logo

NEFT VA GAZ KONLARINI BURG’ULASHDA HARORAT REJIMI MODELLARINI TADQIQ QILISH

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

467.59375 KB
NEFT VA GAZ KONLARINI BURG’ULASHDA HARORAT REJIMI
MODELLARINI TADQIQ QILISH
MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………..…………………4
I   BOB.   NEFT       VA       GAZ     KONLARINI       BURG’ULASHDA
HARORATNING   QUDUQ DEVORIGA TA’SIRINING  TAHLILI
  1.1.Quduqda   suyuqlik   haroratining     burg’ulangan   tog’   jinsiga   bo’lgan
ta’sirining   o’rganilganlik   holati………………..
…………………………………………….6
1.2.Harorat   maydoni   orqali   hosil   bo’ladigan   termoelastik     kuchlanish
tenglamalari……………………………………………………………………...1
1.3.   Quduq   devori   tog’   jinslarining   ichki   konveksiya   hisobiga   olingandagi
statsionar   termoelastik   kuchlanganlik   holati………….
………………………...14
II   BOB.   QUDUQ   DEVORIDA   STATSIONAR   HARORAT
KUCHLANISHI 
2.1.Statsionar   harorat   ta’sirida   hosil   bo’ladigan   kuchlanish ……………………
17
2.2.Devori  qalin  slindr  quvurida  harorat  kuchlanishi…………………….....21
III   BOB.   QUDUQ   DEVORIDA   HARORATNING     VAQT   BO’YICHA
O’ZGARISHIDA HOSIL BO’LGAN KUCHLANISHNI HISOBLASH 
3.1.Quduq   devorida     hosil   bo’ladigan     harorat   natijasida   hosil   bo’lgan
kuchlanishni
aniqlash…………………………………………………………...25
3.2.Burg’ulash   jarayonida   hosil   bo’lgan   quduq   devorida   kuchlanishning
tahlili……………………………………………………………………………45
1 3.3.Chuqur   quduqlarning   issiqlik   rejimi   hamda   uning   zaboy   va   quduq   devori
yemirilishlariga   ta’siri………………….
………………………………………………………...47
3.4.   Quduq   stvolining   sovishi   va   isishi   natijasida   yuzaga   keladigan     quduq
devori   tog’     jinslaridagi     nostatsionar   temperatura   kuchlanishlar     ………..
………………………………………………………………………...49
3.5. Burg’ulashda   kuchlanishlarning   quduq   tubida     davriy
o’zgarishi…………… ………………………………………………………….55
3.6.Quduq   tubi     sferik   holda       kuchlanishlarni
aniqlash…………………………………………………………………………59
XULOSA ………………………………………………….…………………...70
FOYDALANILGAN ADABIYOT …………..……………………………….71
ILOVA ……………………………………...………………………………….73
2                                                      
                                                            Kirish
              Mavzuning   dolzarbligi:   Neft   va   gaz   konlarini   burg’ulashda     quduq
chuqurligi   oshgan   sari   yerning   geotermik     gradienti   oshib   boradi.     Burg’ulash
jarayonida qazilgan   tog’ jinsini yer yuziga   olib chiqish uchun maxsus   yuvish
suyuqligi   quduqqa haydalanadi. Yer sathida suyuqlik ma’lum bir haroratga ega
bo’ladi.  Suyuqlikning quduqda  sirkulyatsiya  natijasida quduq  devoridagi  tog’
jinsi   harorat   almashinuvi   natijasida     uning     harorati   suyuqlik     haroratiga   qadar
kamayadi. Natijada tog’ jinsining  harorati doimiy ravishda o’zgarib turadi.Tog’
jinsida   haroratning       o’zgarishi   vaqt     bo’yicha   o’zgaruvchi     kuchlanishlarga
keltiradi.   Bu   kuchlanishlar   tog’   jinsida   xoliqishga     kelib   quduq   devori   o’z
ustuvorligini  yuqotib,  yemirilishga  olib  keladi.  Natijada     devor    qatlamlarining
ag’anab turishi  yoki  quduq devori  torayishi va boshqa asoratlar sodir bo’ladi.
          Chuqur   quduqlarni   burg’ulashda   harorat   ta’sirida   quduq   devorining
ustuvorligiga bo’lgan ta’sirini o’rganish muhim ahamiyatga ega.
         Yuqorida  keltirilgan  mulohazalarga  asosan     neft   va gaz  konlarini  qazishda
burg’ulash suyuqligining haroratining ta’sirida hosil  bo’ladigan kuchlanishlarni
aniqlash dolzarb masalalardan hisoblanadi.
            Tadqiqotning   maqsadi :     Burg’ulash   suyuqligining   quduq   harakatidagi
quduq  devorida sodir bo’ladigan  harorat kuchlanishini tadqiqot qilish .
          Tadqiqotning   vazifalari:   Neft   va   gaz   quduqlarini   burg’ulash   jarayonida
yuvish suyuqligi   haroratining quduq devorida hosil bo’ladigan kuchlanishning
3 xususiyatlari   va   o’rganilganlik   holatini   tahlil   qilish.Statsionar   issiqlik
almashinuvi   natijasida   sodir   bo’ladigan   kuchlanishlarni     va   tog’   jinsi   bilan
nostatsionar   issiqlik   almashinuvi   hosil   bo’ladigan   kuchlanishlarni   aniqlash   va
sonli tahlil qilish.
      Tadqiqotning obyekti     sifatida neft va gaz konlarini burg’ulashda quduqni
yuvish   suyuqligi   va   quduq   devoridagi   tog’   jinsi   harorat     almashinuvida   hosil
bo’ladigan kuchlanish.
     Tadqiqotning  yangiligi:   
          1.Neft   gaz   konlarini   burg’ulashda     yuvish   suyuqligining   statsionar   oqimi
uchun     tog’   jinsida   sodir   bo’ladigan   kuchlanish   qiymatlari   aniqlanadi   va   sonli
hisob qilinadi.
          2.Yuvish   suyuqligini     harorati   ta’siri     nostatsionar   harakatida     tog’   jinsida
tuz,   qum,   izvestnyaklarda     harorat   ta’sirida   hosil   bo’ladigan   radial   aylanma
kuchlanishlar.
      3.Burg’ulash   jarayonida   quduq   tubi   sathida   harorat   almashinuv     natijasida
tekis quduq tubi va sferik shakldagi quduq tubida sodir bo’ladigan kuchlanishlar
aniqlanadi.
            Tadqiqotning   ilmiy   va   amaliy   ahamiyati:   Tadqiqot   natijalarining   ilmiy
ahamiyati   neft   va   gaz   konlarini   burg’ulashda   suyuqlikning   quduqda
sirkulyatsiya     jarayonida   tog’   jinsida     sodir   bo’ladigan     kuchlanishlarni
hisoblashdan iborat.
      Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati :  quduqlarni burg’ulash sohasida
mutaxassislar uchun quduq devori tog’ jinsilarining ustuvorligini oshirish uchun
ishlatishi mumkin.
     
