‘g‘ri kelgan 18 . Migratsiyaning aholi soni o‘sishiga ta’siri uncha kuchli bo‘lmasada, u avvalgi yillarda salbiy bo‘lgan. Masalan, 1997 yilda shahar joylarda 17 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси жорий архиви. 2010 й. 18 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси жорий архиви. 2010 й. 14 migratsiya qoldig‘i minus 1440, 1998 yilda 1765 kishini tashkil etgan. Qishloq joylarda bu ko‘rsatkich, yuqoridagilarga mos holda, minus va 2205 kishi. 2013 yil natijalariga ko‘ra, har ming kishi hisobiga Nishon tumaniga 9 kishi kelgan va 6 kishi ketgan, migratsiya qoldig‘i 3 kishini tashkil etgan. Qarshi tumanida kelish koeffitsienti 10,5, ketish 4,0 promille, migratsiya natijasi 6,5 promille е?ki 0,65 %. Qashqadar е? viloyatining qolgan aksariyat qishloq tumanlarida aholi migratsiyasining natijasi 2013 yilda ijobiy bo‘lgan: viloyatga kelganlar 4,8, ketganlar 3, 7 promille, migratsiya qoldig‘i minus 1,1 ‰. Manfiy ko‘rsatkichlar Qarshi shahri, G‘uzor, Muborak va Mirishkor tumanlarida qayd etilgan. SHu bilan birga ta’kidlash joizki, Quyi mintaqaning ayrim tumanlari aholisi (masalan, Muborak, Kasbi, Nishon, Mirishkor) asosan migratsiya natijasida shakllangan 19 . O‘zbekistonning boshqa viloyatlari kabi Qashqadaryo ham ko‘p millatli viloyat hisoblanadi. Agar aholining milliy tarkibiga e’tibor beradigan bo‘lsak, 1989 yilda o‘zbeklar- 85 % ni, 1995 yilga kelib- 91% ni, 2013 yilda– 92,3 %, 2019 yilda 92,2% tashkil qildi. Ikkinchi o‘rinda tojiklar 4,3 %. Qolgan millat vakillaridan turkman, arab va ruslar ko‘proq edi 20 . Tojiklar asosan Kitob, SHahrisabz, Dehqonobod va Qamashi tumanlarining tog‘li hududlarida, turkmanlar Mirishkor, Nishon va Kasbi tumanlarida, arablar Koson, Mirishkor ka Kasbi tumanlarida, ruslar asoasan Qarshi shahri, Nishon, Shahrisabz, Yakkabog‘, Kitob va Muborak tumanlarida istiqomat qilishadi. O‘zbekistonning zamonaviy demografik vaziyati - mintaqalar, viloyatlar, shaharlar va qishloq tumanlari bo‘yicha tug‘ilish darajasi va tabiiy o‘sishning pasayish tendensiyasiga o‘ta boshlashi o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. Demografik jarayonlar hayotning barcha iqtisodiy va ijtimoiy sohalariga bevosita ta’sir etuvchi jarayon hisoblanadi. Aholishunoslikni rivojlanishining umumiy qonuniyatlari alohida iqtisodiy va tabiiy sharoitlarga ega hududlarda ko‘pgina jihatlariga ko‘ra murakkab muammolarni keltirib chiqaradi va fan oldiga 19 Солиев.А. Ў збекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси . Т.2014 й. 291-292 б. 20 Қашқадарё вилоят стаститика бошқармасининг жорий архиви.2020 й 15 yangi muammolarni qo‘yadi. CHunki, bu jarayonlar inson hayot-mamoti tarzini ifoda etuvchi fandir. YUqorida Qqayd etilgan jihatlar alohida mintaqalarda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega va ular quyidagilar: a) aholi umumiy sonidagi o‘zgarishlarni hisobga olish; b) tarkibidagi qishloq va shahar aholisi ulushi; v) mehnat resurslari bandligining tarmoq tarkibi va ularning joylashuvi kabilar 21 . SHu jihatlar e’tiborga olinishi ishlab chiqarishning samarali joylashuvi va ishchi kuchlaridan to‘la foydalanishda vazifani amaliy jihatdan muvofiqlashtiradi. SHuningdek, har bir mamlakatning demografik siyosati ham muhim bo‘lib, u nafaqat shu mamlakat balki u bilan chegaradosh davlatlarning aholi bilan bog‘liq iqtisodiy-ijtimoiy manfaati, hududda hukm surayotgan umummentalitetga ham mos kelishi lozim. Q ashqadaryo vohasi demografiyasi respublikadagi boshqa hududlardan farqli ravishda mustaqillik yillarida aholining usish sur’ati, to‘g‘ilish va o‘limning kamayishi, farzand ko‘rish ketma-ketligini qisqarishi aholi zichligi va joylashuvidagi o‘zgarishlar, o‘rtacha umr ko‘rish darajasining ortishi, shahar aholisining o‘sishi qishloq aholisiga nisbatan sekinlashuvi, migratsiyaning faollashuvi bilan izohlanadi. Respublikada o‘tgazilgan so‘nggi aholi ro‘yxati (1989 yil)da jami 19780.0 ming kishi ro‘yxatga olingan bo‘lib, shundan, Qashqadaryo vohasida aholi soni 1594 ming kishini tashkil qilib, shundan, shahar aholisi 415 ming kishi (umumiy aholining 25%), qishloq aholisi 1179 ming kishi (umumiy aholining75%)ni tashkil qilgan. Qashqadaryo viloyati o‘zining aholi soni bo‘yicha O‘zbekistonda Samarqand va Farg‘ona viloyatlaridan keyingi uchinchi o‘rinni egallaydi. U 21 Убайдуллаева Р., Ота-Мирзаев О., Умарова Н. Ўзбекистон демографик жарае?нлари ва аҳоли бандлиги. Т., 2006. – Б.71-73. 16 ayni vaqtda, aholi sonining o‘sishi jihatidan Surxondaryo viloyati bilan birgalikda mamlakat demografik vaziyatida etakchilik qiladi. Jumladan, agar O‘zbekiston aholisi 1989 - 2010 yillarda 123,8 foizga o‘sgan bo‘lsa, Surxondaryoda bu ko‘rsatkich 139,2 va Qashqadaryoda 136,0 foizga teng. SHu o‘rinda ta’kidlash lozimki, bu ikki viloyat umumrespublika miqyosida hozirgi demografik vaziyatini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi 22 . Xulosa qilib aytganda, Qashqadaryo vohasidagi migratsion jarayonlarda asosan mustaqillikning dastlabki yillarida boshqa millat vakillarining o‘z vatanlariga qayti ketishi natijasida aholining milliy tarkibida o‘zgarishlar yuz berdi. Aholi tarkibida ruslar, ukrainlar, belaruslar va boshqa millat vakillari soni qisqardi. Bundan tashqari, aholi migratsiyasida aholining qishloqdan shaharga ko‘chish jarayoni ko‘proq ko‘zatildi. Masalan, Qarshi, SHahrisabz, Kitob tumanlarining aholisi asosan qishloq aholisining shaharga ko‘chishi jarayoni yuz berdi. 2000 yildan boshlab, viloyatda asosan mehnat migratsiyasi kuzatila boshlandi. Natijada, aholining mehnatga layoqatli qatlami asosan Rossiya, Qozog‘iston, Toshkent, qisman Janubiy Koreya va Turkiyaga ish qidirib ketmoqda. 22 Солиев А, М.Назаров М, Ш.Қурбонов Ш. Ўзбекистон ҳудудлари ижтимоий-иқтисодий ривожланиши... – Б.271 17 1.2. Mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti “Qayta qurish” yillarida orqaga ketish jarayonlari sezilarli ravishda kuchaydi. O‘tgan asrning 80-yillari oxirida respublikada sobiq Ittifoqdan meros bo‘lib qolgan mafkuraviy yakkahokimlik, iqtisodiy inqirozlar, kishilarda davlatga va tuzumga bo‘lgan ishonchsizlik, xalq o‘rtasida paydo bo‘lgan parokandalik siyosiy bo‘hronlar uchun etilib qolgan edi. Jo‘g‘rofik jihatdan qulay imkoniyatlar hamda tabiiy boyliklarga ega bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha ham sobiq Ittifoqda oxirgi o‘rinlardan birini egalladi . Jumladan, 60-yillar boshida O‘zbekiston iqtisodiy ko‘rsatkichlar yuzasidan SSSR da 9-o‘rinda turgan bo‘lsa, 1991 yilga kelib 15 ta respublika orasida 12-o‘rinni egalladi. Iqtisodiy va ishlab chiqarish imkoniyati nuqtai-nazaridan O‘zbekiston ittifoqdosh respublikalar orasida uchinchi o‘rinda (RSFSR va Ukrainadan keyin) bo‘lsa-da, aholining turmush darajasi bo‘yicha 14-o‘rinda edi 23 . Bu davrda O‘zbekistonda ishlab chiqarish kuchlari bir tomonlama, ya’ni uni faqat xomashyo tayyorlashga moslashtirilgani oqibatida sanoat sohasida ham respublika qoloq mintaqalardan biriga aylanadi. Bu davrda demografik vaziyat tobora murakkablashib, respublikada aholining o‘sish sur’atlari umumittifoq sur’atlariga qaraganda uch barobardandan ziyod yuqori bo‘lgan. Tahlil qilinayotgan davrda respublikada aholini ish bilan ta’minlash darajasi past bo‘lib, bu ko‘rsatkich yoshlar o‘rtasida ancha baland edi. SHu jumladan, ish bilan ta’minlanmaganlar orasida 18-29 yoshdagi yigit-qizlar 1979 yilda 46,7 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 1985- 1986 yillarda esa bu ko‘rsatkich 50% dan ko‘proq ekanligi kuzatildi. Farg‘ona, Qashqadaryo viloyatlari va Qorqalpog‘iston respublikasida ishsiz yoshlar salmog‘i bundan ham yuqori edi 24 . Ko‘zdan kechirilayotgan davrda respublika viloyatlari orasida Qashqadaryo viloyati o‘ziga xos murakkab ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni boshidan kechirdi. SHu o‘rinda dastlab, shu davrda viloyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy infratuzilmalar va 23 Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). К.2. Муаллифлар жамоаси. –Тошкент, 2019. - Б.437. 24 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. 2-китоб. – Тошкент, 2000. – Б.643. 18 ularning aholi soniga taqsimoti yoki ehtiyoji to‘g‘risida qisqacha gapirib o‘tsak. 1986-yilda Qashqadaryoning ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli 1985-yildagiga nisbatan ham og‘ir bo‘ldi. “Paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi” jarayoni yanada kuchayib rahbar xodimlarni qamoqqa olish, partiya safidan chiqarish ko‘paydi. Bu holat esa 1986 yildagi rejalarni bajarishga salbiy ta’sir etdi. 1986 yilning mahsulot ishlab chiqarish rejalarini Qashqadaryo viloyatidagi 75 ta sanoat korxonasidan 22 tasi bajarmadi. Zavod-fabrikalarda sifati past mahsulotlar ishlab chiqarish davom ettirildi. Birgina Qarshi to‘quv birlashmasining chiqargan erkaklar ko‘ylagining 35 foizi sifatsizligi uchun sotilmadi. Qarshi qurilish boshqarmasida ishdan qolishlar, ish vaqtini yo‘qotish holatlari ko‘payib ketdi. Kadrlar qo‘nimsizligi 28 foizni tashkil etdi Qator tumanlarda rejalashtirilgan qurilishlar o‘z vaqtida bajarilmadi. Bu ishda Kitob, Qamashi, G‘uzor tumanlarining ishi ayniqsa qoniqarsiz bo‘ldi. Qashqadaryodagi 184 ta kolxoz va sovxozdan 108 tasi xo‘jalik yilini zarar bilan yakunladi, shuning uchun viloyat davlatga paxta, meva va poliz ekinlari, go‘sht, tuxum, sut va boshqa mahsulotlar sotish rejalarini bajarmadi. Viloyatning CHiroqchi tumanida esa 1986 yilda davlatga paxta topshirish rejasini 35,9 foizga ado etildi 25 . 1986 yilda Usmon YUsupov tumani xo‘jalik rahbarlari hali ishlatsa bo‘ladigan texnikani remont qilish o‘rniga ulardan 12 ta paxta terish mashinasini hisobdan chiqarishdilar. Buning o‘rniga 15 ta yangi paxta terish mashinasini xarid qildilar 26 . Xo‘jasizlik tufayli qishloq xo‘jalik texnikasi yangi bo‘lishiga qaramasdan qismlarga bo‘lib tashlash holatlari takrorlandi. O‘z SSR Davlat agrosanoat kompleksi kolegiyasining 1986-yil 15-martdagi majlisida Bahoriston tumanidagi S.Murodov nomli sovxozda 98 ta paxta terish mashinasining hammasida ko‘pgina qismlar yo‘qligi ta’kidlandi.Bu erda 19831984 yillarda ishlab chiqarilgan 40 ta XNI-1,8 va 14 XB-2,4 paxta terish mashinalari zavoddan keltirilganidan buyon 25 Кашкадарьинская правда.1987год 14-апреля. 26 Кашкадарьинская правда.1987год.4-января. 19 yig‘ilmay turganligi ma’lum bo‘ldi. Umuman birgina shu sovxozda texnikaga xo‘jasizlarcha munosabatda bo‘lish 59 ming so‘mdan ko‘proq zarar keltirdi 27 . 1986 yilda Qashqadaryo viloyatining Ulyanov tumanidagi qator kolxoz va sovxozlarni texnika bilan ta’minlash sohasidagi kamchiliklarni bartaraf etishga kirishildi. Jumladan, shu tumandagi “Partiya XX s’ezdi” sovxozida har bir texnika vositasi xo‘jalik hisobiga o‘tkazilib mexanizatorga ijaraga berildi. Ayni vaqtda sovxozda remont ustaxonasining moddiy bazasini mustahkamlashga harakat qilindi 28 . 1986 yilda sanoat mahsulotlari ishlab chiqarish 1985 yilga nisbatan 171,2 mln so‘mga ko‘payib,1223,2 mln. so‘mni tashkil etdi. 1986 yilda jami 789,7 mln so‘mlik qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarildi. Bu 1985 yilga nisbatan 149,2 mln so‘mga kamaydi. Qashqadaryoda davlatga paxta, sabzovot, poliz ekinlari va mevalar topshirish 1985 yilga nisbatan kamayib ketdi. 1985 yilda 434,4 ming tonna paxta topshirilgan bo‘lsa, 1986 yilda 354,6 ming tonna paxta topshirildi. 1986 yilda 450,8 mln so‘mlik kapital mablag‘lar o‘zlashtirildi 29 . 1986 yilda Qashqadaryoda mavjud 143 xo‘jalikning 136 tasi, paxtachilik brigadalarining qariyb 82 foizi qoloqlik va qarzdorlik botqog‘iga botib, viloyat bo‘yicha har gektaridan hosildorlik atigi 14 sentnerni tashkil etgan. O‘tgan uch yil mobaynida rejaga nisbatan davlatga 700 ming tonna paxta kam topshirilgan. 50 ming gektar erni qamish bosgan, 60 ming gektar er kuchli darajada sho‘rlangan. O‘tgan uch yil mobaynida viloyatdagi rahbar kadrlarning qariyb 900 nafari almashtirilgan 30 . Tuman va shahar partiya qo‘mitalarining qator kotiblari, ijroqo‘m raislari, xo‘jalik rahbarlari, shuningdek, yaqindagina ishga tavsiya etilgan, endigina ish boshlagan ko‘pdan ko‘p mas’ul shaxslar vazifasidan olib tashlangan. Ammo bu 27 Носиров Р. Қишлоқ хўжалигини комплекс механизациялаш масалалари. - Тошкент,1988.15-бет. 28 НосировР. Қишлоқ хўжалигини комплекс механизациялаш масалалари. - Тошкент, 1988.16-бет 29 Кашкадарьинская правда.3-февраля.1987-года. 30 Равшанов П.Қашқадаре? истиқлол арафасида. -Тошкент: Маънавият, 2003. 14-бет. 20 o‘zgarishlar mavjud ahvolning o‘nglanishiga ta’sir ko‘rsatmagan. Ishlar orqaga ketgan yillar davomida echilmay kelayotgan ijtimoiy muammolar tufayli aholi o‘rtasida norozilik kundan kunga avj olgan. Lavozimidan olingan rahbar va mutahassislarning barchasi ham ishda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklari uchun jazoga tortilgan deb bo‘lmasdi 31 . 1986 yil yanvarida CHiroqchi tuman aholisiga jami 1110 o‘rinli 10 ta kasalxona, shundan 395 o‘rinli 5 ta qishloq uchastka kasalxonasi, 11 ta qishloq vrachlik ambulatoriyasi,18 xil mutaxassilikda xizmat ko‘rsatadigan markaziy tuman poliklinikasi, stomatologiya poliklinikasi, teri-tanosil kasalliklari dispanseri, 14 ta klinik laboratoriya, 80 ta feldsher-akusherlik punktlari xizmat qilgan 32 . 1986 yil Qashqadaryoda qariyb 700 ta qishloq normal ichimlik suvi bilan ta’minlanmagan. 150 ta qishloqda tabiiy gaz yo‘q edi. Qashqadaryoning 28 ta qishloqlarida magazinlar bo‘lmagan. 327 ta qishloqda maishiy xizmat korxonalari qurilmagan. Ayniqsa, Dehqonobod, Qamashi, YAkkabog‘ va boshqa tumanlarda ijtimoiy sohaga qishloqda aholining turmush darajasini yaxshilash sohasidagi faoliyatlari talabga mutlaqo javob bermagan. Birgina U.YUsupov tuman Sulaymon Murodov sovxozida Qarshi qurilish boshqarmasining aybi bilan vodoprovod, asfalt yo‘l, qishki klub qurilmasdan qolgan, sovxozdagi 80 ta paxtachilik brigadasining faqat 16 tasida dala shiyponi mavjud bo‘lgan turar joylarda maishiy xizmatni yo‘lga qo‘yishni o‘ylashmagan 33 . 1986 yilda G‘uzor tumanida ichimlik suvi muammosi pishib etilgan. Aholini tabiiy gaz bilan ta’minlash ham qoniqarsiz ahvolda bo‘lgan. Birgina G‘uzor shahar aholisining 45-50 foizi ichimlik suvi bilan ta’minlangan 34 . G‘uzor tuman markazidagi suv quvuri o‘sha vaqtdan 20-25 yil muqaddam o‘tkazilganligi sababli ularning ko‘pchiligi yaroqsiz holatga kelgan. Lekin o‘tgan 1982-1984 yillarda biror metr truba ham almashtirilmagan. 31 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали. 316-жамғарма, 1-рўйхат, 291-иш, 51-варақ. 32 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали. 316-жамғарма, 1-рўйхат, 291-иш, 51-варақ. 33 Кашкадарьинская правда.10-декабря.1987-года. 34 ҚВДАнинг Ғузор филиали. 1-жамғарма,1-рўйхат, 872-иш, 90-варақ. 21 1985 yilda liniyalardan suv haydalganda, ba’zi joylarga suv etib bormasdan qolgan. CHunki trubalar chirib chiqindilarga to‘lib qolgan. Bu ahvoldan xalq haqli ravishda norozi bo‘lishgan. Tuman aholisini ichimlik suvi bilan ta’minlovchi Qamashi-G‘uzor suv yo‘lida bosh rejadagi uchta o‘rniga atigi bitta suv to‘plagich qurish ham kun tartibiga qo‘yilmagan 35 . Bu masala bilan Qashqadaryo viloyat vodokanal boshqarmasi, G‘uzor tuman ijroiya qo‘mitasi ham jiddiy shug‘ullanmagan. G‘uzor tumanida viloyatning PMK- 4 qurilish tashkiloti tabiiy gaz bilan ta’minlash sohasida ish olib borsada, 1985- yilga ajratilgan 36 ming so‘m pul PMK tomonidan to‘liq o‘zlashtirilmasdan qolib ketgan 36 . Qashqadaryo viloyatida ijtimoiy-iqtisodiy ahvol og‘irlashib, rahbariyatdan noroziligi ortib, “paxta ishi”, “o‘zbeklar ishi" natijasida ko‘p oilalar boshiga og‘irliklar tushgan bir paytda O‘zbekiston Markaziy Qo‘mitasi Qashqadaryo viloyat qo‘mitasining birinchi kotibi Normo‘min Turopovni vazifasidan ozod qildi va uning o‘rniga I.A.Karimovni qo‘yishga qaror qildi 37 . O‘zbekiston KP Qashqadaryo viloyat qo‘mitasining 1986 yil 26 dekabrda bo‘lib o‘tgan navbatdan tashqari Plenumida O‘zbekiston Ministrlar Soveti raisining o‘rinbosari Davlat plan komitetining raisi vazifasida ishlab kelayotgan Islom Abdug‘anievich Karimov birinchi kotib etib saylandi. O‘zbekiston KP Qashqadaryo viloyat qo‘mitasining ushbu plenumida ta’kidlanganidek, viloyatda xalq xo‘jaligining hamma sohalari bo‘yicha 1986-yilning o‘n bir oylik rejalari bajarilmagan, kapital mablag‘larni o‘zlashtirish, qurilish-montaj ishlari rahbariyat e’tiboridan chetda qolgan edi. I.A.Karimov o‘z atrofiga Qashqadaryoning oqsoqollarini, partiya, sovet rahbarlarini to‘plab, barcha imkoniyatlarni o‘rganib chiqib, viloyatda namoyon bo‘lgan muhitni va ijtimoiy-iqtisodiy hayotni yaxshilashga kirishdi. Tuman va qishloqlarga borib aholi bilan uchrashdi. 