logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. NUROTA TOG’OLDI LANDSHAFTLARIGA ANTROPOGEN OMILLAR TA’SIRI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI

NUROTA TOG’OLDI LANDSHAFTLARIGA ANTROPOGEN OMILLAR TA’SIRI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

973.5 KB
Скачать
NUROTA TOG’OLDI LANDSHAFTLARIGA ANTROPOGEN OMILLAR TA’SIRI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………. 3 I BOB. TOG’ OLDI LANDSHAFTLARINING TABIIY SHAROITI…... 10 1.1 Nurota tog’ oldi yaylovlar tabiiy sharoiti…………………………………. 10 1.2 Tajriba o’tkaziladigan joyning tabiiy sharoitlari …………………………. 23 1.2.a Iqlim sharoiti……………………………………………………………. 23 1.2.b Tuproq sharoiti………………………………………………………….. 30 II BOB. TOG’ OLDI YAYLOVLAR EKOLOGIK HOLATINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI……………………………………………………. 36 2.1 Tog’ oldi yaylovlari ekologik holatiga ta’sir etuvchi omillar…………….. 36 2.2 Nurota tog’ oldi chala cho’llarining ekologik holati…………………….... 42 III BOB. NUROTA TOG’ OLDI LANDSHAFTLARI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISH YO’LLARI………………………. 48 3.1 Nurota tog’ oldi landshaftlari ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar.………………………………………………………………... 48 3.2 Yaylovlarni fitomelioratsiyalash usullari…………………………………. 53 3.3 Yaylovlardan ratsional foydalanish muammolar…………………………. 58 3.4 Tog’ oldi chala cho’l yaylovlarini ekologik holatini yaxshilashda foydalaniladigan asosiy ozuqabop o’simliklar……………………………….. 62 XULOSA…………………………………………………………………….. 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………. 71 1 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda tog’ oldi cho’l va yarim cho’l tabiiy yaylovlari 32 mln ga ni tashkil qiladi. Shundan qorako’lchilik yaylovlari maydoni 17,5 mln ga bo’lib, hozirgi kunda “O’zbekqorako’li” kompaniyasiga qarashli shirkat xo’jaliklari tasarrufidagi yaylovlar maydoni 8,2 ga dan iborat. Shunga qaramasdan, hozirgi kunda foydalanib kelinayotgan qorako’lchilik yaylovlari maydoni 17,0 mln ga dan ortiq maydonni tashkil qiladi. Yaylovlar mamlakatimiz cho’l chorvachiligining asosiy ozuqa manbai bo’lib, ulardan yil bo’yi foydalanish imkoniyati mavjud. Yaylov ozuqasi eng arzon ozuqa manbai hisoblanadi. Lekin qorako’lchilik yaylovlarining hozirgi holati sohani barqaror rivojlantirish talabiga javob bermay kelmoqda. Chunki yaylovlar hosildorligi past, quruq moddaga hisoblaganda 1,5-3,0 st\ga dan ortmaydi. Bundan tashqari, cho’l yaylovlari hosildorligi ob-havo sharoitlari bilan bevosita bog’liq, shu bois, hosildorlik yillar va yil mavsumlari bo’ylab keskin o’zgarib turadi. Yog’in-sochin miqdori ko’p yillarda cho’l yaylovlarining har gektari o’rtacha yilga qaraganda ikki marotabagacha ortishi, qurg’okchil yerlarda esa 1-0,5 st\ga gacha pasayib ketadi. Ko’p yillik kuzatishlar shundan dalolat beradiki, har o’n yilda 3 yil hosildor, 4 yil o’racha hosilli va 3 yil kam hosilli yillar takrorlanib turadi. Tog’ oldi chala cho’l yaylovlar hosildorligi va ozuqa sifati nafaqat yillar bo’ylab, balkim yil mavsumlari bo’ylab ham keskin o’zagarib turadi. Masalan, yaylovlardagi ozuqa miqdori qish mavsumiga kelib 2,5 marotaba kamayadi. Ozuqa tarkibidagi protein miqdori 20 % dan -5 % gacha, oqsil miqdori esa 13 % dan - 4 % gacha kamayib ketadi. 