4           Dissertatsiyaning   tuzulishi   va   hajmi :     Kirish   qismi,   uchta
bob,xulosa,foydalanilgan  adabiyotlardan tashkil topgan bo’lib 70 betdan iborat.
1-bob.NEFT VA GAZ  KONLARINI BURG’ULASHDA HARORATNING
QUDUQ DEVORIGA TA’SIRINING TAHLILI
1.1.Quduqda suyuqlik  harakatining  tog’  burg’ulangan jinsiga bo’lgan
ta’sirining o’rganilganlik holati.
          Quduqlarni   burg’ulashda   suyuqlik   haroratining   o’zgarishi     va   uning   tog’
jinsiga     bo’lgan   ta’sirini   olimlardan   A.X.Mirzajonzoda,   E.B.Chekalyuk,   A.N.
Sherban,   A.I.   Bo’latov,   G.G.Gabuzov,   N.S.Timofeev,   I.A.Charniy,
S.M.Kuliyev,   B.I.Esman,   Yarimiychuk     kabi   va     boshqa   olimlar   tomonidan
o’rganilgan.
            Chuqurlikda   joylashgan   neft   va   gaz     konlarni   burg’ulashda     geotermik
qonuni-ga asosan quduq harorati oshib boradi. Haroratning oshishi quduq devori
ustuvorligiga ta’sir etib  burg’ulash texnologiyasiga ta’sir etadi.
            Oxirgi   yillarda   haroratning quduq  ustuvorligiga ta’siri  bo’yicha  ko’pgina
ilmiy   izlanishlar   olib   borilgan.   Quduqlarni     burg’ulashda   uning   devori
murakkab kuchlanishlar holatida bo’ladi. Quduqda haroratning ozgina o’zgarish
va   harorat   kuchlanishi   kam   bo’lib,   haroratlar     ayirmasi       oshgan   sari     quduq
devoriga       cho’ziluvchan     kuchlanishlar     sodir   bo’ladi.   Timofeev     ishda
burg’ulash   jarayonida   haroratning     o’zgarishi   hosil   bo’ladigan     kuchlanishlar,
quduq  devorining  harorat  o’zgarishi bilan ustuvorligi masalalari qaralgan.
5                         Burg’ulash     suyuqligining   burg’ulash       jarayonidagi   quduq     va
halqasimon sohada sirkulyatsiya natijasida quduq tubi bo’ylab o’zgarib tog’ jinsi
haroratiga ta’sir ko’rsatadi.Quduq devori bo’ylab   harorat   o’zgarishi    suyuqlik
haroratining   devorga o’tishi   yoki tog’ jinsi     haroratining suyuqlikka   o’tishiga
olib keladi.
          Quduq     devori       va   suyuq     haroratni     farqi   kuchlanishlariga     olib   keladi .
Faradjev ishida     Tog’ jinsida  hosil bo’ladigan  harorat  kuchlanishini hisoblash
uchun       harorat     o’tkazish tenglamalari yechilgan.Ishda devori   qalin   bo’lgan
slindr   sohada     harorat   tasirida     hosil   bo’ladigan   kuchlanishlarni     hisoblash
usullari berilgan. Hisoblashlarning ko’rsatishicha  ba’zi  bir  tog’    jinslari    uchun
harorat     ta’siridagi   kuchlanish     20-150   kg	/sm	2           yetadi.       Quduqni uzluksiz
yuvish   natijasida     kuchlanish   kamayadi.   Izlanishlarning   ko’rsatishicha     quduq
chuqurligi oshgan sari  har xil tog’ jinslari   quduq devoridagi kuchlanishlar har
xil   holatda   bo’ladi.   Temperatura     harorati     avvalo     devor   ustuvorligi   bo’sh
bo’lganda     ko’proq     ta’sir   etadi.   Yaremiychuk     ko’rsatishicha     haroratning
yigirmadan   oshishi bilan  mustahkam bo’lmagan   tog’  jinslariga  ta’sir etadi.
Baydyuk   ishda    quduq devorining mustahkam  holda   aniqlash     uchun   yuvish
suyuqligining     olinadigan   solishtirma     og’irligi   taklif     etilgan.   Bu   formula
quyidagicha:
γ
c = γ −	
√ 15 γz − 150 λ
a z 2	
a=	3σc−9σω	
9τω2−	2σc2	
b=	3σcτω2−	2σcσω	
9τω2−	2σc2
Bu yerda   	
σω−¿ quduq devoridagi chegaraviy kuchlanish;	
τω−¿
urinma kuchlanish;	
σc−¿
tog’ jinsi mustahkamligi  chegaraviy qiymati;
6 γc−¿suyuqlik  solishtirma  og’irligi;
γ − ¿
tog’ jinsi  solishtirma  og’irligi;	
ρ0−¿
tog’  jinsi zichligi;
Urinma  kuchlanishning  shegaviy  qiymati:              	
τω≈0,3	ρ0;
Chegaraviy  kuchlanish :                                              σ
ω ≈ 0,3 ρ
0 ;
            Yuqorida     keltirilgan     formuladan       yuvish     suyuqligining     quduqdagi
harakatida   issiqlik   almashinuvi     hisobga     olinmagan.   Yuvish     suyuqligining
issiqlik     almashinuvi     hisobga   olinmagan.     Yuvish     suyuqligining   issiqligi
ta’sirida     quduq   devoridagi     issiqligi       ta’sirida     quduq   devoridagi     kuchlanish
tamoman  boshqacha bo’ladi. 
      Seid  Riza   M.K,  Fataliyev  M.O    va  boshqalar  ishlarida  haroratning tog’
jinsiga     bo’lgan     ta’sirini     tajribalar     orqali     qaralgan.   Ishni   ko’rsatilishicha
yuvish   suyuqligining   harorat       ta’sirida     tog’     jinsi   mustahkamligi   kamayadi.
Haroratning   ta’sirida     quduq     devorida     kuchlanishlar     oshib   ustuvorligi
kamayadi.
            Ishda   tog’   jinsi     modeli     yasalib     unga   haroratning   ta’siri     qo’llanilgan.
Harorat     davriy   shaklda     o’zgarib,     qizitilib   ham     sovitilgan.   Izlanishlar   shuni
ko’rsatadiki,   sovuq   suyuqlikning     15,16   -   ta’siri   davrida     tog’   jinsining
mustahkamligi  10,3 	
%   ga kamayadi.
           Tajribalarning ko’rsatishicha           temperaturaning  
200 0
  gacha oshishi  bilan
qumtoshlar uchun   ustuvorligi   8 -24  	
%   ga va   izvestnyaklar     uchun    1 8 -24  	%
ka-mayadi. Quduq devori  tosh  tuz bo’lgan  qismlarda haoratning oshishi  quduq
diametrining   oshishiga   olib   keladi.     Seid   Riza     ishining   tajribalarida     yuvish
suyuqligining   sirkulyatsiya   natijasida     tog’     jinsi     parametrlari   o’zgarib   turadi.
Buning   natijasida   quduq   devorida   haroratli   charchashi   sodir   bo’lib   ,   tog’   jinsi
mustahkamligi   pasayib   ketadi.   Agar   tog’   jinsi   yuqori   temperaturada     qizdirilib
keyin   sovutilsa   tog’   jinsida   haroratli   zarba     yuzaga   kelib   ustuvorlik   buzuladi.
7 Demak chuqur quduqlarni burg’ulashda quduq devorining ustuvorligini saqlash
uchun harorat ta’sirini hisobga olish zarurdir.
     B.E.Esman ishlarida  quduqda sirkulyatsiya qilinayotgan burg’ulash suyuqli-
gining harorati  natijasida  quduq devoriga  bo’lgan ta’siri o’rganilgan.
          B.I.Bo’latov   ishida   yuqori   temperaturaning   chuqur   quduqlarni
mustahkamlashtirishda   ta’siri     qaralgan.   Uning  ta’kidlashi     bo’yicha    tog’   jinsi
issiqlik   o’tgan   radiusi     mustahkamlash     quvuriga   kam   ta’siri   ekanligi
ko’rsatilgan.
          N.S.Timofeev       va     uning   shogirdlari   tomonidan   suyuqlikning   yuqori
tempera-turasi,   tog’     jinsida   yoriqlar   hosil   qiladi   deb   ko’rsatilgan.   Shuning
uchun tog’ jinsi-ning  quduq devorida ustuvorligini saqlash katta ahamiyatga ega
ekanligi   ko’rsatilgan.   Chuqur   quduqlarni   burg’ulashda   tajribalarning
ko’rsatishicha   harorat   gradientining   oshishi   tog’   jinsida     termokuchlanishni
oshirishga olib keladi. Shuning uchun quduqlarni burg’ulashda harorat ta’sirida
kuchlanishlarni   o’rganish  muhim  ahamiyatga  ega.  Bundan  tashqari   haroratning
tog’  jinsini  parmalash     instrumentiga    bo’lgan   ta’sirini    o’rganish   ham   muhim,
ahamiyatga ega.
          A.N.Sherban   va   V.P.Cherniyaklarning   ko’rsatishicha   yuvish   suyuqligining
ha-rorati   burg’ulash   quvurining   ko’tarib   va   tushurishda   yoki   to’xtab   turishda
harorat  ko’chish  jarayoni tog’ jinsiga  ma’lum ta’sir ko’rsatadi.
     Shuning uchun  burg’ulash suyuqligining quduqdagi sirkulyatsiya jarayonida
yoki harakat  bo’lmagan holda ham tog’    jinsida   sodir bo’ladigan kuchlanishni
o’rganish muhim ahamiyatga ega.
         J.A. Akilov, O.B. Kachalovlar o’z   ishlarida   neft qatlamlarida   joylashgan
quduq tubi atrofiga   termik ta’sir   etish   effiktining   yangicha tushunchasi taklif
etiladi. Vaqt-vaqti bilan   qizdirish  tog’ jinslarini  termik toliqishga  va natijada
8 darzliklar  paydo  bo’lishiga qatlamni termik yorilishga  olib kelishi ko’rsatiladi.
Issiq o’tkazuvchanlik  va o’qqa nisbatan simmetrik  holati masalasi ko’riladi. 
9 1.2. Harorat maydoni orqali hosil bo’ladigan termoelastik   kuchlanish
tenglamalari
                    Statsionar   harorat ta’sirida sodir bo’ladigan   kuchlanishlarni aniqlashda
tog’   jinslarining   kuchlanishlar   orqali     muvozanat   tenglamasidan   foydalanamiz.
Elastiklik nazariyasiga asosan bu tenglama quyidagicha  yoziladi:
   ∂ σ
xx
∂ x + ∂ σ
yx
∂ y + ∂ σ
zx
∂ z = 0
       ∂σxy	
∂x	+∂σyy	
∂y	+∂σzy	
∂y	=0
                             ∂ σ
xz
∂ x + ∂ σ
yz
∂ y + ∂ σ
zz
∂ z = 0
∑
i ∂ σ
ki
∂ k = 0 ,	
( i , k = x , y , z	) ( 1.1 )
Bunda   	
σxx,σxy,σzz−dydz  sirtidagi kuchlanishlar.	
σyz
,σyy,σyz−dxdy  sirtidagi kuchlanishlar.	
σxy=σyx;σyz=	σzy;σzx=	σxz
          Statsionar   harorat   ta’sirida   hosil   bo’ladigan   kuchlanishlar   quyidagicha
aniqlanadi.
           Oddiy holda   quduq tubi uchun     harorat ta’siridagi kuchlanishlar quyidagi
tenglamalarda aniqlanadi.
    σ
xx = σ
yy =	
( 1 − 2 μ
1 − 3 μ	) αE ∆ T ( 1.2 )
σ
zz =	
( 2 μ
1 − 3 μ	) αE ∆ T ( 1.3 )
     Slindrik sistemasidagi kuchlanishlar  quyidagi formula orqali aniqlanadi:
∂ σ
rr
∂ r + ∂ σ
rz
∂ z + 1
r
( σ
rr − σ
φφ	) + F
r = 0
10 ∂σzz	
∂r	+∂σzz	
∂z	+σrz
r	+Fz=0σ
rφ = σ
zφ = σ
φr = σ
φz = 0 ; σ
rz = σ
zr ( 1.4 )
∆ U − U
r 2 + 1
1 − 2 μ ∂ l
∂ r + F
r
r − ρ
G ∂ 2
U
∂ t 2 = 0	
∆W	+U
r2+	1	
1−	2μ	
∂l
∂r+Fφ
G	−	ρ
G	
∂2W
∂t2=0(1.5	)
∆ = ∂ 2
∂ r 2 + 1
r ∂
∂ r + ∂ 2
∂ z 2 = 1
r ∂
∂ r	
( r ∂
∂ r	) + ∂ 2
∂ z 2 .
     Sferik sistemasi  bo’yicha kuchlanishlar quyidagicha   bo’ladi:	
∂σrr	
∂r	+2
r(σrr−	σφφ)+Fr=0(1.6	)	
σϑϑ=	σφφ,
ε
rr = ∂ U
∂ r , ε
φφ = ε
ϑϑ = U
r ,
l = ∂ U
∂ r + 2 U
r , ( 1.7 )
σ
rr = 2 G	
( ∂ U
∂ r + μl
1 − 2 μ − 1 + μ
1 − 2 μ αT	) ,
σ
ϑϑ = σ
φφ = 2 G	
( U
r + μl
1 − 2 μ − 1 + μ
1 − 2 μ αT	) . ( 1.8 )
          Elastik   nazariyasidan   ma’lumki,   bir   jinsli       elastik   jism     uchun   siljish   va
deformatsiyalar   aniqlashda     harakat     differensial   tenglamalardan   foydalaniladi.
Biz   bu   yerda   quduq     slindr     shaklida   bo’lgani   uchun     differensial   tenglamani
slindr koordinata sistemasida aniqlaymiz. Bu tenglama  quyidagicha bo’ladi:
11 ∂ σ
rr
∂ r + ∂ σ
rz
∂ z + 1
r( σ
rr − σ
φφ	) + F
r = ρ ∂ 2
u
∂ t 2 ( 1.9 )
∂ σ
zz
∂ r + ∂ σ
zz
∂ z + ∂ σ
rz
r + F
z = ρ ∂ 2
ω
∂ t 2 ( 1.10 )	
σrφ=	σzφ=	σφz=0;σrz=σzz
Bunda 	
εrr=	∂u
∂r;εφφ=	u
r;εzz=	∂W
∂z	;	
εrz=	1
2(
∂u
∂z+∂ω
∂r),	
σik=2l[εik+	V
1+V	
ρω
2lσik−ατ	σik](1.11	)
i , k = r , φ , z ; ρ = σ
rr + σ
φφ + σ
zz
            Harorot   ta’sirida     tog   jinsining     siljishi   quyidagicha   tenglama   orqali
aniqlanadi:	
∆u−	u
r2+	1	
1−2μ	
∂l
∂r+Fr
l−	ρ
l
∂2u	
∂z2=	2(1+μ)	
1−	2μ	
∂(αT	)	
∂r	(1.12	)
Bunda	
∆=	∂r
∂r2+1
2	
∂
∂r+	∂2	
∂z2
l = ∂ u
∂ r + u
r ;
σ
ik − ¿
slindir sirtida kuchlanish komponentalari; 
12 F-hajmiy kuch;ρ−¿
zichlik;	
μ−	¿
Puasson koeffitsiyenti;
E,
l−¿ Yung moduli;
l = E
2 ( 1 + μ )
u-siljish;
T-harorat;
1.3.Quduq devori tog’ jinslarining ichki konveksiya hisobiga olingandagi
statsionar termoelastik kuchlanganlik holati
                  Tog’   jinslari   izotron   elastik   massivdagi   silindrik   quduqlar   atrofidagi
kuchlanganlik   holati   A.N.Dinnik,   C.G.Lexnishkiy   ,C.N.Savin   va   boshqalar
tomonidan   qaralgan.   Tog’   jinslaridagi   quduqlar   atrofidagi     termoelastik
kuchlanishlar   ichki   konveksiya   hisobiga   olingan   holda   Y.M.Rasizade,   V.S.
Tamin   tomonidan     nostatsionar   holda,   V.V.Bo’latov,   M.A.Aliyev,
A.F.Qosimov, I.M.Musayevlar tomonidan statsionar holda qaralgan.
       Quduqni qazish jarayonida o’tish fazolaridan keyin (ya’ni sirkulyatsiyaning
boshlanishini   va   tugallanishidan   keyin),   quduqni   yuvishning   statsionar   holati
yoki   teng   holati   boshlanadi.     Sirkulyatsiya   to’xtashi   bilan   suyuqlikning
temperaturasi   massivning   temperaturasiga   yaqinlashadi,   yuvishning   statsionar
rejimida  esa    quduq  stvoli  va   suyuqlik  o’rtasida   ma’lum  bir     temperatura  farqi
hosil   bo’lib,     u   statsionar   temperatura   kuchlanishlarining   hosil   bo’lishiga   olib
keladi.
             Adabiyotlarda ko’rsatishicha, plastdagi va quduq stvolidagi  temperatura farqi
ba’zi konlarda  	
50	0  C gacha yetadi, shuning uchun quduq devori turg’unligi  masalala-
rini o’rganishda  temperatura kuchlanishlarining ham hisobga olish zarur.
13              Quduq stvoli atrofidagi   temperatura   kuchlanishlarini aniqlashda   temperatura
vertikal  gradienti hisobga olingan quyidagi issiqlik tarqalish tenglamasidan 
                                1
r
dT
dr	+d2T
dr	2=0 (1.13)
                                     va      
r=	r0  
                                   k dT
dr + h	
( T − T
1	) = 0 ;
   	
r=	Rda	T=Tn(1.14	)
   
Chegaraviy shartlardan foydalanamiz.
   (1.13) tenglamaning (1.14) chegaraviy shartlarni qanoatlantiruvchi yechimini 
T = T
n + h	
( T
n − T
0	)
k
r
0 + hln r
0
R ln R
r = A + Bln R
r = ¿
¿ A − ln R
r ; ( 1.15 )
         
∆ T	
( n) = T − T
n = − B ln R
r	( 1.16	)
     ko’rinishda  yozish mumkin.
  Bu yerda   r
0 − quduqning radiusi
; r-joriy radius; K-issiqlik o’tkazish koeffitsiyenti;
T-tog’   jinslarining   o’zgaruvchi     temperaturasi;     h-suyuqlik   va   tog’   jinslari
orasidagi   issiqlik   almashish     koeffitsiyenti;  
T1−¿ sirkulyatsion   suyuqlik
temperaturasi;   R-   issiqlikning   ta’siri     radiusi,   u   taqribiy   R	
√ at
    formula   bilan
aniqlanadi;   a-   tog’  jinslarining      temperatura   o’tkazuvchanlik     koeffitsiyenti;  t-
vaqt;  	
Tn−¿ buzilmagan   massivning     temperaturasi;  	T0−¿ sirkulyatsiyalayotgan
suyuqlikning  temperaturasi;  A,B- aniqlanishi kerak bo’lgan o’zgarmaslar.
14        Quduq stvolining tekis deformatsiyalangan holati uchun   temperatura kuch-
lanishlari quyidagi tenglamalardan aniqlanadi:
           δrr=	E
1−ϑ[
−1
r2∫r0
r
α∆Trdr	+	r2−r0	
r2(R2−	r02)∫r0
R
α∆Trdr	];	
δθθ=	E
1−ϑ¿
                            
       δ
zz = E
1 − ϑ ¿
                      
                 (1.15) ifodalarni  (1.16) formulalarga qo’yib, integrallab, ba’zi shakl
almashtirishlarni  bajarib, quyidagilarni hosil qilamiz:
           δ
rr = αBF
2 ( 1 − ϑ ) r 2 { 1
2	
( r 2
− r 0	)
+ r 2
ln r
R + r
02
¿
                      
                               
δ
θθ = αBF
2	
( 1 − ϑ	) r 2 ¿
δ
zz αBE
1 − ϑ ( 1 + 2 r
0 2
R 2
− r
02 ln r
0
R − 2 ln r
R )
          Bunda    α − ¿
termik  kengayish koeffitsiyenti; E-stvoldagi  tog’ jinsilarining
elatiklik moduli;  	
ϑ−¿ Puasson koeffitsiyenti.
             Termik kuchlanishlarni baholash shuni ko’rsatadiki, quduqlarning mavjud
rejimlarida   ular   ancha   katta   qiymatlarda     ega   va   ularning,   boshqa   mexanik
kuchlar   bilan   birgalikdagi   ta’siri   quduq   stvoli   atrofidagi   tog’   jinslaridagi
kuchlanganlikni   chegaraviy     qiymatlarga   yaqinlashish   jarayonlarini
kuchaytiradi. 
15 2-bob.QUDUQ DEVORIDA STATSIONAR HARORAT KUCHLANISHI 
2.1.Statsionar harorat ta’sirida hosil bo’ladigan kuchlanishni hisoblash.
            Burg’ulash   jarayonida     vaqt   o’tishi   bilan   quduqda   statsionar   oqimi   hosil
bo’ladi.   Natijada   tog’   jinsida     ma’lum   darajada   statsionar   harorat   kuchlanishi
sodir   bo’ladi.   Bunday   kuchlanishni     quyidagicha   aniqlaymiz:   issiqlik   uzatish
harorati quyidagi tenglama bilan aniqlanadi: (1.3)  tenglamalarga asosan1
r
dT
dr	+d2T	
dr2=0(2.1	)
Bunda  r- radius;
16 T-harorat;
Chegaraviy  shartlar  quyidagicha:
r = r
0 da , α dT
dr − h( T − T
1	) = 0	( 2.2	)
r=R   da,             T = T
0      
(1.3)     chegaraviy         shartlarga   asosan   (1.2)     tenglamalarning   yechimi
quyidagicha aniqlanadi:
    T = T
0 + n ( T
n − T
ж )
k
r
0 + nln r
0
R ln R
r ( 2.3 )
     