35 ҚВДАнинг Ғузор филиали. 1-жамғарма,1-рўйхат, 872-иш, 91-варақ. 36 ҚВДАнинг Қарши филиали. 1-жамғарма,1-рўйхат, 146-иш, 2-варақ. 37 Равшанов П. Қашқадаре? истиқлол арафасида. - Тошкент:Маънавият,2003.13-бет. 22 Partiyadan o‘chirilib, sudlanib. javobgarlikka tortilgan kishilarning shikoyatlarini tinglab, uning ijobiy echimini izladi. Ishlatilmasdan qolgan mablag‘larni jadallik bilan foydalanishni ta’minladi. Qashqadaryo viloyatida 1987- 88 yillarda aholini ichimlik suvi bilan ta’minlash maqsadida 35 mln so‘m pul sarflandi. SHu davrda Qashqadaryoda 250 km. yo‘l qurildi. 15 ming kvartira tabiiy gaz bilan ta’minlandi. YAngidan esa 5 ta salomatlik punktlari tashkil etildi 38 . Qashqadaryo shifoxonalarida o‘rinlar sonining o‘sishi bilan birga ularning asbob-uskunalar bilan ta’minlanishiga e’tibor kuchaydi, bemorlar tibbiyot asbobuskunalaridan to‘liq foydalanishi imkoniyatlari qidirildi. 1987 yilda SHaxrisabz tumanidagi 18 ta xo‘jalik Markaziy posyolkalardan 16 tasida bosh reja asosida turar joy qurish ko‘zda tutilgan edi. SHahrisabz tumanidagi 134 ta aholi punktidan 100 dan ortig‘ida zamonaviy qishloq qurish bo‘yicha umuman bosh reja hali tuzilmagan edi. SHahrisabz tumanida Xutor sistemasini tugatish, ko‘rimsiz qishloqlar o‘rniga yangi posyolkalar barpo etish ishlariga rahbariyat tomonidan hali etarli e’tibor berilmadi. 1987-yilda SHahrisabz tumanida CHorshanba-Katta, Nohi – SHiramon - SHavxak yo‘llari ta’mirlandi. CHorshanbe-Achchig‘i-Xitoy yo‘llarida qurilish davom ettirildi 39 . SHamaton-O‘rta qo‘rg‘on yo‘liga shag‘al to‘kilib, qurilish oxiriga etkazilmadi 40 . 1987-88 yillarda Qashqadaryo qishloqlari hayotida ijtimoiy-iqtisodiy sohada siljishlar ko‘zga tashlansada, mahsulot ishlab chiqarishda qoloqlik ta’siri kuchli edi. Davlatga 374 ming tonna paxta, 58 ming tonna g‘alla, 25 ming tonna go‘sht, 12 ming tonna sut kam topshirildi. Qishloq xo‘jaligida sarflangan 1 so‘mga 75 tiyin foyda olindi. 38 Кашкадарьинская правда.10-декабря.1987-года. 39 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали.3-жамғарма,1-рўйхат,921-иш,7-варақ. 40 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали.3-жамғарма,1-рўйхат,921-иш,7-варақ. 76 Қашқадаре? ҳақиқати.1988-йил,9-февраль. 23 O‘sha yillarda Qashqadaryoda ijtimoiy sohaga kapital mablag‘ sarflash 10 foizga, tashkilotlar va korxonalar hisobidan esa mablag‘ 15 foizga o‘sgan xolos. Oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish 20 foizga ko‘paydi. Aholiga go‘sht va go‘sht maxsulotlari ishlab chiqarish 15 foizga. sabzavot etishtirish 30 foizga, poliz maxsulotlari 38 foizga, kartoshka etishtirish 2 foizga ko‘paytirildi.1987-1988 yillarda Koson tumanida xo‘jaliklar hisobidan 3 ta maktab, 57 ta sinf xonasi 4 ta medpunkt, 3 ta hammom, 5 ta magazin, 37 ta do‘kon. 27 tamaishiy xizmat korxonasi qurib ishga tushirilgan. 100 km yo‘l ta’mirlangan. SHunday yutuqlarga Qashqadaryoning qolgan tumanlarida erishilmadi. 1987 yilda Qashqadaryoda 4 mingdan ziyod vrach va 12,5 ming nafar o‘rta ma’lumotli tibbiy xodim aholiga meditsina xizmati ko‘rsatdi. Har bir vrachga 370 aholi, har bir meditsina hamshirasi yoki feldsherga 120 aholi to‘g‘ri keldi. Kasalxonalar va ambulatoriya-poliklinika muassasalari tarmog‘i kengaydi. Pul bilan ta’minlashning barcha manbalari hisobidan 510 o‘rinli kasalxonalar va har smenada 1,8 ming bemorni qabul qiladigan ambulatoriya-poliklinika muassasalari qurildi. Aholining yuqori malakali meditsina yordamiga bo‘lgan talab-ehtiyojlari to‘la qondirilmadi. Qishloq aholisiga meditsina xizmati ko‘rsatish darajasi ancha orqada qoldi 41 . 1988 yilning dekabrida Qashqadaryoda ijtimoiy ishlab chiqarishga qatnashmaydigan odamlar soni 37 ming kishini tashkil etdi. 1988 yil yanvarida CHiroqchi tumanida 10 ta kasalxona, 13 ta qishloq vrachlik ambulatoriyasi, 85 ta med punkt bo‘lib. ular tuman aholisi uchun kamlik qilgan. Masalan: tumanda aholisi 300 dan ziyod bo‘lgan 133 ta qishloq bor bo‘lib, tuman bo‘yicha mavjud med punkt esa 85 ta bo‘lgan. Demak, yana 48 taqishloqda med punkt qurish kerak bo‘lgan. SHuni ham ta’kidlash joizki, mavjud 85 ta 41 Қашқадаре? ҳақиқати.1988-йил,10-декабрь. 24 medpunktning atigi bittasi namunaviy loyiha asosida qurilgan. Qolganlari esa moslashtirilgan binolarda faoliyat olib borgan 42 . Xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarishdagi imkoniyatlardan Qashqadaryo viloyat agrosanoat qo‘mitasi tarmoqlarida ham etarli darajadafoydalanilmagan. Natijada agrosanoat kompleksida ana shunday tovarlar ishlab chiqarish rejalari amalga oshmagan. Qashqadaryo mahalliy sanoat va viloyat maishiy xizmat boshqarmalarida ham xalq iste’moli mollari ishlab chiqarish sur atlari sekinlik bilan amalga oshgan.‟ Qashqadaryo viloyatidagi kooperativlar qurilishi sekinlik bilan rivojlangan. 1988- yilda viloyatda 126 kooperativ tashkil etilgan bo‘lib, ularning aksariyat qismi umumiy ovqatlanish sohasidagi kooperativlar bo‘lgan. Xalq iste’moli mollari ishlab chiqaruvchi kooperativlar viloyatda 27 tani tashkil etgan. Qamashi, Ulyanov, Yakkabog‘, Dehqonobod, Bahoriston, G‘uzor tumanlarida bunday kooperativlar umuman tashkil etilmagan. Mahalliy sanoat korxonalarida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati talabga mutlaqo javob bermagan. Chiroqchi kasanachilik, Qarshi tikuvchilik, Kitob xalq iste’moli mollari, Koson qandolatchilik fabrikalarida ishlab chiqarilgan mahsulotlarning kattagina qismi davlat standartlari talabiga javob bermagan. Birgina 1988 yildan yuqorida zikr etilgan korxonalar 33 ta reklamatsiya olib, 29 ming so‘m jarima to‘lagan. Qashqadaryo viloyatidagi bir qator korxona va tashkilotlarda ish vaqtining qadriga etilmadi. SHuning uchun ham ko‘pgina tashkilotlar, muassasalar va ishlab chiqarish korxonalarida mehnat intizomi buzildi, ishdan qolish va bekor turib qolish hollari yuz berdi. Masalan, 1988 yilning birinchi yarmida viloyat bo‘yicha bekor turib qolish natijasida 31121 ishchi kuni yo‘qotildi. Ishdan qolishlar natijasida sanoat korxonalarida 4750, qurilishda 11782 ishchi kuni yuqotildi. Natijada 1988-yilning faqatgina birinchi yarmida 3225 ming 42 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали.316-жамғарма,1-рўйхат,32-иш,5-варақ. 79 Қашқадар е? ҳақиқати.1988-йил,10-декабр. 25 so‘mlik yalpi mahsulot ishlab chiqarilmadi, 6510 ming so‘mlik qurilish-montaj ishlari bajarilmasdan qoldi. Viloyat bo‘yicha 36,5 mln. so‘mlik asosiy fondlar, 150 o‘rinli kasalxonalar ishga tushirilmasdan, 32,8 mln. so‘mlik qurilish montaj ishlari bajarilmasdan qoldi 43 . 1989-yilda G‘uzor tumanida 475 o‘rinli markaziy kasalxona, 2 ta poliklinika, xotin-qizlar konsultatsiyasi, 85 koykali, 2 ta qishloq kasalxonasi, 140 o‘rinli bolalar shifoxonasi, 100 o‘rinli yuqumli kasalliklar shifoxonasi, 13 ta qishloq vrachlik ambulatoriyasi, 49 ta feldsher-akusherlik punkti, 8 ta dorixona mavjud bo‘lib, ularda 219 nafar oliy ma’lumotli vrachlar, 852 nafar o‘rta meditsina hodimlari xizmat qilishlariga qaramasdan xalqning sihat-salomatligini zamon talablari darajasida bajara olishmagan. 1989-yilda CHiroqchi tumanida 22 qishloq aholisi kanal va hovuz suvidan, 11 qishloq aholisi chashma va ariq suvidan, 78 ta qishloq aholisi artezian quduqlar suvidan tashib kelish yo‘li bilan foydalanildi. Tumandagi 134 aholi punktining 23 tasidagina aholining 30-40% vodoprovod suvidan foydalandi. 1986-yilda 12,5 km, 1987-yilda 10,7 km, 1988yilda 3,3 km, 1989-yilning o‘tgan davrida 7,8 km vodoprovod liniyalari ishga tushirildi. 1989 yilda CHiroqchi tumanining Voroshilov nomli sovxozda 28 km vodoprovod liniyasi qurish, Lenin nomli sovxozning Markaziy SHo‘rquduq aholi punktiga Ettitomdan ichimlik suv olib berish uchun 7 km vodoprovod liniyasi o‘tkazish, Ilich nomli sovxozda 5 km vodoprovod liniyasi yotqizish va tuman bo‘yicha ichimlik suvi uchun 25 ta artezian quduq qazdirish rejalashtirilib amalga oshirish boshlab yuborildi 44 . 1990 yil boshida CHiroqchi tumanidagi 21749 xonadondan atigi 13622 xonadon tabiiy gazdan foydalanmoqda edi. Afsuski, 7601 xonadon gazdan foydalanish uskunalari qurilgan bulsada, gaz bilan ta’minlanmagan edi. 43 Қашқадаре? ҳақиқати.1988-йил,10-декабр. 44 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали. 316-жамғарма, 1-рўйхат, 32-иш, 9-варақ. 26 1990 yilda Qashqadaryoda 4300 vrach va 14 ming o‘rta tibbiyot xizmatchisi xalq salomatligi yo‘lida faoliyat ko‘rsatdi 45 . 1990 yil 28 iyulda O‘zR Prezidenti I.A.Karimov “O‘zbekiston SSR qishloq aholisini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yaxshilash to‘g‘risida”gi farmoni o‘sha davrdagi eng dolzarb, tezda hal qilinishi kerak bo‘lgan muammolarni o‘z ichiga olgan xujjat edi. SHu tufayli O‘zbekiston SSR Prezidentining Farmonda jumladan shunday deyilgan. “O‘zbekiston SSR qishloq aholisini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yaxshilash to‘g‘risida. Qishloqni ijtimoiy jihatdan obod qilishda yuz bergan katta qoloqlikni bartaraf etish yuzasidan amaliy chora- tadbirlarni bajarish maqsadida respublika qishloq aholisini 1990-1992 yillarda ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yaxshilash Davlat dasturini qabul qilish zarur deb hisoblayman. O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveta mazkur masala yuzasidan tegishli qaror qabul qilsin, qishloq aholisini markazlashtirilgan tarzda suv va tabiiy gaz bilan ta’minlashni tubdan ko‘paytirishni ko‘zda tutsin. Ko‘rsatilgan davrda 1,7 million qishloq aholisiga vodoprovod tarmog‘idan ichimlik suv va qishloqdagi 330 mingta uy-joy hamda kvartiraga tabiiy gaz berish ta’minlansin. SHu maqsadda suv bilan ta’minlash ishlari hajmi 3 baravar va gazlashtirish ishlari hajmi 4 baravar oshirilsin. Sovet va xo‘jalik idoralari respublikada gaz va vodoprovod tarmoqlarini qurishga qo‘shimcha moddiy-texnika resurslarini jalb etish uchun mamlakatning boshqa regionlari bilan bevosita shartnomalar tuzishi kengroq amalga oshirilsin, dasturni ro‘yobga chiqarishda ishtirok etayotgan mehnat jamoalari tashabbusi rag‘batlantirilsin. Bu ijtimoiy dasturnimoliyaviy va moddiy-texnikaviy resurslar bilan ustun darajada ta’minlash yuzasidan sharoit yaratilsin. O‘zbekiston SSR Ministrlar Soveti 1991-1993 yillar davomida har yili yanvar oyida O‘zbekiston SSR Prezidentini respublika qishloq aholisini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yaxshilash dasturi qanday bajarilayotganligidan xabardor qilib tursin. 45 Қашқадаре? ҳақиқати. 1990-йил,16-февраль. 27 O‘sha davrda O‘zbekistonda ishlab chiqarilayotgan tabiiy gazning 84 foizi, neftning 46 foizi Qashqadaryo viloyati hududidan qazib olinib, respublika aholisining 40 foizi tabiiy gazdan foydalanayotgan bir vaqtda Qashqadaryoda bu ko‘rsatkich 2 baravarga kamligi sababini mutlaqo asoslab bo‘lmas edi 46 . 1985 yilga kelib Qashqadaryo qishloqlarining madaniy hayoti yanada chigallashdi. “O‘zbeklar ishi”, “paxta ishi” avj olishi natijasida kolxoz va sovxoz rahbarlarning, etuk mutahassislarning nohaq ayblab qamoqqa olinishi natijasida qishloq aholisi orasida sovet hukumatiga nisbatan norozilik kayfiyatlari yuzaga chiqa boshladi. 1985-yilga kelib Qashqadaryoda vaziyat murakkablashganini viloyat rahbarining uch muovini, sakkiz nafar bo‘lim mudiri, shahar va tuman partiya qo‘mitalarining 26 nafar kotibi, viloyat ijroiya qo‘mitasi raisi, uning 4 nafar o‘rinbosarlari, mas’ul kotibi, shahar va tuman ijroqo‘mlarining 12 nafar raisi, viloyat miqyosidagi yirik tashkilotlarning 27 nafar rahbari, kolxoz va sovxozlarning 99 nafar rais va direktorlari ishdan olingani va ularning aksariyat ko‘pchiligi jinoiy javobgarlikka tortilganidan ham bilsa bo‘ladi 47 . 1985-86 yil o‘quv yilida Qashqadaryoda 373,1 ming o‘quvchiga ta’lim berildi. Maktablarda 25 ming o‘qituvchi xizmat qildi. Maktab o‘quvchilarini paxta terimiga jalb etish davom ettirildi. 1985-yilda Qashqadaryo qishloq aholisiga maishiy xizmat ko‘rsatish rejasi bajarilmadi. 1985 yilda Qashqadaryo umumiy ta’lim maktablarida qurilish ishlari davom ettirilib o‘uvchi o‘rinlari 10 mingga, maktabgacha tarbiya muassasasi o‘rinlari 2,3 mingga ko‘paytirildi. Ta’limning barcha tarmoqlarida 400 ming o‘quvchiga saboq berildi. SHundan 361 minggi umumiy ta’lim maktablarida, 11 ming nafari professional texnika o‘quv yurtlarida, 15 ming nafari o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida shug‘ullandi. 22,8 nafar yigit va qizlar o‘rta ma’lumotga ega bo‘ldilar. 46 Ҳа ё т ва иқтисод. Тошкент. 1990. № 4. 24-бет. 47 Равшанов П.Қашқадарё: истиқлол арафасида.-Тошкент:Маънавият,2003.26-27 бетлар. 90 ҚВДАнинг Қарши филиали.1-жамғарма,28-рўйхат,5-иш,36-варақ. 28 Qashqadaryoda 572 ommaviy kutubxona, 465 kinomoslamasi xalqqa xizmat kildi. 1985-yilda kinolarni tomosha qilganlar soni 12 millionga etgan 48 . 1986-yilda CHiroqchi tumanida 34 ta basketbol, 138 ta voleybol, 55 ta futbol maydonchalari, 12 ta sport zallari mavjud bo‘lib, ularda sport sog‘lomlashtirish ishlari olib borilgan. Bu sohadagi ishlar “Kommuna", “Partiya XXIV s’ezdi” kolxozlari va “Moskva” sovxozida bir muncha yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. 1987-yilda Qashqadaryoda 420,6 ming kishi ta’limning har xil turlariga jalb etildi. 37,7 ming yigit-qiz o‘rta ma’lumot oldi. Maktabgacha tarbiya doimiy muassasalarida qariyb 60 ming bola tarbiyalangan 49 . Pul bilan ta’minlashning barcha manbalari hisobidan 18,2 ming o‘quvchi o‘rinli umumiy ta’lim maktablari 960 o‘quvchi o‘rinlari hunar-texnika bilim yurtlari, 3,7 ming o‘rinli maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari 3,3 ming o‘rinli klublar va madaniyat uylari foydalanishga topshirilgan. 1987 yilda Davlat kapital mablag‘lari hisobidan umumiy ta’lim maktablarini foydalanishga topshirish 1986 yilga nisbatan 2,9 foiz, hunar-texnika bilim yurtlarini foydalanishga topshirish 4 baravar va maktabgacha tarbiya bolalar muassasalarini foydalanishga topshirish 3,6foizga ko‘paygan 50 . Qashqadaryoda kitob fondi 5 million nusxadan oshadigan 600 ta ommaviy kutubxona, shuningdek, 300 ta klub muassasasi, 460 dan ziyod kino ustanovka aholi o‘rtasida madaniy-ma’rifiy ish olib bordi. Aholiga 1987-yil mobaynida kinoseanslar namoyish etish 7 milliondan ko‘proqni tashkiletdi yoki aholi jon boshiga 5 kinoseans ko‘rsatildi 51 . G‘uzor tumanida istirohat bog‘i jamoasi 1988-yilda Lenin komsomolning shonli 70 yilligi sharafiga o‘tkazilgan madaniyat va istirohat bog‘larining respublika ko‘rigi yakuniga binoan konkursda ishtirok etib, g‘oliblikni qo‘lga 48 Қашқадаре? ҳақиқати.1986-йил,3-февраль. 49 Қашқадарё ҳақиқати.1988-йил,9-февраль. 50 Қашқадарё ҳақиқати.1988-йил,9-февраль. 51 Қашқадарё ҳақиқати.1988-йил,9-февраль. 29 kiritdilar va O‘zbekiston SSR Madaniyat Ministrligining faxriy yorlig‘i bilan taqdirlandi 52 . 1988-yilda Qashqadaryoda 420,6 ming kishi ta’limning har xil turlariga jalb etilgan. Umumiy ta’lim va hunar maktabi islohotiga muvofiq bolalar 6 yoshdan maktabga qabul qilindi. 1987-1988 o‘quv yilida 12645 nafar 6 yoshli bola, shulardan 1983 nafari maktabgacha tarbiya muassasalarida birinchi sinf dasturiga muvofiq o‘qitildi. 1989 yilda Qashqadaryoda 19777 o‘quvchi o‘rinli umumiy ta’lim maktablar qurildi. Bu o‘tgan 1988-yilga nisbatan 7,4 foizga kam edi. Umumiy ta’lim maktablari qurish rejalari Qarshi, Koson, Muborak tumanlarida bajarildi, xolos. Maktabgacha tarbiya muassasalarida o‘rinlar soni 3445 taga etkazildi. Bu o‘tgan 1988-yilga nisbatan 30,7 foizga ko‘paygan. Ammo SHahrisabz, Nishon, Qamashi tumanlarida maktabgacha tarbiya muassasalari qurish rejalari bajarilmagan 53 . 1989-yilda G‘uzor tuman aholisining bo‘sh vaqtini ko‘ngilli o‘tkazishlari va ularning madaniy dam olishlari uchun 23 ta madaniy oqartuv muassasalari xizmat qilib, ulardan 1 tasi tuman madaniyat uyi, 2 tasi shahar, 7 tasi qishloq madaniyat uyi, 1 tasi kasaba birlashmasi, 3 tasi sovxoz klublari, 4 tasi tashkilotlarga qarashli klublar, 2 tasi avtoklub, 4 tasi kolxoz klublari va musiqa maktablari bo‘lgan. Qishloq yoshlari orasida ham milliy qadriyatlarni o‘rganishga bo‘lgan qiziqish ortib borgan. Badiiy havaskorlik to‘garaklarida ishtirok etgan yoshlar orasidan milliy ruhda ijod qilish kuchaygan. Bu haqda tuman va viloyat gazetalarida maqolalar chop etilgan. Xalqning vatanga bo‘lgan tuyg‘usi o‘tmishini tiklashga bo‘lgan intilshlar kuchaygan. Bu masalaga ana shunday ilmiy asosda yondoshib, qadimiy tariximizni o‘rganish va baho berishda uning biror-bir davri yoki jabhasini e’tibordan chetda qoldirmaslikka xarakat qildik. 