100 kg yaylov ozuqasi tarkibida bahorda 80-90 ozuqa birligi mavjud bo’lsa, qish mavsumida bu ko’rsatkich 18,3 % dan ortmaydi. Cho’l yaylovlariga xos bo’lgan kam hosildorlik va uning keskin o’zgarib 2 turishi ushbu mintaqada yuzaga kelgan tabiiy-tarixiy omillar ta’siri ostida yuzaga kelgan. Keyingi yillarda yuzaga kelayotgan yaylov xo’jaligidagi salbiy holatlar insonning cho’l mintaqasidagi noto’g’ri faoliyati mahsuli deb ham atash mumkin. Tog’ oldi chala cho’l mintaqasida yashovchi aholining keskin ortishi, qishloqlarning kengayib borishi chorva hayvonlari bosh soning ortishi va qishloq atrofi yaylovlariga bo’lgan tazyiqning jadal ortishga olib keldi. Buta va yarim buta o’simliklarning chorva hayvonlari tomonidan uzluksiz yeyilishi natijasida ularning tabiiy holda urug’idan ko’payish xususiyatini chegaralab qo’ydi. Ushbu o’simliklarning xo’jalik ehtiyojlari uchun chopib olinishi ham qishloq atrofi yaylovlari o’simlik qoplamidan buta va yarim buta o’silmlik turlarining batamom yo’qolib ketishiga sabab bo’lmoqda. Hoz irgi kunda h ar bir q ish l o q atrofi yaylovlari 5-7 km radiusda kuchli inqir ozga uchragan. Ma’lumotlarga k o’ ra h ozirgi kunda O’ zbekist o n qo’rako’l chilik yaylovlarining q ariyib 40 % ida turli darajadagi in q iroz yuz bergan. (Rafi q ov, 1997, Maxmudov, 2005). Fa q atgina q ud uq lar atrofidagi kuchli in q irozga uchragan yaylovlar maydoni 0,5 mln ga, ko’ chma q um massivlari maydoni esa 2,0 mln ga ni tashkil q iladi. Yaylovlar in q irozi tufayli h ozirgi kunda h osildorlik o’ rtacha 2,5 st\ga dan 1,8 st\ga ga, yoki 21 % ga pa saygan (Maxmudov, 2005). Yaylovlarga b o’ lgan tazyi q ning kuchayishiga suv manbalarining ishdan chi q ishi h am sabab b o’ lmo q da. Suv manbalarining izd an chi q ishi sababli otarlar 1 suv manbai atrofi yaylovlarida erta bah or d an kech kuzgacha foydalanishi ulardan ratsional, mavsumiy foy da lanish tizimini tamoman izdan chi q armoqda. Keyingi yillarda tez-tez takrorlanib kelayotgan q ur g’ o q chilik tufayli ( chor va h ayvonlarini ch o’ l h ududining uzo q minta q alariga yoppasiga k o’ chirib bo rish zarurati tu g’ ilib, bu tadbirlar uchun katt agina mabla g’ lar sar flanishiga, so h a samaradorligin in g keskin p asayishiga sabab b o’ lmo q da. Yaylovlar h osildorligining pasayishi, ozuqa sifatining yomonlashuvi ular dan uzluksiz foydalanish natijasida o’ simlik q oplamining buzilishi, b iologik xilma-xillikning kamba g’ allashuvi natijasida yuzaga keldi. Ta d q i q otlar shuni k o’ rsatadiki, yaylovlar o’ simlik q oplamidagi turlar soni ho zirgi kunda keskin kamaygan. 