     Harorat ta’sirida  hosil bo’ladigan kuchlanish quyidagicha aniqlanadi:
σ
rr = E
1 − μ ¿	
σθθ=	E
1−	μ¿
        σ
zz = E
1 − μ ¿
(2.2)     formulani     (2.6)     tenglamaga     qo’yib   quyidagini   hosil   qilamiz,   ya’ni
yuqoridagi 11,12,13  formulalar.
σ
rr = αE	
( T
0 − T
c	)
2 ( 1 − μ ) ln R
r
c ¿	
σθθ=	αE	(T0−Tc)	
2(1−	μ)ln	R
Rc
¿	
σzz=	2E(T0−Tc)	
2(1−	μ)ln	R
rc
¿
 
17 Bunda   α − ¿
tog’ jinsining yemirilish koeffitsiyenti;
E-Yung moduli;μ−	¿
Puasson koeffitsiyenti;	
T0−¿
buzilmaning tog’ jinsi harorati;
T
ж − ¿
sirkulyatsiya qilinadigan suyuqlik harorati;
k-tog’ jinsi bilan suyuqlik o’rtasidagi issiqlik almashinuvi koeffitsiyenti.
                Keltirilgan     (2.7,   2.8,   2.9   )     formulalar     devori   qalin   bo’lgan     slindr
quvurlar uchun yozilgan   1 –rasmda      bu formulalar     orqali   sonli hisoblashlar
olib borildi. Keltirilgan formulalar  orqali  sonli  hisob qilindi. Olingan natijalar
1-rasmda  keltirilgan. 
         
   
 Quduq devoridagi izvestnyak  tog’ jinsida kuchlanish taqsimoti).
              σ
      
kg	/sm2
                          100                                                                                                        	
σθT
                                                                           	
σZT
18                                                                                                 σrT
                0
                                  2 r
c           3 r
c                                5 r
c              6 r
c           7 r
c
r
    -100
                                                     ( α = 0,7 ∗ 10 − 5 1
grad ;
                                                        E = 5,5 ∗ 10 5
kg
s m 2 ;
 
                                                     	
μ=	0,5	;
a = 3 ∗ 10 − 3
m 2
/ soat  )
      
Quduq     tubi   sirtida   faqat     harorat   kuchlanishi     bo’lib   ,   bu     kuchlanish
quyidagicha aniqlanadi:
σ
zz =	
( 1 − 2 μ
1 − 3 μ	) αE ∆ T	( 2.10	)
σ
rr =	
( 2 μ
1 − 3 μ	) αE ∆ T	( 2.11	)
Bunda   	
μ−	¿ Puasson koeffitsiyenti;
   α − ¿
tog’  jinsi termik kengayish  koeffitsiyenti;
E-Elastiklik  moduli;
19 ∆ T − ¿
tog’ jinsi sirtida  harorat o’zgarishi;
           Issiqlik o’tkazishi   kam bo’lgan   tog’ jinslari   uchun   harorat ta’siri   kichik
bo’ladi,   shuning   uchun     quduq     tubini   yupqa     plastinka   deb   hisoblasak
kuchlanishlar quyidagicha  aniqlanadi:σzz=0
σ
yy = σ
xx = αE ∆ T
1 − μ ( 2.12 )
       Bu holat uchun  harorat o’zgarishi   quyidagicha  bo’ladi:
∆ T = T − T
o '
rt	
( 2.13	)
(2.9) formulada  T- tog’  jinsining harorati (2.10) tenglamadan aniqlanadi.
 	
To'rt−¿ tog’ jinsi  sirtidagi  suyuqlikning o’rtacha     harorati.
      
                  2.2.Devori  qalin  slindr  quvurida  harorat  kuchlanishi
      Ba’zi  hollarda  burg’ulanayotgan  quduq  devori qalin slindrik shaklda  deb
qarash   mumkin.   Bu   holda     devorda     hosil   bo’lgan     kuchlanish     tenglamasi
quyidagicha  yozish mumkin:	
¿
Kuchlanish  F- funksiyasi  orqali  quyidagicha  yoziladi:	
∂rr=	1
r
∂F
∂r+	1
r2
∂2F	
∂φ2;
F-kuchlanish  funksiyasi;
Tangensianal kuchlanish  quyidagicha bo’ladi:
20 σ
φφ = ∂ 2
F
∂ r 2
Urinma kuchlanish :
σ
rφ = − ∂
∂ r( 1
r ∂ F
∂ φ	) .
    Masalani  o’q  bo’ylab  simmetrik  holda  qaraymiz.U holda 
∆ F = d 2
F
d r 2 + 1
r ∂ F
∂ φ = 1
r d
dr
( r dF
dr	) ,	
σrr=	1
r
∂F
∂φ	,σφφ=	∂2F	
∂r2,σrφ=	0.
                                   
( 2.15 )
     Slindrda  harorat  o’zgarishi  quyidagicha
∆ T = 1
r d
dr	
( r dT
dr	) = 0.
                           (2.16)
Tenglamani  quyidagi shartlar bo’yicha yechamiz:  
T = T
1 da r = a	
T=0da	r=b
Differensial  tenglamaning  yechimi  quyidagicha bo’ladi:
T = T
1 log b
r
log b
a = T
1
logβ ∗ log b
r
( β = b
a	)( 2.17	)
Termoelastik, potensial  siljish Puasson tenglamasiga asosan :
∂ 2
Φ
∂ x 2 + ∂ 2
Φ
∂ y 2 + ∂ 2
Φ
∂ z 2 = 1 + μ
1 − μ αT .
Shu tenglamaga  asosan :	
1
r	
d
dr	(rdΦ
dr	)=	1+μ	
1−	μαT	=	1+μ	
1−	μ
α∗T1	
logβ	∗log	b
r.
21 Tenglamani  xususiy  yechimi  quyidagicha bo’ladi:
Φ = K
logβ r 2(
log b
r + 1	) ;
K = 1
4 1 + μ
1 − μ α T
1 . ( 2.18 )
(2.15) tenglikka asosan 
σ
rr = − 2 G 1
r d Φ
dr = − 2 GK
logβ	
( 2 log b
r + 1	) , ( 2.19 a )
Tangensianal   kuchlanish:
σ
φφ = − 2 G 1
r d 2
Φ
d r 2 = − 2 GK
logβ	
( 2 log b
r − 1	) , ( 2.19 b )
Slindrning   yon   sirtiga     ( r = a
)   hosil     bo’ladigan   normal     kuchlanish     slindrning
tashqi  sirtiga bo’ladigan  kuchlanish:
P
a = − 2 GK	
( 2 + 1
logβ	) , ( 2.20 a )
Slindrning tashqi  sirtiga  bo’ladigan   kuchlanish ( r = b
)  :	
Pb=	−	2GK
logβ	,(2.20	b)
     Radial bo’yicha  siljish:	
u=	dΦ
dr	=	K
logβ	r(2log	b
r+1),(2.21	a)
Tangensianal  kuchlanish: 
v = 1
r d Φ
dφ = 0. ( 2.21 b )
22 Quvurda  kuchlanish quyidagi formulalar orqali aniqlanadi:
´σ
rr = 1
b 2
− a 2[ a 2
P
a	( 1 − b 2
r 2	) − b 2
P
b	( 1 − a 2
r 2	)] ,	
σφφ=	1	
b2−a2[a2Pa(1+b2
r2)−b2Pb(1+a2
r2)],(2.22	)
(2.22)     formulada     (2.20a),     (2.20b)       tengliklarni     qo’yib   radial     va     aylanma
kuchlanishlarni  quyidagicha  aniqlaymiz:
´σ
rr = − 2 GK
b 2
− a 2	
[ a 2	(
2 + 1
logβ	)( 1 − b 2
r 2	) − b 2
logβ	( 1 − a 2
r 2	)] = 2 GK [ 2	
( b 2
r 2 − 1	)
β 2
− 1 + 1
logβ ] ,	
´σφφ=	−2GK	
b2−	a2[a2
(2+	1
logβ	)(1+b2
r2)−	b2	
logβ	(1+a2
r2)]=	2GK	[
−2(
b2
r2+1)	
β2−1	+	1
logβ	],(2.23	)
Haqiqiy  kuchlanishlar 
                                                 	
σrr=	σrr+´σrrva	
σφφ=σφφ+´σφφ
Tenglikka  asosan 	
σrr=	2GK	[−	2
log	b
r	
logβ	−	1
logβ	+
2(
b2
r2−1)	
β2−1	+	1
logβ	]=−	4GK	[
log	b
r	
log	b
a
−	
b2
r2−1	
b2
a2−1
]
 	
σφφ=2GK	[−2
log	b
r	
logβ	+	1
logβ	−	
2(
b2
r2+1)	
β2−1	+	1
logβ	]=−	4GK	[
log	b
r	
log	b
a
+	
b2
r2+1	
b2
a2−1
]
 
Normal  kuchlanish  quyidagicha  bo’ladi:
23 σzz=−2G	1+μ	
1−	μαT	+μ(´σrr+´σφφ)=−4GK	
[
log	b
r−	μ	
log	b
a	
+	2μ	
b2
a2−1]
.3-bob.   QUDUQ DEVORIDA HARORATNING  VAQT BO’YICHA
O’ZGARISHIDA HOSIL BO’LGAN KUCHLANISHNI HISOBLASH
3.1.Quduq devorida  hosil bo’ladigan  harorat natijasida hosil bo’lgan
kuchlanishni  aniqlash.
       Chuqur   quduqlarni burg’ulashda quduq devorida   harorat  kuchlanishi sodir
bo’lib,   devor   ustuvorligiga     katta   ta’sir   ko’rsatadi.   Quduq   devorida   harorat
kuchlanishi   aniqlash   uchun     avvola   quduq   devoridagi     harorat   almashinuv
qiymatini   aniqlash   kerak   .Quduq   devorida     harorat   almashinuvini   aniqlashda
T.K. Malikov, A.I.Sherbon , V.P.Chernyak  ishlari mavjud.
      Quduq devorida  issiqlik almashinuva quyidagi differensial  tenglama orqali
aniqlanadi.	
∂∆T(r,t)	
∂t	=a(
1
r
∂∆T	
∂r	+∂2∆T	
∂r2	)(3.1	)
Bunda   ∂ ∆ T	
( r , t	) = T	( r , t	) − T
0	
T0−¿
 sirkulyatsiya  qilinadigan  suyuqlik harorati ;
r-quduq o’qi bo’ylab radius;	
a−¿
tog’ jinsining issiqlik o’tkazuvchanlik koeffitsiyenti;
24           Bu   holda   sirkulyatsiya     qilinadigan     suyuqlik   harorati     natijasida   quduq
devorida vaqtga bog’liq   natijasida harorat o’zgarishi   quyidagi formula   orqali
aniqlanadi.  [7]
                                 T=T0−(T0−Tc)√
rc
rerfc	r−rc	
2√at	(3.2	)    
Formula orqali  aniqlanadi,  bu yerda 	
erfcx	=1−	2
√π∫0
x
e−t2dt	(3.3	)	
Tc−¿
tog’ jinsi  devoridagi boshlang’ich harorat;
Quduq devorida  hosil bo’ladigan deformatsiya  quyidagicha  aniqlanadi:
e
rt = 1
E [	
σr−	μ(σθ+σz) ]+
αT ( r ) ;
e
θ t = 1
E [ σ
θ − μ ( σ
r + σ
z )
]+
αT ( r ) ;                                                                             (3.4)
e
zt = 1
E [	
σz−	μ(σθ+σr) ]+	αT	(r);           
Bu yerda  	
eθ,er,ez−¿ nisbiy deformatsiya;
σ
r − ¿
radial kuchlanish;
σ
θ − ¿
aylanma kuchlanish;
σ
z − ¿
vertikal  kuchlanish;
σ
rt E
( 1 + μ ) ( 1 − 2 μ )	
[( 1 − μ	) ε
rt + μ ε
θ t + μ ε
z t −	( 1 + μ	) αT ( r )	] ;
σ
θt E
( 1 + μ ) ( 1 − 2 μ )	
[( 1 − μ	) ε
θt + μ ε
r t + μ ε
z t −	( 1 + μ	) α	( T	) r	]
;
σ
zt E
( 1 + μ ) ( 1 − 2 μ )	
[( 1 − μ	) ε
zt + μ ε
θt + μ ε
r t −	( 1 + μ	) αT ( r )	] ;
                 (3.5)
25    
Nisbiy  deformatsiyalar quyidagi  formulalar  orqali  aniqlanadi:εrt=	dω
dr
         ε
r t = ω
r        	
ω−¿
radius bo’yicha siljishi
Quduq  devoridagi  muvozanat tenglama quyidagicha  bo’ladi:
d
dr
( r σ
rt	) − σ
θT = 0
                                                       (3.6)
Yuqoridagi    tenglamadan      σ
rz    va    σ
θr   topib (3.5)   tenglamaga qo’yib   , quduq
devorining   harorat   ta’sirida   siljishini     aniqlashdan     quyidagi   tenglamani     hosil
qilamiz:
σ
zz = const
d 2
ω
d r 2 + 1
r dω
dr − ω
r = 1 + μ
1 − μ α dT	
( r)
dr ( 3.7 )
Bu yerda  α − ¿
kengayish  koeffitsiyenti;	
μ−	¿
Puasson koeffitsiyenti;
(3.7)  oddiy  differensial   tenglama bo’lib , quyidagi  yechimga ega :
                                                                   