52 ҚВДАнинг Ғузор филиали. 1-жамғарма, 1-рўйхат, 1032-иш, 54-варақ. 53 Қашқадаре? ҳақиқати. 1986-йил, 16-февраль. 30 Jumladan, mustamlakachilik va Sovet davridagi ommaviy qatag‘onlar paytida zulm va zo‘ravonlik qurboni bo‘lgan, istiqlol yo‘lida jon fido etgan ajdodlarimizning hurmati va xotirasini joyiga ko‘yish, ularning el-yurt ozodligi yo‘lidagi ishlari, qoldirgan merosini izlash va o‘rganishni aynan ana shunday ma’naviy negizda yo‘lga qo‘yganimizni qayd etish zarur 54 . 1989-1990 o‘quv yilida G‘uzor tumanida 11ta sakkiz yillik, 46 ta o‘rta maktab bo‘lib, jami maktablar soni 57 tani tashkil etgan. Bu maktablarda 36495 o‘quvchiga 2094 o‘qituvchi va tarbiyachilar ta’lim-tarbiya berganlar. Tumandagi o‘qituvchi va tarbiyachilarning 1417 tasi oliy, 98 tasi to‘liqsiz oliy, 403 tasi pedagogik o‘rta, 176 tasi umumiy o‘rta ma’lumotli kadrlar bo‘lgan. Umumiy o‘rta ma’lumotli kadrlarning 141 tasi sirtdan ta’lim olgan G‘uzortumanida 1990-yilning boshida 37 ta bog‘cha bo‘lib, ularga bog‘cha va yasli yoshidagi bolalarning 18 foizi yoki bog‘cha yoshidagi 25464 bolaning 4158 tasi borgan100. 1990-yil sentyabr oyida CHiroqchi tumanidagi 125 o‘rta va to‘liqsiz o‘rta maktablarda 51 mingdan oshiq o‘quvchi ta’lim olgan. Maktablarga sport va iste’mol mollari va anjomlarini inventarlar olishga zarur bo‘lgan pulni qishloq sovetlari ajratib bergan. Zarur bo‘lgan sport iste’mol mollari va anjomlarini tuman xalq ta’limi bo‘limi va tuman savdo birlashmalari etkazib bergan 55 . 1990 yil fevralida Qashqadaryo viloyatida 597 ming 372 o‘quvchiga ta’lim berilgan bo‘lib, shundan 120 ming 321 o‘quvchi 2 smenada ta’lim olishgan. Maktabgacha tarbiya muassasalarida 67 ming 858 bolaga tarbiya berilgan 56 . Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “ Qayta qurish ” dasturi e’lon qilingach, butun sobiq Ittifoq hududida sanoat, ishlab chiqarish, siyosiy hayotda yangilanish jarayoni boshlandi. SHu sababli O‘zSSR hududida, jumladan, Qashqadaryo viloyatida ham “ qayta qurish ” yillarida yuqoridagi jarayonlar sodir bo‘ldi. Bu 54 Каримов И. Юксак маънавият-енгилмас куч .-Тошкент: Маънавият, 2008. 97-98 бетлар. 100 ҚВДАнинг Ғузор филиали. 1-жамғарма, 1-рўйхат, 1087-иш, 11-варақ. 55 ҚВДАнинг Шаҳрисабз филиали. 316-жамғарма, 1-рўйхат, 291-иш, 13-варақ. 56 Қашқадаре? ҳақиқати. 1990-йил, 16-февраль. 31 yillarda Qashqadaryo hududida olib borilgan siyosat natijasida yangi sanoat korxonalari, zavod va fabrikalar, maktab va kaslxonalar qurib foydalanishga topshirildi. Bu esa o‘z navbatida viloyat va uning aholisi ijtimoiy – iqtisodiy rivojiga sabab bo‘ldi. Lekin shu bilan birga boqimandalik, o‘z ishiga mas ’ uliyatsizlik kabi holatlar ham ro‘y berdiki, bu holat viloyat aholisi uchun salbiy holat ko‘rsata boshladi. 32 II-BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATINING DEMOGRAFIYASI: DINAMIKA, O‘ZGARISHLAR VA MUAMMOLAR. 2.1. 199 1- 2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi tahlili Mamlakatimizda aholi muntazam ravishda turli sur’atlarda ko‘payish tendensiyasiga ega. Butun mamlakatimizda va uning mintaqa va viloyatlarida aholi ko‘payishining asosini tug‘ilish tashkil etadi. O‘zbekistonda 1989 yil tug‘ilish har ming aholiga 33,3 kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2002-yil bu ko‘rsatkich 21,0 % ga tushib qoldi, bu yillarda tug‘ilish darajasi 12,3% ga kamaydi. Viloyatlar bo‘yicha ham tug‘ilish koeffitsientining kamayganligini ko‘rish mumkin. Masalan, tug‘ilish darajasi doimo yuqori bo‘lib kelgan Qashqadaryo (40%) viloyatida ham bu holat ayni paytda birmuncha pasaydi. 57 Qashqadaryo viloyati tumanlarida aholining tug‘ilish ko‘rsatkichlari har 1000 kishiga 25,0 kishidan (YAkkabog‘ tumani) 28,0 kishigacha (CHiroqchi tumani) o‘zgaradi. Qashqadaryo viloyatida 1989-2010-yillarda tug‘ilishning kamayishi kuzatildi. Mazkur yillarda tug‘ilishning kamayish tezligi o‘rtacha yiliga 1,07 punktni tashkil etadi. Bundan xulosa qilish mumkinki, viloyatda tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lishiga qaramasdan, uning kamayish sur’ati boshqa viloyatlarga nisbatan ildamroq kechmoqda. Mavjud statistik ma’lumotlarning tahlili asosida aholi tabiiy harakatining hududiy xususiyatlariga ko‘ra O‘zbekiston viloyatlarini uch guruhga – tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan (17,0% dan ortiq) hududlarga (Qashqadaryo Surxondaryo, Jizzax), tug‘ilish ko‘rsatgichi o‘rtacha bo‘lgan (15,0 – 17,0%) Buxoro, Sirdaryo, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi va tug‘ilish darajasi past (15,0% dan kam) bo‘lgan hududlarga (Navoiy, Farg‘ona, Andijon va Toshkent 57 Эгамова Д., Тожиева З., Саидова З. Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларидаги демографик ҳолат (Қашқадарё вилояти мисолида) // География ва қадриятлар. – Т., 2001. Б.34 33 viloyatlari) ajratish mumkin. Demak, bu ko‘rsatgich bo‘yicha Qashqadaryo viloyati hozirgi paytda mamlakatimizda “etakchilik” qilmoqda. 58 Qashqadaryo viloyatida ham mamlakatimizning boshqa viloyatlaridagi kabi tug‘ilish darajasi qishloqlarda shaharlardagiga nisbatan yuqori. Tug‘ilish darajasi 1996 yilda 33,1%, 2003 yilda 23,5%, 2009 yilda 24,3%, 2010 yilda 24,9% ni tashkil etgan. Qashqadaryo viloyati hozirgi kunda ham tug‘ilish koeffitsientining yuqoriligi bilan mamlakatimizda oldingi o‘rinlarni egallab kelmoqda. Bunga asosiy sabab, aholisining asosiy qismini qishloqlarda yashashi, shaharlashuv jarayonining sust borishi, aholining jinslar orasidagi farqning kamligi, migratsion jarayonning o‘ta sustligi va boshqa demografik holatlar sabab bo‘lmoqda. Ammo, butun mamlakatdagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham tug‘ilish va tug‘ish yoshi koeffisienlarining kamayish tendensiyalari kuzatiladi. SHuningdek, tug‘ilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to‘g‘ri keladi. Aholiga tibbiy yordam ko‘rsatishning yaxshilanishi, sog‘liqni saqlash tizimida yangi islohotlar va texnologiyalarning joriy qilinishi, shubhasiz o‘lim holatining kamayishiga olib keladi. O‘zbekistonda o‘lim ko‘rsatkichi mintaqalar bo‘yicha turlicha. Buning o‘ziga xos sabablari bor. Jumladan, mamlakatda 1989 yilda o‘lim koeffitsienti 6,3% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2004 yilda bu ko‘rsatkich 5,0 ga tushdi, ya’ni o‘lim holati bu davrda 1,3% ga qisqardi. Qashqadaryo viloyatida o‘lim koeffitsienti 1996 yilda 5,2%, 2003 yilda esa 4,1%, bu ko‘rsatkich shaharlarda 5,0%, qishloqlarda 5,3%, 2003 yilda 4,4% ni tashkil etdi. O‘zbekistonning viloyatlari darajasida qaralganda deyarli viloyatlarda o‘lim koeffitsienti kamayish tendensiyasiga ega. Qashqadaryo viloyatida ham o‘lim koeffitsienti 1997 yilda 4,63% dan 2004 yilda 4,0% ga, 2010 yilda 3,9% ga 58 Муродова Д.С. Қашқадарё вилоятида аҳоли ўсишининг хусусиятлари. “Ҳозирги замон географияси: Назария ва амалиёт”. Халқаро илмий амалий конференсия материаллари - Т., 2006. – Б.41 34 kamaygan. O‘lim darajasiga ko‘ra Qashqadaryo viloyatida o‘lim holati past (5,0% dan kam) bo‘lgan hududlarga kiradi. Statistik ma’lumotlarning tahlili boshqa mintaqalarga nisbatan eng kam o‘lim Qashqadaryo viloyatiga to‘g‘ri keladi. Qashqadaryo viloyatida ham tug‘ilish va tug‘ish yoshi koeffitsientining kamayishi kuzatiladi. SHuningdek tug‘ilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston mustaqillikka erishishi tufayli mamlakat aholisining etnik xususiyatlari e’tiborga olingan holda demografik siyosat yuritish imkoniyatlari vujudga keldi. Aholining tabiiy ko‘payishi aholi soninig o‘sishida asosiy manbadir. Qashqadaryo viloyatida 1991-1999-yillarda aholi sonining ko‘payishi tabiiy ko‘payish hisobiga bo‘lmoqda. Viloyatda aholi soni 1999-yilda 1989-yildagiga nisbatan deyarli 1,4 marta ko‘paydi. 1999-yilda viloyat aholisining soni 2123,0 ming, 2001-yilda 2257,0 ming, 2002-yilda 2298,0 ming, 2003-yilda 2339,7 ming, 2004-yilda 2381,8 ming38, 2008-yilda 2506,2 ming kishi va 2009-yilda 2589,6 ming kishiga etdi. Qashqadaryo viloyati aholisining o‘rtacha yillik o‘sishi 1990- 1999-yillarda 58,1 ming kishi va 1996-2009-yillarda 46,6 ming kishini tashkil qildi. 59 Tabiiy o‘sish 1991-yilda 37,7 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 1999-yilda 17,7% ni, 2001-yilda 19,1 va 2004-yilda 18,7 % ni tashkil etdi. SHu yili Qashqadaryo viloyati aholining tabiiy o‘sishiga ko‘ra viloyatlar orasida birinchi o‘rinni egallab kelgan Surxondaryo viloyatini (18,1 %) ham ortda qoldirdi. 2009-yilda tabiiy o‘sish 20,5% ni tashkil etdi va tabiiy o‘sishga ko‘ra viloyat 4-o‘rinni egallab turibdi. Qashqadaryo viloyati aholisi asosan tabiiy ko‘payish hisobiga o‘smoqda. 1991 – 2010-yillarda viloyatda aholi soni 197.7 ming kishidan 2671,0 ming kishiga etdi, yoki tabiiy ko‘payish hisobiga bu yillarda 993,3 ming kishiga o‘sdi. 59 Муродова Д.С. Қашқадарё вилоятида аҳоли ўсишининг хусусиятлари. “Ҳозирги замон географияси: Назария ва амалиёт”. Халқаро илмий амалий конференсия материаллари - Т., 2006. . – Б.78-81. 35 Mamlakatimizdagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan yillik o‘sish sur’atlari sekinlashmoqda. Aholi soni o‘sishining pasayib borayotganligi asosan tug‘ilishning pasayishi hisobiga bo‘lmoqda. Tabiiy o‘sish 1991-yilda har 1 000 kishiga 37,7 kishini tashkil etgan bo‘lsa, 1999-yilda 17,7 kishini, 2001-yilda 19,1 kishi, 2002-yilda 18,7 kishini, 2003- yilda 18,8 kishini, 2005-yilda 18,1 kishini va 2010-yilda 21,0 kishini tashkil etdi. 60 Qashqadaryo viloyatida keyingi yillarda aholining tabiiy ko‘payish darajasi o‘limga nisbatan tug‘ilish sur’atlarining kamayishi tufayli biroz kamaydi. Tabiiy ko‘payishning eng past darajasi 1999-yilda 17,7% ni va 2006-yilda 17,9% kuzatildi. Keyingi yillarda O‘zbekistonning barcha viloyatlarida tug‘ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko‘payishning pasayishiga sabab bo‘lmoqda. 1989 yilda mamlakatda tabiiy ko‘payish 27,0 % ni tashkil etgan, 2003-yilda esa bu ko‘rsatgich 14,5% ga teng bo‘ldi. Bu yillarda tabiiy ko‘payish darajasi 12,5% ga kamaygan. Bunday holat Qashqadaryo viloyati uchun ham xos (18,7%). Keyingi yillarda tug‘ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko‘payishning pasayishiga sabab bo‘lmoqda. 1996-yilda viloyatda tabiiy ko‘payish 27,9%, 2003- yilga kelib bu ko‘rsatkich 19,4% ni tashkil etgan. SHu yillarda tabiiy ko‘rsatkich darajasi 8,5 % ga kamaygan. Tabiiy ko‘payish darajasi bo‘yicha Qashqadaryo viloyati tabiiy ko‘payish koeffitsienti yuqori bo‘lgan viloyatlar (Jizzax, Surxondaryo, Xorazm, Samarqand, Qoraqalpog‘iston Respublikasi) guruhiga mansub bo‘lib, ularda aholining tabiiy ko‘payish koeffitsienti 17,2 % dan ortiq. O‘zbekistonda aholi soni 1991-yilda 20,7 mln. kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2010-yil boshida 28,08 mln. kishidan oshib ketdi. 2015 yilning so‘nggi choragida 60 Муродова Д.С. Қашқадарё вилоятида аҳоли табиий кўпайишининг хусусиятлари. География. фанининг назарий ва амалий масалалари. Т., 2007. – Б.98-99. 36 esa, 31.5 mln. kishiga etdi. Ushbu yillar davomida aholining o‘rtacha o‘sish darajasi 400 ming kishini tashkil etgan. Oldingi yillardagi sonlarga nisbatan tug‘ilish sur’atlari o‘sdi, o‘lim ko‘rsatkichlari esa kamaydi. Bu o‘tgan asrning 80- yillaridagi yuqori tug‘ilish sur’atlarining o‘ziga xos demografik natijasi hisoblanadi. Keyingi 2-3 yil mobaynida tug‘ilishning o‘sishi o‘sha yillarda tug‘ilgan kishilarning oila qurishni boshlaganligidan dalolat beradi. Keyingi yillarda O‘zbekistonning barcha viloyatlarida tug‘ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko‘payishning pasayishiga sabab bo‘lmoqda. 1989 yilda mamlakatda tabiiy ko‘payish 27,0% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2003-yilda esa bu ko‘rsatkich 14,5% ga teng bo‘ldi. Bu yillarda tabiiy ko‘payish darajasi 12,5% ga kamaygan. Bunday holat Qashqadaryo viloyati uchun ham xos (18,7%). Aholi tabiiy harakatining hududiy xususiyatlariga ko‘ra O‘zbekiston viloyatlarini 3 guruhga – tug‘ilish darajasi yuqori bo‘lgan (17,0% dan ortiq) hududlarga (Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax), tug‘ilish ko‘rsatkichi o‘rtacha bo‘lgan (15,0-17,0%) Buxoro, Sirdaryo, Namangan viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi va tug‘ilish darajasi past (15,0% dan kam) bo‘lgan hududlarg (Navoiy, Farg‘ona, Andijon va Toshkent viloyatlari)ga ajratish mumkin. Demak, bu ko‘rsatgich bo‘yicha Qashqadaryo viloyati mamlakatimizda “etakchilik” qilmoqda. Qashqadaryo viloyatida ham mamlakatimizning boshqa viloyatlaridagi kabi tug‘ilish darajasi qishloqlarda shaharlardagiga nisbatan yuqori. 2003-yilda Qashqadaryo viloyatida aholining tabiiy o‘sishi qishloqlarda 20,9, shaharlarda esa 14,4 % ni, 2008-yilda qishloqlarda 75,4% % ni, shaharlarda 24,6% % ni tashkil etadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishishi tufayli mamlakat aholisining etnik xususiyatlarini e’tiborga olgan holda demografik siyosat yuritish imkoniyatlari vujudga keldi. Qashqadaryo viloyatida 1991-2010-yillarda aholi sonining ko‘payishi tabiiy ko‘payish hisobiga sodir bo‘lmoqda. Viloyat aholi soni 1999-yilda 37 1989-yilga nisbatan deyarli 1,4 marta ko‘payadi. 1999-yilda viloyat aholisining soni 2123,0 ming kishini, 2001-yilda 2257,0 ming kishi, 2002-yilda 2298,0 ming kishi, 2003-yilda 2339,7 ming kishi, 2004-yilda 2381,8 ming kishi va 2006-yilning boshida 26 407,8 ming kishiga etdi. SHunday qilib, Qashqadaryo viloyati aholisining o‘rtacha yillik o‘sishi 1979-1989 yillarda 47,8 ming va 1990-1999 yillarda 58,0 ming kishi, 1999-2004 yillarda 58,5 ming va 2005-2010 yillarda 49,8 ming kishini tashkil qildi. 1995-2005 yillarda viloyatda aholi soni 1 917,9 ming kishidan 2 640,7 ming kishiga etdi yoki tabiiy ko‘payish hisobiga bu yillarda qariyb 722,8 ming kishiga o‘sdi. 2005-2010-yillarda viloyat aholisining soni 110% ga yoki 2671,0 ming kishiga ko‘paydi. Tabiiy o‘sish 1991-yilda har 1 000 kishiga 37,7 kishini tashkil etgan bo‘lsa, 1999-yilda 17,7 kishini, 2001-yilda 19,1 kishi 2002-yilda 18,7 kishini 2003-yilda 18,8 kishi, 2004-yilga 18,4 kishini , 2005-yilda 18,1 kishini va 2011- yilda 17,6 kishini tashkil etdi. Tabiiy ko‘payish darajasi bo‘yicha Qashqadaryo viloyati tabiiy ko‘payish koeffitsienti yuqori bo‘lgan viloyatlar guruhiga (Jizzax, Surxondaryo, Xorazm, Samarqand, Qoraqalpog‘iston Respublikasi) mansub bo‘lib, ularda aholining tabiiy ko‘payish koeffitsienti 17,2% dan ortiq. 61 Ta’kidlash joizki, aholi tabiiy harakati ko‘rsatgichlari shahar va qishloq joylarda farq qiladi: qishloq joylarda tug‘ilish shaharlarga nisbatan birmuncha yuqori. Buning bir qancha obektiv va subektiv sabablari mavjud. Jumladan, qishloqlarda ayollarning ijtimoiy hayotida bandligini past darajada bo‘lishi, qo‘l mehnati ko‘p talab qilinadigan qishloq xo‘jaligida ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi, milliy an’analar davrlar davomida tug‘ilishning yuqori bo‘lishiga olib kelgan. SHahar aholisi tarkibida esa turli millat vakillarining 61 Ўзбекистон Республикаси иктисодий-ижтимоий тараккиётининг мустакиллик йилларидаги (1990-2010 йиллар) асосий тенденция ва курсаткичлари хамда 2011-2015 йилларга мулжалланган прогнозлари. - Т.: Ўзбекистон, 2011. 