logo

INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI

Загружено в:

06.03.2024

Скачано:

0

Размер:

37.875 KB
“INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI”
MUNDARIJA
T|r                      Nazorat ishining qismlari nomi       bet  
1 KIRISH…………………………………………     3
2 Asosiy qism:
2.1  I  BOB. INNOVATSION LOYIHALAR
1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha...…        5
1.2. Loyihalarning turlari ……………………….       9
2.2. II BOB INNOVATSION LOYIHALAR 
EKSPERTIZASI
2.1. Innovatsion ekspertizasi haqida tushunch……..  12
2.2. Innovatsion loyihalar ekspertizasi…………….   17
3.    XULOSA……………………………………  .   21
4.    FOYDALANGAN ADABIYOTLAR………..  . 22 Mavzu:  INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI
                                                KIRISH
 
      Milliy   iqtisodiyotda   tarkibiy   o‘zgarishlarni   amalga   oshirish   va
modernizatsiyalash,   korxonalarni   zamonaviy   texnika   bilan   qayta   jihozlash   hamda
raqobatga   bardoshli   maxsulotlarni   ishlab   chiqarish   maqsadida   mamlakatdagi
barcha   mavjud   sarmoyalar   safarbar   qilina   boshlandi,   shuningdek,   xorijiy
investitsiyalarni   keng   jalb   etish,   ayniqsa,   yetakchi   tarmoqlarda   chet   el   sarmoyasi
ishtirokini   kengaytirish   yo‘lga   qo‘yildi.   Shu   maqsadda   respublika   hukumati
tomonidan   mamlakat   iqtisodiyotiga   xorijiy   investitsiyalar   to‘g‘ridan-to‘g‘ri   kirib
kelishi uchun qulay investitsiya muhitini yaratishga qaratilgan investitsiya siyosati
o‘tkazilmoqda.  Biror  bir  hududga investitsiya  kiritishdan  avval, ushbu hududning
investitsiya muhitini o‘rganish, unga baho berish, investitsiya loyihasini o‘rganish,
investitsiya   loyihasini   puxta   tahlil   qilish   va   baholash,   loyihaga   ta‘sir   etuvchi
obyektiv   va   subyektiv   omillar   ta‘sirini   aniqlash,   ularni   baholash   hamda   salbiy
ta‘sir   etuvchi   omillarni   oldini   olish,   loyiha   samaradorligini   oshirish   bo‘yicha
chora-tadbirlar  haqida  aniq ma‘lumotlarga  ega  bo‘lish  lozim.  Ana  shu  maqsadda,
respublikamizda   investitsiya   loyihalari   ekspertizasi   bilan   shug‘ullanuvchi
mutasaddi   davlat   tashkilotlari   va   tijorat   banklarining   loyihaviy   moliyalashtirish
faoliyati   davr   talabiga   mos   holda   rivojlanib   kelmoqda   va   hozirgi   kunga   kelib,
nafaqat   bank   hodimlari,   balki   investitsiya   faoliyatining   barcha   ishtirokchilari
investitsiya   loyihalarini   moliyaviy-iqtisodiy   tahlil   qilish   usullari,   moliyalashtirish
manbalari,   investitsiya   risklarini   tahlil   qilish,   baholash   va   boshqarish   usullari
hamda   loyiha   samaradorligini   oshirish   bo‘yicha   ma‘lumotlarga   ega   bo‘lishlari
zamon   talabiga   aylanmoqda.   O‘zbekiston   iqtisodiyotini   yanada   yuksaltirish
bevosita   yangi   ishlab   chiqarish   quvvatlarini   yaratish,   ishlab   chiqarishni
modernizatsiya  qilish, faoliyat  ko‘rsatayotgan korxonalarni  rekonstruktsiya qilish,
texnik jihatdan qayta ta‘mirlash ishlarini jadal amalga oshirishga bog‘liq. Bunday sharoitda   investitsiya   loyihalarini   ekspertiza   qilish   dolzarb   masalalardan
hisoblanadi. Mazkur darslik doirasida foydalanuvchi
                                                              3
investitsiya   loyihalarini   ekspertiza   qilishning   iqtisodiy   mazmuni,   zarurati,
ahamiyati   hamda   me‘yoriy-huquqiy   asoslari,   investitsiya   loyihalarini   ekspertiza
qilishdagi axborotlar manbasi, investitsiya loyihalarining tijorat tahlili, investitsiya
loyihalarining   texnik   ekspertizasi,   investitsiya   loyihalarining   ijtimoiy   va   ekologik
ekspertizasi,   investitsiya   loyihalari   qatnashchilarining   institutsional   tahlili,
investitsiya   loyihalarining   moliyaviy   va   iqtisodiy   ekspertizasi,   investitsiya
loyihasini   amalga   oshirishda   inflyatsiya   ta‘sirini   baholash,   investitsiya   loyihasi
bo‘yicha   risklar   va   ularni   baholash,   investitsiya   loyihasi   bo‘yicha   garov
ta‘minotining   ekspertizasi,   investitsiya   loyihasini   tasdiqlash   jarayoni   yuzasidan
bilim,   malaka   va   ko‘nikmalar   hosil   qiladi.   ―Investitsiya   loyihalarini   ekspertiza
qilishning   iqtisodiy   mazmuni,   zarurati,   ahamiyati   hamda   me‘yoriy-huquqiy
asoslari   bobida   investitsiya   loyihalarini   ekspertiza   qilishning   iqtisodiy   mazmuni,‖
mohiyati   va   zarurligi,   investitsiya   loyihalarini   ekspertiza   qilishning   me‘yoriy-
huquqiy   asoslari   hamda   loyihalarni   tahlil   qilishning   asosiy   turlari   keng   bayon
etiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishdagi axborotlar manbasi  bobida	
‖
investitsiya   loyihalarini  ekspertiza   qilishda  asosiy  axborotlar   manbasi  va  loyihani
tijorat   banklari   tomonidan   ekspertiza   qilishda   qarz   oluvchilar   tomonidan   bankka
taqdim etiladigan hujjatlar, taqdim etilgan hujjatlarning haqqoniyligini tekshirishga
oid   ma‘lumotlar   yoritiladi.   ―Investitsiya   loyihalarining   tijorat   tahlili   bobida
‖
investitsiya   loyihalari   hayotiyligining   har   bir   bosqichida   tijorat   tahlilining
ahamiyati,   bozor   segmentatsiyasi,   turlari,   marketing   tadqiqotlari   to‘g‘risidagi
ma‘lumotlar  hamda     loyiha  bo‘yicha ishlab  chiqilishi  ko‘zda  tutilgan  maxsulotlar
bahosi   va   uning   tahlili   bayon   etiladi.   ―Investitsiya   loyihalarining   texnik
ekspertizasi   bobida   investitsiya   loyihalari   hayotiyligining   har   bir   bosqichida	
‖
texnik ekspertizaning ahamiyati va loyihada qo‘llaniladigan texnika-texnologiyani
injiniring   baholash   ko‘rib   chiqiladi   va   tender   orqali   texnika-texnologiyani   sotib
olish   masalalari   yoritiladi.   ―Investitsiya   loyihalarining   ijtimoiy   va   ekologik ekspertizasi  bobida investitsiya  loyihalarini ijtimoiy tahlil etishning ahamiyati  va‖
zarurligi   bilan   birga   loyihalarni   ekologik   baholash   tartibi   va   mezonlari   bayon
etiladi.
                                                              4
I  BOB. INNOVATSION LOYIHALAR
1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha
    Innovatsion loyiha   — yakuniy innovatsion faoliyatning texnik-iqtisodiy, huquqiy
va tashkiliy asoslarini o z ichiga olgan loyiha.	
ʻ
Innovatsion   mahsulotning   batafsil   tavsifi,   uning   hayotiyligini   asoslash,
investitsiyalarni   jalb   qilish   zaruriyati,   imkoniyati   va   shakllari,   ijro   muddatlari,
ijrochilar   to g risidagi   ma lumotlarni   o z   ichiga   oladigan,   uni   ilgari   surishning	
ʻ ʻ ʼ ʻ
tashkiliy-huquqiy  tomonlarini   hisobga   oladigan   hujjat   innovatsion   loyihani   ishlab
chiqishning natijasi bo lib xizmat qiladi.	
ʻ
Innovatsion   loyihani   amalga   oshirish   —   innovatsion   mahsulotni   yaratish   va
bozorga chiqarish jarayoni.
      Innovatsion   loyihaning   maqsadi   —   yangi   tizimlarni   yaratish   yoki
mavjudlarini   — texnik, texnologik, axborot, ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy tizimlarni
o zgartirish   va   resurslar   (ishlab   chiqarish,   moliyaviy,   inson)   xarajatlarining	
ʻ
pasayishi   natijasida   mahsulot,   xizmat   ko rsatish   sifati   va   yuqori   tijorat	
ʻ
samaradorligini tubdan yaxshilashga erishish .