ω = 1
r 1 + μ
1 − μ ∫
r
cr
α T ( r ) dr + c
1 r + c
2
r	
( 3.8	)
c
1 , c
2 − ¿
o’zgarmas  koeffitsiyentlar  bo’lib, quyidagi  shartlardan  aniqlanadi.
26 σrt=	0r=	rc;       (a)	
σrt=	0r=	Rt
;     (b)
  r = r
c T ( r )
=
Tt−Tc;
  	
r=	RtT(r) =	0       	
r=	R1
da             T(r)=0
(3.9)
              	
Rt−rc	
2√at	=3	
Rt≈
6	√ at + r
c
O’zgarmas     koeffitsiyentlar     	
c1      va     	c2      ni   aniqlashda   quyidagi   ifodalarda
foydalanamiz:	
εrt=	dω
dr
= c
1 − c
2
r
c2 + 1 + μ
1 − μ α	( T
0 − T
c	) ; r = r
c     da                                             (3.10)
r = r
c da
ε
θ t = ω
r = c
1 + c
2
r
c2
(3.11)	
r=	rc
da
ε
z t = α
( T
0 − T
c	)
r
c
(3.12)
    Yuqorida   (a)     va (b)  chegaraviy  shartlarga  asosan
27  ( 1 − μ	)( c
1 − c
2
r
c 2 + 1 + μ
1 − μ A
4	) + μ	( c
1 + c
2
r
c2	) + μ
r
c A
4 −	( 1 − μ	) A
4 = 0
        (3.13)
bu yerda   
A
4 = α	
( T
0 − T	) c
(3.14)
   r=	
Rt    shartidan
 	
εrt=	−1
Rt2
1+μ	
1−	μ∫rc
r
αT(r)dr	+c1+	c2
Rt2+1+μ	
1−	μα(Tr)r;                               (3.15)     
Yoki     
  ε
r t = A
1 + c
1 − c
2
R
t 2 + A
2              r=	
Rt     bu  yerda 
A
1 =	
−1
Rt2
1+μ	
1−	μ∫rc
Rt
αT	(r)dr	;
(3.16)	
A2=	1+μ	
1−	μα(Tr);
(3.17)	
εθt=c1+	c2
Rt2−	A1;
(3.18)
r=	
Rt    da	
εzt=	2	
Rt2−rc2∫rc
Rt
αT(r)dr	=	A3
                                                                       (3.19)
r=	
Rt                                             da                                                             N= 2 π
∫
r
cR
t
σ
zt rdr = 0
(3.20)
28 Demak (1−	μ) (A1+c1−	c2
Rt2+A2¿+μ¿ +	c2
Rt2−	A1¿+μA3−(1−	μ)A2 =0   (3.21)                      
                    (3.21)           tenglamadan       foydalanib         o’zgarmas             c
1     va   	
c2     larni
topamiz.
c
1 = μ
R
t2
− r
c 2 ¿
+ 2 A
2 R
t2
¿ − A
1 R
t2	
(
1 − 2 μ	)
R
t2
− r
c2 ;
                                      (3.22)
c
2 = μ r
c R
t2
( A
4 − r
c A
3 + 2 r
c A
2 )	
(
1 − 2 μ	) ( R
t2
− r
c 2
) − A
1 R
t2
R
t2
− r
c2
(3.23)
Aniqlangan   c
1  va   c
2   larni  kuchlanish   formulalariga  qo’yamiz:
σ
rt = E	
(
1 − μ	)( 1 − 2 μ	){( 1 − μ	)[
( 1 + μ	)	
(
1 − μ	) αT	( r) − 1
r 2 1 + μ
1 − μ ∫
r
cr
αT	( r) + c
1 − c
2
r 2	] + μ	[ 1
r 2 1 + μ
1 − μ ∫
r
cr
αT	( r) rdr + c
1 + c
2
r 2	] + μ 2
r 2
− r
c2 ∫
r
cr
αT	( r) −	( 1 + μ	) αT	( r)} ;
(3.24)
σ
θt = E	
(
1 − μ	)( 1 − 2 μ	) {	(1−	μ)[
1
r2
1+μ	
1−	μ∫rc
r
αT	(r)rdr	+c1+c2
r2]−	μ¿
 	
σzt=	E	
(1−	μ)(1−2μ) {	
(1−	μ)	2	
r2−rc2∫rc
r
αT	(r)dr	+μ[
1
r2
1+μ	
1−	μ∫rc
r
αT	(r)dr	¿+c1+c2
r2¿]+μ[
1+μ	
1−	μαT	(r)−	1
r2
1+μ	
1−	μ∫rc
r
αT	(r)rdr	¿+c1−	c2
r2¿]−(1+μ)αT	(r)};
(3.25)
     Jadvalda   ba’zi tog’ jinslarining elastiklik va teplofizik qiymatlari keltirilgan
[4].                    
29 1-jadval
Tog’ jinsi Yung
moduli
E  - kg	/sm	2 Puasson
koeffitsiyenti	μ Harorat
o’tkazish
Koeffitsiyenti
a − m 2
/ soat Cho’zilish
koeffitsiyenti
1/gradus
Tosh    tuz 3,0
× 10 5
0,30 14 × 10 − 3
3,2 × 10 − 5
Izvestniyak 5,5
× 10 5
0,25 3 × 10 − 3
0,7 × 10 − 5
30 Qum tosh 3,1×10	5 0,20	5×10	−3	0,8	×10	−5
Marmar 7,1	
×10	5 0,25	5,5	×10	−3	1,5	×10	−5
Tuproq 0,7
× 10 5
0,20 3,5 × 10 − 3
0,9 × 10 − 5
31 Javalda     quduq     devori     qumli     tosh   bo’lganda   ,     quduqni     8     soat     davomida
yuvganda     va   quduq   radiusi    r
c = 0,107 cm
       bo’lganda   harorat   ta’sirida hosil
bo’lgan  harorat  kuchlanishi keltirilgan.
           Harorat   ta’sirida sodir bo’ladigan   sonli hisoblash     kuchlanishlar qiymati
jadvallarda keltirilgan.
            Hisoblashlar     shuni   ko’rsatadiki   quduqni   6-8   soat   davomida     yuvilganda
quduq   devori   zonasida     har   xil     kuchlanishlar   hosil   bo’ladi.σrz,σθ,σz
kuchlanishlar     siqiluvchanlik     harorat   esa     cho’ziluvchanlikka     tasir   etadi.
Shuning   uchun      	
Tc <	T0   boshlang’ich     davrda   oldin   siqiluvchanlik       kuchlanish
kamayib, keyinchalik oshib boradi.
2-rasm
                          	
σ ,kg/s
m 2
  	σ ,kg/s
m 2
                                           
   200                                           9                                                 100
                                            8                                                                                    9
                                                            7                                                                                   8
7,6
  100                                                      6                                                                                                  
                                                                           5                  4                                                                5
4
32                                                                                                                                            σ ,kg/s
m 2
                                                                                                       400                             9
 
8                
                                                                                                                                                                                                              300
7
                                  σ
,kg/s	
m2                                                                                                                                           200
5     4
 
        1100                                                             9                                                                                                                       100
3     2    1           
 
    1000                                               8
                                                           7
                                                                                6
       800
                                                                                        5
                                       
         600                                                                                     4
                                                                                                            3
        400                                                         
                                                                                                                                         2                   1
      200                                                                                                             
33       2-rasmda   quduq     devorida     harorat   ta’sirida     sodir     bo’ladigan   kuchlanish
taqsimoti.1,2,3—lar  
40 0
, 70 0
, 100 0
    haroratda     sodir   bo’ladigan     radial
kuchlanishlar.
4,5,6-lar-
40 0
, 70 0
, 100 0
  haroratda  sodir bo’ladigan  aylanma  kuchlanishlar.
4,5,6-lar-40	0,70	0,100	0   haroratda  sodir bo’ladigan  vertikal  kuchlanishlar.
Harorat     kuchlanishlar   miqdori  	
σrτ,σθτva	σzτ -   lar   hisoblash   kompyuterda
hisoblandi. Olingan  natijalar 2-jadvalda keltirilgan.
                                                                 2-jadval
t,
s	
T0−T1 , 0
C       r
,m
σ,
Kg/
sm 2 0,107 0,157 0,207 0,257 0,307 0,357 0,407 0,457
1 40
σrt
σ
θt
σzt 0
356
427,3 25,9
205,2
278,2 23,2
136,2
192,5 17,3
97,7
139,2 12,4
73,3
104,1 8,7
56,7
79,9 6,2
44,8
62,7 4,4
36,0
50,1
70
σrt
σ
θt
σzt 6
623
747 45,3
359
486 40,6
238
337 30,2
171
243 21,7
128
182 15,3
99,5
140 10,9
78,5
110 7,7
63
87,6
10
0
σrt σ
θt
σzt 0
890
1060 64,8
513
695 58,0
340
480 43,2
244
348 31,0
183
260 21,8
142
200 15,5
112
157 11,0
90
125
4 40
σrt
σ
θt
σzt 0
356,9
427,6 34,0
210,1
293,5 34,3
143,0
213,9 29,1
105,3
162,7 23,6
81,5
127,7 19,0
65,4
102,7 15,2
53,8
84,3 12,3
45,1
70,3
34 70σrt
σ
θt
σzt 0
625
746 59,5
368
531 60,0
250
373 51,0
184,5
284 41,4
142,5
223 33.2
114
180 26,6
94
142,5 21,5
79
123
10
0
σrt σ
θt
σzt 0
890
1068 85
525
734 85,7
357
535 72,5
263,5
406 59,0
204
319 47,5
163
256 38,0
135
213 30,8
113
176
8 40
σrt
σ
θt
σzt 0
357,7
427,8 36,5
211,9
298,0 37,8
145,3
220,4 33,0
107,8
169,9 27,5
84,0
135,1 22,5
67,8
110,0 18,8
56,2
91,3 15,6
47,6
77,0
70
σrt
σ
θt
σzt 0,0
625
749 64,0
370
521 66,0
254
385 57,6
188
297 48,0
148
236 40,8
119
193 33,0
98
159 27,3
83,5
135
10
0
σrt σ
θt
σzt 0
894
1069 9,2
528
745 95
363
551 83
269
425 71
210
338 57
170
275 47
140
228 39
119
192
12 40
σrt
σ
θt
σzt 0
358,1
427,9 37,7
212,8
300,1 39,4
146,3
223 34,7
108,9
173,1 29,3
85,1
138,4 24,5
68,5
112,8 20,5
52,7
94,4 17,1
48,5
80,0
70
σrt
σ
θt
σzt 0
626,7
748,9 65,3
372,3
525,2 68,9
256,1
390,8 60,8
190,5
303,0 51,3
148,9
242,2 42,9
112,9
197,5 35,8
100,2
165,2 30
85
140
10
0
σrt σ
θt
σzt 0
895,3
1070 96,1
531,9
750,4 98,5
365,9
558,3 86,8
272,1
432,9 73,3
212,7
345,0 61,3
171,2
282,1 51,2
143,0
236,1 42,8
121,4
200
                                                                    3-jadval
35 0,507 0,557 0,607 0,657 0,707 0,757 0,80
7 0,85
7 0,907 0,95
7 1,007
3,1
29,3
40,7 2,2
24,1
33,5 1,5
20,,1
28 1,0
16,9
23,7 0,6
14,3
20,3 0,3
12,3
17,5 0,2
10,6
15,2
5,4
51,2
71,2 3,8
42,1
58,5 2,6
35,2
49 1,75
29,6
44,5 1,0
25,0
35,5 0,52
21,6
30,6 0
18,6
26,6
7,7
73,2
102 5,5
60,2
83,8 3,7
50,2
65 2,5
42,2
59,0 1,5
35,4
50,8 0,7
30,8
43,8 0,4
26,5
38
9,9
38,4
59,4 8,1
33,1
50,8 6,6
28,8
43,8 5,5
25,2
38,2 4,5
22,2
33,5 3,7
19,5
29,5 3,1
17,4
26,9 2,7
15,5
23,3 2,2
13,9
20,9 1,8
12,4
18,8 1,6
11,1
16,9
17,3
67
104 14,2
58
89,0 11,3
50
76,5 9,6
44
66,8 7,9
38,8
58,5 6,5
34,3
51,5 5,4
30,4
47 4,7
27,1
40,7 3,9
24,3
36,6 3,2
21,7
32,9 2,8
19,4
29,6
24,7
96
149 20,2
82,6
127 16,5
72
109,2 13,7
63
95,5 11,2
55,5
83,7 9,2
49
73,6 7,7
43,5
67,2 6,7
38,8
58,2 5,5
34,8
53,2 4,5
31
47 4
27,8
42,2
13
40,9
65,8 10,8
35,7
56,9 9,7
30,4
49,7 7,7
27,9
43,8 6,6
25
38,8 5,6
22,5
34,7 4,8
20,3
31,1 4,1
18,5
28,1 3,6
16,8
25,5 3,1
15,4
23,2 2,7
14,1
21,1
22,8
71,5
115 18,9
62,5
99,5 16,0
55
87 13,5
48,8
76,5 11,5
43,8
67,9 9,8
39,4
60,7 8,4
35,5
54,5 7,2
32,4
49,2 6,3
29,4
44,6 5,4
2,7
40,6 4,7
24,7
37,1
32,6
102
165 27,
89,3
142 228
78,5
124 192
69,7
109,8 16,5
62,5
97 140
56,4
86,8 12
50,8
778 10,2
46,2
70,2 9
42
63,8 7,8
38,5
58 7
35,3
52,8
36 14,4
41,6
68,4 12,2
36,6
59,6 10,4
32,4
52,3 8,8
28,9
46,2 7,6
26,0
41,2 6,5
23,5
36,9 5,7
21,4
33,3 4.9
19,6
30,2 4,3
18
27,5 3,8
16,3
24,9 3,3
15,3
23,1
25,2
72,8
119,7 24,3
640
104,3 18,1
56,6
91,5 15,5
50,5
80,9 13,3
45,5
72,1 11,4
41,2
64,6 9.9
37,5
58,3 8,6
34,3
52,9 7,5
31,5
48,2 6,6
28,6
43,6 5,8
26,9
40,4
36,0
104,0
171 30,5
91,5
149 25,9
80,9
130,7 22,1
72,2
115,5 19
64,9
102,9 16,4
59,8
92,3 14,2
53,6
83,3 12,3
49
75,5 10,7
45
68,8 9,4
40,8
62,2 8,3
38,4
57,7
4-jadval
37 38t,
s T
0 − T
1,0C    r,m	
σ
Kg/
sm	2 1,057 1,107 1,157 1,207 1,257 1,307 1,357 1,4
07
1 40 σ
rt	
σθt
σ
zt
70
σrt
σ
θt
σzt
100 σ
rt
σθt
σ
zt
4 40
σrt
σ
θt
σzt 1,3
10,1
15,3 1,1
9,1
13,9 0,9
8,3
12,7 0,7
7,5
11,6 0,6
6,8
10,6 0,4
6,2
9,8 0,3
5,7
9 0,2
5,2
8,4
70
σrt
σ
θt
σzt 2,3
17,7
26,7 1,9
15,9
24,3 1,6
14,5
22,2 1,2
13,1
20,3 1
11,8
18,5 0,7
10,8
17,2 0,5
10,0
15,7 0,3
9,1
14,
7
100 σ
rt
σθt
σ
zt 3,2
25,2
38,2 2,7
22,8
34,8 2,2
20,8
31,8 1,,7
18,7
29 1,5
17
26,5 1,0
15,5
24,5 0,7
14,2
22,5 0,5
13
21
8 40 σ
rt
σθt
σ
zt 2,4
12,9
19,3 2,1
11,9
17,7 1,8
10,9
16,3 1.6
10,1
15,1 1,4
9,3
13,9 1,2
8,6
12,9 1,1
8
12 1
7,4
11,
1
70
σrt
σ
θt
σzt 4,2
22,6
33,8 3,7
20,8
31,0 3,1
19,1
28,5 2,8
17,7
26,4 2,4
16,3
24,3 2,1
15,
22,6 1,9
14
21 1,7
13
19,
4
100 σ
rt
σθt
σ
zt 6
32,3
48,2 5,3
29,8
44,3 4,5
27,3
40,8 4
25,2
37,8 3,5
23,3
34,8 3,0
21,5
32,3 2,7
20
30 2,5
18,
5
27, 5-jadval
39 401,457 1,507 1,557 1,60
7 1,65
7 1,707 1,757 1,807 1,857 1,907 1,957
0,1
4,8
7,7 0,08
4,4
7,2
0,2
8,4
12,5 0,0
7,7
12,6
0,2
12,0
19,2 0,05
11
18
0,9
6,9
10,4 0,8
6,4
9,7 0,7
6,0
9,0 0,6
5,6
8,5 0,5
5,2
7,9 0,4
4,8
7,5 0,3
4,2
6,6 0,2
4,0
6,2 0,2
3,7
5,9 0,1
3,5
5,6 0,08
3,3
5,3
1,6
12,1
18,2 1,4
11,2
17 1,2
10,5
15,7 1,0
9,8
14,8 0,9
9,1
13,8 0,7
8,4
13,1 0,5
7,3
11,5 0,35
7,0
10,8 0,35
6,5
10,3 0,25
6,1
9,8 0,14
5,8
9,3
2,2
17,2
26 2,0
16,
 24,2 1,7
15
22,4 1,5
14
20,2 1,2
13
19,7 1,0
12
18,7 0,75
10,5
16,5 0,5
10
15,5 0,5
9,2
14,7 0,25
8,7
14 0,2
8,2
3,2
1,2
8,2
11,9 1,1
7,6
11,2 0,97
7,2
10,5 0,87
6,7
9,9 0,78
6,3
9,3 0,7
6,1
8,7 0,56
5,3
7,8 0,5
5,0
7,4 0,45
4,7
7,0 0,4
4,4
6,6 0,35
4,2
6,3
2,1
14,3
20,8 1,9
13,4
19,5 1,7
12,5
18,3 1.5
11,8
17,2 1,4
11,0
16,2 1,2
10,4
15,3 1,0
9,2
13,6 0,9
8,7
12,9 0,8
8,2
12,2 0,7
7,8
11,6 0,6
2,4
11,0
3,0
20,4
29,8 2,7
19,1
27,9 2,4
17,9
26,2 2,2
16,8
24,6 2,0
15,8
23,1 18
14,9
21,8 1,4
13,2
19,5 1,3
12,5
18,4 1,1
11,7
17,4 1,0
11,1
16,5 0,9
10,5
15,7                              
6-jadval
41 42t,
s T
0 − ¿ T
1 ¿
, − 0
C r,  mσ,
Kg/	
sm	2 2,
0
0
7 2,
0
5
7 2,
1
0
7 2,
1
5
7 2,
2
0
7 2,
2
5
7 1,
3
0
7 2,
2
5
6 2,
4
0
7 2,4
5
7 2,
5
0
7 2
,
5
5
7
1 40
σrt
σ
θt
σzt
70
σrt
σθt
σzt
100
σrt
σ
θt
σzt
4 40
σrt
σθt
σzt
70
σrt
σ
θt
σzt
100
σrt
σθt
σzt
8 40
σrt
σ
θt
σzt 0,0
4
3,1
4,9 0,0
5
2,9
4,7
70
σrt
σ
θt
σzt 0,0
7
5,4
8,6 0,0
6
5,1
8,2
100
σrt
σ
θt
σzt 0,1
7,7
12,
2 5,0
5
7,2
11,
7
1 40
σrt
σ
θt 0,3
1
4,0 0,2
7
3,8 0,2
3
3,6 0,2
4
5,1 0,16
3,2
4,8 0,13
3,1
4,7 0,10
2,9
4,5 0.0
7
2,8 0,05
2,6
4,1 0,03
2,5
3,9 0,0
1
2,4                                              
      