3 M asalan, bundan 35-40 yil oldin ch o’ l tabiiy florasida 260 dan ortiq gulli o’ simlik turlari q ayd etilgan b o’ lsa (Mavlonov, 1973), h ozirgi ku nda aynan shu h ududda o’ simlik turlari soni 35-40 turdan ortmaydi, ya’ni bi ologik xilma-xillik 6 martadan orti q kamaygan. Kuchli inq irozga uchragan yaylov massivlarida o’ simliklar xilma- xilligi 5-6 turdan ortmaydi. Shulardan h am yarimidan orti g’ i ozu q aviy x ususiyati q oni q arsiz, deyarli yeyilmaydigan isiri q , qo’ zi q ulo q , q ir q asoch, oqq uray, uchma kabi o’ simliklardan iborat. Nurota tog’ oldi chala cho’l yaylovlarida ekologik muvozanatni buzilishiga asosan antropogen ta’sirni kuchayishi sabab bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiiy omillarni ta’siri ham sezilarli bo’lmoqda. Tog’ oldi chala cho’l yaylovlarini ekologik holatini yaxshilash faqat fitomelioratsiya tadbirlarni amalga o s h i r i s h o r q a l i e r i s h i s h m u m k i n d e b h i s o b l a y m i z . Yayl ov x o’ jaligida yuz bergan salbiy h olatlar zudlik bilan ulardan oq ilona foydalanish, biologik xilma-xillikni asrash va boyitish, in q irozga uchragan yaylov maydonlarining o’ simlik q oplamini fitomelioratsiyalash or q ali q ayta tiklash chora- tadbirlarini amalga oshirishni ta q ozo etadi. Shu bois, ushbu tadqiqot ishimizda ya y lovlardan fo y dalanishning ekologik xav f siz, ratsional tizimi, yaylov x o’ jaligini b oshq arishning il g’or mexanizmlari, inq irozga uchragan yaylovlarni yaxshilash samarali texnologiyalari va isti q bolli fitomeliorantlar to’g’ risida ma’lumotlar yoritilib, fikrimizcha ushbu tavsiyalar ch o’ l minta q asida yaylov chorvachiligi bilan shu g’ ullanib kelayotgan x o’ jalik yurituvchi subyektlar mutaxas sislari uchun qo’llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Biz ushbu ilmiy tadqiqot ishimizni Nurota tog’ oldi chala cho’l yaylovlarining ekologik holatlarini baholashga bag’ishladik. Ushbu hudud tabiiy geografik xususiyatlarini baholash, ularda yuz bergan ekologik muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo’llarini ko’rsatib o’tish va kelgusida tog’ oldi chala cho’l yaylovlar ekologik holatini optimallashtirish chora-tadbirlarini ko’rish zarur deb hisoblaymiz. Mamlakatimiz hududining 60 % dan ortiqrog’ini egallagan cho’l va yarim 4 cho’l mintaqalari eng arzon ozuqa manbai sifatida azaldan yil bo’yi yaylov chorvachiligi tomonidan foydalanilib kelinadi. Yaylovlarning hosildorligi esa turli yillardagi yog’in-sochin miqdoriga uzviy bog’liq ravishda 0,5-4,5 st\ga, ya’ni 9-10 marotaba kamayib yoki ko’payib turishi uzoq yillik hosildorlik monitoringi natijalariga ko’ra aniqlangan. Asosiy ozuqa zahiralarining bunday katta diapazonlarda o’zgarib turishi cho’l-yaylov chorvachiligining barqaror rivojlanishiga to’siqlik qiluvchi asosiy omildir desak, xato bo’lmaydi. Yaylov hosildorligining o’ta beqarorligi bilan bir qatorda, ozuqa sifatining tobora yomonlashib borishi ham chorvachilik mahsulotlari miqdori, sifatining