90 б. 38 ayollarning ijtimoiy hayotda faolligi, iqtisodiy-ijtimoiy omillarga bog‘liq holda uy- joy muammosi va boshqa sabablari tug‘ilish darajasining biroz past bo‘lishiga olib keladi. SHunday qilib, migratsiya ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylashtirilishi, ishlab chiqarish munosabatlarining xarakteri, ishchi kuchini kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayoni, uning taqsimlanishi, aholining joylashuvi, urbanizatsiya jarayoni, aholining ijtimoiy harakatchanligi, tabiiy harakati va uning tuzilishi bilan bog‘liq ravishda kechadigan jarayondir. Mana shu aloqadorliklarni o‘rganish migratsiya mexanizmini o‘rganish imkonini beradi. Umuman jamiyat taraqqiyotida migratsiyaning roli ijobiydir. U ishchi kuchidan samarali foydalanish maqsadida yangi o‘zlashtirilayotgan joylarga va tarmoqlarga qayta taqsimlash orqali, migrantlarning iqtisodiy-ijtimoiy ahvolini o‘zgartirish bilan birga, ular ko‘chib ketgan joyda qolgan aholi turmushiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Aholi migratsiyasi ko‘chib kelgan hududning ham ko‘chib ketgan hududning ham demografik vaziyatga, mehnat resurslari va aholining milliy tarkibida o‘zgarishlarga sabab bo‘ladi. Migrantlar oqimi, shuningdek, aholining yosh-jinsiy tarkibida ham o‘z aksini topadi. Buning natijasida mehnat resurslarining ortishi yoki kamayishi sodir bo‘ladi. 2008-yil ma’lumotlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, viloyat tumanlari orasida Muborak va YAkkabog‘ tumanlarida migratsiya saldosi manfiy bo‘lgan, qolgan deyarli barcha tumanlarda musbat (0-2%) ko‘rsatkichga ega. Bu davrda O‘zbekistonda ham, viloyatda ham migratsiyaning saldosi manfiy bo‘lgan. Qashqadaryo viloyatidan O‘zbekistonning boshqa mintaqalariga (4629 kishi) va mamlakatlarga (1479 kishi) jami 6108 kishi migratsiya qilingan. Ayni paytda viloyatda O‘zbekistonning mintaqalaridan (2612 kishi) va boshqa mamlakatlardan (163 kishi) 2775 kishi kelgan. Provardida ko‘rsatgichlari bo‘yicha migratsiya 39 saldosi manfiy bo‘lgan, ya’ni migratsion o‘sish koeffitsienti (1000 kishi hisobiga) - 1,4 ni migratsion o‘sish esa - 1 878 kishini tashkil etgan. O‘zbekistonda aholi soni 1991-yilda 20,7 mln kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2010-yil boshida 28,08 mln. kishidan oshib ketdi. SHu yillar davomida aholining o‘rtacha o‘sish darajasi 400 ming kishini tashkil etdi. Oldingi yillardagi sonlarga nisbatan tug‘ilish sur’atlari o‘sdi, o‘lim ko‘rsatkichlari kamaydi. Bu o‘tgan asrning 80 – yillaridagi yuqori tug‘ilish sur’atlarining o‘ziga xos demografik natijasi hisoblanadi. Keyingi 2 – 3 yil mobaynida tug‘ilishning o‘sishi o‘sha yillarda tug‘ilgan kishilarning oila qurishni boshlaganligidan dalolat beradi. Aholining yosh va jinsiy tarkibi birinchi navbatda jamiyatning demografik holatiga bog‘liq. Demografik holat aholining yoshi va jinsiy tarkibi nikohga kirish va nikohning bekor etilishi (ajralish), tug‘ilish, o‘lim va migratsiya kabi jarayonlarda ifodalanadi. Aholi tarkibida ayollar va erkaklar salmog‘ining tengligi, ya’ni mutanosibligi ularning nikohga kirishiga va oilalar tashkil qulay vaziyat yaratadi. Lekin, har doim ham jamiyatda erkaklar va ayollar salmog‘i teng bo‘lavermaydi. Statistika ma’lumotlariga qaraganda, 100 ta qiz bolaga nisbatan tug‘ilgan o‘g‘il bolalar soni 104–107 tani tashkil etadi. O‘g‘il bolalar miqdorining qiz bolalarga nisbatan yuqoriligi ularning 15 – 20 yoshlarigacha saqlanib boradi. 62 20 yoshdan keyin esa jinslar nisbati tenglasha boshlaydi. CHunki chaqaloqlar bolalik va o‘smirlik davrida qiz bolalarga nisbatan o‘g‘il bolalar o‘limi yuqoriroq bo‘ladi. Qashqadaryo viloyatining jami aholisining soni 2007-yilda 2506,2 ming kishini tashkil etgan. Ulardan erkaklar 1255,2 ming kishini va ayollar 1251,0 ming kishi bo‘lgan. Ushbu ko‘rsatkichlar asosida jami aholi tarkibida erkaklar 50,08 % ni, ayollar esa 49,9% ni tashkil etganligini aniqlash mumkin. 62 Эгамова Д., Тожиева З., Саидова З. Ўзбекистоннинг жанубий ҳудудларидаги демографик ҳолат (Қашқадарё вилояти мисолида) // География ва қадриятлар. – Т., 2001. Б.34 40 Aholi jinsiy tarkibini o‘rganishda aniq ko‘rsatgich har 1000 ta erkaklarga nisbatan ayollar soni, yoki har 1000 ta ayollarga nisbatan erkaklar soni hisoblanadi. Ushbu ko‘rsatgich orqali muayyan hudud (mamlakat, viloyat, tuman va b.) jami aholi sonining va aholi yosh guruhlari (0–2, 3–5, 6–7 ...)ning jinsiy tarkibi o‘rganiladi. Masalan, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan foydalanib, ayollar sonini erkaklar soniga bo‘lib, natija 1000 ga ko‘paytiriladi. 1959-yilda o‘tkazilgan aholi ro‘yxati yakuniga ko‘ra erkaklar viloyat aholisi tarkibida 48,1% ni, ayollar 51,9% ni tashkil qilgan. 2004-yilda viloyat aholisining 48,9% ini erkaklar va 51,1% ini ayollar tashkil etadi. 2006-yilning boshida Qashqadaryo viloyatida har 1000 nafar ayolga 996 nafar erkak to‘g‘ri kelgan yoki ayollar erkaklardan 0,2% kamroq bo‘lgan; 2008-yilning boshida esa har 1000 nafar erkakka 997 nafarga yaqin ayol to‘g‘ri keldi. Ana shunday uslub bilan alohida yosh guruhlari uchun ham ayollar va erkaklar nisbati aniqlanadi. Aholi bo‘yicha 2004-yil ma’lumotlarining tahlil shuni ko‘rsatadiki, Qashqadaryo viloyatida 18-19 yoshgacha bo‘lgan aholi tarkibida erkaklar soni ayollar soniga nisbatan biroz ko‘proq. Ammo 19 yoshdan 50 yoshgacha bo‘lgan; guruhlarga ayollarga, ayollarning salmog‘i erkaklarga nisbatan 0,2 – 1,9 % ko‘proq. 63 SHuningdek, 70 yoshdan keyingi guruhda bu ko‘rsatgich 5,9 % ga etadi. Aholining yosh tarkibi muhim demografik va iqtisodiy ko‘rsatgich hisoblanib, u millat hamda mintaqalar va viloyatlarning ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanishiga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Qashqadaryo viloyatida tabiiy o‘sishning ancha yuqori bo‘lishi aholining yosh tarkibiga ancha katta ta’sir ko‘rsatadi. Viloyatda barcha aholi yosh bolalar va o‘smirlar salmog‘ining ancha yuqori bo‘lishini, mehnat resurslari sonining muttasil oshib borishini ta’minlayotir. 63 Муродова Д.С. Қашқадарё вилоятида аҳоли о‘сишининг хусусиятлари. “Ҳозирги замон географияси: Назария ва амалиёт”. Халқаро илмий амалий конференсия материаллари - Т., 2006. Б.22 41 Viloyat aholisining tarkibida shahar bilan qishloq o‘rtasida deyarli farq yo`q. Faqatgina pensiya yoshdan yuqori aholi orasida shahar aholisida ayollar biroz ko‘proq miqdorni tashkil etadi. Viloyatda tug‘ilayotgan yoshlarda esa jinslarning nisbati nisbati deyarli tenglashib borayotir.Ammo, viloyatning tumanlari va shaharlari aholisining yosh va jinsiy tarkibi bilan bir-birlaridan ancha farq qiladi. Viloyatning SHahrisabz, Koson shaharlari aholisining tarkibida 0-15 yosh guruhlari ko‘proq, Qarshi shahrida esa kamroq. Ammo, Kitob va YAkkabog‘da yoshlar umumaholining ko‘pchiligini tashkil etsa, mehnatga qobiliyatli aholi umumaholi foizida ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ma’lumki, aholi manzilgohlari - aholi faoliyatining asosiy mashg‘ulot maskanidir. Mamlakat va uning regionlarida industrial taraqqiyot, unda yashaydigan aholi tarkibi va miqdori bilan belgilanadi. Masalan, sanoat sust rivojlangan mamlakatlarda qishloq aholisi- asosiy, aksincha industrial taraqqiyotga erishgan mamlakatlarda shaharliklar soni ko‘p bo‘ladi. Qashqadaryo viloyatida o‘tgan asrning 70-yillargacha industrial taraqqiyotning o‘ta past bo‘lishi sababli uning aholisi tarkibida qishloqliklar ko‘pchilikni tashkil qilgan. 70-yillardan keyin Qarshi cho‘lini o‘zlashtirish va er osti zahiralaridan foydalanish sababli biroz industrial taraqqiyot jonlandi. Bu aholining yashash sharoiti va tarkibiga ta’sir qildi. Natijada viloyat aholisining 1959-yilda 86,7 %ini, 2006-yilda 75,4 %ini, 2010-yilda 43,4%ini qishloq aholisi tashkil etgan. Hozirgi davrda jahonda yuqori sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan urbanizatsiya jarayoni, shu jumladan O‘zbekiston hayotida shaharlar mavqei ortib borishiga qaramasdan, mamlakatimizning 63,9 %, janubiy viloyatlarning 75,4% aholisi qishloq joylarida istiqomat qilishmoqda. 64 64 Бердиқулова М.Т. Қашқадарё вилояти шаҳар аҳоли манзилгоҳларининг ривожланиш хусусиятлари. Замонавий географиянинг муаммолари. Республика илмий-амалий анжуман материаллари. Қарши. 2010. 42 Chunki hozirgi paytda mamlakatimizdagi iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolar aksariyat hollarda qishloqlar bilan bog‘liq. SHuning uchun qishloqlarni ilmiy o‘rganish - davrning eng dolzarb masalasidir. Qishloqlarning shakllanishi va rivojlanishi hududning tabiiy- iqtisodiy sharoitiga, qishloq xo‘jaligining joylashishiga,transport va milliy iqtisodiyot tarmoqlariga bog‘liq. SHunday ekan, Qashqadaryo viloyati qishloq muammosining echimi uchun tabiiy-iqtisodiy geografik jihatdan etarli imkoniyatlarga ega. Ayniqsa iqlimiy sharoiti qishloq xo‘jaligida sug‘orma va lalmikor dehqonchilik, sabzavot-polizchilikni rivojlantirish uchun qulay. Bu tarixiy davrlarda aholining asosiy qismi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanib kelishiga ta’sir etgan. Binobarin Qashqadaryo viloyatidagi aholi manzilgohlarining 87,5 %ini qishloqlar tashkil etadi. Qolgan 12,5 %i shahar manzilgohlaridir. Qarshi cho‘lini o‘zlashtirishi bilan qishloq aholisining soni yana tez ortdi. Bunda viloyat qishloq aholisining 1959-1996 yillarda o‘rtacha yillik ko‘payish sur’ati 5,60%ni va 1989-1996 yillarda esa 3,52%ni tashkil qilgan. Bu ko‘rsatgichlar mamlakatimizda 3,26% va 2,98%ni, Surxondaryo viloyatida 6,08 va 3,52%ga teng bo‘lgan. 65 Umuman viloyat qishloq aholisining o‘sish sur’ati bo‘yicha mamlakatda Surxondaryodan keyin ikkinchi o‘rindadir. Lekin mamlakatimizda va uning ko‘pchilik viloyatlarida 1990-yillardan boshlab qishloq aholisining o‘sish sur’ati shaharliklarga nisbatan ortib bormoqda. Buning oqibatida 1959-yilda viloyatdagi qishloq aholisining soni 441 ming kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2007-yilda bu ko‘rsatkich 1892,4 ming kishiga etdi. Kelajakda mamlakatimizda sanoat korxonalari asosan qishloq joylarda quriladi. Bu yaqin o‘n yillarda qishloqlarda urbanizatsiya jarayonini rivojlanishiga sezilarli ta’sir etadi. Bu qishloq aholisining ko‘payishi umumiy aholi tarkibida ham 65 Қурбонов П.Р. Кичик ҳудудларда урбанизатсиянинг ривожланиши (Жанубий О`збекистон қишлоқ туманлари мисолида). Ўзбекистон география жамияти ахбороти. – Т., 2011. Б.18. 43 ijobiy o‘zgarishlarga olib keladi. Natijada hozir aholisi 3000 kishidan ortiq aholi yashaydigan qishloqlar shaharchalariga va shaharlarga aylanishi mumkin. Qashqadaryo viloyati aholisining tarkibida qishloq aholisi barcha davrlarda shahar aholisiga nisbatan doimo yuqori bo‘lgan. SHuningdek, qishloq aholisining tabiiy o‘sishi ham ko‘proq bo‘lgan. 1990-yilda qishloqlarda 1210,7 ming kishi istiqomat qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2000-yilda 1615,7 ming kishini, 2006-yilda esa 1823,1 ming kishini tashkil etgan, ya’ni 2006-yilda qishloq aholisining salmog‘i viloyat aholisining 75,4 % ini tashkil etdi. SHuningdek, aholining tabiiy o‘sishi ham qishloqlarda ko‘proq bo‘lgan. 1990- yilda qishloqlarda 1210,7 ming kishi istiqomat qilgan bo‘lsa, bu ko‘rsatgich 2000- yilda 1615,5 ming kishini, 2006-yilda esa 1859,0 ming kishini tashkil etgan, ya’ni 2006-yilda qishloq aholisining salmog‘i viloyat aholisining 75,4 % ini tashkil etdi. Viloyatda seraholi 119 ta qishloqqa shaharcha maqomi berilgach, viloyat qishloq aholisining soni 1455,7 ming kishini yoki 57,7% ni tashkil etdi. 66 Aholi soni boyicha viloyatda CHiroqchi tumani oldinda turadi (2001 yildal 257 ming kishi, 2009-yilda 311,4 ming kishi). Bu tumanda viloyat aholisining 12 %i istiqomat qiladi. SHahrisabz tumanining aholisi (SHahrisabz shahrini qo‘shib hisoblaganda) 2009-yilda 297,8 ming kishihi tashkil etadi. CHiroqchi va SHahrisabz tumanlarida viloyat aholisining qariyb 1/4 qismi yoki 23,5 %i istiqomat qiladi. CHiroqchi tumanida aholining o‘rtacha zichligi har 1km2 ga 110,3 kishi, SHahrisabz tumanida esa 173,5 kisini tashkil etadi. Qishloq tumanlari orasida aholi soniga ko‘ra yuqorida nomlari qayd qilingan tumanlardan keyin uchinchi o‘rinda Koson tumani (2009-yilda 223,3 ming kishi) turadi. Tumanda aholining o‘rtacha zichligi har 1 km2 ga 122,9 kishi bo‘lib, viloyatda bu ko‘rsatkich bo‘yicha Kasbi (212,7 kishi), Qarshi (209,5 kishi), SHaqhrisabz (173,5 kishi) va YAkkabog‘ tumanlaridan keyingi beshinchi o‘rinda 6 Қурбонов П.Р. Кичик ҳудудларда урбанизатсиянинг ривожланиши (Жанубий О`збекистон қишлоқ туманлари мисолида). О`збекистон география жамияти ахбороти. – Т., 2011. Б.18. 44 turadi. Aholi soniga ko‘ra Koson tumanidan keyingi o‘rinni aholisining soni 116,8 ming (2009-yil) bo‘lgan Kitob tumani band etgan bo‘lib, tuman aholisining qariyb 20%i tumanning ma’muriy markazida – Kitob shahrida istiqomat qiladi. Qamashi va YAkkabog‘ tumanlarida mutanosib ravishda 207,8 ming va 207,4 ming kishi istiqomat qiladi. Ammo maydomiga ko‘ra Qamashi tumanidan (2,6 ming km2) ikki marta kichik bo‘lgan YAkkabog‘ tumanida (1,3 ming km2 ) aholining o‘rtacha zichligi ( har 1 km2 ga 159,8 kishi) ikki baravar ziyod. Qashqadaryo viloyatining maydoniga ko‘ra eng katta – Dehqonobod (4,0 ming km2), Mirishkor (4,0 ming km2) va Nison (4,0 ming km2) tumanlarining demografik saloxiyati nisbatan kichik. Dehqonobod tumanida 115,3 ming kishi, Mirishkor tumanida 92,0 ming kishi va Nishon tuanida 68,7 ming kishi yashaydi. SHunday qilib, viloyatning tog‘li va cho‘l hududlaridagi tumanlar eng kam aholi yashaydigan tumanlardir. Viloyatda aholi salmog‘iga ko‘ra G‘uzor (164,6 ming kishi), Kasbi (154,5 ming kishi), Qarshi (198,2 ming kishi) tumanlari o‘rtacha ko‘rsatkichga ega. Ayni vaqtda Qarshi (0,9 ming km2) va Kasbi (0,7 ming km2) tumanlarining er maydonining kichikligi sababli aholi zichligi viloyat darajasida eng yuqori ko‘rsatkichga ega (tegishlicha 220,2 va 220,7 kishi 1 km2 ga). 67 Umuman olganda, yuqori mintaqa (SHahrisabz, YAkkabog‘ va Kitob tumanlari) ko‘p jihatdan Respublikamizning aholisi zich voha va vodiylariga o‘xshab ketadi. Ammo, ta’kidlash joizki, zichlik, qo‘yi mintaqaning ayrim tumanlarida (Kasbi, Qarshi) ham ancha yuqori, ya’ni 190-200 kishiga teng. Qashqadaryo viloyati miqyosida aholi zichligi Qarshi shahri qo‘shib hisoblamaganda har 1 km2 ga 93,4 kishiga to‘g‘ri keladi. O‘z navbatida Qashqadaryo viloyati aholi zichligi bo‘yicha Respublikada Farg‘ona vodiysi, Toshkent va Samarqand viloyatlaridan keyingi o‘rinda turadi. 67 Тожиева З.Н. Ўзбекистон аҳолиси: ўсиши ва жойланиши (1989-2009 йй). Монография. – Т.: «Фан ва технология», 2010. Б.58 45 Quyidagi jadvalda 2021 yilda viloyat aholisining umumiy soni, tumanlar hamda shahar va qishloq aholsi keltirib o‘tiladi. 46 2.2. Viloyat demografiyasidagi o‘zgarishlar va xususiyatlari Demografik jarayonlar – bu aholining vaqt va makonlarda rivojlanishini aks ettiradigan hodisalar bo‘lib, uning ko‘payishi, o‘limi, jinsi va yosh tarkibi hamda mehnat resurslarining miqdor jihatidan o‘zgarishlari bevosita jamiyatning hamda milliy iqtisodiyotning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi hodisa hisoblanadi. Quyida Qashqadaryo viloyatidagi 1989-2019 yillardagi demografik jarayonlar, xususan, aholi sonidagi umumiy o‘zgarishlar, qishloq va shahar aholisining tarkibi, shahar aholisining ko‘payishi, to‘g‘ilish va o‘limning biri-biridan farqi, vohaning respublikadagi boshqa hududlardan farqi va o‘ziga xos xususiyatlari, aholi zichligi, viloyat aholisining miliy tarkibi, mehnat resurslari bandligining tarmoq tarkibi va ularning joylashuvi tahlil qilingan. Ma’lumki, jamiyatdagi demografik voqealar umumiy va muayyan individual tasodifiy sabablar ta’siri ostida amal qiladi. Bu jarayondagi ayrim voqeliklar vujudga kelishi ba’zi sabablarga ko‘ra individual va noyobdir, lekin demografik jarayonda ular ketma-ketlik voqealardan iborat bo‘lib, ular muntazam ravishda o‘zgarib turadi. Demografik jarayonlar hayotning barcha iqtisodiy va ijtimoiy sohalariga bevosita ta’sir etuvchi jarayon hisoblanadi. Aholishunoslikni rivojlanishining umumiy qonuniyatlari alohida iqtisodiy va tabiiy sharoitlarga ega hududlarda ko‘pgina jihatlariga ko‘ra murakkab muammolarni keltirib chiqaradi va fan oldiga yangi muammolarni qo‘yadi. CHunki, bu jarayonlar inson hayot-mamoti tarzini ifoda etuvchi fandir. YUqorida qayd etilgan jihatlar alohida mintaqalarda katta ilmiy va amaliy ahamiyatga ega va ular quyidagilar: a) aholi umumiy sonidagi o‘zgarishlarni hisobga olish; b) tarkibidagi qishloq va shahar aholisi ulushi; v) mehnat resurslari bandligining tarmoq tarkibi va ularning 47 joylashuvi kabilar 68 . SHu jihatlar e’tiborga olinishi ishlab chiqarishning samarali joylashuvi va ishchi kuchlaridan to‘la foydalanishda vazifani amaliy jihatdan muvofiqlashtiradi. SHuningdek, har bir mamlakatning demografik siyosati ham muhim bo‘lib, u nafaqat shu mamlakat balki u bilan chegaradosh davlatlarning aholi bilan bog‘liq iqtisodiy-ijtimoiy manfaati, hududda hukm surayotgan umummentalitetga ham mos kelishi lozim. Oilani jamiyat taraqqiyoti davomidagi o‘rni, tarixiy rivojlanishi, aholining takror barpo bo‘lishidagi asosiy faoliyati va uning o‘zgarib borish omillari va oqibatlari o‘rganilib, kelajakda rivojlanishining asosiy yo‘nalishlari aniqlanadi. Mamlakatimizda aholi muntazam ravishda turli sur’atlarda ko‘payish tendensiyasiga ega. Butun mamlakatimizda va uning mintaqa va viloyatlarida aholi ko‘payishining asosini tug‘ilish tashkil etadi. O‘zbekistonda demografik holatni baholashda har bir mintaqaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish zarur. CHunki, davlat va uning ma’muriy hududlarini rivojlantirishda demografik jarayonlar muhim o‘rin tutadi. O‘zbekistonning janubida joylashgan muhim viloyatlardan biri bo‘lgan Qashqadaryo vohasi respublika iqtisodiy-ijtimoiy hayotida alohida ahamiyat kasb etadi. Qashqadaryo viloyati Samarqand viloyati bilan (276 km), Buxoro viloyati bilan (98,3 km), Navoiy viloyati (12,5 km), Surxandaryo viloyati bilan (193,8 km), Tojikiston Respublikasi bilan (59,9 km) va Turkmaniston Respublikasi bilan (253,3). Qashqadaryo viloyatining qo‘shni davlatlar bilan chegaradosh hududlari (jami 313,2) haqida. Qashqadaryo viloyatining Turkmaniston Respublikasi bilan jami 253,3 km. CHegaradosh SHundan, Nishon tumanining 75,7 km chegara hududi Turkmaniston Respublikasining Lebap viloyati Turkmanboshi etirafi tumani bilan; Dehqonobod 68 Убайдуллаева Р., Ота-Мирзаев О., Умарова Н. ―Ўзбекистон демографик жарае?