                     
43 3-rasm
   σ ,kg/s
m 2
                    9
     1000
                                                                   8
     750                                                            7
                                                                       6
      500
                                                            5
                    
                                                              4
      250                                                             3
                                                                                      2                 1
                             
44 3.2.Burg’ulash jarayonida hosil bo’lgan quduq devorida kuchlanishning  tahlili
            Burg’ulash   jarayonida     quduqda     suyuqlikning     sirkulyatsiya     natijasida
hosil bo’lgan   kuchlanish   siquluvchan           kuchlanish bo’lib, bu kuchlanishlar
quyidagicha aniqlanadi:σrn=σr+σrτ
σ
θn = σ
θ + σ
θτ	
σzn=	σz+σzτ	
σrn,σθn,σzn
-normal kuchlanishlar;	
σr
- radial kuchlanish;
σθ
- aylanma  kuchlanish;
σz
- vertikal kuchlanish;
Chuqur quduqlarning issiqlik rejimi hamda uning quduq tubi  va quduq devori
yemirilishlariga ta’siri
                   Turli imitatsiya  chuqurliklarida quduq devoridan (	
r=	r0   dagi   ) effiktiv
kuchlanishning qiymatlari
45                                                     7-jadval
Preslas
h
bosimiPpr,kgs	/sm	2 Tog’
yon
bosimiPb,kgs	/sm	2 Quduqd
agi
suyuqlik
bosimi
P
2 , kgs / sm 2 Tog’
jinsining
temperat
urasi	
T0
,C b
g '	
kgs	/sm	2 b
θ	kgs	/sm	2 b
r	kgs	/sm	2 b
0kgs	/sm	2
τ0kgs	/sm	2
230 161 113 30 430 215,6 115
,0 253,
0 134,3
460 322 226 60 715 429,3 228
,3 457,
5 199,7
690 483 338 90 970 639,0 337 647,
3 256,8
920 644 451 120 1200 852,0 451 834,
3 317,6
1150 805 564 150 1480 1083,
4 564 1042
,0 375,5
46           Hisoblashlar     toshtuz   izvestnyak     va   qumtoshlar   uchun   8-jadvalda   asosan
hisoblandi.Hisoblashlarning     ko’rsatichicha     termik   kuchlanishlar     har   xil   tog’
jinslar uchun   har xil bo’ladi.  σr,σθ,σz    kuchlanishlar siquluvchan, lekin harorat
T-ning  ta’siri cho’ziluvchi bo’ladi.
3.3. Quduq atrofidagi  temperatura kuchlanishlari.
Chuqur quduqlarning issiqlik rejimi hamda uning zaboy va quduq devori
yemirilishlariga ta’siri
        
             Ma’lumki, quduq chuqurligi oshishi bilan unga proporsional   ravishda tog’
jinslari     temperaturasi   ham   oshadi.   Mavjud   termik   hisoblarga   ko’ra   7-10   ming
metr   chuqurlikda   temperatura   200-30
0 0
C ,   atrofida   bo’ladi.   Quduqdagi   bunday
temperatura   maydoni     uni   qazishning   istalgan   bosqichida   turli   qiyinchiliklarga
olib   kelishi   mumkin.   Bu   sharoitlarda   burg’ulash   suyuqligi   parametrlari   va
korkaning   xususiyatlarigina   o’zgarib   qolmasdan,   burg’ulashning   spetsefik
sharoitlari   (yuvish   va   sirkulyatsiyaning   to’xtashi)   tufayli   yuzaga   keluvchi
plastning yuqori  temperaturasi va temperaturaning davriy o’zgarishlari natijasida
quduq stvoli buzulishi ham mumkin.
             Burg’ulash amaliyotida aniqlanganki, quduq devori barqarorligini buzulishi
ko’pincha  neobsajenniy  stvolda uzoq vaqt burg’ulash, tez-tez va uzoq vaqt turib
qolishlar, burg’ulash suyuqligi qovushqoqligining tez o’zgarish, burg’ulash bilan
bog’liq texnologik rejimning davriy ravishda o’zgarib turishi tufayli yuz beradi.
            Ta’kidlash   kerakki,   stvol   barqarorligining   buzulishi     burg’ulash   suyuqligi
zichligining  uncha katta bo’lmagan qiymatlarida  ham yuz berishi mumkin,yana
shuni   hisobga   olish   kerakki,   burg’ulash   suyuqligidan   quduqda     sirkulyatsiya
paytidagi suvning filtryatsiyasi statik sharoitdagiga qaraganda  bir necha barobar
kattadir.   Quduqlarni   o’tkazish   amaliyoti   shuni   ko’rsatadiki,   defarmatsion
xarakterdagi qiyinchiliklar sistematik yuvishlarda juda kam uchraydi. Stvoldagi
47 intensev   nurashlar     uzoq   turib   qolishdan   keyingi     intensev   yuvishlar     davriga
to’g’ri kelib qoladi.
            Yuqorida   bayon     qilinganlar   quduq     devorining     deformatsiyalanishi
mexanik kuchlar ta’siradagi  yuqori effektiv kuchlanishlar hamda tog’ jinslari va
burg’ulash  suyuqligi  orasidagi    fizik-kimyoviy   jarayonlar  natijasidagina  emas,
balki  quduqdagi temperatura rejimi natijasida ham ro’y beradi. Bu  temperatura
rejimi   uchun   sirkulyatsiyaning   uzluksiz   bo’lmagani   sababli   yuzaga   keluvchi
temperatura kuchlanishlarning davriyligi xarakterlidir.
              I.A.   Karmanovning   aniqlashicha,   tog’   jinslari   bilan   burg’ulash   suyuqligi
orasidagi issiqlik almashinuvini xarakterlovchi kriteriy birdan ancha katta ekan.
Bu   shuni   ko’rsatadiki,   burg’ulash   suyuqligi     sirkulyatsiya   paytida   stvol   atrofi
zonasidagi tog’ jinslari amalda temperaturaga ega bo’ladi. Natijada bu jinslarda
qo’shimcha  temperatura kuchlanishlari hosil bo’ladi, chunki barcha materiallar-
da issiqlik  ta’siri    issiqlik deformatsiyalarini siqilishi  yoki  kengayishini  yuzaga
keltiradi.
             Burg’ulash suyuqligining harakati  uzoq vaqt to’xtaganida tog’  jinslari  va
Burg’ulash   suyuqligining     temperaturasi,   massivning   temperaturasi   kelishi
hisobiga   tenglashadi.   Shunday   qilib   burg’ulanayotgan   quduqlar   uchun     quduq
devorida   davriy   ravishda   yuzaga   kelib   turuvchi     temperatura     kuchlanishlari
xosdir.   Temperatura   ta’siri   hamma   materiallarda,   shu   jumladan   tog’   jinslarida
ham,   issiqlik   kengayishi   va   siqilishga   olib   kelgani   uchun   quduq   stvoli
barqarorligiga   va   deformatsiyalanishiga   davriy     temperatura   kuchlanishlari
qanday ta’sir qiladi, degan savol tug’uladi .
                  Nazariy   va   eksprimental   tadqiqotlar     ko’rsatadiki,   kuzatilayotgan
quduqdagi   mavjud   temperatura   rejimi   turli   fizik-kimyoviy   jarayonlardagina
emas     balki,    deformatsiyaning  o’zgarishi  orqali   tog’  jinslarning  kuchlanganlik
holati   va   mustahkamligiga   ham   jiddiy   ta’sir   qiladi.   Shuning   uchun   quduqda
48 yuzaga keluvchi   temperatura farqi va uning tebranishi   tog’   jinslari uzoq vaqt
mustahkamligini va barqarorligini baholashda muhim mezonlardandir.
3.4.Quduq stvolining sovishi va isishi natijasida yuzaga keladigan  quduq devori
tog’  jinslaridagi  nostatsionar temperatura kuchlanishlar
                Ichki   konveksiya   hisobga   olingandagi   nostatsionar   termoelastik
kuchlanishlar ko’proq ahamiyatga ega .
            Burg’ulash   suyuqligining   sirkulyatsiyasi   jarayonida   neytral   o’qdan     pastda
quduq devori plastning issiq temperaturasidan   suyuqlikning   temperaturasigacha
kamayadi,   neytral   o’qdan     yuqorida   esa     aksincha.   Bu   jarayon   quduq
devorlaridagi   tog’   jinslarida   ishorasi   o’zgaruvchan     kuchlanishlar   vujudga
kelishiga olib keladi.
                Agar   quduq   devoridagi   jinslarning   cho’zuvchi   kuchlanishlarga
mustahkamligi siquvchi kuchlanishlarga   mustahkamligiga qaraganda bir necha
marta kamligi hisobga olinsa, bu masalaning aktualligi yaqqol ko’rinadi.Bundan
tashqari,   quduqlarni         qazish   spetsifikatsiyasi   burg’ulash   suyuqligi
spetsifikatsiyasining  uzluksiz bo’lishiga imkon beradi. Quduqning  temperatura
maydoni   turli   texnologik   operatsiyalarni   bajarish   vaqtida   davriy   ravishda
o’zgaradi.   Buning   natijasida     quduq   devori   termik   charchashga   olib   kelishi
mumkin bo’lgan davriy cho’zuvchi va siquvchi  kuchlanishlar ta’sirida bo’ladi.
                  Temperatura     kuchlanishlarini   topish   uchun   quduq   radiusi   bo’ylab
temperaturaning taqsimlanish qonuniyatini aniqlash kerak. Buning uchun quduq
stvoli     ichki   radiusi    r0   ,tashqi   radiusi   R   ga   teng   bo’lgan   kovak   slindr   deb
qaraladi.   Silindrning   ichki   sirtida     (quduqda)   konveksiya   natijasida   issiqlik
almashinadi.   Soddalik   uchun   jarayon   neytral   o’qdan   pastda,stvolning   sovishi
qaraladi. 
49 ( ∆ T > 0
).Bu   holda   stvolning   devori     tinch   holada   turgan   suyuqlikning     T
0
temperaturasidan   sirkulyatsiyalanayotgan   suyuqlik  T1   temperaturasigacha
soviydi,   slindrning     tashqi   sirtida     esa   plastning     T
2   temperaturasiga   teng
o’zgarmas temperatura ta’sir qiladi.          Shunday qilib, kovak silindrga radial
yo’nalishda     T
2 − T
1   temperatura   farqi   ta’sir   qilib,u   temperatura   kuchlanishlari
yuzaga kelishiga olib keladi.
          Temperaturaning   vertikal     gradientini   hisobga   olmaganda   issiqlik   tarqalish
tenglamasini slindrik kordinatalar sistemasida quyidagicha yozish mumkin:
                       T	
ϑ
t
ϑ = a ( 1
r T	
ϑ
t
ϑ + ϑ 2
T
ϑ r 2 )
                     Chegaraviy shartlar :	
r=	r0
 da       K T	ϑ
t
ϑ + h	( T − T
1	) = 0
                                            (3.26)
r
=R   da          K T	
ϑ
t
ϑ = 0
  Bu  yerda  T=T(r,t)   -  o’zgaruvchan     temperatura   Quyidagi
belgilashlarni kiritamiz:
                T = T / T
0  ;      	
T1=T1/T0 ;                 	t =at/	r02=	F0;
                         r = r / r
0 ;
       m=h r
0
K = Bi ;
         R = R / r
0 ;
       