pasayib borishiga, mahsulot ishlab chiqarish tan narxining ortishiga sabab bo’lmoqda. Yaylov ozuqasining sifati esa o’simlik qoplamining turli-tumanligi bilan bog’liq bo’ladi. Hozirgi kunda turli yaylov hududlarida o’simliklarning turli- tumanligi keskin kamayib ketgan. Ma’lumotlarga ko’ra, o’simliklar xilma-xilligi turli hududlarda 2-10 marotaba kamaygan. Shu bois, ayniqsa adir mintaqasida joylashgan chorvachilik xo’jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish uchun ozuqaga bo’lgan sarf-xarajatlar yildan-yilga ortib borishi kuzatilmoqda. Ko’pchilik hududlarda chorva hayvonlarining yaylov ozuqasi bilan ta’minlanish darajasi 35 - 40 % dan ortmaydi. Ushbu holatlar yaylovlar hosildorligi va ozuqasi sifatini oshirish naqadar muhim va hayot taqozosi ekanligini isbotlab turibdi. Yaylovlar hosildorligini oshirish, ulardan ratsional foydalanish va o’simlik qoplamini muhofaza qilish muammolarining ilmiy yechimini topish va bu borada samarali texnologiyalarni ishlab chiqish O’zbekiston qorako’lchilik va cho’l ekologiyasi ilmiy-tadqiqot institutida olib borilayotgan ilmiy izlanishlarning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi va bu borada juda katta ilmiy yutuqlarga erishilgan. Hozirgi kunda O’zbekiston cho’l yaylovlarining deyarli barcha tuproq- iqlim sharoitlarida hosildorlikni 2-3 st\ga dan 10-25 st\ga ga yetkazish imkonini beruvchi texnologiyalar, istiqbolli cho’l ozuqabop o’simlik navlari yaratilgan. Yaratilgan navlarning dastlabki materiallari yovvoyi flora namoyandalari bo’lib, cho’l hududlari tuproq-iqlim sharoitlarida o’sishga va yuqori hosil to’plash, qurg’oqchilik, issikliq, yuqori quyosh insolyasiyasi, sho’rlanish kabi noqulay 5 abiotik omillarga chidamliligi bilan ajralib turadi. Hyech mubolag’asiz aytish mumkinki, azalda ushbu o’simlik turlari cho’llarimizda tabiiy holda o’sib kelgan. Yaylovlardan uzluksiz foydalanish oqibatida o’simliklarning urug’laridan o’z- o’zini qayta tiklash imokniyatidan mahrum qilinishi tufayli ushbu o’simlik turlari yaylovlarimizdan yo’qolib ketgan. Fikrimizning dalili sifatida ushbu turlarning chorva hayvonlari bora olmaydigan joylarda, odatda jarlik, qabristonlarda saqlanib qolganligini misol qilib olishimiz mumkin. Shunday ekan, yovvoyi tabiiy flora yaylovlarimizning dastlabki hosildorligi va turlar jihatidan boyligini qayta tiqlashning manbai bo’lib xizmat qiladi. Uzoq yillar davomida olib borilgan introduksion va seleksion tadqiqotlar natijasida yaylovlarimiz hosildorligini keskin oshirish imkonini beruvchi 35 turga yaqin istiqbolli o’simliklar tanlab olindi. Ular bilan seleksiya-tanlov ishlarini olib borish natijasida istiqbolli 15 navlari yaratilib, mamlakatimiz cho’l mintaqasi turli hududlarida etishtirish uchun rayonlashtirildi. Cho’l ozuqabop o’simliklari cho’g’on, teresken, saksovul navlari orasidan izenning navlari alohida o’rin tutadi. Yuqori hosilliligi, chorva hayvonlari tomonidan yilning barcha mavsumlarida