нлари ва аҳоли бандлиги. Т., 2006 48 tumanining 75,9 km. chegara hududi Turkmaniston Respublikasining Lebap viloyati Chorshanbe va Do‘stlik tumanlari bilan; Mirishkor tumanining 79,5 km. chegara hududi Turkmaniston Respublikasining Lebap viloyati Xo‘janbas tumani bilan; G‘uzor tumanining 22,2 km. CHegara hududi Turkmaniston Respublikasining CHorjo‘ viloyati Davlatli tumani Sardoba jamoa xo‘jaligi Churdul qishlog‘i bilan chegaradosh hisoblanadi. SHuningdek, viloyat Tojikiston Respublikasi bilan jami 59,9 km. chegaradosh SHundan, SHahrisabz tumanining 18,5 km. CHegara hududi Tojikiston Respublikasining Sug‘d viloyati Panjikent tumani Rog‘ich va Mag‘yon qishloqlari bilan; Kitob tumanining 41,4 km. CHegara hududi Tojikiston Respublikasining Sug‘d viloyati Panjikent tumani bilan chegaradosh 69 . Qashqadaryo vohasi chegarasining umumiy uzunligi 795 km ni tashkil etib, uning 405 km. tog‘li, qolgan 390 km. tekislikka to‘g‘ri keladi. Voha sharqdan g‘arbga 300 km. gacha sharqdan janubga 200 km gacha cho‘zilgan bo‘lib, uning umumiy hududi 28,6 ming km 2 ni tashkil etib, bu butun O‘zbekiston hududining 6,3 foiziga tengdir 70 . Q ashqadaryo vohasi demografiyasi respublikadagi boshqa hududlardan farqli ravishda mustaqillik yillarida aholining usish surati, to‘g‘ilish va o‘limning kamayishi, farzand ko‘rish ketma-ketligini qisqarishi aholi zichligi va joylashuvidagi o‘zgarishlar, o‘rtacha umr ko‘rish darajasining ortishi, shahar aholisining o‘sishi qishloq aholisiga nisbatan sekinlashuvi, migratsiyaning faollashuvi bilan izohlanadi. Kitob, SHahrisabz, tumanlarida aholi o‘ta zich joylashganligi, erning cheklanganligi, o‘zlashtiradigan erlarning qolmaganligi boshqa tumanlardan farqlanadi, aksincha, CHiroqchi, Mirishkor, Muborak, Respublikada o‘tgazilgan so‘nggi aholi ro‘yxati (1989 yil)da jami 19780.0 ming kishi ro‘yxatga olingan bo‘lib, shundan, Qashqadaryo vohasida aholi soni 1594 ming kishini tashkil qilib, shundan, shahar aholisi 415 ming kishi (umumiy aholining 25%), qishloq aholisi 9 www.qashstat.uz. 70 Ҳасанов А. Қашқадарё воҳаси шаҳарсозлиги ва меъморчилиги ( XVI-XIX асрлар). –Т. “Voris”. 2019й. 21-б. 49 1179 ming kishi (umumiy aholining75%)ni tashkil qilgan. 1992 yilga kelib viloyat aholisi da 1 mln 800 ming tashkil qilgan 71 . 1995 yil 1mln 975 ming kishi, shundan shahar aholisi 516 ming kishi, qishloq joylardagi 1 mln 449 ming kishi, 1996 yil 2 mln 30 ming kishi, shahar aholisi 527 ming kishi, qishloq aholisi 1 mln 503 ming kishi, 1997 yil 2mln 79 ming kishi, shahar aholisi 538 ming kishi, qishloq aholisi 1 mln 541 ming kishi, 1998 yil 2 mln 1123 ming kishi,shahar aholisi 546 ming kishi, qishloq aholisi 1 mln 577 ming kishi, 1999 yil 2 mln 170 ming kishi, shundan shahar aholisi 554 ming, qishloq aholisi 1 mln 616 ming kishi, 2000 yil 2 mln 216 ming kishi 72 , shundan shahar aholisi 562 ming, qishloq aholisi 1 mln 654 ming kishi, 2001 yil 2 mln 257 ming kishi, shahar aholisi 59 ming kishi, qishloq aholisi 1 mln 688 kishi, 2002 yil 2mln 2 98 ming kishi, shundan shahar aholisi 576 ming kishi, qishloq aholisi 1 mln 722 ming kishi, 2003 yil 2 mln 340 ming kishi, shahar aholisi 583 min kishi, qishloq aholisi 1 mln 757 ming kishini tashkil qilgan 73 . Agar aholining miliiy tarkibiga e’tibor beradigan bo‘lsak, 1989 yilda aholining 85 % ni o‘zbeklar tashkil qilgan bo‘lsa, 1995 yilga kelib 91%ni o‘zbeklar tashkil qilgan. 2013 yildagi ma’lumotga ko‘ra viloyat aholisi milliy tarkibida o‘zbeklar keskin ajralib turadi – 92,3 %. Ikkinchi o‘rinda tojiklar – 4,3 %. Qolgan millat vakillaridan turkman va ruslar ko‘proq. Bu jarayonni mustaqillikning dastlabki vaqtlaridagi a h oli migratsiyasi bilan izohlash mumkin 74 . CHunki, Respublika mustaqillikka erishgandan keyingi yillarda tub joy aholisi bo‘lmagan millat vakillarining o‘z vatanlariga qaytishi, o‘tish davri qiyinchiliklarining ayniqsa, shahar joylarda sezilarli bo‘lganli, tug‘ilish va tabiiy ko‘payish sur’atlarining tushib borishi mamlakat umumiy urbanizatsiya darajasining pasayishiga olib keldi. Ushbu holat Janubiy O‘zbekiston shaharlarida ham kuzatildi, biroq u Toshkent va Farg‘ona iqtisodiy rayonlaridagi kabi keskin 71 Қашқадарё ҳақиқати 1992 йил. 22 февраль 3.б. 72 Каримов И.А. Ватан озодлиги, халқимнинг омонлиги, юртимнинг равнақи, ҳар бир оила фаровонлиги – мен учун олий саодат. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 127– б. 73 Ўзбекистон Республикаси давлат статистика қўмитаси йиллик статистик тўплам.-Т.2005 й.54-55 б. 74 Ўзбекистон Республикаси.Энциклопедия. М.Аминов ва бошқалар.-Т.1997й.650-б 50 ko‘rinishga ega bo‘lmadi. Bunga tahlil qilinayotgan mintaqada yuqoridagi iqtisodiy rayonlardagi singari yirik sanoat shaharlarining (manfiy migratsiya saldosi natijasida Angren, CHirchiq, Olmaliq va boshqa shaharlarda aholi soni kamaygan) deyarli yo‘qligi hamda tabiiy ko‘payish jarayonlarining mamlakat o‘rtacha darajasidan ancha baland ekanligi sabab bo‘lgan. Aholi demografiyasida kuzatiladigi holatlardan yana biri shaharda yashaydigan aholi soning ko‘payish jarayonini ham kuzatish mumkin. Misol uchun 2004 yilda voha aholisi 2378,2 ming kishini tashkil qilib, shundan shahar aholisi 587,5 ming kishini, qishloq aholisi 1790,7 ming kishini tashkil qilgan bo‘lsa, 2015 yilga kelib voha aholisining umumiy soni 2958,9 mingga etib, shahar aholisi 1274,5 ming kishini, qishloq aholisi esa, 1684,4 kishini tashkil qilgan. Bundan ko‘rinadiki, 2004 yilda viloyatda shahar aholisining ulushi umumiy aholining 25% tashkil qilgan bo‘lsa, 2015 yilga kelib shahar aholisi umumiy aholining 43 % tashkil qilgan. SHahar aholisi o‘tgan 10 yil davomida 18% ga ko‘paygan 75 . Bunga asosan shahar hududlarining kengayishi, qishloq aholisining shaharga yashash uchun ko‘chib kelishi, o‘qish va ishlash uchun kelgan kishloq yoshlarining shaharda ishga kirish jarayonida doimiy yashash uchun qolishi sabab bo‘lgan. Bu asosan viloyatdagi Qarshi, SHahrisabz, Kitob, Koson kabi shaharlarda yaqqol sezilgan. 2020 yilda Qashqadaryo vohasi aholisi soni 3280130 kishini tashkil qilgan. Voha aholisi har yili o‘rtacha 60 ming kishiga ko‘paymoqda 76 . Lekin shunga qaramasdan, xozirgi davrda jahonda yuqori sur’atlar bilan rivojlanib borayotgan urbanizatsiya jarayoni, shu jumladan O‘zbekiston hayotida shaharlar mavqei ortib borishiga qaramasdan, mamlakatimizning 63,9 %, janubiy viloyatlarning 75,4% aholisi qishloq joylarida istiqomat qilishmoqda. Qashqadaryo viloyati qishloq muammosining echimi uchun tabiiy-iqtisodiy geografik jihatdan etarli imkoniyatlarga ega. Ayniqsa iqlimiy sharoiti qishloq xo‘jaligida sug‘orma va lalmikor dehqonchilik, sabzavot-polizchilikni rivojlantirish uchun qulay. Bu tarixiy davrlarda aholining asosiy qismi qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanib kelishiga ta’sir 75 Демографический ежегодник Узбекистана. – Т., 2019 г. 5-б. 76 Қашқадарё вилоят стаститика бошқармасининг жорий архиви.2020 й. 51 etgan. Binobarin Qashqadaryo viloyatidagi aholi manzilgohlarining 87,5 %ini qishloqlar tashkil etadi. hisoblanadi. Qolgan 12,5 %i shahar manzilgohlaridir. 77 Ta’kidlash joizki, aholi tabiiy harakati ko‘rsatgichlari shahar va qishloq joylarda farq qiladi: qishloq joylarda tug‘ilish shaharlarga nisbatan birmuncha yuqori. Buning bir qancha ob’ektiv va sub’ektiv sabablari mavjud. Jumladan, qishloqlarda ayollarning ijtimoiy hayotida bandligini past darajada bo‘lishi, qo‘l mehnati ko‘p talab qilinadigan qishloq xo‘jaligida ishchi kuchiga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi, milliy an’analar davrlar davomida tug‘ilishning yuqori bo‘lishiga olib kelgan. SHahar aholisi tarkibida esa turli millat vakillarining ayollarning ijtimoiy hayotda faolligi, iqtisodiy-ijtimoiy omillarga bog‘liq holda uy- joy muammosi va boshqa sabablari tug‘ilish darajasining biroz past bo‘lishiga olib keladi. Keyingi yillar maboynida, ya’ni 1989-2014 yillar oralig‘ida aholi soni ancha tez ko‘payib borgan: Muborak tumanida o‘rtacha yillik ko‘payish 5,70, Kosonda 4,75 ‰, Kitob va Nishon tumanlarida 4,10 foizni tashkil qilgan. Nisbatan pastroq demografik o‘sish Dehqonobod (2,40 %), Qarshi (2,50 %) va Kasbi (2,50 %) tumanlarida kuzatiladi. SHu o‘rinda e’tirof etish lozimki, mazkur ko‘rsatkichlar bo‘yicha Muborak tumani respublikamizda eng oldingi o‘rinlarni egallaydi 78 . Tuman aholisining bunday tez o‘sishi nafaqat tabiiy ko‘payish, balki aholi migratsiyasi bilan ham bog‘liq (tabiiy resurslarni o‘zlashtirish natijasida aholi bu erga ko‘plab ko‘chib kelgan). YUqori mintaqa (SHahrisabz, YAkkabog‘ va Kitob tumanlari) ko‘p jihatdan respublikamizning aholisi zich, xo‘jaligi intensiv rivoj topgan voha va vodiylariga o‘xshab ketadi. SHu bilan birga, aholi zichlik ko‘rsatkichlari quyi mintaqaning ayrim tumanlarida (Kasbi, Qarshi) ham ancha yuqori. Aholining tabiiy harakat ko‘rsatkichlari boshqa hududlarga qaraganda (Surxondarе?dan tashqari) sezilarli darajada farq qiladi. CHunonchi, bu erda tug‘ilish koeffitsienti har 1000 kishi aholiga 25,1 kishini tashkil etadi. Eng yuqori 77 Тожиева З.Н. Ўзбекистон аҳолиси: ўсиши ва жойланиши (1989-2009 йй.). Монография. – Т.: «Fan va texnologiya», 2010. 54 б. 78 Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. Т. 2014. 290 б 52 daraja 2000 yilda CHiroqchi tumanida bo‘lib, u bu erda yaqin 34 kishiga barobar (O‘zbekistonda oldingi o‘rinlarda). YAkkabog‘ tumanida ham tug‘ilish ancha yuqori – 26,7 ‰. Ayni vaqtda umumiy tug‘ilish koeffitsienti Mirishkor, Qarshi shahri va tumanida pastroq. 2013 yilda ham CHiroqchi tumani tug‘ilish koeffitsienti bo‘yicha ajralib turadi (30,0 ‰). Qolgan qishloq tumanlari orasida katta farq kuzatilmaydi, viloyat markazi – Qarshi shahrida tug‘ilish 21,5 promille 79 . Aholi orasida o‘lim darajasining kamayishi, to‘g‘ilishning ko‘payishi ham aholi deografiyasida alohida o‘rni tutadigan jihatlardan biri hisoblanadi. Mamlakatimizdagi kabi Qashqadaryo viloyatida ham aholining mutloq soni o‘sib borayotganligiga qaramasdan yillik o‘sish sur’atlari sekinlashmoqda. Aholi soni o‘sishining pasayib borayotganligi asosan tug‘ilishning pasayishi hisobiga bo‘lmoqda. Tabiiy o‘sish 1991-yilda har 1 000 kishiga 37,7 kishini tashkil etgan bo‘lsa, 1999-yilda 17,7 kishini, 2001-yilda 19,1 kishi, 2002-yilda 18,7 kishini, 2003- yilda 18,8 kishini, 2005-yilda 18,1 kishini va 2010-yilda 21,0 kishini tashkil etdi. Qashqadaryo viloyatida keyingi yillarda aholining tabiiy ko‘payish darajasi o‘limga nisbatan tug‘ilish sur’atlarining kamayishi tufayli biroz kamaydi. Tabiiy ko‘payishning eng past darajasi 1999-yilda 17,7% ni va 2006-yilda 17,9% kuzatildi 80 . Keyingi yillarda O‘zbekistonning barcha viloyatlarida tug‘ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko‘payishning pasayishiga sabab bo‘lmoqda. 1989 yilda mamlakatda tabiiy ko‘payish 27,0 % ni tashkil etgan, 2003-yilda esa bu ko‘rsatgich 14,5% ga teng bo‘ldi. Bu yillarda tabiiy ko‘payish darajasi 12,5% ga kamaygan. Bunday holat Qashqadaryo viloyati uchun ham xos (18,7%) 81 . Keyingi yillarda tug‘ilish darajasining qisqarishi tabiiy ko‘payishning pasayishiga sabab bo‘lmoqda. 1996-yilda viloyatda tabiiy ko‘payish 27,9%, 2003-yilga kelib bu ko‘rsatkich 19,4% ni tashkil etgan. SHu yillarda tabiiy ko‘rsatkich darajasi 8,5 % ga kamaygan. 79 Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. Т. 2014. 291 б 80 Murodova D.S. Qashqadaryo viloyatida aholi tabiiy kо`payishining xususiyatlari. Geografiya. fanining nazariy va amaliy masalalari. T., 2007. 81 Murodova D.S. Qashqadaryo viloyatida aholi tabiiy kо`payishining xususiyatlari. Geografiya. fanining nazariy va amaliy masalalari. T., 2007. 53 Tabiiy ko‘payish darajasi bo‘yicha Qashqadaryo viloyati tabiiy ko‘payish koeffitsienti yuqori bo‘lgan viloyatlar (Jizzax, Surxondaryo, Xorazm, Samarqand, Qoraqalpog‘iston Respublikasi) guruhiga mansub bo‘lib, ularda aholining tabiiy ko‘payish koeffitsienti 17,2 % dan ortiq. O‘zbekistonda aholi soni 1991-yilda 20,7 mln. kishini tashkil etgan bo‘lsa, 2010-yil boshida 28,08 mln. kishidan oshib ketdi. 2015 yilning so‘nggi choragida esa, 31.5 mln. kishiga etdi. Ushbu yillar davomida aholining o‘rtacha o‘sish darajasi 400 ming kishini tashkil etgan. Oldingi yillardagi sonlarga nisbatan tug‘ilish sur’atlari o‘sdi, o‘lim ko‘rsatkichlari esa kamaydi. Bu o‘tgan asrning 80-yillaridagi yuqori tug‘ilish sur’atlarining o‘ziga xos demografik natijasi hisoblanadi. Keyingi 2-3 yil mobaynida tug‘ilishning o‘sishi o‘sha yillarda tug‘ilgan kishilarning oila qurishni boshlaganligidan dalolat beradi. Jumladan, Qashqadaryo vohasidagi aholi to‘g‘ilishi 1995 yil da 36,2 promille, 1996 yil 33,1 promille, 1997 yil 29,9 promille, 1998 yilda 27,1 promille. 1999 yil 27,5 promille, 2000 yilda 26,3 promille, 2001 yil 24,2 promille, 2002 yilda 23,9 promille, 2003 yilda 23,5 promille, 2004 yilda 22,7 promilleni tashkil qilgan 82 . YOki, 2018 yilda 82,1 mingta bola tug‘ilganligi qayd etilgan bo‘lib, mos ravishda 1000 aholiga nisbatan tug‘ilish koeffitsienti 25,8 promilleni tashkil etgan. 2017 yilning yanvar-dekabrida tug‘ilganlar soni 7607 kishini tashkil qildi va 2016 yilning shu davriga (77684 kishi) nisbatan 1077 tagakamaydi. Tug‘ilish koeffitsienti mos ravishda 24,6promilleni tashkil qildi va 2016 yilning shu davriga (25,4promille) nisbatan 0,8 promillega kamaydi. Tug‘ilish darajasining kamayishi viloyatning G‘uzor tumanida (25,5 dan 25,0promillega), Dehqonobod (28,4 dan 28,3promillega), Qamashi (27,6 dan 27,2 promillega), Kitob (24,6 dan 24,3 promillega), Kasbi (25,6 dan 24,1 promillega), CHiroqchi (30,3dan 30,2 promillega), YAkkabog‘ (27,8 dan 25,2 promillega) tumanlarida kuzatildi 83 . 2018 yilda Viloyat tumanlari orasida tug‘ilish koeffitsienti o‘rganib chiqilganda, yuqori o‘sish Muborak tumanida (22,1 promilledan 24,7 promillega) 82 Ўзбекистон Республикаси йиллик статистик тўплами 2004.-Тошкент., 2005. 57-б 83 Қашқадарё вилоятининг статистик ахборотномаси. 2019 йил. 53-б. 54 va Qarshi shahrida (17,9 promilledan 20,7 promillega) Koson (24,6 promilledan 25,6 promillega) va Kitob (24,1 promilledan 24,9 promillega) tumanlarida bo‘lib, eng yuqori ko‘rsatkich CHiroqchi tumanida (32,9 promille) kuzatilgan. Aholi soni bo‘yicha viloyatda CHiroqchi tumani oldinda turadi (349,9 ming, 2014 yil); SHahrisabz tumanida ham, SHahrisabz shahrini qo‘shib hisoblaganda, aholi 324 ming kishi. SHuningdek, Qamashi, Koson, Kitob va YAkkabog‘ tumanlarining har birida 200 ming kishidan ko‘proq aholi bor. Umuman, yuqorida keltirilgan qishloq tumanlari bu jihatdan respublikamizda ham ajralib turadi. Viloyat tabiiy geografik muhitiga mos holda aholi uning hududida bir tekis joylashmagan. O‘rtacha zichlik 1 km2 ga 101 kishi, bu raqam respublika o‘rtacha ko‘rsatkichidan deyarli 1,5 marta yuqori. Aholi, xususan Kasbi (267 kishi), Qarshi (231 kishi), YAkkabog‘ (210 kishi) va SHahrisabz (195 kishi) tumanlarida zich joylashgan, Muborak, Dehqonobod, Mirishkor qishloq tumanlarida zichlik ancha past 84 . Aholi zichligi ko‘rsatkichlarida ham hududiy tafovutlar deyarli shunga mos holda shakllangan; eng yuqori ko‘rsatkich Qarshi, Kasbi, SHahrisabz, past ko‘rsatkichlar esa Muborak, Mirishkor va Dehqonobod tumanlarida ko‘zga tashlanadi. Qarshi tumanida demografik (antropogen) “yukning” ko‘pligi uning bevosita viloyat markazi atrofida joylashganligi bilan izohlansa, SHahrisabz tumanida bunday vaziyat deyarli 100 ming aholi soniga ega bo‘lgan SHahrisabz shahri tufayli vujudga kelgan 85 . YOki, viloyat hududlari kesimida 2019 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra tahlillar shuni ko‘rsatmoqdaki, eng ko‘p aholi soni CHiroqchi tumanida 400,0 ming kishini (viloyat aholisi sonidagi ulushi 12,4 %) va Koson tumanida 278,2 ming kishini (8,7 %), Qarshi shahrida 270,4 ming kishini (8,5 %), aksincha eng kam aholi soni 84 Солиев А.,Назаров М.