      Innovatsion loyihani ishlab chiqish ikkita asosiy bosqichni o z ichiga oladi:	
ʻ
1. Investitsiya   oldi.   Innovatsion   g oyaning   hayotiyligini   qidirish   va   asoslash.	
ʻ
Ilmiy va marketing tadqiqotlar va texnik-iqtisodiy asoslarni ishlab chiqish.
2. Investitsiya. Pul tikish va loyihaning moddiy mujassamlashtirish.
   Innovatsion mahsulotlarni bozorga chiqarish, odatda, investitsiyalarni talab qilishi
tufayli,   pul   mablag larini   tikish   maqsadga   muvofiqligini   va   innovatsiyalardan	
ʻ
foyda   olish   imkoniyatini   asoslash   kerak.   Loyihaning   tadqiqot   qismining   muhim
vazifasi   —   bu   g oya   nafaqat   innovatsion   ekanligi,   balki   bozor   tomonidan   ham	
ʻ qabul   qilinishini   isbotlash.Innovatsion   loyihani   ishlab   chiqish   g oyani   izlashdanʻ
boshlanadi. Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash quyidagilar asosida amalga	
ʻ
oshirilishi mumkin:
                                                        5
 So nggi ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar asosida;	
ʻ
 Iste mol talabini tahlil qilish (marketing tadqiqotlari, iste molchilar so rovi).
ʼ ʼ ʻ
Innovatsion  loyiha uchun g oyalarni  izlash  ijodiy vazifa, ko pincha  bu maqsadlar	
ʻ ʻ
uchun TRIZdan foydalaniladi.
G oyaning hayotiyligi ko plab omillarga bog liq:	
ʻ ʻ ʻ
 Loyihaning noyobligi, raqobatchilar va shunga o xshash loyihalar mavjudligi;	
ʻ
 Ushbu loyiha bo yicha ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar mavjudligi;	
ʻ
 Iste molchi uchun innovatsion mahsulotdagi aniq manfaat (foyda) mavjudligi;	
ʼ
 Mahsulotga bo lgan ehtiyoj, iste molchi portreti, bozor hajmi mavjudligi;	
ʻ ʼ
 Loyihani amalga oshirish xarajatlari va tijorat ta sirining nisbati;	
ʼ
 Boshlang ich kapital yoki kredit/kredit olish imkoniyatining mavjudligi;	
ʻ
 Loyiha   ko lami,   ijro   va   o z-o zini   qoplash   muddatlari,   qo shimcha	
ʻ ʻ ʻ ʻ
investitsiyalarga bo lgan ehtiyoj;	
ʻ
 Marketing strategiyasi, mahsulotni pozitsiyalash variantlari;
 Loyiha ijrochilarining professionalligi va shaxsiy manfaati darajasi;
 Loyihaning   yuridik   jihatdan   himoyalanganligi   —   qonunchilikka   muvofiqligi,
sertifikatlar,   litsenziyalar   olish   zarurligi,   patentlar,   mualliflik   huquqi,   davlat
tomonidan yordam (subsidiyalar, imtiyozlar) olish imkoniyati mavjudligi.
Ushbu omillarni tahlil qilish natijasida investitsiya qilish bo yicha dastlabki  qaror	
ʻ
qabul   qilinadi.   Shundan   so ng   hujjatlarni   ishlab   chiqish	
ʻ   —   ilmiy   tadqiqotlar   va
texnik-iqtisodiy asoslash, ularni muvofiqlashtirish va tasdiqlash boshlanadi. Innovatsion   loyiha   va   investitsiyalashni   amalga   oshirishning   maqsadga
muvofiqligi   to g risida   qaror   qabul   qilish   birinchi   bosqichning   mantiqiy   yakuniʻ ʻ
hisoblanadi.
Investitsiya   bosqichi . Ikkinchi   bosqich   —   innovatsion   loyihani   amalga   oshirish,
moddiy   jihatdan   amalga   oshirish.   Ko rsatkichlar   monitoringi,   nizolarni   hal   qilish	
ʻ
va loyihani to g rilash.	
ʻ ʻ
                                           6
        I nnovatsiya   –   bu   bozor   talabidan   kelib   chiqqan   holda   jarayonlar   va
mahsulotlarning   sifatli   o‘sish   samaradorligini   ta’minlash   uchun   joriy   etilgan
yangilikdir.   Inson   intellektual   faoliyati,   uning   fantaziyasi,   ijodiy   jarayoni,
kashfiyotlari,   ixtirolari   va   ratsionalizatorligining   yakuniy   natijasi
hisoblanadi.Yangi   iste’molchilik   xususiyatlari   yoki   ishlab   chiqarish   tizimlarining
samaradorligini   sifatli   oshirish   orqali   bozorga   mahsulot   (tovarlar   va   xizmatlar)ni
yetkazib berish – innovatsiyaga misol bo‘la oladi. Innovatsiya   – foydalanish uchun
kiritilgan yangi yoki sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot (tovar, xizmat) yoki
jarayon, sotuvlarning yangicha uslubi yoki ish amaliyotidagi, ish o‘rinlarini tashkil
etishdagi va tashqi aloqalarni o‘rnatishdagi yangi tashkiliy uslub hisoblanadi.
“Innovatsiya”   atamasi   lotincha   “novatio”   so‘zidan   olingan
bo‘lib,   “yangilanish”   (yoki   “o‘zgarish ” ),   “ in”qo‘shimchasi   esa
lotinchadan   “Y o‘nalishida ”   deb   tarjima   qilinadi,   agar   buni
yaxlit   “ Innovatio ”   ko‘rinishida   tarjima   qilsak   –   “ o‘zgarishlar   yo‘nalishida ”   deb
izohlanadi.   Innovation   tushunchasi   birinchi   bo‘lib   XIX-asrning   ilmiy
tadqiqotlarida paydo bo‘ldi.
“Innovatsiya”   tushunchasi   o‘zining   yangi   hayotini   “innovatsion
kombinatsiyalar”ni   tahlil   qilish,   iqtisodiy   tizimlarning   rivojlanishidagi
o‘zgarishlar   natijasida   XX-asrning   boshida   avstriyalik   va   amerikalik
iqtisodchi   Y.   Shumpeter ning   ilmiy   ishlarida   boshlagan.   Shumpeter   1900-
yillarda   iqtisodda   ushbu   terminni   ilmiy   qo‘llashga   kiritgan   dastlabki   olimlardan edi.Innovatsiyaga   har   qanday   turdagi   yangilik   sifatida   emas,   balki   mavjud
tizimning   samaradorligini   jiddiy   ravishda   oshiradigan   omil   sifatida   qarashimiz
lozim.   Keng   tarqalgan   yanglish   fikrlashlarga   qaramasdan   innovatsiyalar
kashfiyotlardan   farq   qiladi. Innovatsiyalarning   ilmiy   kashfiyotlar   va   ixtirolardan
farqi . Ilm-fan   –   bu   ma’lum   mablag‘larni   bilimlar   va   g‘oyalarga   aylantirish.
   Innovatsiyalar   – bu bilimlar va g‘oyalarni mablag‘larga aylantirishdir.
                                                            7 
      Mazkur   standartlarga   kо‘ra   innovatsiyalarning   quyidagi   turlari   mavjud:
mahsulotli   innovatsiyalar,   ular   yangi   yoki   takomillashtirilgan   mahsulotlarni
yaratishni   va   rо’yobga   chiqarishni   kо‘zda   tutadi;   jarayonli   innovatsiyalar,   ular
yangi   yoki   takomillashtirilgan   texnologik   jarayonlarni   yaratishni   kо‘zda   tutadi;
prinsip   jihatidan   yangi   texnikani   yaratishga   qaratilgan   bazisli   innovatsiyalar;
mavjud   mahsulot   va   texnologiyalarni   yaxshilashga   qaratilgan   innovatsiyalar.
Innovatsion   loyihalar   quyidagi   ish   turlarini   о‘z   ichiga   oladi,   litsenziyalarni
о‘zlashtirish,   ishlab   chiqarishni   texnik   jihatdan   tayyorlash,   mahsulotlarni
chiqarishga   qaratilgan   yangi   yoki   takomillashtirilgan   texnologik   jarayonni
yaratish,ilmiy   ishlanmalar   va   texnologiyalarni   tо‘la   qonli   ishlab   chiqarish
darajasiga   olib   borish,   tajribaviy   namunalarni   yaratish,   mahsulotlarni
standartlashtirish   va   sertifikatlashtirish   va   h.k.lar,   patent-axborot   va   marketing
tadqiqotlarini о‘tkazish, IMO obyektlarini huquqiy himoyalash va tijoriy rо‘yobga
chiqarish.     Innovatsion faoliyat deyilganida olimlar, muxandislar, patentshunoslar,
menedjerlar,   iqtisodchilar,   moliyachilarning   IMO   tijoratini   rо‘yobga   chiqarishga
qaratilgan   bilimlari   va   kuch-g‘ayratlarini   birlashtiruvchi   jarayon   tushuniladi.