ham juda yaxshi eyilishi, ozuqasining yuqori sifatliligi, yaylovda uzoq umr ko’rishi kabi xususiyatlari bilan ustunligini belgilaydi. O’rta Osiyo mamlakatlarida ushbu o’simliklarni ko’plab mahalliy navlarining yaratilishi, hatto Amerika Qo’shma Shtatlarida ham ushbu o’simliklarni navining yaratilishi o’simliklarga berilgan yuksak bahodir. O’zbekiston ushbu navlarini yaratish bo’yicha jahonda etakchi o’rinnni egallaydi. Hozirgi kunda mavjud navlarini ekish orqali yaylovlar hosildorligini keskin oshirish, ozuqa sifatini tubdan yaxshilash va cho’l yaylov chorvachiligi samaradorligini oshirish eng muhim va dolzarb vazifalarimizdan hisoblanadi. Nurota tog’ oldi chala cho’l yaylovlarida suniy agrofitotsinozlar yaratilishi yaylovlar hosildorligini oshirish bilan bioxilma xillikni ko’payishiga va shu bilan birga ekologik holatni barqarorlashuviga olib keladi va kelajakda tuproq eroziyasini oldi olinib suv balansini normallashadi. Umuman olganda biotsenozda normal ekologik muvozanat yuzaga keladi. So’ngi yillarda olib borilayotgan ilmiy 6 izlanishlar geografiyaning ajralmas tarmog’i hisoblangan landshaftshunoslik va geoekologik yo’nalishlarda bo’lib, bu sohada bajarilgan ishlarda tog’ va tog’ oldi geotizimlarining morfologik tuzilishini tashkil etuvchi landshaft majmualarining gorizontal va vertikal aloqadorligi, ularning barqaror rivojlanish, zonal va balandlik mintaqalik tabaqalanishi, tabiiy va antropogen omillar ta’sirida cho’llanish jarayonining sodir bo’lishi va uning geoekologik oqibatlari, cho’l sharoitida komponentlararo aloqadorlikning barqarorligi, geoekologik rayonlashtirishning tamoyillarini ishlab chiqish, cho’llangan geomajmualarni ekologik optimallashtirishning geografik asoslari kabi dolzarb muammolar ham yoritilgan. Ushbu tadqiqot ishida yuqorida zikr etilgan masalalar respublikamizning o’ziga xos mintaqasi sanalgan Nurota tog’ tizmasi misolida o’rganilgan. Bugungi kunda Nurota tog’lari o’zining tabiiy resurslariga boyligi va undan foydalanish bo’yicha O’zbekistonning eng murakkab hududlaridan biri bo’lib sanaladi. Shu bois, tog’ va tog’ oldi mintaqasini ekologik va geoekologik holatini chuqur tahlil qilish, uni barqaror rivojlanishini umumiy tarzda hamda cho’llanishning o’ziga xos muammolarini uzviy bog’liqlikda o’rganish va shu yo’l bilan ularni hal qilish bo’yicha zaruriy ilmiy-amaliy takliflar ishlab chiqish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ishning maqsadi va vazifalari. Nurota tog’ tizmasi landshaft majmualarida yuz berayotgan cho’llanish jarayonlarini oldini olish va ularga qarshi kurashish, yaylovlarning geoekologik holatini yaxshilash, ularning hosildorligini oshirish uchun antropogen agrofitotsenozlarni tashkil etish, fitomeliorativ ishlarni keng yo’lga qo’yish, yarim buta va butalarning urug’ini sepish yo’li bilan o’simlik qoplamini barqarorlashtirish, biomassalarning hosildorlik miqdorini ko’paytirish, chorva mollarini boqishda belgilangan