            Bunda  Bi-Bio kritereysi ;  	
F0 –Fur’e   kritereysi.
     U holda (3.25) tenglama va (3.26) chegaraviy shartlarni kiritilgan o’lchovsiz
parametrlar yordamida quyidagicha yozishimiz mumkin:
                        ϑ T
t	
ϑ = 1
r ϑ T
ϑ r + ϑ 2
T
ϑ r 2 ; ( 0 < r < 1 )
                         (3.27)
                        r = 1 da
  	
ϑT
ϑr+m(T−T1) =0;                 
50                                   r = R da ϑ T
rϑ = 0 ( 3.28 )
            Temperatura   bir   tekis   o’zgarishini   hisobga   olib,   (3.26),(3.27)     masalani
masalani   yechish   uchun     o’rtalashtirish   usulini   qo’llash   mumkin.       Bu   usulga
muvofiq quyidagicha yozamiz:
    ϑ T
ϑ t = 1
r ϑ T
ϑ r +	
ϑ2T	
ϑr2=φt=	1
R−1∫1
RϑT
ϑtdr                                                   (3.29)
   	
φ(t)=	aT0	
r02	(φt)                  (3.29)       tenglamadan :
     T	
( r , t	) =	( φ t	) r 2
4 + C
1 ln r + C
2                                                                   (3.30)
       Chegaraviy shartlar yordamida   	
C1va	C2    aniqlagach ushbuni olamiz:
  	
T(r,t)=	φt
2	[
r2
2−	R2ln	r+R2
m	−	1
m−	1
2]+T1                                                   (3.31)
   (3.31) formulani    φ t
 ning ifodasiga qo’yamiz. Unda 	
φt=	φI(t)	
2(R−1)∫
1
R
[
r2
2−(ln	r−	1
m	)R2−(
1
m	+1
2)]dr;
d φ t
φ t = a
0 d t ;	
( φ t	) = C
3 e a
0 t
,
                                    (3.32)
 Bunda   
    
a0=	2(R−1)	
R3−1	
6	−	1
2(R−1)−	R3(ln	R−1)−	R2+(R−1)(R2−1)1
m
  Integrallash o’zgaruvchisi    C
3   ni
51   t = 0 da T = a
2 [ 1
2( r 2
− 1	) − R 2
ln r + 1
m ( R 2
− 1 ) ]
  Shartdan   aniqlaymiz:                  	
C3=¿  	a0
(3.33)                      
  Unda          	
φ(t)=a0ea0t                                       
 (3.33)  ifodani  (3.31) ga qo’yib quyidagini olamiz :
   	
∆T  ( 	r,t )=	T  ( 	r,t )-	T1=	a0
2	ea0t
[
1
2(r2−1)−	R2ln	r+1
m	(R2−1)].             (3.34)
  (3.32) ifoda yordamida   temperatura     farqini   topgach , uning ta’sirida quduq
stvoli  atrofida   yuzaga  keluvchi    kuchlanganlik va deformatsiyalanish    holatini
aniqlash mumkin.
            Quduq     stvolining     tekis     deformatsiyalanish   holati     uchun   sovish   holati
uchun  kuchlanishlarni quyidagi formulalardan aniqlanadi:
     δ
r = − E
1 − ϑ	
( − 1
r 2 ∫
r
0r
α ∆ Trdr + r 2
− r
02
r 2	(
R 2
− r
02	) ∫
r
0R
α ∆ Trdr	) ;
  δ
θ = − E
1 − ϑ	
( − 1
r 2 ∫
r
0r
α ∆ Trdr + r 2
+ r
0 2
r 2	(
R 2
− r
02	) ∫
r
0R
α ∆ Trdr	) ;
        
 	
¿δz=	−	E	
1−ϑ(	
2ϑ	
R2−	r02)∫r0
R
α∆Trdr	+(1−ϑ)εz−α∆T;                      (3.35)
  
      ε
z   miqdorni   qaralayotgan   elementni   cho’zuvchi   bo’ylama   kuchni     nolga
tenglashtirib  topish mumkin:
    P=	
2π∫r0
R
δzrdr	=	0            bundan
52 ε
z = 2
R 2
− r
02 ∫
r
0R
α ∆ Trdr
   Va   δz  uchun quyidagi ifodani olamiz:
      δ
z = − E
1 − ϑ ¿
         (3.36)
   (3.35)   va (3.36)  tenglamalarni o’lchovsiz miqdorlar  yordamida  yozamiz:
δ
r = − 1
r 2	
[ r 2
− 1
R 2
− 1 ∫
1R
∆ T r d r
∫
1r
∆ T r d r	] ;
                          
δ
θ = − 1
r 2 ¿
]                (3.37)
   
                                              	
δz=	−1
r2[	2r2	
R2−1∫1
R
∆Trdr−	∆Tr2] .
(3.37) ifodalarga  (3.34) formula yordamida topilgan temperatura farqini qo’yib,
o’lchovsiz temperatura  kuchlanishlari uchun quyidagilarni olamiz:
       	
δr=	1
4a0ea0t
[(1−	1
r2)A−	R2ln	r+1
4(r2−1)];
  δ
θ = 1
4 a
0 e a
0 t	
[
r 2
−	( 1 − 1
r 2	) A − R 2
ln r − 1
4	( r − 1	) − A
1	] ;
         (3.38)	
δz=	1
4a0ea0t
[
r 2
− ¿ 2	R2ln	r−	A1¿;
Bunda 
A= 1
R 2
− 1	
[ R 2	(
ln R − 3
4	) + R 2
− 1
4	] + R 2
2 − 1
4 ;
53          A
1 =1+	1	
2(R2−1)[R2(3−	4ln	R)−4]R2+1;
    (3.38)   formula   yordamida   issiqlik   ta’siri   radiusi   va   nostatsionar   temperatura
kuchlanishlarini   hisoblash   uchun   turli   tog’   jinslarining   teplofizik   parametrlari
qiymatlarini   va   jinslar   bilan   suyuqlik   o’rtasidagi   issiqlik   almashish
koeffitsiyentini   halqaviy   soha   uchun   aniqlash   zarur   bo’ladi.Issiqlik   almashish
koeffitsiyentini  odamda Nusselt kretiriyasi orqali topiladi.
  A.X.Mirzajonzoda   quduqlardagi   issiqlik   hisoblashlari   uchun   Nusselt
kretiriyasining quyidagi taqribiy qiymatlarini tavsiya etgan.
 - Doiraviy  truba uchun     Nu=4,47;
- Tekis   truba uchun     Nu=4,29;
           Sh.F.Mextiyev, A.X.Mirzajonzoda (va boshqalar) ning ishida halqa soha
uchun Nusselt sonining taqribiy qiymqti aniqlangan: Nu=4,38;
         Issiqlik almashish  koeffitsiyenti  h-  halqa sohadan strukturaviy oqim uchun
(burg’ulash amaliyotida oqim strukturaviy bo’lishi kuzatilgan) ushbu 
                    h = Nu ∗ K
gr
D − d
formuladan   topiladi,bunda         K
gr − ¿
loyli   burg’ulash   suyuqligining     issiqlik
o’tkazish   koeffitsiyenti,D-   quduq   diametri;   d-burg’ulash   kolonnasining   tashqi
diametri;
                        Turli   xususiyatlarga   ega   loyli   burg’ulash   suyuqliklarning         issiqlik
o’tkazish   koeffitsiyenti   yetarlicha   o’rganilmagan.   Ammo   V.N.   Daxnov   va
D.I.D’yakanovlarning tekshirishlari ko’rsatadiki, loyli burg’ulash suyuqligining
solishtirma issiqlik qarshiligi 
54                       ς = 1
K
gr = 2
 ya’ni Kgr=0,5	kkal	/m	s0C
      Diametri   D=0,269   m   bo’lgan   quduq   uchun   burg’ulash   kolonnasi   tashqi
diametri d=0,168m bo’lganida issiqlik  almashish  koeffitsiyentini topamiz:
      h=4,38*0,5/0,1=21,19
kkal / m 2
s 0
C
   loyli slanets uchun     m=h r
0
k = 2,35
.
                              Quduq   devori   tog’     jinslari   (loyli   slanets   )uchun   o’lchovsiz   holda
nostatsionar   temperatura   kuchlanishlarini   hisoblaymiz.Temperatura
kuchlanishlarining   absolyut   qiymatlari     tog’   jinslarining   teplofizik   miqdorlari
asosida 2-jadvaldan foydalanib hisoblanishi mumkin.
                    Issiqlik   ta’siri     zonasi   radiusining   vaqt   bo’yicha   o’zgarishi
burg’ulanayotgan quduqda faqat yuvish (sirkulyatsiya) jarayonida yuz berishadi
deb hisoblaymiz.
3.5. Burg’ulashda kuchlanishlarning quduq tubida  davriy o’zgarishi
      Quduqlarni  burg’ulashda  tog’ jinslarida  sirkulyatsiya qiladigan suyuqliklar
ta’sirida   harorat   soviydi     va     qatlamlar   doimiy     ravishda       harorati   o’zgarib
turadi.   Burg’ulash     kolonnasining   ko’tarib   tushurish   va     boshqa     sirkulyatsiya
to’xtashligi   natijasida     tog’   jinslari     vaqt   bo’yicha     o’zgarib   turadi.Buning
natijasida   tog’ jinsida termik charchash   sodir bo’ladi. Hosil   bo’lgan     termik
kuchlanishlarni   aniqlash   uchun   quduq   tubi   yassi   deb     hisoblab     harorat
o’zgarishi     tenglamasidan   foydalanamiz.   Issiqlik   o’tkazish   tenglamasi
quyidagicha  yoziladi.
∂ T
∂ τ = a ∂ 2
t
∂ z 2 ; ( 3.39 )
55 Bunda   T-tog’   jinsi     harorati;         t-vaqt;   z-vertikal   koordinatasi;     a − ¿
harorat
uzatish koeffitsiyenti;
      Quduq  tubida  suyuqlik harorati   quyidagicha o’zgaradi  deb qaraymiz:Tz=T0cos	2πnτ
τ0	
=T0cosωτ
                                    (3.40)	
T0−¿
quduq  tubi sirtida suyuqlik harorati;
(3.39)   tenglamaning   chegaraviy   shartlarini   qanoatlantirishi   kerak.Quduq   tubi
sirti issiqlik konveksiyasi natijasida,quyidagi shartlar bajariladi. 
Bunda     k-tog’ jinsining sirtida  issiqlik o’tkazuvchi koeffitsiyenti;
h-issiqlik almashinuv  koeffitsiyenti;
     Quduq  tubi  sirtida  chegaraviy shart  quyidagicha  :
          k ∂ T
∂ z = − h ( T − T
z )
(3.41)
     (3.39) tenglamaning yechimini quyidagicha yozish mumkin[7].
T = ∁ e −	
√ 1
2 z
∗ cos	( aτ −	√ 1
2 z − B	) ( 3.42 )
C va B  lar boshlang’ich va chegaraviy   shartlarda  aniqlanadi.
Masalaning yechimi quyidagicha :
     
