Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari. Mediatsiyaning nazariy asoslari
MAVZU: Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari . Mediatsiyaning nazariy asoslari Reja: 2.1. Nizolarni hal qilishning mukobil usullari tushunchasi va turlari. 2.2. Mediatsiya tushunchasi va axamiyati. 2.3. Mediatsiya turlarn. Mediatsiya modellari. kelishuv tushunchasi, tuzish 2.4. Mediativ va ijro etish xususiyatlari. 2.5. Mediatsiya jarayonining xorijiy mamlakatlarda amaliyoti.
Glossariy Alternative dispute resolution (ADR) - Nizolarni mukobil xal kilish (NMX) davlatning odil sudlov tizimidan tashqarida nizolarni xal yetishning uslub va usullari. Alternative dispute resolution methods Nizolarni hal qilishning mukobil usullari KONUN xujjatlari Yeki taraflarning kelishuvi yoxud lokal xujjatlar bilan belgilangan va xukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan nizolarni suddan tashkari xal kilishga qaratilgan tartib taomillar. usullar, mexanizmlar. Mediatsiya - kelib chikkan nizoni taraflar o‘zaro makbul karorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator ko‘magida xal kilish usuli. Scoping mediation umumiy mediatsiya xisoblanib, nizo predmeti va ishni kurish doirasi aniklanadi. Dispute settlement mediation nizoni xal kilishga karatilgan mediatsiya. Conflict containment mediation - nizodan tiyilish mediatsiyasi. Transactional mediation bevosita shartnoma tuzishga karatilgan mediatsiya xisoblanib, asosan shartnoma tuzish buyicha muzokaralar olib borilayotganda o‘tkaziladi va bulajak shartnoma buyicha sheriklarning uzaro bir-birlarini tushunishlari manfaatlarini aniklash uchun xizmat kiladi. Policy-making mediation siësiy karorlar kabul kilishga - karatilgan mediatsiya. Preventive mediation preventiv mediatsiya. nizolarni oldini olishga karatilgan 2.1. Nizolarni hal qilishning muqobil usullari tushunchasi va turlari. Nizolarni mukobil hal qilish deganda, asosan davlatning odil sudlov tizimidan tashkarida nizolarni xal etishning uslub va usullari, mexanizmlari tushuniladi.
Zero, nizolar nafakat sud Hokimiyati yoki ijro hokimiyati (solik, bojxona organlari) organlari tomonidan, balki boshka nodavlat organlar xakamlik sudlari, xalkaro arbitraj sudlari yoxud mediatsiya orkali hal etilishi mumkin. O‘z navbatida, butun dunyoda nizolarni mukobil Xyal kilish - "Alternative dispute resolution methods"(ADR) deb nomlanib, fukarolar va yuridik shaxslarning buzilgan xukuklari va konuniy manfaatlarini ximoya kilishning samarali usuli va zaruriy sharti sifatida e’tirof etiladi. O‘z navbatida, Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT) Nizomining¹ oltinchi bobi "Nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish" masalalariga bagishlangan bo‘lib, ushbu bobning 33-moddasida nizoni muzokaralar yuritish, tekshirish, vositachilik, yarashuv, arbitraj orkali xal etish nizolarni tinch yo‘l bilan xal kilish vositasi sifatida e’tirof etilganligini kayd etish darkor. Mamlakatimizda nizolarni xal kilishning mukobil usullarini joriy kilishga oid izchil isloxotlar amalga oshirilib, ularning xukukiy asoslari moddiy va protsessual Konunchilikda mustaxkamlanib, boskichma-boskich takomillashib bormokda. Birok, milliy konunchilikda nizolarni xal kilishning mukobil usullari tushunchasi mustaxkamlanmagan. Nizolarni xal kilishning mukobil usullari deganda konun xujjatlari yoki taraflarning kelishuvi yoxud lokal xujjatlar bilan belgilangan va xukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga keladigan nizolarni suddan tashkari xal kilishga karatilgan tartib-taomillar, usullar, mexanizmlar tushuniladi. Hukukiy munosabat ishtirokchilari o‘rtasida vujudga kelgan nizolarni suddan tashqari xal kilish imkonini berib, kuyidagi afzalliklarga ega: birinchidan, kiska muddatlarda nizoni hal qilish imkoniyati ikkinchidan, taraflar nizoni hal qilish uchun uchinchi shaxs (mediator, xakamlik sudi sudyasi, ekspert)ni mustakil tanlash mavjud:xukukiga ega; uchinchidan, sul muxokamasining bo‘lmasligi, taraflarning da’vogar va javobgar singari maqomga ega emasliklari sababli taraflar o‘rtasida soglom muxit saklanib koladi;