me’yorga amal qilish, daraxt va butalarni kesishni man etish va texnogen landshaftlarni rekultivatsiyalash zarur. Bunday tadbirlar cho’l landshaftlarining ekologik holatini yaxshilashga, barcha turdagi geotizimlarning barqaror rivojlanishiga va ularning hosildorligini yanada oshirishga zamin yaratadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi. Nurota tog’lari to’g’risidagi dastlabki 7 ma’lumotlar B.A.Fedchenko (1914), N.A.Smirnov (1937), V.A.Nikolayev (1928), S.D.Davlyatov (1962), O.A.Rijkov (1962), I.H.Hamroboyev (1958), M.G.Popov (1960), N.A.Li (1961), N.A.Losev, V.M.Jeleznov (1957), E.N.Balashova (1963), J.A.Hoshimov (1964), T.Z.Zokirov (1937, 1964, 1971), A.S.Saidov (1972), L.N.Babushkin (1961, 1964), N.A.Gvozdetskiy (1961), L.N.Babushkin va N.A.Kogay (1964), Alibekov L.A., Nishonov S.A. (1978), Abbosov S.B., X.T.Nazarov va boshqalar ilmiy ishlarida uchraydi. Bajarilgan ishlarning mohiyati va ilmiyligi shundan iboratki, aksariyati Nurota tog’larining morfologik tuzilishi murakkabligi, landshaftlari, balandlik pog’onalari, tabiat komponentlariga qaratilgan. Bunday ishlarning ayrimlarida kamchiliklar mavjud. Binobarin biz ana shunday kamchiliklarni bartaraf etish bilan bir qatorda yuzaga kelgan geoekologik muammolarni ilmiy yechimlarini ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Bitiruv malakaviy ishi tog’ landshaftlarini kompleks tadqiq etishga, tog’ va tog’oldi etaklarida yuzaga kelgan ekologik va geoekologik muammolarni o’rganish. Mavjud geoekologik muammolarni kelib chiqish manbalarini aniqlash, ularni tasniflash, kartalashtirish hamda ularning ilmiy yangiligi: 1) Yuzaga kelgan geoekologik muammolarni vujudga keltiruvchi omillarni aniqlash va ularni tasniflash, 2) Hududning geoekologik kartasini yaratish va mavjud geoekologik muammolarning ilmiy yechimlarini ishlab chiqish. Ishning hajmi va strukturasi. Ish kirish, 3ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat bo’lib, ish hajmi 78 betni tashkil etadi. Unga 20ta jadval, 2ta karta-sxema, 3ta sxema mavjud. Ishda 40ga yaqin ilmiy adabiyotlardan foydalanilgan. 8 I BOB. TOG’ OLDI LANDSHAFTLARINING TABIIY SHAROITI 1.1. Nurota tog’ oldi yaylovlar tabiiy sharoiti Nurota tog’lari va uning shimoliy yonbag’rlaridagi tog’ oldi tekisliklaridagi cho’llarida shuningdek, butun Nurota tog’lar tizimi uchun xos bo’lgan eng xavfli geoekologik muammo bu cho’llanish muammosidir. Nurota tog’lari arid tog’lar bo’lib, shimoldan va shimoli-g’arbdan Qizilqum cho’lining «issiq nafasi» sezilib turadi. Nurota tog’larida cho’llanish jarayonining borishida inson xo’jalik faoliyati aktiv rol o’ynagan. Hozirgi vaqtda Oqtog’da archa, Nurota tog’ida siyrak butalar, Qo’shrabotda yong’oq, yovvoyi pista, ayrim soylarda yovvoyilashgan tok, olmalarni siyrak holda uchrashi bu tog’lar qadimda qalin o’rmonlar bilan qoplanganligini ko’rsatuvchi dalil bo’lib xizmat qiladi. Professor Z.Akramov (1974) fikricha Nurota tog’larining