И.,Қурбонов Ш. Ўзбекистон ҳудудлари ижтимоий иқтисодий ривожланиши. Монография. -Т., 2010 .271.б 85 Солиев А. Ўзбекистон иқтисодий ва ижтимоий географияси. Т. 2014. 29 0 б 55 Muborak tumanida 84,8 ming kishi (2,6 %) va Mirishkor tumanida 116,8 ming kishini (3,6 %) tashkil etdi. Aholi zichligi 1 kv.km ga 120 kishini tashkil qiladi 86 . Viloyat mehnat resurslari tahlil qilinganda, 2001 yilda mehnatga layoqatli yoshdagilar (erkaklar 16-59 yosh, ayollar 16-54 yosh) 49 foizni, mehnatga layoqatli yoshdan kattalar 6,0 foizni tashkil etgan. Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi ma’lumotlariga ko‘ra, viloyatda mehnat resurslarining soni 2018 yilning yanvar-dekabr oylari uchun o‘rtacha 1806,8 ming kishini yoki jami aholi sonidagi ulushi 56,8 foizni tashkil qildi. Mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol aholi soni 1356,3 ming kishini (jami mehnat resurslarining 74,9 %), shuningdek, iqtisodiy nofaol aholi soni 453,5 ming kishini tashkil qildi (25,1 %). Iqtisodiy faol aholi sonining jami aholi sonidagi ulushi 42,6 foizni tashkil qildi. Iqtisodiyotda band bo‘lganlar 1222 ming kishi bo‘lib (2017 yilga nisbatan 4.3 foizga oshgan), iqtisodiy faol aholining 64,8 foizini tashkil etadi. Iqtisodiy faol aholining bandlik darajasi (iqtisodiyotda band aholining iqtisodiy faol aholi soniga nisbati) 90.3 foizni tashkil etdi. Bundan ko‘rinadiki, viloyatda ishsizlar soni 131,3 ming kishi, ya’ni, ishsizlik 9,7 foizga teng (ishsizlik darajasi jami iqtisodiy faol aholiga nisbatan hisoblanadi). Ish bilan band aholi sonining asosiy qismi qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi (24.6 %), qurilish (13.7 %), savdo (10.1 %), sanoat (8.4 %) va ta’lim (8,3 %) sohalari hissasiga to‘g‘ri keladi 87 . Mehnat resurslari tumanlar kesimida tahlil qilinganda, yuqori ko‘rsatkichlarda Chiroqchi, Koson, Qamashi va SHaxrisabz tumanlari, eng ko‘p iqtisodiy faol aholi soni Chiroqchi tumanida (146,0 ming kishi) va Qarshi shahrida (130,6 ming kishi) ga kuzatildi. Iqtisodiy faol aholi sonining eng kam ko‘rsatkichlari Mirishkor (54,7 ming kishi) va Muborak (46,2 ming kishi) tumanlariga to‘g‘ri keldi. 86 Қашқадарё вилоят стаститика бошқармасининг жорий архиви. 2019 й. 87 Қашқадарё вилоят стаститика бошқармасининг жорий архиви. 2019 й. 56 Xulosa qilib aytganda, aholi demografiyasi voha iqtisodiy va ijtimoiy sohalariga bevosita ta’sir etuvchi jarayon hisoblanadi. Bugungi kunga kelib, kishilarning shaharlarga intilishi ko‘chayib bormoqda. Natijada, shahar aholisining salmog‘i ko‘paymoqda, shuningdek, ag‘olining milliy tarkibida o‘zbeklarning salmog‘i ham oshib ketmoqda, bunga, asosiy sabablardan tub joy aholisi bo‘lmagan millat vakillarining o‘z vatanlariga qaytishi va qishloq joylarida tug‘ilishning ko‘payishini misol keltirish mumkin. Aholi bandligi muammosini hal qilishning eng asosiy yo‘llari- tumanlar miqyosida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishni faollashtirish, bu borada ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalariga innovatsion texnologiyalarni jalb qilishdir. Bu esa ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi bilan mos ravishda mahalliy ehtiyoj asosida ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilma tarmoqlarini jadal rivojlantirishni taqozo etadi. Quyidagi jadvalda Qashqadaryo viloyati hududlari bo‘yicha iqtisodiy faol aholi, band va ishsiz bo‘lgan aholi haqidagi ma’lumotlar keltirilgan. 57 III-BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLISINING O‘SISH DINAMIKASI VA MEHNAT RESURSLARI VA AHOLI BANDLIGI. 3.1. Qashqadaryo viloyati aholisi o‘sishishining hududlar bo‘yicha tahlili 88 Viloyatda 1999 yilda aholi soni 216,3 ming kishini tashkil etib, shundan erkaklar 1061,5 ming kishi, ayollar 1104,8 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 553,1 ming kishini tashkil etib, erkaklar 265,5 ming kishi, ayollar 287,6 ming kishini, qishloq aholisi 1613,2 ming kishi bo‘lib, erkaklar 790,4 ming kishini, ayollar 822,8 ming kishini tashkil qilgan. 2000 yilda 2212,7 ming kishini tashkil etib, shundan erkaklar 1084,2 ming kishi, ayollar 1128,5 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 561,7 ming kishini tashkil etib, erkaklar 29,6 ming kishi, ayollar 292,1 ming kishini, qishloq aholisi 1651,0 ming kishi bo‘lib, erkaklar 807,3 ming kishini, ayollar 843,7 ming kishini tashkil qilgan. 2001 yilda 2294,7 ming kishini tashkil qilib, shundan erkaklar 1104,3 ming kishi, ayollar 1149,4 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 563,7 ming kishini tashkil etib, erkaklar 270,6 ming kishi, ayollar 293,1 ming kishini, qishloq aholisi 190,0 ming kishi bo‘lib, erkaklar 828,1 ming kishini, ayollar 861,9 ming kishini tashkil qilgan. 2002 yilda aholi soni 2294,7 ming kishini tashkill qilib, shundan erkaklar 1148,9 ming kishi, ayollar 1145,8 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 572,5 ming kishini tashkil etib, erkaklar 286,9 ming kishi, ayollar 285,6 ming kishini, qishloq aholisi 1722,2 ming kishi bo‘lib, erkaklar 862 ming kishini, ayollar 860,2 ming kishini tashkil qilgan Aholining milliy tarkibi bo‘yicha viloyatda 1999 yilda o‘zbeklar 1958,3 ming, qozoqlar 2,0 ming, tojiklar 122,9 ming, qirg‘izlar 0,3 ming, turkmanlar 26,8 ming, ruslar 22,8 ming, boshqa millatalr 33,2 ming kishini tashkil qilgan. 2000 yilda o‘zbeklar 2000,3 ming, qozoqlar 2,0 ming, tojiklar 125,5 ming, qirg‘izlar 0,3 ming, turkmanlar 27,4 ming, ruslar 23,3 ming, boshqa millatalr 33,9 88 Ушбу параграфни ёзишда Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотларидан фойдаланилди Шунингдек, вилоят статистика бошқармаси сайти ( qashstat . uz ) материалларидан ҳам фойдаланилди 58 ming kishini tashkil qilgan. 2002 yilda o‘zbeklar 2129,5 ming, qozoqlar 1,9 ming, tojiklar 107,4 ming, qirg‘izlar 0,2 ming, turkmanlar 27,9 ming, ruslar 24,1 ming, boshqa millatalr 42,2 ming kishini tashkil qilgan. Viloyat bo‘yicha o‘rtacha 1 kv.km ga 1999 yilda 75,8 ming kishi to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2002 yilda 80,1 ming kishi to‘g‘ri kelgan. Demak aholi yildan-yilga zichlashib borgan. Viloyat miqyosida 1999 yilda tug‘ilish 59573 kishini tashkil etib, shundan o‘limlar soni 9316 kishini tashkil qilgan, tabiiy o‘sish 50257 tani tashkil etgan. 2002 yilda 54371 kishini tashkil etib o‘lim soni 9917 kishi, tabiiy o‘sish 44909 kishini tashkil etgan. Aholining tabiiy o‘zgarishi har ming kishiga 1999 yilda 27,5 promilleni, 2002 yilda 23,9 promilleni tashkil qilgan. O‘lim holati har ming kishiga 1999 yilda 4,3 promilleni, 2002 yilda 4,4 promilleni tashkil etgan. Tabiiy o‘sish har ming kishiga 1999 yilda 23,2 promilleni, 2002 yilda 19,5 promilleni tashkil qilgan 89 . 2008 yil 1 yanvar holatiga ko‘ra Qashqadaryo viloyati aholisi 2 mln 506,2 ming kishini tashkil qilib, shundan shahar aholisi 613,8 ming kishini, qishloq aholisi 1 mln 892,4 ming kishini tashkil etgan. Tumanlar bo‘yicha eng ko‘p aholi CHiroqchi tumanida 302,1 ming kishi (shahar aholisi 20,6 ming, qishloq aholisi 281,5 kishini tashkil qilgan). SHahrisabz tumanida 288,9 ming kishi (shundan, shahar aholisi 100,6 kishi, qishloq aholisi 188,3 kishini tashkil etgan). Hudud jihatdan eng katta bo‘lgan Dehqonobod tumani aholisi 112,4 ming kishi bo‘lib, shundan shahar aholisi 9,3 ming kishini, qishloq aholisi 103,1 kishini tashkil etgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, Dehqonobod tumanida aholining asosiy qismi qishloqlarda istiqomat qilgan. Kasbi tumanida 145,8 ming kishi, Mirishkor tumanida 89,6 ming kishi istiqomat qilib, ikkala tuman aholisining barchasi qishloqlarda yashagan. Tumanlar orasida eng kam aholi Muborak tumanida 67,1 ming kishini tashkil etib, shundan shahar aholisi 24,7 ming kishi, qishloq aholisi 42,4 ming kishini tashkil etgan. Qarshi shahar aholisi 228,2 ming kishini tashkil qilgan. 89 Вилоят статистика бошқармаси сайти ( qashstat . uz ) материаллари. 59 Iqtisodiy jihatdan asosiy o‘rinlarni birini egallaydigan tumanlardan Koson tumanida aholi soni 215,4 ming kishini tashkil etib, shahar aholisi 60,3 ming kishini, qishloq aholisi 155,1 ming kishini tashkil qilgan. 2004 yilda viloyat aholisi 2 mln 378,2 ming kishini, 2005 yil 2 mln 419,8 ming kishini, 2006 yildm 2 mln 462,2 ming kishini tashkil qilgan, shundan erkaklar 2004 yilda 1 mln, 191,2 ming kishi, ayollar1 mln 187,0 ming kishi, 2005 yilda 1mln 211,8 ming kishi, ayollar 1 mln 208,0 ming kishini, 2006 yilda 1 mln 233,2 ming kishi, ayollar 1mln 229,0 ming kishini tashkil qilgan. 90 SHuningdek, shaharda yashaydigan aholi 2004 yilda 587,5 ming kishini, qishloq aholisi 1 mln 790,7 ming kishini tashkil qilgan, shundan shaharda erkaklar 294,0 ming kishi qishloqda esa 897,2 ming kishi, shahar ayollari soni 293,3 ming kishini tashkil qilgan bo‘lsa, qishloqda istiqomat qiluvchi ayollar 893,5 ming kishini tashkil qilgan. 2006 yilda shahar aholisi 606,7 ming kishini, qishloq aholisi 1 mln 855,5 ming kishini tashkil qilgan, shundan shaharda yashaydigan erkaklar 303,5 ming kishi, qishloqda esa 929,7 ming kishini tashkil etgan, shaharda istiqomat qiluvchi ayollar soni 303,2 ming kishini tashkil qilgan bo‘lsa, qishloqda istiqomat qiluvchi ayollar 925,8 ming kishini tashkil qilgan. Aholining milliy tarkibi bo‘yicha 2004 yilda viloyatda o‘zbeklar soni 2 mln 170,3 mingta, tojiklar 111,2 mingta,turkmanlar 29,0 mingta, ruslar 23,9 mingta, totorlar 10,0 mingta, qozoqlar 1,9 mingta, koreyslar 1,3 mingta, qirg‘izlar 0,2 mingta boshqa millatlar 30,4 mingtani tashkil qilgan. 2006 yilda viloyatda o‘zbeklar soni 2 mln 251,5 mingta, tojiklar 113,9 mingta, turkmanlar 30,0 mingta, ruslar 23,1 mingta, totorlar 9,7 mingta, qozoqlar 2,0 mingta, koreyslar 1,2 mingta, qirg‘izlar 0,2 mingta boshqa millatlar 30,6 mingtani tashkil qilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, 2004-2006 yillar davomida o‘zbeklar, qozoqlar tojiklar va turkmanlar soni ortgan bo‘lsa, ruslar, totorlar va koreyslar soni kamaygan. Bunga asosiy sabab, ulardagi tug‘ilish va migratsiya jarayonlari bilan bog‘liq. 90 Вилоят статистика бошқармаси сайти ( qashstat . uz ) материаллари. 60 Aholining tabiiy o‘zgarishi bo‘yicha 2004 yilda viloyatda 53239 kishi to‘g‘ilgan, 9294 kishi o‘lgan, 2006 yilda 53731 kiish to‘g‘ilib,10019 kishi o‘lgan, bundan kshrinib turibdiki viloyat aholisi har yili o‘rtacha 43 ming kishiga ko‘paygan. Aholining tabiiy o‘zgarishi 2004 yilda to‘g‘ilish 22,6 promillie 2006 yilda 22,0 promilleni tashkil qilgan, o‘lim 3,9 prpomille, 2006 yilda 4,1 promilleni tashkil etgan. Tabiiy usish 18,7 paromille, 2006 yilda 17,9 promilleni tashkil etgan. Qashqadaryo viloyatida aholi soni 2011 yilda 2 mln 777,8 kishini, shundan erkaklar 1390,8 ming kishi ayollar 1387,0 ming kishi tashkil etgan. SHahar aholisi 1203,9 tashkil qilib, erkaklar 602,7 ming kishi, ayollar 601,2 ming kishini, qishloq aholisi 1573,9 ming kishini tashkil qilib, shundan erkaklar 788,1 ming kishini, ayollar 785,8 ming kishini tashkil qilgan. 2014 yilda viloyat aholisi 2960,6 mingi kishini tashkil etib shundan erkaklar 1487,7 ming kishi ayollar 1472,9 ming kishi tashkil etgan. SHahar aholisi 1275,2 tashkil qilib, erkaklar 641,4 ming kishi, ayollar 633,8 ming kishini, qishloq aholisi 1685,4 ming kishini tashkil qilib, shundan erkaklar 846,3 ming kishini, ayollar 839,1 ming kishini tashkil qilgan. Viloyat aholisining milliy tarkibi bo‘yicha 2011 yilda o‘zbeklar 2560,6 ming kishi, tojiklar 120,4 ming kishi, turkmanlar 32,1 ming kishi, ruslar, 21,4 ming kishi, totorlar 9,1 mingi kishi, boshqa millatlar 34,2 ming kishini tashkil qilgan. 2014 yilda aholining milliy tarkibi o‘zbeklar 2675,9 ming kishi, tojiklar 122,4 ming kishi turkmanlar 32,6 ming kishi, ruslar 21,1 ming kishi, totorlar 8,7 ming kishi, boshqa millatlar 34,6 ming kishini tashkil qilgan 91 . 2015 yil viloyat tumanlaridagi aholi sonini tahlil qilinganda G‘uzor tumanida 185,3 ming kishini tashkil qilib, shahar aholisi 43,7 ming kishini, qishloq aholisi 141,6 ming kishini tashkil qilgan. Dehqonobod tumanida 131,7 ming kishini tashkil qilib, shahar aholisi 25,2 ming kishini qishloq aholisi 106,5 ming kishini tashkil qilgan. Qamashi tumanida 243,2 ming kishini tashkil qilib, shahar aholisi 57,4 ming 91 Вилоят статистика бошқармаси сайти ( qashstat . uz ) материаллари. 61 kishini, qishloq aholisi 185,8 ming kishini tashkil etgan. Qarshi tumanida 220,7 ming kishini tashkil qilib, shahar aholisi 80,9 ming kishini, qishlofq aholisi 139,8 ming kishini tashkil qilgan. Koson tumanida 255,4 ming kishini tashkil etib, shahar aholisi 132,3 ming kishini, qishloq aholisi 123,1 ming kishini tashkil qilgan. Kitob tumanida doimiy yashaydigan aholi 239,1 ming kishini tashkil etib, shahar aholisi 89,8 ming kishini, qishloq aholisi 149,3 ming kishini tashkil etgan. Mirishkor tumanida doimiy yashaydigan aholi soni 108,6 ming kishini tashkil etib, shundan shahar aholisi 40,4 ming kishini, qishloq aholisi 68,2 ming kishini tashkil qilgan. Muborak tumanida doimiy yashaydigan aholi soni 79,2 ming kishini tashkil qilib, shundan shahar aholisi 62,6 ming kishini, shahar aholisi 16,6 ming kishini tashkil etgan. Nishon tumanida doimiy yashaydigan aholi soni 134,0 ming kishini tashkil qilib, shundan shahar aholisi 81,3 ming kishi, qishloq aholisi 52,7 ming kishini tashkil qilgan. Kasbi tumanida doimiy yashaydigan aholi 177,7 ming kishini tashkil etib, shundan shahar aholisi 68,1 ming nafar, 109,6 ming nafarni tashkil qilgan. CHiroqchi tumanida doimiy yashaydigan aholi soni 360,3 ming kishini tashkil qilib, shundan shahar ag‘olisi 87,2 ming kishini tashkil etgan, qishloq aholisi 273,1 ming kishini tashkil qilgan. SHahrisabz tumanida 330,8 ming kishini tashkil etib, shundan shahar aholisi 171,6 ming kishini, qishloq aholisi 159,2 ming kishini tashkil etgan. YAkkabog‘ tumanida doimiy yashaydigan aholi soni 236,4 ming kishini tashkil qilib, shundan shahar aholisi 76,5 ming kishini, qishloq aholisi 159,9 ming kishini tashkil qilgan. Qarshi shahrida doimiy yashaydigan aholi soni 258,2 ming kishini tashkil qilgan. Viloyat bo‘yicha doimiy aholi soni 2mln 960,6 ming kishini tashkil etib, shahar aholisi 1275,2 ming kishini, qishloq aholisi 1685,4 mming kishini tashkil qilgan 92 . 92 Вилоят статистика бошқармаси сайти ( qashstat . uz ) материаллари. 62 Aholining tabiiy o‘zgarishi 2011 yilda 64037 kishi to‘g‘ilib, 10904 kishi vafot etgan, tabiiy o‘sish 53133 kishini tashkil qilgan. 2012 yilda 64272 kishi to‘g‘ilib 10863 kishi vafot etgan tabiiy o‘sish 53409 kishini tashkil etgan. 2014 yilda 77493 kishi to‘g‘ilib, 12063 kishi vafot etgan, tabiiy o‘sish 65430 kishini tashkil qilgan. Aholi tabiiy o‘sishi 2011 yilda to‘g‘ilish 23,3 promillieni tashkil qilgan, o‘lim 4,0 promilleni, to‘g‘ilish 19,3 promilleni tashkil qilgan. 2014 yilda to‘g‘ilish 26,5 promilleni tashkil qilib, o‘lim 4,1 promilleni, tabiiy o‘sish 22,3 promilleni tashkil qilgan. 63 3.2. Shahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari 93 Viloyatda 1999 yilda aholi soni 216,3 ming kishini tashkil etib, shundan erkaklar 1061,5 ming kishi, ayollar 1104,8 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 553,1 ming kishini tashkil etib, erkaklar 265,5 ming kishi, ayollar 287,6 ming kishini, qishloq aholisi 1613,2 ming kishi bo‘lib, erkaklar 790,4 ming kishini, ayollar 822,8 ming kishini tashkil qilgan. 2000 yilda 2212,7 ming kishini tashkil etib, shundan erkaklar 1084,2 ming kishi, ayollar 1128,5 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 561,7 ming kishini tashkil etib, erkaklar 29,6 ming kishi, ayollar 292,1 ming kishini, qishloq aholisi 1651,0 ming kishi bo‘lib, erkaklar 807,3 ming kishini, ayollar 843,7 ming kishini tashkil qilgan. 