Bunday faoliyatning oxirgi natijasi innovatsiya - yangilik bо‘ladi. Boshqacha qilib
aytganda,   innovatsiya   fundamental   va   tadbiqiy   ilmiy   tadqiqotlarni   real   ishlab
chiqarish   va   bozor   bilan   bog‘laydi   Innovatsiyalarning   tizimli   tasnifi
metodologiyasi 1992 yili Oslo shahrida qabul qilingan va “Oslo qо‘llanmasi” deb
nom   olgan   tavsiyalarga   kо‘ra   qabul   qilingan   .Xalqaro   standartlarga   asoslanadi.
Innovatsion   loyiha   deb   berilgan   vaqt   davomida   yangi   yoki   takomillashtirilgan mahsulot   turlarini   yoki   texnologik   jarayonlarni   ishlab   chiqishni   yaratish   va   joriy
etish   (keng   qо‘llash)   ga   qaratilgan   о‘zaro   bog‘liq   muayyan   tadbirlar   majmuiga
aytiladi.   Korxonalarga   innovatsion   loyihalarni   mustaqil   ravishda   rо‘yobga
chiqarish qiyin bо‘ladi, shu sababdan sanoati rivojlangan industrial mamlakatlarda
kichik   va   о‘rta   innovatsion   firmalardan   tarkib   topgan   “innovatsion   infratuzilma”
lardan   foydalaniladi.   Bu   firmalar   ilmiy   tadqiqot   institutlari   va   ishlab   chiqarish
о‘rtasida   vositachilar   sifatida   xizmat   qiladilar   va   turli-tuman   innovatsion
loyihalarni amalga oshiradilar .  Innovatsion loyihalarning o’ziga xos jihatlari 
                                                        8
1.2. Loyihalarning turlari .
      Har bir innovatsion loyihada quyidagi asosiy bo limlar bo lishi kerak:ʻ ʻ
 Innovatsion   loyihaning   mohiyati,   uning   biznes   jozibadorligini
umumlashtiruvchi shaklda asoslash;
 Innovatsion   loyihani   amalga   oshiruvchi   korxona.   Faoliyati,   huquqiy   maqomi,
imkoniyatlari haqida to liq ma lumot;	
ʻ ʼ
 Mahsulot, uning xususiyatlari;
 Mahsulotni sotish bozorlarini tahlil qilish, raqobat;
 Innovatsion mahsulotning marketing strategiyasi;
 Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish;
 Boshqaruvni tashkil qilish;
 Xatarlar va ularning sug urtasi;
ʻ
 Moliyalashtirish strategiyasi.
      Innovatsion   loyihalar   qo llanish   sohasiga   ko ra   quyidagicha   tasniflanishi	
ʻ ʻ
mumkin:
 Tadqiqot;
 Ilmiy-texnik;
 Tashkiliy. Qaror darajasiga ko ra innovatsion loyihalar quyidagilarga bo linadi:ʻ ʻ
 Federal;
 Hududiy;
 Korxona, tashkilot darajasida qabul qilinadigan.
Innovatsiya turiga ko ra quyidagilarga bo linadi:
ʻ ʻ
 Yangi mahsulot;
 Yangi xizmat;
 Yangi ishlab chiqarish usuli;   
                                                       9
 Yangi boshqaruv usuli;
 Yangi bozor;
 Yangi xomashyo manbai.
Mavjud tizimlarga nisbatan
 Mavjud   yoki   mutlaqo   yangi   bozorlarni   egallash   maqsadida   mavjud
modellardan   voz   kechishni   nazarda   tutadigan   mutlaqo   yangi   tizimni   taklif
qiluvchi qo poruvchi innovatsion loyihalar;	
ʻ
 Maqsadi  mavjud tizimlarni  takomillashtirish, ularning sifatini  oshirish bo lgan	
ʻ
qo llab-quvvatlovchi innovatsion loyihalar.	
ʻ
Innovatsion   loyihalar,   shuningdek,   tugallanganlik   darajasiga   ko ra   yakuniy   va	
ʻ
oraliq, ijro muddatiga ko ra uzoq muddatli, o rta muddatli, qisqa muddatli bo ladi.	
ʻ ʻ ʻ
        Loyihani   tugatish   (sotish)   varianti   qiymatga   ega,   chunki   qutqarish   qiymati
loyiha narxining pastki chegarasi bo'lib xizmat qiladi. To'xtatilishi mumkin bo'lgan
loyihaning   narxi   xuddi   o'sha   loyihaning   narxiga   qaraganda   ancha   qimmatga
tushadi,   ammo   bu   imkoniyatga   imkon   bermaydi.   Bu   holda   tanlov   narxi   -
innovatsion   loyihaning   qiymati.   Variantni   amalga   oshirish   narxi   -   investitsiya
loyihasini   amalga   oshirish   qiymati   (innovatsion   loyiha   bilan   bog'liq   holda
mahsulot   ishlab   chiqarishga   sarflanadigan   xarajatlar).   Asosiy   aktiv   -   investitsiya loyihasidan taxminiy daromad keltiradigan tovarlar (ishlar, xizmatlar), realizatsiya
(ko'rsatish, bajarish). Variantni amalga oshirish sanasi - sana, bunga yana loyihani
kutilayotgan   daromad   bilan   amalga   oshirish   mumkin.   Innovatsion   loyihalar
innovatsion   siklning   barcha   bosqichlarida   yuqori   noaniqlik   bilan   tavsiflanadi:
g'oyaning   asosiy   bosqichida,   loyihani   tanlashda,   shuningdek   innovatsiyalarni
amalga   oshirishda.   Maqolada   ilmiy-innovatsion   loyihalarni   innovatsiya   va
raqobatbardoshlik  nuqtai   nazaridan baholashning   uslubi  va  grafik  modelini  ko'rib
chiqish masalalari muhokama qilinadi. Maxsus ma'noda innovatsion munosabatlar
raqobatdoshlik   samarasidir,   bu   esa   bizning   innovatsiya   funktsiyasi   -   K   \u003d   F
(i).
                                                          10  
     Ushbu ko'rsatkichlar mezonlari tahlil qilinadi, shunda investitsiya investitsiyalari
uchun innovatsion loyihaning jozibadorligi aniqlandi. Eng muntazamik vositalarini
rasmiylashtirish   uchun   eng   muntazam   apparat   -   bu   mutaxassislar   to'g'risidagi
bilimlarga   asoslangan   mantiqiy   va   matematik-statistik   protseduralar   majmui
bo'lgan   ekspert   baholash.   Olingan  o'rtacha   hisob-kitoblar   va   vazn   koeffitsientlari,
innovatsiyalarning   grafik   modelida   innovatsion   loyihalarni   joylashtirish   va
innovatsion   loyihalar   raqobatbardoshligi.   Shunday   qilib,   o'rganilayotgan   usul
loyihaning   innovatsiyalari   va   raqobatbardoshligi   nuqtai   nazaridan   ustuvorlikni
belgilay di.   Innovatsion   loyihalar   ishlab   chiqish   bosqichlarida   mavjud   va   yana   bu
loyihalarni   har   kuni   noaniqlik   yuqori   darajasiga   ega.   A   juda   muhim   nuqta   ishlab
chiqarish   innovatsiyalarni   joriy   etish,   bu   innovatsiyalarni   bozor   qabul   bo'ladi.