g’arbiy qismida yaylovlar hosildorligiga ko’ra chorva mollari soni ko’pdir. Bu fikr A.Raxmatullayev tomonidan Oqtog’ janubiy yonbag’rida o’tkazgan tadqiqotlarida isbotlangan. Bu y e rdagi yaylovlar hosildorligi 150 000 qo’y boqishga y e tgani holda amalda 180 000 qo’y boqishadi. Bu hisobga odamlarning shaxsiy mollari kirmaydi. G’allaorol tumanining Sovruksoyida yashagan Qulmurod bobo so’ziga qaraganda 1941-1945 yillarda Qo’ytosh koni o’rnida qalin pistazor bo’lgan. Sovruk aholisi o’tin tayyorlash uchun bu yerga kelishganda ikki kishi teparoq joyga chiqib yovvoyi cho’chqa va bo’rilarni qo’rqitish uchun ovoz berib turishgan. S h e r i k l a r i e sa o’tin tayyorlashgan. Tog’ning shimoliy yonbag’rida makaziy qismida bir qator qishloqlarda aholi hozir ham kundalik ehtiyoji uchun shuvoqlarni ildizi bilan chopib olishlari kuzatiladi. Nurota tog’larida aholi yirik sersuv soylarda va buloqlar ko’p chiqadigan tizmalar etaklarida joylashgan. Yirik soylarda tog’laming janubiy yonbag’rlarida 9 To’sinsoy, Oqtepasoy, G’ujumsoy, Zarbandsoy, Andaksoy, Jizmonsoy, Kattasoy, Oltinsoy, Maydonsoy, Sharilloqsoy, Sarmishsoy. Shimoliy yonbag’rlarida Uxumsoy, Sintabsoy, Chuyasoylarda aholi eng zich yashaydi. Umuman Nurota tog’larida 90% aholi tog’ va tog’ oldi tekisligi o’rtasida joylashgan. Aholining 8-9%i tog’ o’rtasidagi botiqlarda yashaydi va quduq suvlaridan foydalanadi. 1% ga yaqini aholi bevosita tog’ yonbag’rlarida va yaylov deb ataladigan tog’ tepalarida yashaydi (Raxmatullayev, 2000). Nurota tog’larida aholi soning yildan yilga oshib qishloqlar yiriklashib bormoqda. Tog’lar orlig’idagi botiqlarda artezian quduqlar ko’paymoqda va bir qism aholi shu quduqlar atrofiga ko’chib ketmoqda. Aholining ko’payishi bilan xususiy mollar soni ham oshmoqda. Bu esa so’ssiz Nurota tog’lari tabiatiga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Tog’ oldi qishloqlarga yaqin erlarda mollar soni uzluksiz boqilishidan tabiiy o’t qoplami kuchli o’zgargan. Ayniqsa yirik qishloqlar yaqinida radiusi 1000-1500 metrlarga qadar juda siyrak butalargina qolgan. Son sanoqsiz molar izlari o’t bilan qoplangan joylarda 2-3 barobar katta joyni egallaydi. Radiusi 2000-4000 metr masofada ham mollar yurishidan hosil bo’lgan yalong’och yo’llar turi 20-30% maydonni egallaydi. Qishloqlarda 3000-4000 metr masofada yo’llar ancha kam va ular umumiy may donning 10-15%ini tashkil etadi. Ana shunga o’xshash qo’y qo’ralari atroflarida asosan yalang’ochlanib qolgan joylar bir necha gektar joyni tashkil etadi. Hududi shuningdek, yirik qishloqlar atroflarida har doimo mol haydaladigan tomonlarda yalang’ochlangan erlar uzun oq yyo’lak ko’rinishida qishloqlar turli tomonga cho’zilgan va ulaming maydoni ham bir necha gektami tashkil qiladi. 