2001 yilda 2294,7 ming kishini tashkil qilib, shundan erkaklar 1104,3 ming kishi, ayollar 1149,4 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 563,7 ming kishini tashkil etib, erkaklar 270,6 ming kishi, ayollar 293,1 ming kishini, qishloq aholisi 190,0 ming kishi bo‘lib, erkaklar 828,1 ming kishini, ayollar 861,9 ming kishini tashkil qilgan. 2002 yilda aholi soni 2294,7 ming kishini tashkill qilib, shundan erkaklar 1148,9 ming kishi, ayollar 1145,8 ming kishini tashkil qilgan. SHundan shahar aholisi 572,5 ming kishini tashkil etib, erkaklar 286,9 ming kishi, ayollar 285,6 ming kishini, qishloq aholisi 1722,2 ming kishi bo‘lib, erkaklar 862 ming kishini, ayollar 860,2 ming kishini tashkil qilgan. Qashqadaryo viloyatida 1999 yilda mehnatga layoqatli aholi soni 982,2 ming kishini, 2000 yilda 999,5 ming kishini, 2001 yilda 1045,5 ming kishini, 2002,2003 yillarda 1102,3 ming kishini tashkil qilgan. SHundan xalq xo‘jaligida band bo‘lgan aholi 1999 yilda 753,1 ming kishi, 2000 yilda 725,0 ming kishi, 2001 yilda 736,2 ming kishi, 2002 yilda 750,7 ming kishi, 2003 yilda 770,5 ming kishini tashkil qilgan. Mehnat bo‘limlarida ro‘yxatga olingan ishsizlar soni 1999 yilda 1489 93 Ушбу параграфни ёзишда Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотларидан фойдаланилди. Шунингдек, вилоят статистика бошқармаси сайти ( qashstat . uz ) материалларидан ҳам фойдаланилди 64 kishi, 2000 yilda 1900 kishi, 2001 yilda 2098 kishi, 2002 yilda 1782 kishi. 2003 yilda 1616 kishini tashkil etgan. Viloyatda 1999 yil holatiga ko‘ra iqtisodiyotda band bo‘lgan aholi 753,1 ming kishini takil etib, shundan davlat korxona va tashkilotlarida 131,4 ming kishini, nodavlat tashkilotlarda esa 621,7 ming kishini tashkil etgan. 2000 yilda 725,0 ming kishini takil etib, shundan davlat korxona va tashkilotlarida 126,2 ming kishini, nodavlat tashkilotlarda esa 598,8 ming kishini tashkil etgan. 2001 yilda 736,2 ming kishini takil etib, shundan davlat korxona va tashkilotlarida 128,1 ming kishini, Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотларидан kishini takil eitb, shundan davlat korxona va tashkilotlarida 130,7 ming kishini, nodavlat tashkilotlarda esa 620,0 ming kishini tashkil etgan. 2003 yilda 770,5 ming kishini takil etib, shundan davlat korxona va tashkilotlarida 159,5 ming kishini, nodavlat tashkilotlarda esa 611,0 ming kishini tashkil etgan 94 . Jami viloyat bo‘yicha mehnatga layoqatli aholi soni 1999 yilda 928,3 ming kishini, 2002 yilda 1 mln 115,8 ming kishini tashkil qilgan. SHundan, 1999 yilda mehnatga layoqatli aholi tumanlar kesimida quyidagicha bo‘lgan. SHahrisabz tumanida 108,4 ming kishi, Qarshi shahrida 105,8 ming kishi, CHiroqchi tumanida 93,9 kishi, YAkkabog‘ tumanida 87,5 ming kishi, Qamashi tumanida 85,1 ming kishi, Koson tumanida 81,9 ming kishi, Qarshi tumanida 73,2 ming kishi, Kitob tumani 9,5 ming kishi, G‘uzor tumani 55,4 ming kishi, Kasbi tumani 49,2 ming kishi, Mirishkor tumani 35,3 ming kishi, Nishon tumani 33,8 ming kishi, Dehqonobod tumani 28,9 ming kishi, Muborak tumanida 20,4 ming kishini tashkil qilgan. 2002 yilga kelganda bu ko‘rsatkich, SHahrisabz tumanida 131,5 ming kishi, CHiroqchi tumanida 122,0 kishi, Qarshi shahrida 110,6 ming kishi, Kitob tumani 93,5 ming kishi, YAkkabog‘ tumanida 88,5 ming kishi, Qamashi tumanida 87,0 ming kishi, Koson tumanida 85,1 ming kishi, Qarshi tumanida 85,1 ming kishi, G‘uzor tumani 65,2 ming kishi, Kasbi tumani 64,1 ming kishi, Nishon tumani 46,5 94 Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотлари. 65 ming kishi, Dehqonobod tumani 45,6 ming kishi, Mirishkor tumani 43,1 ming kishi, Muborak tumanida 38,6 ming kishini tashkil qilgan. Aholining pul daromadlari 1999 yilda 106031 mln so‘mni tashkil qilib, xarajatlar 81142 mln so‘mni tashkil etgan. SHundan aholi jon boshiga daromadlar 49,4 so‘mni tashkil etib, xarajatlar 37,8 so‘mni tashkil qilgan. 2002 yilda aholining pul daromadlari 334564,0 mln so‘mni tashkil qilib, xarajatlar 295282,9 mln so‘mni tashkil etgan. SHundan aholi jon boshiga daromadlar 176,1 so‘mni tashkil etib, xarajatlar 129,5 so‘mni tashkil qilgan 95 . Iqtisodiyot tarmoqlarida ishlovchi hodimlarining ish haqi 1999 yilda 7935,7 ming so‘mni tashkil etib, shundan moliya va davlat sug‘urtasi muassasalarida ishlovchi xodimlarning ish haqi 7957,5 ming so‘m, sanoat sohasidagi xodimlarning maoshi 8181,4 ming so‘m, fan va ilmiy xizmat sohasidagi xodimlarning maoshi 4352,0 ming so‘m, qurilish sohasidagi hodimlarning maoshi 7375,1 ming so‘m, transport sohasidagi hodimlarning ish haqi 5083,2 ming so‘m, boshqaruv idoralari hodimlari 7120,0 ming so‘m, aloqa hodimlari 6057,4 ming so‘m, uy-joy, kommunal xo‘jaligi, maishiy xizmat ko‘rsatish xodimlari ish haqi ming 937,5 so‘m, qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi xodimlari ish haqi 4319,0 ming so‘m, savdo va umumiy ovqatlanish xodimlari ish haqi ming 6377,2 so‘m, maorif xodimlari ish haqi 6511,0 ming so‘m, madaniyat va san’at xodimlari ish haqi 5545,0 ming so‘m, sog‘liqni saqlash, jismoniy-tarbiya, ijtimoiy ta’minot xodimlari ish haqi 591,0 ming so‘mni tashkil qilgan. Bu raqamlar 2002 yilga kelib, iqtisodiyot tarmoqlarida ishlovchi hodimlarining ish haqi 15485,5 ming so‘mni tashkil etib, shundan moliya va davlat sug‘urtasi muassasalarida ishlovchi xodimlarning ish haqi 32365,0 ming so‘m, sanoat sohasidagi xodimlarning maoshi 41215,0 ming so‘m, fan va ilmiy xizmat sohasidagi xodimlarning maoshi 1460,0 ming so‘m, qurilish sohasidagi hodimlarning maoshi 26315,0 ming so‘m, transport sohasidagi hodimlarning ish haqi 20644,6 ming so‘m, boshqaruv idoralari hodimlari 27060,0 ming so‘m, aloqa 95 Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотлари. 66 hodimlari 28197,4 ming so‘m, uy-joy, kommunal xo‘jaligi, maishiy xizmat ko‘rsatish xodimlari ish haqi ming 13580,0 so‘m, qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi xodimlari ish haqi 8176,2 ming so‘m, savdo va umumiy ovqatlanish xodimlari ish haqi ming 16821,6 so‘m, maorif xodimlari ish haqi 14086,0 ming so‘m, madaniyat va san’at xodimlari ish haqi 12448,0 ming so‘m, sog‘liqni saqlash, jismoniy-tarbiya, ijtimoiy ta’minot xodimlari ish haqi 15124,0 ming so‘mni tashkil qilgan. Mehnatga layoqatli aholi soni 2004 yilda 1 mln 195,8 ming kishi bo‘lagan, 2006 yilda 1 295,8 ming kishini tashkil qilgan. Maktabgacha yoshdagi (6 yoshgacha bo‘lgan)lar soni 2004 yilda 435,8 mingtani, 2006 yilda 443,7 mingtani tashkil etgan 96 . Iqtisodiyotda band bo‘lgan aholi soni 2004 yilda 796,4 ming kishi, 2005 yilda 821,7 ming kishi, 2006 850 ming kishini tashkil qilib, Mehnat bo‘limlarida ruyxatga olingan ishsizlar 2004 yildi 2271 tani, 2005 yilda 2532 tani, 2006 yilda 2781 tani tashkil etgan. Viloyat bo‘yicha mehnat resurslari 2004 yilda 1 mln 199,6 ming kishi bo‘lgan, 2006 yilga kelib 1 mln 301,4 ming kishi bo‘lgan. SHundan, 2004 yilda tumanlardagi mehnatga layoqatli aholi soni SHahrisabz tumanida 141,0 ming, CHiroqchi tumanida 131,0 ming Qarshi shahrida 119,7 ming kishi, Koson tumanida 101,3 ming, Kitob tumanida 99,0 ming kishi, YAkkabog‘ tumanida 95,1 ming, Qamashi tumanida 93,1 ming, Qarshi tumanida 92,7 ming, G‘uzor tumanida 70,4 ming, Kasbi tumanida 9,0 ming, Nishon tumanida 50,2 ming, Dehqonobod tumanida 49,2 ming, Mirishkor tumanida 46,3 ming, Muborak tumanida 41,6 ming kishini tashkil qilgan. 2006 yilga kelib, bu ko‘rsatkich 1 mln 301,4 ming kishi bo‘lgan. SHundan, SHahrisabz tumanida 151,0 ming, CHiroqchi tumanida 141,9 ming Qarshi shahrida 128,9 ming kishi, Koson tumanida 108,6 ming, Kitob tumanida 107,1 ming kishi, YAkkabog‘ tumanida 106,5 ming, Qamashi tumanida 101 ming, Qarshi tumanida 96 Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотлари. 67 100,9 ming, G‘uzor tumanida 76,4 ming, Kasbi tumanida 75,0 ming, Nishon tumanida 54,5 ming, Dehqonobod tumanida 53,7 ming, Mirishkor tumanida 50,5 ming, Muborak tumanida 45,4 ming kishini tashkil qilgan. Iqtisodiyotda band bo‘lgan aholi 2004 yilda 796,4 ming kishi faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa, shundan davlat korxonalari va tashkilotlarida 177,9 ming kishi, nodavlat korxona va tashkilotlarda 618,5 ming kishi faoliyat ko‘rsatgan. 2006 yilga kelganda 850,0 ming kishi iqtisodiyot tarmoqlarida ishlagan, davlat korxonalari va tashkilotlarida 182,0 ming kishi, nodavlat korxona va tashkilotlarda 68,0 ming kishi faoliyat ko‘rsatgan. Qashqadaryo viloyatida aholi soni 2011 yilda 2 mln 777,8 kishini, shundan erkaklar 1390,8 ming kishi ayollar 1387,0 ming kishi tashkil etgan. SHahar aholisi 1203,9 tashkil qilib, erkaklar 602,7 ming kishi, ayollar 601,2 ming kishini, qishloq aholisi 1573,9 ming kishini tashkil qilib, shundan erkaklar 788,1 ming kishini, ayollar 785,8 ming kishini tashkil qilgan. 2014 yilda viloyat aholisi 2960,6 mingi kishini tashkil etib shundan erkaklar 1487,7 ming kishi ayollar 1472,9 ming kishi tashkil etgan. SHahar aholisi 1275,2 tashkil qilib, erkaklar 641,4 ming kishi, ayollar 633,8 ming kishini, qishloq aholisi 1685,4 ming kishini tashkil qilib, shundan erkaklar 846,3 ming kishini, ayollar 839,1 ming kishini tashkil qilgan. Mehnatga layoqatli aholi 2011 yilda 1564,1 kishi, 2014 yilda 190,6 ming kishini tashkil etgan. Iqtisodiyotda band bo‘lgan aholi 1003,7 ming kishi, 2014 yillarda 1108,5 ming kishini tashkil etgan. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, viloyatida mehnat resurslarining soni 2017 yilning yanvar-dekabr oylari uchun o‘rtacha 1784.6 ming kishini yoki jami aholi sonidagi ulushi 57.2 % ni tashkil qildi. Mehnat resurslari tarkibida iqtisodiy faol aholi soni 1296.6 ming kishini jami mehnat resurslarining (72.6%), shuningdek, iqtisodiy nofaol aholi soni – 488.0 ming kishini tashkil qildi (27.3%). 68 Iqtisodiy faol aholi sonining jami aholi sonidagi ulushi 41.6 % ni tashkil qildi. Hududlar kesimida eng ko‘p iqtisodiy faol aholi soni CHiroqchi (156,7 ming kishi) va SHaxrisabz (142.1 ming kishi) tumanlarida kuzatildi. Iqtisodiy faol aholi sonining eng kam ko‘rsatkichlari Muborak (30.4 ming kishi) va Mirishkor (49.9 ming kishi) tumanlariga to‘g‘ri keldi. Dastlabki ma’lumotlarga ko‘ra, 2017 yil yanvar-dekabr davri uchun iqtisodiyotda band aholi soni 1218.0 ming kishini tashkil etib, 2016 yilga nisbatan 9.8 % ga oshgan. Ish bilan band axoli sonining iqtisodiy faoliyat turlari kesimida tahlil etilganda, bandlar sonining 2016 yilga nisbatan sezilarli darajada o‘sishi moliyaviy va sug‘urta faoliyatida (6.1%), aloqa va axborot faoiyatida (3.7%) kurilishda (3,2 %), tashish va saqlash faoliyatida (3.1 %), yashash va ovqatlanish bo‘yicha xizmatlarda (2.5 %) kuzatildi. Ish bilan band aholi sonining asosiy qismi qishloq, o‘rmon va baliq xo‘jaligi (28.1 %), sanoat (8.4 %), savdo (10.3 %), ta’lim (8,3 %) va kurilish (13.9 %) sohalari hissasiga to‘g‘ri keldi. 2017 yilning yanvar-dekabr oylarida iqtisodiy faol aholining bandlik darajasi (iqtisodiyotda band aholining iqtisodiy faol aholi soniga nisbati) 93.9 % ni tashkil etdi. Nodavlat sektorida jami bandlar ulushi 84,3 % ga etib, 2016 yilning shu davrida esa 83,9 % bo‘lgan 97 . SHuningdek, 2017 yilning yanvar-dekabr davrida kichik biznes va xususiy tadbirkorlikda ish bilan bandlarning jami bandlar sonidagi ulushi 80,0 % ni tashkil etdi (2016 yil yanvar-dekabrda 79,9 % bo‘lgan). 2017 yil dekabr oyi oxirida mehnat organlarida ish qidiruvchi sifatida ro‘yxatdan ishsiz aholi soni 1,9 ming kishini tashkil qilib, 2016 yilning mos davriga (0,8 ming kishi bo‘lgan) nisbatan 2.4 martaga ko‘paygan. 97 Қашқадарё вилоятининг 1999-2019 йилларда вилоят паспорти маълумотларидан 69 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 24 maydagi 106- sonli qarori bilan tasdiqlangan ishga joylashtirishga muhtoj mehnat bilan band bo‘lmagan aholini hisobga olish metodikasiga asosan aniqlangan ishsizlar soni 2017 yil yanvar-dekabr oylarida 98,1 ming kishini tashkil qildi va iqtisodiy faol aholi soniga nisbatan ishsizlik darajasi 7,6 % ga teng bo‘ldi. O‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 2017 yilning dekabr oyida 1826,3 ming so‘mni 98 tashkil qilib, 2016 yilning dekabr oyiga nisbatan 7.0 % ga oshdi. 2017 yil yanvar-dekabr oylari uchun o‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqi 1342,9 ming so‘mni tashkil qilib, 2016 yil mos davriga nisbatan 9,0 % ga oshdi. Iqtisodiy faoliyat turlari bo‘yicha o‘rtacha oylik ish haqining eng yuqori darajasi moliyaviy va sug‘urta faoliyatida – 2252,8 ming so‘m (viloyatdagi o‘rtacha oylik ish haqidan 67,8 % ga ko‘p), kurilishda – 1774,4 ming so‘m (32,1 % ga), tashish va saqlashda – 1918.2 ming so‘m (35.4 % ga) va savdoda 1592,4 ming so‘m (18,6 % ga) kuzatildi. Hududlar kesimida o‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqining eng yuqori darajasi G‘uzor tumani - 1481.2 ming so‘m (viloyatdagi o‘rtacha oylik ish haqidan 1,1 martaga ko‘p) xissasiga to‘g‘ri keldi. O‘rtacha oylik nominal hisoblangan ish haqining eng past ko‘rsatkichlari YAkkabog‘ (834.7 ming so‘m), Dehqonobod (855.8 ming so‘m), Qarshi (858.4 ming so‘m) tumanlarida kuzatildi. 2021 yil 3-choragida Qashqadaryo viloyatida o‘rtacha oylik ish haqi 2317271 so‘mni tashkil etib, sohalar bo‘yicha jumladan, sanoatda 3610188 so‘m, qurilishda 2758462 so‘m, savdoda 2203550 so‘m, tashish va saqlash 3257075 so‘m, yashash va ovqatlanish bo‘yicha 1450917 so‘m, axborot va aloqa 3020521 so‘m, moliyaviy 98 Бу ерда дастлабки маълумотлар, қишлоқ,хўжалиги ва кичик таббиркорлик субъектларисиз, қайта ҳисобланган. 70 va sug‘urta faoliyati 6236468 so‘m, ta’lim 197592 so‘m, sog‘liqni saqlash 1710814 so‘m, san’at 2100653 so‘m, boshqa sohalar 2378393 so‘mni tashkil etdi 99 . 99 Қашқадарё вилояти статистика бошқармаси маълумотлари. 71 XULOSA Respublika alohida viloyatlari misolida demografik o‘zgarishlarni tahlil qilish fan sohasida muhim ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib, bu xududlarning tarixiy rivojlanishi, o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoiti, ijtimoiy-iqtisodiy va demografik salohiyati, xududiy tarkibi, aholi joylashuvidagi turli shakllarning mavjudligi kabi xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. O‘zbekistonning iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy, agrar sohasi va madaniy hayotida Qashqadaryo viloyati katta rol o‘ynaydi. 1990-2021 yillarda Qashqadaryo viloyatining demografiyasi: dinamika, o‘zgarishlar va muammolari, Qashqadaryo viloyatining respublika ijtimoiy- iqtisodiy hayotidagi ko‘rsatkichlari, aholi bandligi kabi masalalarning tarixiy tahlil qilinib, quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi: – mustaqillik arafasida Qashqadaryo viloyatida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar sobiq Ittifoq davrida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarga bog‘lanib, bu davrda O‘zbekiston kabi, viloyatda ham ishlab chiqarish kuchlari bir tomonlama, ya’ni uni faqat xomashyo tayyorlashga moslashtirilgani oqibatida agrar soha, ishlab chiqarish, sanoat sohalarida turg‘unlik ko‘zga tashlanishi bilan izohlanadi. - bu davrda demografik vaziyat tobora murakkablashib, respublikada aholining o‘sish sur’atlari umumittifoq sur’atlariga qaraganda uch barobardandan ziyod yuqori bo‘lgan qolgan edi. Natijada, respublikada singari, viloyatda ham aholini ish bilan ta’minlash darajasi past bo‘lib, bu ko‘rsatkich yoshlar o‘rtasida ancha baland edi. SHu jumladan, ish bilan ta’minlanmaganlar orasida 18-29 yoshdagi yigit-qizlar 1979 yilda 46,7 % ni tashkil etgan bo‘lsa, 1985-1986 yillarda esa bu ko‘rsatkich 50% dan ko‘proq ekanligi kuzatildi. Bu ko‘rsatkichlar orasida Qashqadaryo viloyati Farg‘ona va Qorqalpog‘iston xududlari bilan bir qatorda turdi. 