Ko'pchilik   innovatsion   loyihalar   muvaffaqiyat   umid   oziqlantirish,   rivojlanish
natijalari erta bosqichida ko'rsatadi, lekin keyin yopilishidan texnik va texnologik
sharoitlarni   ba'zi.   Innovatsion   rivojlanish   vazifalar   va   maqsadlar   turli   tomonidan
belgilanadi.   innovatsion   loyihalar,   turli   darajalari,   mavzu-mazmuni,   ularni   hal
qilish   tuzilishini,   tabiatini   maqsadlari   va   amalga   oshirish   davrida,   shuningdek,
innovatsiya   turini.   amalga   oshirish   ,   innovatsion   faoliyat   mijozlar   va   investorlar,
dizaynerlar   va   yetkazib   beruvchilar,   rassomlar,   ilmiy   va   texnik   mutaxassislar, menejerlar   va   loyiha   jamoasi:   bir   necha   partiyalar   o'z   ichiga   oladi.   innovatsion
loyihalarni   ishlab   chiqish   va   innovatsion   loyihani   amalga   oshirish:   nazorat
aylanishiga   ikki   bosqichda   tomonidan   taqdim   etiladi.   innovatsion   loyihalarni
boshqarish o'ynadi ishlarning barcha turlari zanjirining bir alohida roli. boshqaruv
ostida   qabul   qilingan   va   amalga   oshirilayotgan   jarayoni   hisoblanadi   boshqaruv
qarorlarini tashkiliy tuzilishi, rejalashtirish va innovatsion g'oyalar amalga oshirish
asosida   innovatsion   chora-tadbirlar   amalga   oshirilishi   ustidan   nazoratni   aniqlash
maqsadida   bilan   bog'liq.   innovatsion   loyihalarni   maqsadi   foyda   qilishdir.   Lekin,
ishlab chiqarish loyihalarida final amalga oshirish uchun tashkil asarlar butun tsikl
rivojlantirish   puxta   tayyorlangan   biznes-reja   jalb   qilish   uchun   zarur
investitsiyalarni,   talab.   investor   o'z   vositalari,   uning   uchun   muhim   va   istiqbolli
g'oyalarni xavfini ishi
                                                         11
II BOB INNOVATSION LOYIHALAR
EKSPERTIZASI
2.1. Innovatsion ekspertizasi haqida tushunch
    Innovatsion   faoliyat,   ayniqsa,   bugungi   keskin   raqobat   sharoitida   iqtisodiy,
texnologik, ilmiy va boshqa tuzilmalarni muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun zarur
omil   hisoblanadi.   Bu   turli   sohalarda   ishlab   chiqarish,   boshqaruv   va   xizmat
ko'rsatish   aspektlariga   taalluqlidir.   Keng   ma'noda   innovatsion   rivojlanish   -
modernizatsiyaning   maqsadli   ob'ektining   individual   ko'rsatkichlari   va
xususiyatlarini   yaxshilaydigan   vosita,   lekin   u   asosiy   faoliyatning   turli   ijobiy
ta'sirini   olish   uchun   tizimli   transformatsiyada   ham   qo'llanilishi   mumkin.
Insoniyatning   butun   tarixi   yangi   texnologiyalarning   kashf   etilishi   va   rivojlanishi
bilan   uzviy   bog'liq   bo'lib,   buning   natijasida   ilmiy-texnika   taraqqiyoti   to'xtab
qolmadi   va   bugungi   kunda   misli   ko'rilmagan   yuqori   darajada.   Bundan   tashqari,
bugungi kundainnovatsiyalar jamiyatning iqtisodiy va iqtisodiy faoliyatiga tubdan
ta'sir   qiladi.   Va   bu   ta'sirning   tabiatini   shakllantirishda   innovatsion   rivojlanish
asosiy   rol   o'ynaydi.   Bu   texnologiya,   mehnatni   tashkil   etish,   menejment   sohasida yoki   texnologik   rivojlanish   joyida   sodir   bo'lishi   mumkin   bo'lgan   shartli   yangilik.
Yangi   kashfiyotlar   uchun   asos   ilmiy   bilimlar   va   to‘plangan   tajriba   yutuqlari
uyg‘unligidir,   biroq   innovatsiyalarda   yangi   mahsulotlarni   joriy   etish   ortib
borayotgan o‘rinni egallaydi.
     Shu bilan birga, innovatsiyalarni faqat bir yo’nalishda faoliyat yurituvchi ilmiy-
texnikaviy   vosita   sifatida   ko’rib   bo’lmaydi.   Shuningdek,   biz   iqtisodiyot   va
umuman   tijorat   tuzilmalarining   ilmiy   tadqiqotlar   sifatiga,   yangi   ishlanmalarning
paydo bo'lishi  va tarqalishiga teskari ta'siri tamoyilini his qilamiz. Moddiy-texnik
omillardan   qat'i   nazar,   yangi   g'oyalar   yaratiladigan   ijodiy   salohiyatni   istisno   eta
olmaymiz.   Shunday   qilib,   innovatsion   rivojlanish   uchun   infratuzilma   tushunchasi
paydo bo'ladi - bu printsipial jihatdan ilmiy-texnika taraqqiyoti uchun qulay shart-
sharoitlarni   yaratadigan   omillar   va   tizimlarning   butun   majmuasidir.   Ushbu
infratuzilmaning asosiy elementlari quyidagilardan iborat
                                                12
    Ilmiy hamjamiyatda innovatsiyaning mohiyatini ko'rib chiqishda ushbu atamani
turli   nuqtai   nazardan   ochib   beradigan   bir   qator   tushunchalar   ajralib   turadi.
Asosiylariga quyidagilar kiradi:
 Innovatsion   faoliyat.   U   ma'lum   ishlab   chiqarish   va   tijorat   tizimi   doirasida
sotiladigan   takomillashtirilgan   yoki   yangi   mahsulotni   (texnologik   jarayon)
yaratishi kerak.
 Innovatsion   jarayon.   Texnologik   nuqtai   nazardan,   eski   yoki   eskirgan
yechimlarni   yangi   tarkibga   ega   yangi   shakllarga   aylantirish,   natijada
samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
 Innovatsiya   siyosati.   Odatda   mamlakat   ichidagi   hokimiyat   tomonidan
siyosiy   darajada   olib   boriladigan   rivojlanish   strategiyasiga   nisbatan
qo'llaniladi.   tor   ma'noda   ijtimoiy-iqtisodiy   sohadagi   korxonalarning
innovatsion rivojlanishining yo'nalishi va xarakterini belgilaydi.  Innovatsion   faoliyat.   Ishlab   chiqarishning   innovatsion   modelga   o‘tish
tezligini   ko‘rsatadi,   bu   jarayonga   tayyorlik   darajasini   va   o‘zgarish   istagini
aks ettiradi.
 Innovatsion   qabul   qilish   qobiliyati.   Ob'ektning   dastlabki
qobiliyatiinnovatsion yechimlarni o zlashtiring.ʻ
       Innovatsiyalar  turli  xil  o'ziga xosliklari  va amalga  oshirish shartlari  bilan turli
muhitlarda   qo'llanilishi   mumkin,   bu   tasniflash   xususiyatlarining   xilma-xilligini
belgilaydi. Bunday bo'linishning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi:
 Qo llash sohalari. Yangi ishlanmalar boshqaruv, tashkiliy va ishlab chiqarish	
ʻ
jarayonlari,   ekologiya,   logistika   tizimlari   va   hokazolarda   o‘z   o‘rnini
topmoqda.Sabablar. Ilmiy-texnika taraqqiyoti, qoida tariqasida, jamiyatning
muayyan   talablari   bilan   belgilanadi.   Ilmiy-innovatsion   rivojlanishning
hozirgi bosqichida yangi g‘oyalar va yechimlarga bo‘lgan  
                                                                     13
  ehtiyojni belgilovchi strategik va reaktiv omillar aniqlanmoqda
 Strategik   innovatsiyalar   proaktiv   bo'lib,   kelajakni   hisobga   olgan   holda
raqobatdosh   ustunliklarni   ta'minlashga   qaratilgan.   Reaktiv   omillar,   o'z
navbatida, allaqachon mavjud so'rovlarga javob bilan belgilanadi.
 Ta'sir   yo'nalishi.   Shunga   qaramay,   qo'llash   doirasiga   qarab,
innovatsiyalarning   ta'sir   qilish   mexanizmi   farq   qilishi   mumkin.   Shunday
qilib, innovatsiyalar korxonalarni kengaytirishga, texnologiyalarni joriy etish
va   modernizatsiya   qilishni   yaxshilashga,   ayrim   jarayonlarni
optimallashtirishga va hokazolarga yordam berishi mumkin.
 Innovatsiyalarni   joriy   etish   shartlari.   Bunday   holda,   modernizatsiyaning
qo'llab-quvvatlovchi   va   buzuvchi   omillari   ajralib   turadi.   Qo'llab-
quvvatlovchi   innovatsion   rivojlanish   -   bu   raqobatbardoshligini   oshirish
uchun   ishlab   chiqarishni   rag'batlantirishga   qaratilgan   jarayon.asosiy   yoki rejalashtirilgan   vazifalarni   bajarish.   Ikkinchi   holda,   biz   printsipial   jihatdan
yangi   sifat   darajasiga   o'tish   haqida,   masalan,   yangi   bozorlarni   egallash
haqida bormoqda.
  Maqsadli ta'sir jarayoniga joylashtiring. Innovatsiyalardan u yoki bu ko‘rsatkichni
yaxshilashning   asosiy   vositasi   sifatida   ham,   ob’ekt   samaradorligini   oshirishning
qo‘shimcha   vositasi   sifatida   ham   foydalanish   mumkin.   Innovatsiyalarni   samarali
qo llash,   ularning   vazifalari   va   maqsadli   ob yekt   amalga   oshiradigan   missiyasiniʻ ʼ
aniq   tushunmasdan   turib   mumkin   emas.   Dastlab,   tashqi   muhitning   beqarorlik
omillarini   hisobga   olgan   holda   innovatsiyalardan   foydalanish   usullarini   ishlab
chiqish,   joriy   etish   va   tashkil   etish   bo‘yicha   asosiy   maqsadlar   qo‘yiladi.