to‘rtinchidan, sud muhokamasidan farqli ravishda norasmiy shaklda o‘tkazilishi natijasida taraflar o‘zini erkin tutishlari mumkin, beshinchidan, maxfiyligi, yani yuritilmaydi, yopik tarzda o‘tkaziladi; xech kanday bayonnomalar oltinchidan, taomillarning moslashuvchanligi taraflar tomonidan nizolarni xal kilishning mukobil usullarini erkin tanlay olishlari, o‘zgartirishlari mumkin; yettinchidan, taraflar o‘rtasida o‘zaro munosabat bir-biriga rakib, nizolashuvchi taraf sifatida emas, balki xamkorlik va urtoklik alokalarining rivojlanishi bilan belgilanadi. Xorijiy davlatlar amaliyotida nizolarni xal kilishning kuyidagi mukobil usullari ko‘llaniladi: ekspert xulosasi (expert determination) > muzokaralar (negotiation); vositachi ishtirokidagi muzokaralar (facilitated negotiation /facilitation), spamyn (conciliation); vositachilik (mediation); arbitraj/ xakamlik muxokamasi (arbitration); vositachilik-arbitraj (mediation-arbitration); mustakil hal qilish (adjudication). kichik-protsess (mini-trial) xolatlarni aniklash (fact finding); nizolarni xal kilish komissiyasi (dispute review boards); xususiy sud (private judging). mustakil dastlabki baxolash (early neutral evaluation); - kup eshikli sud (multi-door courthouse) nizolarni xal kilish bo‘yicha sudgacha majlis o‘tkazish (settlement conference); soddalashtirilgan xolislar sudi (summary jury trial) va b.ka. Mazkur NMX usullarining eng keng tarqalgan turlari sifatida mediatsiya, hakamlik muxokamasi, arbitraj, yarashtiruv va muzokarani keltirish mumkin. Mediatsiya (mediation) - bevosita nizoni taraflar o‘zaro makbul karorga erishishi uchun ularning ixtiyoriy roziligi asosida mediator uchinchi shaxs, xolis)
ko‘magida hal KILISh usuli xisoblanadi. Ayrim yuridik adabiyotlarda vositachilik termini Hakamlik muxokamasi / arbitraj (arbitration) - taraflarning o‘zaro ixtiyoriy roziligi asosida nizoni xal kilish uchun o‘zlari tomonidan tanlangan Hakamlik sudi(arbitraj)ga murojaat kilishlari tushuniladi. Birok, boshka NMX usullariga nisbatan rasmiy taomil bo‘lib hisoblanadi. Chunki nizoni hakamlik muxokamasi(arbitrajlari)da xal KILISh natijalariga kura xakamlik sudyasi(arbitr) taraflar uchun majburiy tusga ega bulgan xal kiluv qarorini kabul kiladi. Ushbu karor taraflar tomonidan ixtiyoriy ijro etilmagan takdirda, ulardan birining arizasiga ko‘ra vakolatli sudlar tomonidan majburiy ijroga karatilishi mumkin. Yarashuv (conciliation) ham taraflarning xolis(uchinchi shaxs)ga murojaat kilgan xolda nizoni hal qilish taomili xisoblanadi. Birok, boshka NMX usullariga, xususan xakamlik muxokamasiga nisbatan o‘zining norasmiyligi, ishni yakuni buyicha majburiy karor chikarilmasligi bilan fark kiladi. Bunda xolisning asosiy vakolatlari taraflarga maslaxat va nizoni yechimi buyicha takliflar berish bilan cheklanadi. Muzokara (negotiation) boshka NMX kilish usullaridan farkli ravishda, nizolashuvchi taraflarning nizoni uchinchi shaxsga murojaat kilmasdan uzlari tomonidan mustakil xal kilishlarini nazarda tutadi. Mazkur usullar NMX usullari uchun umumiy bo‘lgan xususiyatlarga, afzalliklarga ega bo‘lishi bilan birgalikda, o‘zining xukukiy tabiatiga ko‘ra bir- biridan fark kiluvchi jixatlarga ega. O‘z navbatida, ushbu farkli xususiyatlar mazkur usullarning jamiyatning tarixiy jiy-madaniy, iktisodiy-siesiy va boshka omillar ta’sirida vujudga kelganligi va rivojlanganligi bilan belgilanadi. 2.2. Mediatsiya tushunchasi va axamiyati . Mediatsiya deganda nizoni taraflar uzaro ixtiyoriy kelishib, mediator yordamida hal qilish usuli tushuniladi. Mediator esa bevosita mediatsiyani amalga oshirish uchun taraflar tomonidan jalb etiladigan shaxsdir. "Mediatsiya" so‘zining lugaviy ma’nosiga to‘xtaladigan bo‘lsak, lotin tilida "mediare", ingliz tilida "mediation" so‘zlaridan kelib chikkan bo‘lib, "vositachilik" ma’nosini anglatadi. Ushbu taomilning rivojlanishi kadimgi Rimga borib takaladi.