56 T = T
0 e −√ πn
a τ
0 z	
√
1 + 2	√ πn k 2
a τ
0 h 2 + 2 πn k 2
a τ
0 h 2 ×	
×cos	
[
2πnτ
τ0	
−√	
πn
aτ0
z−	arctg	
(	
1	
1+
√
aτ0h2	
πn	k2)]
;(3.43	)
  Quduq tubi sirtida  haroratning o’garishi quyidagicha  bo’ladi:	
Tz=0=	T0	
√
1+2
√	
πn	k2	
aτ0h2+2	πn	k2	
aτ0h2
cos	2πnτ
τ0	
(3.44	)
      Agar kriteriy   BIO  ni 
B
i 2
= a τ
0 h 2
πn k 2
Deb olsak ,tog’   jinsining harorat   o’tkazichi katta     bo’lsa , ya’ni   Bio   sonining
katta  qiymatida 
            z
max = 2 τ	
√ πn a
τ
0 = 2 τ	√ ωa
2 = τ	√ 2 ωa
,                                                 (3.45)
 bo’ladi
Bio     sonining     kichik     qiymatlarida     haroratning   tebranishini       quyidagicha
yozish mumkin:
  	
zmin	=	√πn	aτ0	
πn	(
2πnτ
τ0	
−	π
4)=τ√2ωa	−	π
4√
2a
ω	.(3.46	)
bo’ladi.
    Issiqlik tebranishi  tog’ jinslarida      z
min dan z
max   gacha o’zgaradi.
57    Bu qiymatlar (3.45) va (3.46) qiymatlarda aniqlanadi.
(3.45)     formuladan   ko’rinib   turibdiki,harorat   tebranishini   yuvish     suyuqligining
tog’ jin-sining  ta’siri vaqtiga  to’g’ri proporsional.
     Hozirgi davrdagi burg’ulash usulida  har xil  tog’ jinslarida  har xil bo’ladi.Bu
esa issiqlik kuchlanishiga  katta ta’sir qiladi. 
          Agar   quduq   tubi   sirti       kuchlanishdan     holi   bo’lib   faqat   harorat   ta’sirida
bo’lsa, sodir bo’ladigan  kuchlanish quyidagi  formulalarda aniqlanadi:
σ
xx = σ
yy =( 1 − 2 μ
1 − 3 μ	) αE ∆ T ( 3.47 )	
σzz=(	
2μ	
1−3μ)αE	∆T(3.48	)	
σzz=0
σ
xx ¿ σ
yy = αE ∆ T
1 − μ ( 3.49 )	
∆T=T−T0(3.50	)
Bunda  	
μ−	Puasson	koeffitsiyenti
 E-Elastiklik modul koeffitsiyenti;	
α−	¿
termik kengayish;
∆ T − ¿
Quduq tubi sirtidagi harorat  o’zgarishi;
     Issiqlik o’tkazuvchanligi kichik bo’lgan  tog’ jinslarida  issiqlik ta’siri kichik
bo’ladi.Shuning   uchun   tog’   jinsini     quduq   tubida   yupqa     plastinka   deb   qarash
mum-kin.   Bu   holda   (13)   formula     (11),(12)   formulalardan     tog’   jinsidagi
kuchlanishlar quyidagicha aniqlanadi. 
σ
xx = σ
yy =	
( 1 − 2 μ
1 − 3 μ	) αE ×
58 ×
[	
T0e−ω0z	
√
1+	2
Bi	+	2
Bi	2
cos	(ωτ	−ω0z−arctg	1	
1+Bi	)−To'rt
]
,(3.51	)	
σzz=	2μ	
1−3μαE	×	
×
[	
T0e−ω0z	
√
1+	2
Bi	+	2
Bi	2
cos	(ωτ	−ω0z−arctg	1	
1+Bi	)−To'rt
]
,(3.52	) Bunda  ω
0 =	
√ πn
a τ
0 ; ω = 2 πn
τ 0       va  	Bi	2=	aτ0h2	
πn	k2
Tog’  jinsi sirtida hosil bo’lgan kuchlanishlar  quyidagicha bo’ladi:
σ
xx = σ
yy =	
( 1 − 2 μ
1 − 3 μ	) αE	
[ T
0√
1 + 2
Bi + 2
Bi 2 cos ωτ − T
o ' rt	] ,
( 3.53	)	
σzz=(	
2μ	
1−3μ)αE	
[	
T0	
√
1+	2
Bi	+	2
Bi	2
cos	ωτ	−To'rt
]
(3.54	)
    
                     3.6.Quduq tubi  sferik holda   kuchlanishlarni  aniqlash
            Ko’p     hollarda     quduq     tubi   yassi     holda   bo’lmasdan   sferik     ko’rinishda
bo’ladi. Sferik  shakldagi  quduq  tubi  uchun  harorat  tenglamasi  quyidagicha
bo’ladi:	
∂T
∂τ=	a(
2
r
∂T
∂r+∂2T
∂r2)(3.55	)
59 Sferik     shaklda   bo’lgan   quduq   tubi   radiusi     r = r
0     da   chegaraviy     shart
quyidagicha  yoziladi.T(r0,τ)=T0cosωt	(3.56	)
(3.55) tenglamada yangi o’zgarish 
ϑ = rT ( r , τ )
kiritib quyidagi  tenglamani hosil  qilamiz.
∂ ϑ
∂ τ = a ∂ 2
ϑ
∂ r 2	
( 3.57	)
 Chegaraviy shart quyidagicha  bo’ladi.	
ϑ=(r0τ)=	r0τ0cosωτ	(3.58	)
(3.57) tenglama (3.58)   shart orqali  quyidagi  yechimni hosil qilamiz.	
ϑ(r,τ)=T0r0e−√ω2a(r−r0)cos	[ωτ	−√	
ω
2a(r−	r0)].(3.59	)
    Yangi o’zgaruvchini hisobga olganda harorat qiymati quyidagicha aniqlanadi 
Differensial       tenglama     (3.55)     ning   (3.56)     chegaraviy     shartda   yechimi
quyidagicha   yoziladi:
T	
( r , τ	) = r
0 T
0
r e −	√ ω
2 a
cos	[ ωτ −	√ ω
2 a	( r − r
0	)]( 3.60	)
Bu holda  haroratning   eng katta   qiymati 
               	
[ωτ	−	√	
ω
2a(r−	r0)]=0        bo’ladi.
Bundan      R = r
0 + τ	
√ 2 ωa	( 3.61	)
Sferik   tubda   hosil   bo’ladigan   kuchlanishlar   quyidagi       formula     orqali
o’rganiladi. Bu  formuladan ko’rinadiki,harorat ta’siri radiusi sirkulyatsiya vaqti
tog’ jinsi  harorat o’tkazuvchanligi va  yuvish chastotasiga  bog’liqdir.
60           Harorat   radius     ta’sirining   qonuniyatlarini       bilib     hosil   bo’ladigan
kuchlanishni aniqlanadi. `
σ
rr = 2 S
1 − 2 μ[( 1 − μ	) ∂ u
∂ r + 2 μ u
r −	( 1 + μ	) a ∆ T	] ;	
σφφ=σθθ=	2S	
1−2μ[
u
r+μ∂u
∂r−(1+μ)a∆T](3.62	)
Kuchlanishlar  muvozanat tenglamasi  quyidagicha bo’ladi.	
∂σrr
σr
+2
r(σrr−	σθθ)=0;
  
                                  σ
φφ = σ
θθ ( 3.63 )
(3.61)   va    (3.63)    tengliklardan      kuchlanish     natijasida    tog’     jinsining  siljishi
uchun quyidagi tenglamani hosil qilamiz.
∂
∂ r
[ 1
r 2 ∂
∂ r	( u r 2	)]
= ∂ 2
u
∂ r 2 + 2
r ∂ u
∂ r − 2 u
r 2 =	( 1 + μ
1 − μ	) α ∂ ∆ T
∂ r	( 3.64	)
(3.64) tenglamani integrallab   quyidagini  hosil qilamiz.
u = a
r 2 ∫
r
0r
∆ T	
( r , τ	) r 2
dr ;
  ∂ u
∂ r = a ∆ T	( r
1 τ	) − 2 a
r 3 ∫
r
0r
∆ T	( r , τ	) r 2
dr
   (3.65)
    (3.65)   tenglamalardan     siljish   qiymatlarini       (3.62)     ga     qo’yib   quyidagi
tangensianal kuchlanishlar  quyidagicha  topiladi:
   σ
rr = − 2 aE	
(
1 − μ	) r 3 ∫
r
0r
∆ T	( r , τ	) r 2
dr ;	
σφφ=σθθ=	dE
1−	μ[
1
r3∫r0
r
∆T(r,τ)r2dr	−	∆T(r,τ)](3.66	)
            Suyuqlik     o’rtacha     harorati  	
To'rt     va   tog’   jinsi     harorati     orasidagi   farq
quyida-gicha  bo’ladi:
                 ∆ T	
( r , τ	) = T	( r , τ	)
- T
o ' rt                                                                         (3.66)
61             (3.60)   va     (3.66)     haroratni     hisobga     olib   (3.65)     formulaga     qo’yib
integrallashdan keyin  kuchlanishlarni  aniqlaymiz.
σ
rr = aE T
0 r
0 e − ω
0 ( r − r
0 )(
1 − μ	) r 3 { r
ω
0 ¿
(3.67)                                
σ
θθ = aE
1 − μ T
0 r
0 e − ω
0	
( r − r
0	)
r 3 { B
0 e ω
0	( r − r
0	)
− r
2 ω
0 ¿
                           	
ω0=√	
ω
2a ;
      B
0 = 5
2 ω
0 [ r
0	
( sinωτ + cosωτ	) + sinωτ
ω
0 ]
Quduq tubi sferik holati uchun radial  kuchlanish  0  ga teng.
     Tangensianal kuchlanish esa  quiyidagicha bo’ladi:
σ
θθ = aE
1 − μ	
( T
o '
rt − T
0 cosωτ	) = aE T
o '
rt
1 − μ	( 1 − T
0
T
o '
rt cosωτ	)( 3.69	)
          Quduq   tubi     tekis     yuza     va     sferik   sirtlardan   farq   qilgani   uchun
kuchlanishning   garmonik   tebranishi   (3.51),(3.52)     formula   va     (3.68),(3.69)
qiymatlarni   o’rtasida   bo’ladi.   Hisoblash   oson   bo’lishi   uchun     quduq   tubi
yuzasida  z=0 kuchlanishlarni quyidagicha  yoziladi.
     Yuqoridagi  keltirilgan formulalarni  o’lchovsiz  holda  yozamiz, hisoblashlar
oson bo’lishi uchun kuchlanishlarni quduq tubi sirti  va maksimal chuqurlikdagi
uchun yozamiz.
     Tekis kuchlanish holati uchun  z = 0
  quyidagicha:
62 σxx=	σxx=	σyy	
(
1−2μ	
1−3μ)αE	Tcr
=−
[
1−	T0	
Tcr	
cos	2π	τ
τ0	
√
1+	2
Bi
+	2
Bi2]
;  
σ
zz = σ
zz
2 μ
1 − 3 μ αE T
cr = −	
( 1 − T
0
T
cr cos 2 π τ
τ
0	√
1 + 2
B
i + 2
B
i2	) ( 3.70 )
        
     Maksimal chuqurlik uchun quyidagi formula hosil qilamiz:	
σxx=	σxx=	σyy	
(
1−2μ	
1−3μ)αE	Tcr
=−
(
1−	T0
Tcr	
e
−2πττ0	
√
1+	2
Bi
+	2
Bi2)
;	
σzz=	σzz	
2μ	
1−3μαE	Tcr
=
(
1−	T0
Tcr	
e
−2πττ0	
√
1+	2
Bi
+	2
Bi2)
                             (3.71)
     Quduq tubi sferik holdagi uchun  
r=	r0da	σrr=	0	
σφφ=σθθ=	σφφ=	σθθ	
αE	Tcr	
1−	μ	
=1−	T0
Tcr
cos	2π	τ
τ0
(3.72	)
                                          
          r=R   da   	
σφφ=σθθ=	σθθ	
αE	Tcr	
1−	μ	
=	
T0
Tcr
¿¿
63 +r0cosωτ	¿−r0[
1
2√
2a
ω	−(r0+τ√2ωa	¿2]e−ωτ
}+¿+ 1 + 1
3 ∗ ¿
(3.70) formulaning  grafigi
> 
> 
> 
> 
64 (3.72)  formulaning grafigi
65 (3.73)  formulaning grafigi
> 
66 > 
(3.70),(3.73)-   formulalar   bo’yicha       hisoblash   eksprementi   o’tkazildi.
Hisoblashda 
67 ω = 31
.chastota    σxx=	σxx=	σyy	
(
1−2μ	
1−3μ)αE	Tcr
=−
[
1−	T0	
Tcr	
cos	2π	τ
τ0	
√
1+	2
Bi
+	2
Bi2]
;
σ
zz = σ
zz
2 μ
1 − 3 μ αE T
cr = −	
( 1 − T
0
T
cr cos 2 π τ
τ
0	√
1 + 2
B
i + 2
B
i2	) ( 3.70 )
        