Innovatsion   rivojlanishni   boshqarish   taktikasi   ham   muhim   rol   o'ynaydi,   bu   esa
qo'yilgan   strategik   vazifalarni   ishlab   chiqish   va   amalga   oshirishning   uzluksiz
jarayoni   sifatida   tushuniladi.   Ushbu   taktikaning   ta'rifi   mavjud   muammolarni   va
ma'lum   sharoitlarda   rivojlanish   modelini   yaratishga   imkon   beruvchi   ekspert
fikrlarini   hisobga   olishga   asoslangan.O z-o zidan   innovatsiyalarni   qo llash	
ʻ ʻ ʻ
strategiyasi maqsadli ob yektni yoki uning individual xususiyatlarini joriy holatdan	
ʼ
foydaliroq   holatga   o tkazish   imkonini   beruvchi   maqsad   va   vazifalar   to plami	
ʻ ʻ
sifatida tuzilgan.                                                14
          Xususiyatlarni   boshqaruv   tuzilmasi,   texnologik   ta'minot,   moliyaviy-iqtisodiy
modelning xususiyatlari va boshqalar tushunilishi mumkin. Innovatsion rivojlanish
strategiyasining   muhim   tarkibiy   qismi   ishlab   chiqilgan   loyihani   amalga   oshirish
qoidalaridir.   Ham   qoidalar,   hamstrategik   rivojlanish   tamoyillari   pirovard   natijada
innovatsiyalarni   rag'batlantirish   xarakterini   belgilaydi.   Misol   uchun,   bunday
rivojlanishga   mos   keladigan   korxona   bozorni   passiv   ravishda   kuzatishi   yoki   har
ikki holatda ham o'xshash innovatsion vositalardan foydalangan holda yangi bozor
hududlarini   agressiv   egallash   siyosatini   qo'llashi   mumkin.   Ma'lum   bir   texnologik
mahsulotni   innovatsion  jarayonning  to'liq huquqli   hosilasi  deb  hisoblash  mumkin
emas,   chunki   shartli   innovatsiya   paydo   bo'lgandan   keyin   uni   integratsiya   qilish
uchun   juda   ko'p   resurslar   talab   qilinadi.   Shu   sababli,   yuqori   texnologiyali mahsulotlarni ishlab chiquvchi ko'plab kompaniyalar yanada jozibali takliflar bilan
raqobatlasha   olmaydi.   Misol   uchun,   Dell   uzoq   vaqt   davomida   raqobatda   g'olib
bo'lib   kelmoqda   innovatsion   infratuzilmalardan   foydalanishning   ikkilamchi
omillari,   jumladan   samarali   logistika,   sotishning   yangi   usullari,   yuqori   sifatli
xizmatlarni qo'llab-quvvatlash tizimi va boshqalar. yangi echimlarni ishlab chiqish
to'liq   innovatsion   tsiklni   tashkil   qiladi.   U   asosan   raqobatchilarning   faolligini   aks
ettiruvchi   bozor   prognozlari   asosida   hisoblanadi.   Innovatsion   texnologiyalarni
rivojlantirish sohasida loyihani amalga oshirishning dastlabki bosqichida ko'pincha
qo'shimcha   ilmiy   tadqiqotlar   talab   etiladi.   Faqatgina   tayyor   eksperimental   dizayn
tahlili   asosida   ma'lum   bir   davr   ichida   keyingi   rivojlanish   strategiyasini   tanlash
to'g'risida   qaror   qabul   qilish   mumkin   Mahsulot   yaratish   jarayoniinnovatsion
faoliyat deyarli har doim ko'p bosqichli va bosqichli. Tsiklning har bir bosqichida
mahsulot   bilan   ma'lum   manipulyatsiyalar   amalga   oshiriladi,   bu   uning
xususiyatlarini,   shu   jumladan  amaliy   ish   sharoitida   baholash   imkonini   beradi.  Va
bu   to'g'ridan-to'g'ri   mahsulotni   ishlab   chiqish   davrini   hisobga   olmaydi.   Shunday
qilib,   innovatsion   rivojlanish   tizimining   odatiy   tsikli   quyidagi   bosqichlarni   o'z
ichiga olishi mumkin:
 Tadqiqot faoliyati. Ma lumotlar mahsulotni qo llash muhiti,ʼ ʻ
                                                    15  
foydalanish shartlari va unumdorlik talablari bo yicha to planadi.	
ʻ ʻ
 Bevosita ishlab chiqish.
 Mahsulotni kichik seriyada ishlab chiqarish.
 Ommaviy ishlab chiqarishga o tish.	
ʻ
       Har bir bosqichda kichik tsikl ham amalga oshiriladi, asosan sinov xarakteriga
ega.   Bu   "rejalash-bajarish"   tushunchasi   bilan   ifodalanishi   mumkin.   Kichik
tsiklning   natijalariga   qarab,   har   bir   bosqichda   mahsulotni   sozlash   yoki   keyingi
harakatlanish   amalga   oshiriladi.   Sinov   jarayonida   joriy   bosqichda   olingan   natija loyiha   maqsadi   talablariga   muvofiqligi   tekshiriladi.   Agar   u   ko'rsatmalarga   mos
kelmasa,   qayta   ko'rib   chiqish   davom   etmoqda.   Aytgancha,   strategik
rejalashtirishdagi   ko'plab   zamonaviy   loyihalar   dastlab   dastlabki   rejadan   chetga
chiqish   imkoniyatini,   shuningdek,   individual   talablarning   o'zgarishini   hisobga
olgan holda  ishlab  chiqiladi. Bu  bozordagi   dinamik raqobat  muhiti   va texnologik
rivojlanishning   doimiy   o'zgaruvchan   sharoitlari   bilan   bog'liq.   Innovatsiyaning
ma'nosi ularni qo'llash tamoyillari va xususiyatlariga qarab har xil bo'lishi mumkin.
Xususan,   ular   ta'kidlashadiradikal,   modifikatsiya   qiluvchi   va   kombinatsion
innovatsiyalar. Ushbu toifalarning xususiyatlari alohida ko'rib chiqilishi kerak:
 Radikal.   Ular   yuqori   xarajatlar,   agressiv   amalga   oshirish   siyosati,   ko'plab
xavf   va   tahdidlar   bilan   ajralib   turadi.   Natijada,   ular   yuqori   darajadagi
yangilikka ega mahsulotni olishni kutishlari mumkin, bu esa raqobatda mos
keladigan ijobiy samara beradi.
 O zgartirish.   Rivojlanishning   ehtiyotkorlik   bilan   hisoblangan   va   birozʻ
sug'urtalangan modeli bo'lib, u past darajadagi xavf, mudofaa strategiyasi va
yuqori   prognozlilik   darajasi   bilan   tavsiflanadi.   Innovatsion   faoliyatning
o'zgaruvchan   rivojlanishi   unumdorlikning   muvozanatli   o'sishini   va
mahsulotning yaxshilanishini ozgina kuch va investitsiyalar     
                                                  16                                                      
2.2. Innovatsion loyihalar ekspertizasi  
         Innovatsion loyihalarning ekpertizasi – quyidagilarni majmuaviy tekshirish va
nazorat   qilish   tadbirlaridir:
a)   loyiha   tarkibiga   va   innovatsion   menejment   tarkibiga   kiruvchi   me’yoriy   –
uslubiy,   loyiha   –   konstruktorlik   va   boshqa   hujjatlar   tizimining   sifati;   b)   loyiha
rahbari va uning jamoasining kasbiy mahorati; v) innovatsion tashkilotning ilmiy-
texnik   va       ishlab   chiqarish   salohiyati,   raqobatbardoshligi;   g)   bajarilgan   hisob   –
kitoblarning   ishonchligi,   xatarning   darajasi   va   loyihaning   samaradorligi;   d)
loyihani   ishlab   chiqish   va   amalga   oshirish   mexanizmining   sifatlari,   qo’yilgan maqsadlarga   erishish   imkoniyatlarini.
      Qo’yilgan   vazifalar   davrasi   bo’yicha   innovatsion   loyihalar   ekspertizasini
sertifikatsiyalash bilan taqqoslash mumkin. Yirik ekologik, axborot, insonparvarlik
muammolariini   hal   qilishga   qaratilgan,   xalqaro   yoki   milliy   ahamiyatga   ega
qimmatbaho   innovatsion   loyihalar   bo’yicha   ekspertiza   emas,   balki
sertifikatsiyalashni   o’tkazish   to’g’ri   deb   hisoblaymiz.   Ekspertizada
tekshiriladiganlarning hajmi va guruhligi bosh buyurtmachi tomonidan innovatsion
loyihaning   turi   va   xususiyatlariga   ko’ra   belgilanadi.