72 – mustaqillik dastlabki yillarida viloyatda islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi va turli mulkchilik shakllarining barpo etilishi boshqa viloyatlardagi jarayonlarga qaraganda ancha qiyinroq kechdi. Islohotlar qishloq xo‘jaligida ham jadallik bilan olib borildi va agrar sohada fermer xo‘jaliklari tashkil etildi, ularga ishlab chiqargan boshlab mahsulotini ichki va tashqi bozorlarda sotish, erkin iqtisodiy hamda moliyaviy faoliyat olib borish huquqlari berildi bu o‘z navbatida viloyati aholisi ijtimoiy-iqtisodiy hayotiga sezilarli ta’sir ko‘rsatdi; - Qashqadaryo viloyatidagi 1991-2021 oralig‘ida demografik jarayonlarni qisqacha tahlil qilish shuni ko‘rsatdiki, viloyatda kechgan ma’lum o‘zgarishlarda ijtimoiy-iqtisodiy, demografik omillar muhim o‘rin egallaydi. Ko‘zdan kechirilayotgan davrda voha demografiyasi respublikaning boshqa hududlaridan aholining o‘sish surati, tug‘ilish va o‘limning kamayishi, aholi zichligi va joylashuvidagi o‘zgarishlar, o‘rtacha umr ko‘rish darajasining ortishi, shahar aholisining o‘sishi qishloq aholisiga nisbatan sekinlashuvi, migratsiyaning faollashuvi bilan izohlanadi. - Qashqadaryo viloyati demografik muammolaridan biri ishchi kuchlarining migratsiyasi, ayollarning bandligi (ular asosan qishloq xo‘jaligida va engil sanoatda mehnat qilishi), yoshlarning kasbiy tayyorgarligi va ularni ish bilan ta’minlash hisoblanadi. Bu borada ham muammolar mavjudligiga qaramasdan ijobiy o‘zgarishlar bo‘lmoqda. Xususan, kasblarni o‘zgartirish, raqobatchilik, yaqin va uzoq xorijiy mamlakatlarga ish hamda o‘qishga yuborish, turli qo‘shimcha daromad manbalarini yaratish, yangi ish o‘rinlarini tashkil etish va h.k. Ayni paytda, xotin- qizlar, ko‘p bolali ayollarni, yordamga muhtoj nogironlar va mehnat qobiliyati cheklangan boshqa shaxslarni turli korxonalarga, kasanachilikka jalb etish ishlari amalga oshirilmoqda. 73 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI: Rahbariy adabiyotlar: 1. Karimov I. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O’zbekiston, 2011. 2. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan quramiz. – T.: “O‘zbekiston” NMIU. 2017. 3. Mirziyoev SH.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. 1-j. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2017 4. Mirziyoev SH.M. Xalqimiz rozligi bizning faoliyatimizga berilgan eng asosiy bahodir. 2-j. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2018 5. Mirziyoev SH.M. Niyati ulug‘ xalqning ishi ham ulug‘, hayoti yorug‘ va kelajagi ham farovon bo‘ladi. 3-j. – T.: “O‘zbekiston” NMIU, 2019 Arxiv va statistika hujjatlari: 6. Qashqadaryo viloyati davlat arxivining Qarshi, G‘uzor filiallari 373, 316- jamg‘armalari. 7. Qashqadaryo viloyati statistika boshqarmasi arxivi ma’lumotlari. Ilmiy adabiyotlar va konferensiya to‘plamlari: 8. Abdullaev S. va b. Qashqadaryo viloyatida er resurslaridan foydalanish va muhofaza qilish // O‘rta Osiyobo‘yi regioni ekologik muammolari. Ilmiy to‘plam. Buxoro, 1995. 9. Abdullaev S., Karimova U. Qashqadaryo shaharlari. “Nasaf ziyosi” jurnali. 2005 y. №4 (5) 10. Asanov G., Nabixonov M., Safarov I. O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. – T.: O‘kituvchi, 1994. 11. Bekmamadova G.A. YUnusov G‘ X. Qashqadaryo viloyati suv resurslari va ulardan samarali foydalanish. – Geografiya: tarix, nazariya, metodlar, amaliyot. Konferensiya materiallari. T., 2010. 12. Berdiqulova M.T. Qashqadaryo viloyati shahar aholi manzilgohlarining rivojlanish xusussiyatlari. Zamonaviy geografiyaning muammolari. Respublika ilmiy-amaliy anjuman materiallari. Qarshi. 2010. 13. Bobojonova D. O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. – Toshkent: SHarq, 1999. 14. Soliev A., Nazarov M., Qurbonov SH. O‘zbekiston hududlari ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanishi. – T.: «MUMTOZ SO‘Z», 2010. 74 15. Soliev A. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi. T. 2014. 16. Soliev A., Nazarov M. O‘zbekiston qishloqlari (Qishloq joylar geografiyasi). – T.: «Fan va texnologiya», 2009. 17. Egamova D., Tojieva Z., Saidova Z. O‘zbekistonning janubiy hududlaridagi demografik holat (Qashqadaryo viloyati misolida) // Geografiya va qadriyatlar. - T.,2001. 18. Islomov A. SHahrisabz guruhi rayonlari aholisi. O‘zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 21-jild. - T., 2000. 19. Murodova D.S. Qashqadaryo viloyatida aholi o‘sishining xususiyatlari. “Hozirgi zamon geografiyasi: Nazariya va amaliyot”. Xalqaro ilmiy amaliy konferensiya materiallari - T., 2006. 20. Murodova D.S. Qashqadaryo viloyatida aholi tabiiy ko‘payishining xususiyatlari. Geografiya fanining nazariy va amaliy masalalari. - T., 2007. 21. Nabiev E., Qayumov A. O‘zbekistonning iqtisodiy salohiyati. – T.: Universitet, 2000. 22. Qashqadaryo viloyati geografiyasi. Geografiya o‘qituvchilari uchun qo‘llanma. Qarshi, 1993. 23. Qashqadaryo viloyati istiqlol yillarida / Mualliflar guruhi rahbari A. Erkaev. – Toshkent: Ma’naviyat, 2007. – B. 21. 24. Kurbonov SH. B. Kichik xududlar ijtimoiy-iktisodiy geografiyasi. - T.: “Mumtoz So‘Z”, 2013 25. Qodirov B., Rulinov J. Mustaqillik va ijtimoiy taraqqiyot. –Toshkent, 1998. 26. Tojieva Z.N. O‘zbekiston aholisi: o‘sishi va joylanishi (1989-2009 yy.). Monografiya. – T.: «Fan va texnologiya», 2010. 27. O‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: SHarq, 2000. 28. O‘zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). K.2. Mualliflar jamoasi. –Toshkent, 2019. 29. O‘zbekiston Respublikasi iktisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining mustakillik yillaridagi (1990-2010 yillar) asosiy tendensiya va ko‘rsatkichlari xamda 2011- 2015 yillarga mo‘ljallangan prognozlari. - T.: O‘zbekiston, 2011. 30. O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. - T.: Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 75 Dissertatsiyalar: 31. Xomitov K.Z. Malakali agrar mehnat bozorining shakllanishi (Qashqadaryo viloyati misolida). Iqt. fan. nom. diss. – Toshkent, 1999. 32. O‘roqova N.S. O‘zbekistonda mustaqillik davrida sanoat sohasidagi islohotlar va o‘zgarishlar jarayoni (janubiy viloyatlar misolida). Tarix. fan. nom. diss. – Toshkent: O‘zMU, 2004. 33. Parmanov F.YA. Migratsiya jarayonlarini boshqarishda inson omili. // Sotsiologiya fanlari nomzodi …. dissertatsiya avtoreferati. – T., 2012. 34. Matbuot materiallari: 35. Qashqadarе? haqiqati.1985-yil,5-fevral. 36. O‘zbekiston geografiya jamiyati axboroti. – T., 2002. 37. Internet manbalari: 38. www.qashstat.uz 39. www.uza.uz 40. www.qashqadaryo.uz . 76

MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATI DEMOGRAFIYASI M U N D A R I J A: KIRISH..................................................................................................................... I BOB . MUSTAQILLIK ARAFASIDA QASHQADARYO VILOYATINING DEMOGRAFIK HOLATI. 1.1. XX asr 80-yillar oxirida Qashqadaryo vohasi aholisi demografiyasi............................................................................................. 1.2. Mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti... II BOB. MUSTAQILLIK YILLARIDA QASHQADARYO VILOYATINING DEMOGRAFIYASI: DINAMIKA, O‘ZGARISHLAR VA MUAMMOLAR. 2.1. 1990-2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi tahlili...……. 2.2. Viloyat demografiyasidagi o‘zgarishlar va xususiyatlari............................. III BOB. QASHQADARYO VILOYATI AHOLSINING O‘SISH DINAMIKASI, MEHNAT RESURSLARI VA AHOLI BANDLIGI. 3.1. Qashqadaryo viloyati aholisi o‘sishishining hududlar bo‘yicha tahlili . .................................................................................................. 3.2. SHahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari.............................. XULOSA..................................................................................................................... FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI................ 1

KIRISH Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbdigi. Jamiyat va davlat taraqqiyotida demografik jarayonlar muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston ijtimoiy-iqtisodiy hayotida innovatsion tendensiyalarning ta’siri ortib borishi bilan jamiyatimizdagi demografik o‘zgarishlarning ahamiyati yil sayin kuchaymoqda. Bu jarayon, avvalambor, mamlakatimiz aholisi miqdorining yuqori sur’atlar bilan oshib borayotganligiga bog‘liqdir. Demografik jarayonlar, birinchi navbatda, ijtimoiy-mehnat sohasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatib, milliy iqtisodiyot va jamiyat rivojlanishining asosiy omili bo‘lib xizmat qiladi. SHu nuqtai nazardan, respublika alohida viloyatlari misolida demografik o‘zgarishlarni tahlil qilish fan sohasida muhim ilmiy ahamiyatga ega bo‘lib, bu xududlarning tarixiy rivojlanishi, o‘ziga xos tabiiy-geografik sharoiti, ijtimoiy- iqtisodiy va demografik salohiyati, xududiy tarkibi, aholi joylashuvidagi turli shakllarning mavjudligi kabi xususiyatlarini aniqlashga imkon beradi. SHu o‘rinda, Prezidentimiz SH.M.Mirziyoevning quyidagi fikrlarini keltirib o‘tish joiz bo‘ladi: “Oldimizga qo‘yilgan ulkan vazifalarni amalga oshirishda biz uchun kuch-qudrat manbai zarur. Xususan, milliy o‘zligimizni anglash, vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy tadqiqot ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlarini har tomonlama qo‘llab-quvvatlashimiz lozim” 1 . 1990-2021 yillarda Qashqadaryo viloyatining demografiyasi: dinamika, o‘zgarishlar va muammolari, Qashqadaryo viloyatining respublika ijtimoiy- iqtisodiy hayotidagi ko‘rsatkichlari, aholi bandligi kabi masalalarning tarixiy tahlil qilinishi bilan belgilanadi. tortilmagan va bu holat mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “2017–2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси // Халқ сўзи, 2018 йил, 28 декабрь. 2

strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni, 2019 yil 10 yanvardagi “Urbanizatsiya jarayonlarini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5623-son Farmoni, 2018 yil 2 fevraldagi “2018-2022 yillarda aholi punktlarini bosh rejalar bilan ta’minlash, loyiha tashkilotlari faoliyatini yaxshilash, shuningdek, shaharsozlik sohasida mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3502-son Qarori, 2018 yil 29 martdagi “Qashqadaryo viloyatida kichik sanoat zonalarini tashkil etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3635-son Qarorida va sohani rivojlantirishga oid me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishga mazkur dissertatsiya muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning ob’ekti Mustaqillik yillarida Qashqadaryo viloyatidagi demografik holati tarixi hisoblanadi. Tadqiqotning predmetini Qashqadaryo viloyatidagi demografik o‘zgarishlar va muammolarning tahlili tashkil etadi. Tadqiqotning maqsadi Qashqadaryo viloyatidagi demografik holat o‘rganish, tahlil etish ining muhim bir tarmog‘iga aylanishi hamda uning rivojlanishini tadqiqot shaklida amalga oshirish hisoblanadi. Tadqiqotning vazifalari: - XX asr 80-yillarda Qashqadaryo vohasi aholisi demografiyasi holatini o‘rganish; - Mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayotini tahlil etish; - 1990-2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi yoritish; - viloyat demografiyasidagi o‘zgarishlar va xususiyatlarga aniqlik kiritish; - Qashqadaryo viloyati aholisi o‘sishishining hududlar kesimida o‘rganish; - shahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari holatini yoritib berish; Ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: 3

- mustaqillik arafasida, ya’ni 80-yillar oxirida Qashqadaryo vohasi demografiyasi, xususan aholisi milliy va ijtimoiy tarkibidagi o’zgarishlar, shuningdek mustaqillik arafasida viloyat aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti muammolari o‘rganilib, viloyat aholisining sobiq Ittifoq davrida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolari yoritib berildi va shuningdek, istiqlol yillarida viloyatda ro‘y bergan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlarning aholi demografik holatiga ko‘rsatgan ta’siri ochib berildi. - 1990-2021 yillarda viloyat aholisi sonining dinamikasi demografiyadagi o‘zgarishlar va xususiyatlarga bog‘langan bo‘lib, ko‘zdan kechirilayotgan davrda voha demografiyasi respublikaning boshqa hududlaridan aholining o‘sish surati, tug‘ilish va o‘limning kamayishi, farzand ko‘rish ketma-ketligini qisqarishi, aholi zichligi va joylashuvidagi o‘zgarishlar, shahar aholisining o‘sishi qishloq aholisiga nisbatan sekinlashuvi, migratsiyaning faollashuvi kabilar bilan izohlanganligi aniqlandi; - Qashqadaryo viloyatining respublikadagi ijtimoiy-iqtisodiy ko‘rsatkichi tahlil etildi hamda shahar va qishloq aholisi bandligi, mehnat resurslari to‘g‘risda ma’lumotlar aniqlandi. Olingan xulosalar Qashqadaryo viloyatining muammolaridan biri ishchi kuchlarining migratsiyasi, ayollar, yoshlarning bandligi (asosan qishloq xo‘jaligida va sanoatda tarmoqlari) ekanligi dalillandi. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi. O‘zbekistonda, shu jumladan, Qashqadaryo viloyatida demografiya va urbanizatsiya tarixiga bag‘ishlangan tadqiqotlarni quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganish mumkin. Birinchi guruhga sovet davrida yaratilgan asarlar bo‘lib, bunday adabiyotlarga M. Qoraxonov, O.B. Otamirzaev, N.M. Fayziev, I. Mullajonov, va boshqalarning asarlarini alohida qayd etish mumkin 2 . Ushbu izlanishlar d emografiya masalalari 2 Караханов М.К. Некапиталистический путь развития и проблемы народонаселения. – Т а шкент: Фан, 1983. ; Мулляджанов И.Р. Демографическое развитие У збекской ССР. – Ташкент: Узбекистан , 19 83 ; Ўша муаллиф. Ўзбекистон аҳолиси юз йил ичида. – Тошкент: Ўзбекистон, 196; Ўша муаллиф. Народонаселение Узбекской ССР (Социально-экономический очерк). –Ташкент: Узбекистан, 1967; Файзиев Н. Ўзбекистон янги шаҳарларининг аҳолиси. –Тошкент: Фан, 1964; Тухтаев Э.С. Социально-экономические проблемы повышения уровня жизни сельского населения УзССР. –Ташкент: Фан, 1990. 4

batafsil tahlil etilgan. Jumladan, shular sirasiga E.Ahmedov va N.Fayzievlarning “O‘zbekiston aholisi” monografiyasi, o‘sha davrda O‘zbekistonda iqtisodiy hayoti va aholining ijtimoiy turmush masalalari I. Mullaja novlarning ilmiy tadqiqotlarida o‘z ifodasini topgan 3 . Yuqorida tilga olingan olimlar asarlarining ilmiy qiymatini inkor etmagan holda, mazkur asarlarda ko‘zdan kechirilayotgan davrda respublika va Qashqadaryo viloyati aholisining ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, xususan demografiyasi bilan bog‘liq ma’lumotlarga aniqlik kiritilganligini ta’kidlash lozim. Ikkinchi guruh adabiyotlariga mustaqillik yillarida demografik jarayonlariga yangicha nazariy-metodologik asoslarda yaratilgan tarixshunoslik izlanishlari kiradi. Jumladan, respublikada mustaqillik arafasida sobiq Ittifoq davrida ijtimoiy- iqtisodiy ahvol hamda istiqolol yillarida Qashqadaryo viloyatida aholi, demografiyaning xos xususiyatlari, ijtimiy-iqtisodiy va madaniy rivojlanishi tahlilari bir qator ilmiy tadqiqotlarda o‘z aksini topgan. SHular jumlasiga O. Otamirzaev, V. Gentshke, R.H. Murtazaeva, X.YUnusova, N. O‘roqova, K. Xomitov va boshqalarning ishlari hamda hamualliflikda yaratilgan kitoblar kirgan bo‘lib, ularda asosan demografiya jarayonlar, aholi milliy tarkibi, xududlarning iqtisodiy o‘sishi, ijtimoiy, aholi bandligi masalalariga oid ma’lumotlar yoritilgan 4 . Tadqiqotning manbaviy asosi sifatida shuningdek, viloyat arxivi va statistika hujjatlari muhim rol o‘ynadi. Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Dissertatsiyada tarixiy tadqiqotlar olib borishning davriylik, ilmiy-tanqidiy tahlil , tarixiylik va ilmiylik hamda izchillik uslublari dan foydalanildi. Arxiv manbalari va a maliy 3 Аҳмедов Э., Файзиев Н. Ўзбекистон аҳолиси. Справочник. –Тошкент: Ўзбекистон, 1967; Муллажонов И. Ўзбекистон аҳолиси. –Тошкент: Ўзбекистон. 1974. Ўша муаллиф. Демографическое развитие Узбекской ССР. –Ташкент, 1983. 4 Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р.Х. Узбекистан многонациональный: историко-демографический аспект. – Ташкент: Медицинская литература им. А.А.Ибн Сина, 1998; Ўзбекистоннинг янги тарихи. Мустақил Ўзбекистон тарихи. 3-китоб. – Тошкент: Шарқ, 2000 ; Ата-Мирзаев О., Гентшке В., Муртазаева Р., Салиев А. Историко-демографические очерки урбанизации Узбекистана. –Ташкент: Университет , 2002; Юнусова Х.Э. Ўзбекистонда совет давлатининг миллий сиёсати ва унинг оқибатлари. – Тошкент: Zar qalam, 2005; Ўзбекистон тарихи (1917-1991 yillar). Маъсул мухаррирлар Р.Абдуллаев, М. Рахимов, Қ. Раджабов. – Т.: Ўзбекистон, 2019; 5

Похожие

Mustaqillik yillarida Qoraqalpog'iston Respublikasi
QASHQADARYO VILOYATI YER RESURSLARIDAN SAMARALI FOYDALANISHNING HUDUDIY XUSUSIYATLARI
Mustaqillik yillarida O’zbekiston Braziliya munosabatlari
MUSTAQILLIK YILLARIDA DAVLAT BOSHQARUVI TIZIMIDA
Mustaqillik yillarida davlat mulklarini xususiylashtirish