     Quduq tubi sferik holdagi uchun  	
r=	r0da	σrr=	0	
σφφ=σθθ=	σφφ=	σθθ	
αE	Tcr	
1−	μ	
=1−	T0
Tcr
cos	2π	τ
τ0
(3.72	)
                                          
          r=R   da   	
σφφ=σθθ=	σθθ	
αE	Tcr	
1−	μ	
=	
T0
Tcr
¿¿
+ r
0 cosωτ ¿ − r
0	
[ 1
2	√ 2 a
ω −	( r
0 + τ	√ 2 ωa ¿ 2	]
e − ωτ	}
+ ¿
+ 1 + 1
3 ∗ ¿
        Hisoblash qiymatlari rasmlarda keltirilgan.	
r0=0,135	;	
ω=31	ch	;
68 T0
Tcr
=1,1	;va	T0
Tcr
=	0,9.Tog’ jinsi  uchun   a = 2 ∗ 10 − 3
m 2
s .
     Keltirilgan rasmlardan ko’rinib turibdiki, quduq tubi  sirti sovuganda  quduq
tubi     isiganga       nisbatan   ta’siri   katta.Harorat   kuchlanishi   yo’nalish   bo’yicha
o’zgarib turadi.Harorat ta’siri  natijasida  o’zgarish  kuchayadi.
       Bu hisoblash  shuni  ko’rsatadiki,hosil  bo’lgan kuchlanishlar  Biokriteriyasiga
bog’liq.Haroratning o’zgarishi issiqlik kuchlanishini ham qiymat ham yo’nalish
bo’yicha o’zgarib turadi.Bio ning   qiymati oshgan sari     kuchlanish ham oshadi
va     maksimum   qiymatga   ega   bo’ladi.Undan   keyin   o’zgarmas   qiymatgacha
kamayar ekan.
          Quduq   tubi   tekis   bo’lganda     harorat   oshgan   sari   quduq   tubi   sferik
holatdagidek bo’ladi.
XULOSA
       Ilmiy  ishning mavzusi : Neft va gaz konlarini  burg’ulashda harorat  rejimi
modellarini     tadqiq     qilish.       Bu   mavzu     bo’yicha   umumiy     xulosa     shundan
iboratki,
         1.Harorat ta’sirida   termoelastik kuchlanish quduq   devorida   sodir bo’ladi.
Vaqt  o’tishi  bilan  radius  yo’nalishida  kamayib boradi. 
      2.Hisoblashlarni ko’rsatishicha issiqlik ta’sirida  hosil bo’ladigan kuchlanish
radial kuchlanish.
69           3.Har   xil     tog’   jinslari       uchun     harorat     ta’siri     har     xil     bo’lib     har   xil
kuchlanishlar     bo’ladi.     Shuning   uchun     quduq   devori     ustuvorligini       oshirish
uchun   burg’ulash jarayonida   har  xil  qatlamlar uchun     burg’ulash suyuqligini
tanlash  ma’qul bo’ladi.
          4.Burg’ulanayotgan     quduq     chuqurligi     oshgan     sari     sodir     bo’layotgan
kuchlanishlar  parabolik  bog’lanishda bo’ladi.
FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR
1. А     Алиджановб ,   Ж .   Акилов ,     Качалов     О . Б .     О     возможном     механизме
прцесса     термического     воздейеткия     на   пласты.   ДАН     УзССР     1969     №1
С.19-21.
2.   Кулиев     С.М,     Есьман     Б.И,   Габузов     Г.Г.     Температурный     режим
бурящихся скважин.М.<<Недра>> 1968  180 с
70 3.   А,Н,   Щербань,   В,П,Чренняк,   <<Прогноз     и   регулирование   теплового
режима   при бурении глубоких скважен >> Издательство “Недра” Москва
1974  246с
4.Амиджанов Г.Ж,  Акилов Ж,  Качалов О.Б. 
О   напряженном   состоянии  приза   бойной   зохм пласть, подвергающейся
воздействию       пермозического   изменея   температури.   Изв.Аню   УзССР
серия  тяхн.наук  1970  с55-58.
5.Булатов  А.И, басирин Ю.М,  Проселков Ю.М.                                 
Технология  бурения  нефтяных  и гозовых  скважин  М.Недра 2004   388с
6.Лыков А.В,   Зейналов   Д.С,   Тагиев   А.П.   Определенис   нестационарны
термоупруги  и  нфпряжений на  стенеках скважини. Изв. ВУ3  нефть  и газ
№10  1983  с.16-21
7. Лыков А.В,  Теорея  тепло проводности  Высшая  Школа  1967.  500с
8.Сеид     Риза   м.к     и   др.   Вопросы     длителькой     устойчивости     стенок
глубаких  скважин. Баку 1970  700с.
9.   А,Н,   Щербань,   В,П,Черняк,   В.Н.Прогноз     и     регулирование     теплового
режиме  при  буренни глубоких   скважин. М.Недра.1974  240с 
10.Паркус     Г.     Неустановивниеса     температурных     напряжений
М.Физматгиз,1963  с.250,
11.Ковеленко     А.Д.     Основы     термо   упругости     издательство   “Наукова
думка”  Киев  1970  300с
12.Расулов     Р.А,     Фараджев     Т.Г.     Исследование   термопластичеких
нфпряжений  в  опоре  шаромеччных  долот  нефть  и  газ  №7  1978   с.20-
23.
71 13.Мирзажонзоде       А.Х,     Огиболов     П.М,Керимов     З.Г.
Термовзкоупругости   и     пластичности     в   нефтепромысловой     муханике
М.Недра 1973   267с.
14.Погарский     А.А,   Чефранов     К.Аб     Щищкин     О.П.     Оптимизация
проусссов глубокого  бурения  М.Недра  1981   293с.
15.Саид     Рза     М.К,     Фаталеев     М.Д,     Фоараджев     Т.Г,     Исмаилов     Ш.И.
Целовальников  В.Ф.  Устойгивость  горных пофод  при  бурении скважин
на  бщльшие  глубины  М.Недра   1972-г    255с
16.   Мирзажонзоде     А.Х.     Хасанов   М.М,     Бахтизин     Р.Н.   Этюды     о
моделировании сложных   систем в   нефтедобычи   Изд. “Гилем” Уфа 1999
450с
 17.Пудовкин  М.А,  Саломатин    А.Н,  Чугуном   В.А.       Температурные
процесси  в  действующих скважинах ,  Казань  1977  168с.
18.Рубин   штейн   Л.И.  Температурные  поля  в  нефтяных   пластах    М,
Недра  1972
19.Мирзоджонзода  А.Х,  Аметов  И.М,  Ковалев  А.С.  Физика   нефтяного
и  гозового  класта  М.Недра  1992   270с
72 ILOVA
1)
 > 
> 
> 
> 
2)
3)  > 
> 
73 74 75 76 77

NEFT VA GAZ KONLARINI BURG’ULASHDA HARORAT REJIMI MODELLARINI TADQIQ QILISH MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………..…………………4 I BOB. NEFT VA GAZ KONLARINI BURG’ULASHDA HARORATNING QUDUQ DEVORIGA TA’SIRINING TAHLILI 1.1.Quduqda suyuqlik haroratining burg’ulangan tog’ jinsiga bo’lgan ta’sirining o’rganilganlik holati……………….. …………………………………………….6 1.2.Harorat maydoni orqali hosil bo’ladigan termoelastik kuchlanish tenglamalari……………………………………………………………………...1 1.3. Quduq devori tog’ jinslarining ichki konveksiya hisobiga olingandagi statsionar termoelastik kuchlanganlik holati…………. ………………………...14 II BOB. QUDUQ DEVORIDA STATSIONAR HARORAT KUCHLANISHI 2.1.Statsionar harorat ta’sirida hosil bo’ladigan kuchlanish …………………… 17 2.2.Devori qalin slindr quvurida harorat kuchlanishi…………………….....21 III BOB. QUDUQ DEVORIDA HARORATNING VAQT BO’YICHA O’ZGARISHIDA HOSIL BO’LGAN KUCHLANISHNI HISOBLASH 3.1.Quduq devorida hosil bo’ladigan harorat natijasida hosil bo’lgan kuchlanishni aniqlash…………………………………………………………...25 3.2.Burg’ulash jarayonida hosil bo’lgan quduq devorida kuchlanishning tahlili……………………………………………………………………………45 1

3.3.Chuqur quduqlarning issiqlik rejimi hamda uning zaboy va quduq devori yemirilishlariga ta’siri…………………. ………………………………………………………...47 3.4. Quduq stvolining sovishi va isishi natijasida yuzaga keladigan quduq devori tog’ jinslaridagi nostatsionar temperatura kuchlanishlar ……….. ………………………………………………………………………...49 3.5. Burg’ulashda kuchlanishlarning quduq tubida davriy o’zgarishi…………… ………………………………………………………….55 3.6.Quduq tubi sferik holda kuchlanishlarni aniqlash…………………………………………………………………………59 XULOSA ………………………………………………….…………………...70 FOYDALANILGAN ADABIYOT …………..……………………………….71 ILOVA ……………………………………...………………………………….73 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi: Neft va gaz konlarini burg’ulashda quduq chuqurligi oshgan sari yerning geotermik gradienti oshib boradi. Burg’ulash jarayonida qazilgan tog’ jinsini yer yuziga olib chiqish uchun maxsus yuvish suyuqligi quduqqa haydalanadi. Yer sathida suyuqlik ma’lum bir haroratga ega bo’ladi. Suyuqlikning quduqda sirkulyatsiya natijasida quduq devoridagi tog’ jinsi harorat almashinuvi natijasida uning harorati suyuqlik haroratiga qadar kamayadi. Natijada tog’ jinsining harorati doimiy ravishda o’zgarib turadi.Tog’ jinsida haroratning o’zgarishi vaqt bo’yicha o’zgaruvchi kuchlanishlarga keltiradi. Bu kuchlanishlar tog’ jinsida xoliqishga kelib quduq devori o’z ustuvorligini yuqotib, yemirilishga olib keladi. Natijada devor qatlamlarining ag’anab turishi yoki quduq devori torayishi va boshqa asoratlar sodir bo’ladi. Chuqur quduqlarni burg’ulashda harorat ta’sirida quduq devorining ustuvorligiga bo’lgan ta’sirini o’rganish muhim ahamiyatga ega. Yuqorida keltirilgan mulohazalarga asosan neft va gaz konlarini qazishda burg’ulash suyuqligining haroratining ta’sirida hosil bo’ladigan kuchlanishlarni aniqlash dolzarb masalalardan hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi : Burg’ulash suyuqligining quduq harakatidagi quduq devorida sodir bo’ladigan harorat kuchlanishini tadqiqot qilish . Tadqiqotning vazifalari: Neft va gaz quduqlarini burg’ulash jarayonida yuvish suyuqligi haroratining quduq devorida hosil bo’ladigan kuchlanishning 3

xususiyatlari va o’rganilganlik holatini tahlil qilish.Statsionar issiqlik almashinuvi natijasida sodir bo’ladigan kuchlanishlarni va tog’ jinsi bilan nostatsionar issiqlik almashinuvi hosil bo’ladigan kuchlanishlarni aniqlash va sonli tahlil qilish. Tadqiqotning obyekti sifatida neft va gaz konlarini burg’ulashda quduqni yuvish suyuqligi va quduq devoridagi tog’ jinsi harorat almashinuvida hosil bo’ladigan kuchlanish. Tadqiqotning yangiligi: 1.Neft gaz konlarini burg’ulashda yuvish suyuqligining statsionar oqimi uchun tog’ jinsida sodir bo’ladigan kuchlanish qiymatlari aniqlanadi va sonli hisob qilinadi. 2.Yuvish suyuqligini harorati ta’siri nostatsionar harakatida tog’ jinsida tuz, qum, izvestnyaklarda harorat ta’sirida hosil bo’ladigan radial aylanma kuchlanishlar. 3.Burg’ulash jarayonida quduq tubi sathida harorat almashinuv natijasida tekis quduq tubi va sferik shakldagi quduq tubida sodir bo’ladigan kuchlanishlar aniqlanadi. Tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati neft va gaz konlarini burg’ulashda suyuqlikning quduqda sirkulyatsiya jarayonida tog’ jinsida sodir bo’ladigan kuchlanishlarni hisoblashdan iborat. Tadqiqot natijalarining amaliy ahamiyati : quduqlarni burg’ulash sohasida mutaxassislar uchun quduq devori tog’ jinsilarining ustuvorligini oshirish uchun ishlatishi mumkin. 4

Dissertatsiyaning tuzulishi va hajmi : Kirish qismi, uchta bob,xulosa,foydalanilgan adabiyotlardan tashkil topgan bo’lib 70 betdan iborat. 1-bob.NEFT VA GAZ KONLARINI BURG’ULASHDA HARORATNING QUDUQ DEVORIGA TA’SIRINING TAHLILI 1.1.Quduqda suyuqlik harakatining tog’ burg’ulangan jinsiga bo’lgan ta’sirining o’rganilganlik holati. Quduqlarni burg’ulashda suyuqlik haroratining o’zgarishi va uning tog’ jinsiga bo’lgan ta’sirini olimlardan A.X.Mirzajonzoda, E.B.Chekalyuk, A.N. Sherban, A.I. Bo’latov, G.G.Gabuzov, N.S.Timofeev, I.A.Charniy, S.M.Kuliyev, B.I.Esman, Yarimiychuk kabi va boshqa olimlar tomonidan o’rganilgan. Chuqurlikda joylashgan neft va gaz konlarni burg’ulashda geotermik qonuni-ga asosan quduq harorati oshib boradi. Haroratning oshishi quduq devori ustuvorligiga ta’sir etib burg’ulash texnologiyasiga ta’sir etadi. Oxirgi yillarda haroratning quduq ustuvorligiga ta’siri bo’yicha ko’pgina ilmiy izlanishlar olib borilgan. Quduqlarni burg’ulashda uning devori murakkab kuchlanishlar holatida bo’ladi. Quduqda haroratning ozgina o’zgarish va harorat kuchlanishi kam bo’lib, haroratlar ayirmasi oshgan sari quduq devoriga cho’ziluvchan kuchlanishlar sodir bo’ladi. Timofeev ishda burg’ulash jarayonida haroratning o’zgarishi hosil bo’ladigan kuchlanishlar, quduq devorining harorat o’zgarishi bilan ustuvorligi masalalari qaralgan. 5