Iqtisodiy   hamkorlik   va   taraqqiyot   tashkilot   (IQTT)ning   tavsiyalariga   muvofiq
innovatsion   loyihalarning   ekpertizasini   quyidagi   tamoyillar   asosida   o’tkazish
kerak:
1.   Ekspertiza   natijalari,   mutaxassislarni   tanlash   bo’yicha   munozarali
vaziyatlarda   hakamlik   rolini   bajaruvchi ,   uni   o’tkazuvchi   tadqiqotlarning   mustaqil
guruhini   mavjudligi;
2.   Tadqiqotlar   sohasidagi   faoliyatda   qo’shimcha   qiymatini   hisoblashda   yangilik
kiritishlar   ishlab   chiqarishning   sifatida   ko’rib   chiqiladi;
3. Nazarda tutilayotgan samaradorlikni belgilash imkoniyat va nazorat qilish uchun
vaqtga   ega   bo’lish   uchun   o’rta   muddatli   istiqbolda   xarajatlarni   oldindan
bashoratlash   va   rejalashtirishni   o’tkazish;
4.   Nazorat   qilish   usullari   davlat   darajasidagi   ilmiy-texnik   siyosatga   rahbarlik
qilishni   rivojlantirish   istiqbollari   bilan   bog’langan   bo’lishi   kerak.
                                                           17
             Loyihalarni  ekspertiza  qilishda  tadqiqotlar  va ishlamalar  natijalarini  sotsial,
iqtisodiy   va   ekologik   muhitga   bo’lajak   ta’sirini   hisobga   olish   zarur.   Ekspertiza
nafaqat   loyihalarni   miqdoriy,   balki   sifatiy   baholashga   ham   ega.   Qarorlar   qabul
qilishga   ekspert   guruhining   har   bir   a’zosi   tomonidan   berilgan   baholar   hisobga
olinadi.   Ekspertlar   ishlab   chiqarilayotgan   loyihaga   tegishli   bo’lgan   har   qanday
axborotlarni   talab   qilishlari   mumkin.   Har   qanday   ekspert   guruhiga   ekspertiza
buyurtmachisining   yuqori   malakali   vakili   kiritilishi   mumkin.
IHTT   tomonidan   tavsiya   qilingan   innovatsion   loyihalar   ekspertizasining   sanab o’tilgan   tamoyillarini   quyidagilar   bilan   to’ldirish   zarur   deb   hisoblaymiz:
1.   Ekspert   guruhi   ushbu   sohada   shartnoma   asosida   ishlovchi   ettitadan   kam
bo’lmagan   mutaxassislardan   tashkil   topishi   kerak;
2.   Ekspert   guruhining   ishi   mustaqillik,   ob’ektivlik,   kasb   mahorati,   butlik,
tizimlilik,   ishning   yakuniy   natijalaridan   manfaatdorlik   tamoyillarida   tashkil
qilinishi   kerak;
3. Ekspert guruhining asosiy vazifasi ob’ektni loyihalashtirilayotganda innovatsion
tashkilot   tomonidan   innovatsion   menejmentning   ilmiy   yondashishlari,   tamoyillari
va   usullariga   rioya   qilinishini   tekshirishdan   iborat   bo’lishi   kerak.
Innovatsion   menejment   va   har   qanday   tuzilmona   faoliyat   yuritishi   bo’yicha
me’yoriy – uslubiy hujjatlarning yuqori sifatini ta’minlash innovatsion loyihaning
yuqori sifatiga, ekspert guruhi ishining tashkiliyligi va natijaviyligiga erishishning
muhim   sharti   bo’ladi.
Hujjatlarni   quyidagi   asosiy   a’lomatlar   bo’yicha   tasniflash   mumkin:
a)   me’yoriy   –   uslubiy   ta’minlash   ierarxiyasining   darajasi   xalqaro   hamjamiyat ,
mamlakat,   mintaqa,   shahar,   qishloq,   firmadir.
b)   hujjatning   huquqiy   statusi   –   ijro   qilinishi   majburiylar   (qonunlar,   standartlar,
farmonlar, qarorlar, qoidalar, dasturlar, rejalar, rasmiy buyruqlar) va tavsiyaviylar
(qo’llanmalar,   uslubiyotlar,   yqriqnomalar   va   h.k.);
v) hujjatning mazmuni – texnik (investitsion loyihalar, konstruktorlik – texnologik
hujjatlar,   uslubiyotlar   va   h.k),   iqtisodiy   (texnik-iqtisodiy   asoslash,
moliyaviy,   buxgalteriya , soliq hujjatlari, biznes-rejalar va h.k ), tashkiliy (tashkiliy
loyihalar,   tashkiliy   tuzilma   ustavi,   bayonnomalar,   yo’riqnomalar   va   h.k).
          Firma   hujjatlarining   majburiy   atributlari   (alomatlari)   –   hujjatning   maqsadi,
ishlab   chiqish   uchun   asos,   ushbu   maqsad   (vazifa,   xizmat   menejment   tizimining
tizimchalari)ning o’rni, maqsad (vazifani hal qilishda rioya qilinishi zarur bo’lgan
ilmiy yondashishlar va tamoyillarga ishoralar) axborotning iste’molchilari, ulardan
foydalanish me’yorlari va qoidalari, ijrochilarning ehtimol bo’lgan doirasi, ishning
sifati, resurslarni tejash, mudddatlarga nisbatan talablar, jazolar, axborot manbalari.
Uslubiy   hujjatlarda   bu   ma’lumotlardan   tashqari   aniq   uslublar   berilishi   kerak. Hujjatlarni   sifatning   quyidagi   mezonlari   bo’yicha   baholash   taklif   qilinadi:
1.   Hujjatning   majmuaviyligi,   ya’ni   unda   texnik ,   ekologik,   ergonomik,   iqtisodiy,
huquqiy,   tashkiliy   va   boshqa   masalalar   ularning   o’zaro   bog’liqligi   hujjatni
maqsadga   qaratilganida   ko’rib   chiqish;
2.   Hujjat   (ob’ekt)   ni   ekologik,   xavfsizlik,   o’zaro   almashtira   olinishi,   patentli
sofligi,   huquqiy   himoyasi   va   boshqa   masalalar   bo’yicha   xalqaro   talablarga   mos
kelishi   darajasi;
3. Jahon yutuqlaridan foydalanilganlik darajasi va hujjatni jahon standartlari bilan
uyg’unlashuvi   integratsiyalashishi;
4. Hujjatni ishlab chiqishda qo’llanilgan ilmiy yondashishlar (tizimli, marketingli,
qayta   ishlab   chiqaruvchi,   vazifaviylar)ning   soni;
5.  Hujjatni   ishlab  chiqishda   qo’llanilgan  zamonaviy   usullar   (vazifaviy  –   qiymatiy
tahlil ,   modellashtirish,   bashoratlash,   muvofiqlashtirish   va   boshqalar)ning   soni.
Agar bu usullarni ob’ektini  ishlab chiqishda qo’llash tavsiya  etilsa, unda bu talab
hujjatda   aniq   qayd   etilishi   kerak;
6.   Boshqaruv   qarorlarining   iqtisodiy   asoslanganligi;
7.   Hujjatni   takrorlanishi,   uning   istiqbolligi,   qo’llash   ko’lami;
8.   Hujjatni   ilmiy   doiralar,   boshqaruvning   davlat   va   mintaqaviy   idoralari   va
amaliyotda   ma’qullanganligi;
9.   Hujjatni   ishlab   chiquvchi   tashkilotlarning   obro’si   va   uni   ishlab
chiqaruvchilarning   malakasi;
10.   Hujjatni   muvofiqlashtirgan   va   tasdiqlagan   idoralar;
                                                             18
11.   Hujjatni   rasmiylashtirishda   standartlarga   rioya   qilinishining   darajasi,
tushunchalarning   bir   ma’noligi,   bayon   qilishni   aniqligi ,   ishonchliligi,
ko’rgazmalilik.
Sifatning   sanab   o’tilgan   mezonlari   (talablari)ga   javob   beruvchi   hujjatlar   ichki   va
tashqi   bozorda   raqobatbardosh   bo’ladilar.   Hujjatning   sifati   tovarlar,   firmalar,
mamlakatlarning   raqobatbardoshligi   ta’minlashning   asosiy   sharti   bo’ladi.
Innovatsion   loyihalarning   ekspertizasini   o’tkazish   metodikasi   boshqaruv qarorlarini   tahlil   qilish,   bashoratlash,   ishlab   chiqishning   usullari   va   yo’llariga
asoslanadi.           Quyidagilar   ekspertizaning   eng   keng   tarqalgan   usullari   bo’ladilar.
   innovatsion   loyihaga   kiritilgan   va   ekspert   (sertifikatsion)   sinovlar   natijasida
olingan   ko’rsatkichlarni   ob’ektni   qo’llashning   ekologikligi,   ergonomikligi,
xavfsizligi   bo’yicha   xalqaro   va   milliy   talablar,   uning   birga   bo’la   olishligi,   o’zaro
almasha   olishligining   ekspertizasi,   ushbu   sohadagi   jahon   yutuqlarining   boshqa
parametrlari bilan solishtirish usullari;grafik (jadvalli) va boshqa usullar va yo’llar.
Bu   usullar   muqobil   emaslar,   ular   bir   birlarini   to’ldiradilar.
Bitta   tarkibiy   qism   (bo’lim,   muammo)   uchun   bitta   usul   qo’llaniladi,   boshqasi
uchun   boshqa.   Har   qanday   usulni   qo’llashda   innovatsion   menejmentning   ilmiy
yondashishlari   va   usullarini   qo’llamasdan   bo’lmaydi.
        Quyida   S.D.   Ilenkova   rahbarligi   ostidagi   jamoa   tomonidan   yozilgan
“Innovatsion   menejment”   darsligida   bayon   qilingan   loyihalarni   ekspertiza   qilish
metodikasi bayon qilinadi.Federal ilmiy-texnik dasturlarini amalga oshirish uchun
davlat buyurtmachilari tomonidan tanlov asosida olingan dasturlar ijrochilari bilan
davlat   shartnomalari   tuziladi.
    Ekspert bahosi ekspert anketasi savollariga javoblar ko’rinishida shakllantiriladi
va   ekspert   yakuniy   xulosasining   quyidagi   variantlarini   ko’zda   tutadi:
5–   loyiha   shubhasiz   qo’llab   quvvatlashga   loyiq;
4   -   loyiha   qo’llab   -   quvvatlashga   loyiq;
3   –   qo’llab   –   quvvatlanishi   mumkin;
2   –   loyiha   qo’llab   -   quvvatlashga   loyiq   emas;
                                                          19
-   loyiha   ekspert   kengashi   tomonidan   ko’rib   chiqishga   loyiq   emas.
          Ekspert   bahosida   ob’ektiv   ekspertizani   qiyinlashtiruvchi   holatlar   hisobga
olinadi.   Bu   “manfaatlarning   janjali”   bilan   bog’liq   bo’lishi   mumkin:   Ekspertning
ilmiy   manfaatlari   va   loyiha   mazmuni   mos   kelmaydi;   ekspert   loyihasining   rahbari
va   ijrochilari   bilan,   ilmiy   rahbariyat   loyiha   rahbari   yoki   ijrochilari   bilan   ilmiy
rahbariyat   rahbar   (loyiha   asosiy   ijrochilaridan   biri   bilan   sheriklik,   moliyaviy),
qarindoshlik   munosabatida   turgan   yoki   turadi.         Ekspert bahosi loyihaning ilmiy mazmuni va muallif (yoki mualliflar jamoasi)
ilmiy   salohiyatining   tahlil   asosida   beriladi.   Loyiha   ilmiy   mazmunining   tahlilida
quyidagilar   hisobga   olinadi:
1.   Loyiha   g’oyasini   bayon   qilinishining   aniqligi   (aniq,   noaniq);
2.   Tadqiqot   maqsadlari   va   usullarining   aniqligi   (aniq,   noaniq);
3.   Loyihaning   sifat   ta’riflari   (loyiha   quyidagilarga   ega:   fundamental   xarakter;
fanlararo   yoki   tizimli   xarakter;   amaliy   xarakter);
4.   Ilmiy   boshlanish   (quyidagilar   mavjud:   loyihada   shakllangan   muammoni   hal
qilishda katta ilmiy   va metodologik boshlanish ; berilgan mavzu bo’yicha nashrlar;
muammoni   hal   qilishning   ilmiy   –   uslubiy   ishlab   chiqilishi   yo’q);
5.   Muommalani   qo’yilishining   yangiligi   (tadqiqot   muammosi   muallif   tomonidan
birinchi marta shakllantirilgan va ilmiy asoslangan; muallif tomonidan muammoni
hal qilishga noyob yondashishlar taklif qilingan; loyihada shakllantirilgan tadqiqot
muammosi   fanga   ma’lum   va   muallif   tomonidan   muammoni   hal   qilishga   noyob
yondashishlar   taklif   qilinmagan).
Mualliflar jamoasining ilmiy salohiyati loyiha ilmiy mazmunining tahlilini hisobga
olish   bilan   baholanadi   (mualliflar/ishtirokchilar   e’lon   qilingan   ishni   bajarishga
qodir;   ekspert   ishni   bajarish   imkoniyatiga   shubha   qiladi).
       Shunday qilib ekspert nafaqat  loyihaning bayonini  berishi, balki  quyidagilarni
baholashi   ham   kerak:   uning   bilimlarning   ushbu   sohasi   uchun   dolzarbligi;   loyiha
tadqiqotlarning   ustuvor   yo’nalishlariga   kiradimi   yoki   yo’qligini;   qo’yilgan
muammoning yangiligini; loyihani rivojlanishining istiqbollari; ishtirokchilarning
                                                            20
XULOSA
     Ekspert tadqiqotlar talab yuqori. Zamonaviy hayot juda murakkab va bir alohida
masala bo'yicha, ba'zi hollarda, hisobga Biroq, ekspertizadan mutaxassislar fikrini
olish   moda   aylandi   -   majburiy   tadbir.   Har   bir   voqea   qonun   ro'yxatga   olingan.
Tekshirish   -  ular  xulosaga  yoki xulosalar  natijalari  taqdimoti bilan  belgilangan bo'lsa,   o'quv,   standartlar,   tartib   muvofiq   amalga   ishlagan.   Uning   xatti-
shug'ullanuvchi   yoki   taklif   yoki   tasdiqlangan   shaxs   o'qitildi   mutaxassislar,
e'tirof.   davlat   va   nodavlat   muassasalari   bo'lsa   ko'rikdan   o'tkazish   va.   Ba'zi
tadqiqotlar   odamlar   jiddiy   qator   talab   etmaydi.   Misol   uchun,   qonun   loyihalarini
korruptsiyaga   qarshi   ekspertiza   mutaxassislar   kichik   guruh   oshiradi.Mijozlar
holatini   yoki   xizmat   qilishi   mumkin   bo'lgan   xususiy   shaxsni.   xulosa   muayyan
harakatlar   uchun   ruxsat   olish   tartibi   qismi   bo'lishi   mumkin.   Xususan,   shahar
rejalashtirish   va   er   foydalanish   hujjatlar   ekspertizasi.Ijtimoiy   baholash   jamoat
tashabbusi   qondirish   hisoblanadi,   hokimiyat,   uni   sarf   qilganlar   bo'lsa,   ekspertlar
e'tirof   va   jamiyatda   isitish   oldini   olish   uchun   harakat   qilingan,   uning   natijalariga
tinglang.
 
 
21
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR
1.Ijtimoiysoha iqtisodiyoti. Darslik./i.f.d., prof. Q.X. Abdurahmonov tahriri ostida.
–   T.:   Iqtisodiyot,2013.   Xodiyev   B.Y.,   Shodmonov   Sh.Sh.   .Iqtisodiyot   nazariyasi: Darslik. – T.: “Barkamol fayz media”, 2017.   O‘lmasov A., Vaxobov A.. Iqtisodiyot
nazariyasi.   -T:,   “Sharq”   nashriyoti,   2010.   AbernathyJ.,   Clark   K.B.   (1985)
Innovation:   Mapping   the   winds   of   creative   destruction . .   Ergashev   R.X.
Iqtisodiyotni   innovatsion   rivojlantirishning   ilmiy-nazariy   va   huquqiy   asoslari.
//Iqtisodiyotni   innovatsion   rivojlantirish   istiqbollari.   Monografiya.   Mualliflar
jamoasi. – T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019
                                Internet saytlari ma’lumotlari
1-WWW.ZIYONET.UZ
2-WWW.KUN.UZ
3-WWW.BRAVZER.RU
.

“INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI” MUNDARIJA T|r Nazorat ishining qismlari nomi bet 1 KIRISH………………………………………… 3 2 Asosiy qism: 2.1 I BOB. INNOVATSION LOYIHALAR 1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha...… 5 1.2. Loyihalarning turlari ………………………. 9 2.2. II BOB INNOVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI 2.1. Innovatsion ekspertizasi haqida tushunch…….. 12 2.2. Innovatsion loyihalar ekspertizasi……………. 17 3. XULOSA…………………………………… . 21 4. FOYDALANGAN ADABIYOTLAR……….. . 22

Mavzu: INNAVATSION LOYIHALAR EKSPERTIZASI KIRISH Milliy iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlarni amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarni zamonaviy texnika bilan qayta jihozlash hamda raqobatga bardoshli maxsulotlarni ishlab chiqarish maqsadida mamlakatdagi barcha mavjud sarmoyalar safarbar qilina boshlandi, shuningdek, xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish, ayniqsa, yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi ishtirokini kengaytirish yo‘lga qo‘yildi. Shu maqsadda respublika hukumati tomonidan mamlakat iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri kirib kelishi uchun qulay investitsiya muhitini yaratishga qaratilgan investitsiya siyosati o‘tkazilmoqda. Biror bir hududga investitsiya kiritishdan avval, ushbu hududning investitsiya muhitini o‘rganish, unga baho berish, investitsiya loyihasini o‘rganish, investitsiya loyihasini puxta tahlil qilish va baholash, loyihaga ta‘sir etuvchi obyektiv va subyektiv omillar ta‘sirini aniqlash, ularni baholash hamda salbiy ta‘sir etuvchi omillarni oldini olish, loyiha samaradorligini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar haqida aniq ma‘lumotlarga ega bo‘lish lozim. Ana shu maqsadda, respublikamizda investitsiya loyihalari ekspertizasi bilan shug‘ullanuvchi mutasaddi davlat tashkilotlari va tijorat banklarining loyihaviy moliyalashtirish faoliyati davr talabiga mos holda rivojlanib kelmoqda va hozirgi kunga kelib, nafaqat bank hodimlari, balki investitsiya faoliyatining barcha ishtirokchilari investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy tahlil qilish usullari, moliyalashtirish manbalari, investitsiya risklarini tahlil qilish, baholash va boshqarish usullari hamda loyiha samaradorligini oshirish bo‘yicha ma‘lumotlarga ega bo‘lishlari zamon talabiga aylanmoqda. O‘zbekiston iqtisodiyotini yanada yuksaltirish bevosita yangi ishlab chiqarish quvvatlarini yaratish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarni rekonstruktsiya qilish, texnik jihatdan qayta ta‘mirlash ishlarini jadal amalga oshirishga bog‘liq. Bunday

sharoitda investitsiya loyihalarini ekspertiza qilish dolzarb masalalardan hisoblanadi. Mazkur darslik doirasida foydalanuvchi 3 investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni, zarurati, ahamiyati hamda me‘yoriy-huquqiy asoslari, investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishdagi axborotlar manbasi, investitsiya loyihalarining tijorat tahlili, investitsiya loyihalarining texnik ekspertizasi, investitsiya loyihalarining ijtimoiy va ekologik ekspertizasi, investitsiya loyihalari qatnashchilarining institutsional tahlili, investitsiya loyihalarining moliyaviy va iqtisodiy ekspertizasi, investitsiya loyihasini amalga oshirishda inflyatsiya ta‘sirini baholash, investitsiya loyihasi bo‘yicha risklar va ularni baholash, investitsiya loyihasi bo‘yicha garov ta‘minotining ekspertizasi, investitsiya loyihasini tasdiqlash jarayoni yuzasidan bilim, malaka va ko‘nikmalar hosil qiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni, zarurati, ahamiyati hamda me‘yoriy-huquqiy asoslari bobida investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning iqtisodiy mazmuni,‖ mohiyati va zarurligi, investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishning me‘yoriy- huquqiy asoslari hamda loyihalarni tahlil qilishning asosiy turlari keng bayon etiladi. ―Investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishdagi axborotlar manbasi bobida ‖ investitsiya loyihalarini ekspertiza qilishda asosiy axborotlar manbasi va loyihani tijorat banklari tomonidan ekspertiza qilishda qarz oluvchilar tomonidan bankka taqdim etiladigan hujjatlar, taqdim etilgan hujjatlarning haqqoniyligini tekshirishga oid ma‘lumotlar yoritiladi. ―Investitsiya loyihalarining tijorat tahlili bobida ‖ investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida tijorat tahlilining ahamiyati, bozor segmentatsiyasi, turlari, marketing tadqiqotlari to‘g‘risidagi ma‘lumotlar hamda loyiha bo‘yicha ishlab chiqilishi ko‘zda tutilgan maxsulotlar bahosi va uning tahlili bayon etiladi. ―Investitsiya loyihalarining texnik ekspertizasi bobida investitsiya loyihalari hayotiyligining har bir bosqichida ‖ texnik ekspertizaning ahamiyati va loyihada qo‘llaniladigan texnika-texnologiyani injiniring baholash ko‘rib chiqiladi va tender orqali texnika-texnologiyani sotib olish masalalari yoritiladi. ―Investitsiya loyihalarining ijtimoiy va ekologik

ekspertizasi bobida investitsiya loyihalarini ijtimoiy tahlil etishning ahamiyati va‖ zarurligi bilan birga loyihalarni ekologik baholash tartibi va mezonlari bayon etiladi. 4 I BOB. INNOVATSION LOYIHALAR 1.1. Innovatsion loyihalar haqida tushuncha Innovatsion loyiha — yakuniy innovatsion faoliyatning texnik-iqtisodiy, huquqiy va tashkiliy asoslarini o z ichiga olgan loyiha. ʻ Innovatsion mahsulotning batafsil tavsifi, uning hayotiyligini asoslash, investitsiyalarni jalb qilish zaruriyati, imkoniyati va shakllari, ijro muddatlari, ijrochilar to g risidagi ma lumotlarni o z ichiga oladigan, uni ilgari surishning ʻ ʻ ʼ ʻ tashkiliy-huquqiy tomonlarini hisobga oladigan hujjat innovatsion loyihani ishlab chiqishning natijasi bo lib xizmat qiladi. ʻ Innovatsion loyihani amalga oshirish — innovatsion mahsulotni yaratish va bozorga chiqarish jarayoni. Innovatsion loyihaning maqsadi — yangi tizimlarni yaratish yoki mavjudlarini — texnik, texnologik, axborot, ijtimoiy, iqtisodiy, tashkiliy tizimlarni o zgartirish va resurslar (ishlab chiqarish, moliyaviy, inson) xarajatlarining ʻ pasayishi natijasida mahsulot, xizmat ko rsatish sifati va yuqori tijorat ʻ samaradorligini tubdan yaxshilashga erishish . Innovatsion loyihani ishlab chiqish ikkita asosiy bosqichni o z ichiga oladi: ʻ 1. Investitsiya oldi. Innovatsion g oyaning hayotiyligini qidirish va asoslash. ʻ Ilmiy va marketing tadqiqotlar va texnik-iqtisodiy asoslarni ishlab chiqish. 2. Investitsiya. Pul tikish va loyihaning moddiy mujassamlashtirish. Innovatsion mahsulotlarni bozorga chiqarish, odatda, investitsiyalarni talab qilishi tufayli, pul mablag larini tikish maqsadga muvofiqligini va innovatsiyalardan ʻ foyda olish imkoniyatini asoslash kerak. Loyihaning tadqiqot qismining muhim vazifasi — bu g oya nafaqat innovatsion ekanligi, balki bozor tomonidan ham ʻ

qabul qilinishini isbotlash.Innovatsion loyihani ishlab chiqish g oyani izlashdanʻ boshlanadi. Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash quyidagilar asosida amalga ʻ oshirilishi mumkin: 5  So nggi ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar asosida; ʻ  Iste mol talabini tahlil qilish (marketing tadqiqotlari, iste molchilar so rovi). ʼ ʼ ʻ Innovatsion loyiha uchun g oyalarni izlash ijodiy vazifa, ko pincha bu maqsadlar ʻ ʻ uchun TRIZdan foydalaniladi. G oyaning hayotiyligi ko plab omillarga bog liq: ʻ ʻ ʻ  Loyihaning noyobligi, raqobatchilar va shunga o xshash loyihalar mavjudligi; ʻ  Ushbu loyiha bo yicha ilmiy ishlanmalar va tadqiqotlar mavjudligi; ʻ  Iste molchi uchun innovatsion mahsulotdagi aniq manfaat (foyda) mavjudligi; ʼ  Mahsulotga bo lgan ehtiyoj, iste molchi portreti, bozor hajmi mavjudligi; ʻ ʼ  Loyihani amalga oshirish xarajatlari va tijorat ta sirining nisbati; ʼ  Boshlang ich kapital yoki kredit/kredit olish imkoniyatining mavjudligi; ʻ  Loyiha ko lami, ijro va o z-o zini qoplash muddatlari, qo shimcha ʻ ʻ ʻ ʻ investitsiyalarga bo lgan ehtiyoj; ʻ  Marketing strategiyasi, mahsulotni pozitsiyalash variantlari;  Loyiha ijrochilarining professionalligi va shaxsiy manfaati darajasi;  Loyihaning yuridik jihatdan himoyalanganligi — qonunchilikka muvofiqligi, sertifikatlar, litsenziyalar olish zarurligi, patentlar, mualliflik huquqi, davlat tomonidan yordam (subsidiyalar, imtiyozlar) olish imkoniyati mavjudligi. Ushbu omillarni tahlil qilish natijasida investitsiya qilish bo yicha dastlabki qaror ʻ qabul qilinadi. Shundan so ng hujjatlarni ishlab chiqish ʻ — ilmiy tadqiqotlar va texnik-iqtisodiy asoslash, ularni muvofiqlashtirish va tasdiqlash boshlanadi.