10 1.1.1-jadval Nurota meteorologik stansiyada havo harorati ( 0 C) hisobida Yil Oylar O’rtacha yillik harorat I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 20 15 -2,2 -7,7 6,5 13,6 20,1 26,3 30,1 29,0 18,9 13,0 7,3 -10,4 12,0 20 16 -0,4 5,7 5,3 16,6 21,1 27,2 28,6 24,8 20,6 11,8 4,6 2,6 14,0 20 17 3,5 3,4 2,8 13,6 21,8 25,3 27,9 25,7 21,6 13,1 3,3 3,3 13,8 20 1 8 5,5 4,5 8 , 3 12,2 20,8 25,0 26,6 27,4 19,6 8,5 8,4 5,3 14,4 20 1 9 1,7 1,1 7,6 16,2 18,2 27,5 28,9 25,0 19,5 12,2 10,9 6,7 14,0 2020 -2,0 -1,0 9,2 12,9 19,4 25,7 28,7 26,1 18,7 14,5 7,0 5,0 13,8 1,0 1,1 6,6 14,2 20,2 26,1 28,4 26,1 19,8 12,2 6,9 2,1 13,7 11 1.1.2-jadval Havo harorati (Nurota meteostansiyasi, 0 C) hisobida Yil Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 20 15 o’rtacha -2,2 -7,1 6,5 13,6 20,1 26,3 30,1 29,0 18,9 13,0 7,3 -10,4 - abs.maks 15,3 8,5 20,6 30,9 40,4 41,1 41,7 41,5 32,9 32,0 22,6 3,2 41,7 abs.min -16,3 -22,3 -5,3 2,5 6,3 11,0 18,5 13,9 4,0 -0,2 -8,2 -24,0 -24,0 20 16 o’rtacha 0,4 5,7 5,3 16,8 21,1 27,2 28,6 24,8 20,2 11,8 4,6 2,6 - abs.maks 14,4 23,7 24,4 35,1 36,7 40,2 42,6 37,8 34,1 33,6 23,0 25,1 42,6 abs.min -16,2 -6,8 -7,7 1,4 2,8 10,2 13,6 11,7 8,1 -6,0 -12,4 -12,1 -16,2 20 17 o’rtacha 3,5 3,4 2,8 13,6 21,8 25,3 27,9 25,7 21,6 13,1 3,3 3,3 - abs.maks 18,4 23,7 18,0 27,5 36,6 37,7 40,8 41,1 35,2 32,0 27,2 18,1 41,1 abs.min -7,9 -7,2 -17,3 -16,4 6,3 12,6 14,3 13,3 7,1 12,8 -16,2 -14,2 -17,3 20 1 8 o’rtacha 5,5 4.5 8 , 3 12,2 20,8 25,0 26,6 27,4 19,6 8,5 8,4 5,3 - 12 abs.maks 20,6 21,8 21,0 29,2 36,0 39,6 39,4 39,5 38,7 28,3 27,0 25,0 39,5 abs.min -14,1 -10,0 0,7 -0,6 5,8 9,2 12,6 14,3 5,0 -10,4 -10,1 -9,8 -14,1 20 1 9 o’rtacha 1,7 1,1 7,6 16,2 18,2 27,5 28,9 25,0 19,5 12,2 106,9 6,7 abs.maks 15,4 19,0 19,0 24,6 34,9 36,4 42,3 41,5 37,4 27,8 30,7 21,1 42,3 abs.min -10,7 -10,5 -3,9 1,0 4,4 10,3 14,7 12,3 1,3 -2,1 -4,4 -6,1 10,7 2020 o’rtacha -2,0 -1,0 9,2 12,9 19,4 25,7 28,7 26,1 186,7 14,5 7,0 5,0 abs.maks 10,6 12,2 26,8 29,4 38,0 41,4 41,5 39,2 37,5 35,0 25,3 23,0 41,5 abs.min -21,1 -17,4 -6,6 -4,9 -2,6 13,5 18,0 11,4 2,0 -1,6 -7,1 -3,9 -21,1 O’rtacha yillik 1,0 1,1 6,6 14,2 20,2 26,1 28,4 26,1 19,8 12,2 6,9 2,1 13,7 abs.maks 15,8 18,2 21,6 29,5 37,1 39,4 41,4 40,2 41,8 31,4 26,0 19,3 41,5 abs.min -14,4 -12,4 -6,6 0,3 3,8 11,1 15,3 12,8 4,6 -1,3 0,7 -11,7 -13,6 13 Tabiiy o’simliklar yo’qotilib yalong’ochlanib qolgan bu yerlarni «sahrolanish o’choqlari» deyish mumkin. Sahrolanish o’choqlari har bir qishloqlar qo’y va mol qo’ralari, quduqlar, tog’ kon ishlab chiqarish atroflarida mavjud. Katta qishloq atroflarida bir necha ming qo’y va echkilar hamda yuzlab qoramollar boqiladi. Masalan, Nurota botig’ida Oqtog’ning shimoliy yonbag’ridagi C h u y a qishlog’ida mingdan ortiq oila yashaydi. Har bir oilada o’rtacha 10 ta qo’y-yechki va ikkitadan qoramol bo’ l sa ham, shu bitta qishloq atrofida ham har kuni 10000 qo’y-yechki va 2000 qoramollar boqiladi. Mollarning bir kun davomida qishloqdan uzoqlashish masofasi o’rtacha 3-4 km ni, yoz oylari esa 5-6 km, qish oylari 2-3 km ni tashkil qiladi. Demak, qishloq atroflarida yaylovlarga mol boqishning eng katta yuki 2- 3 km radiusdagi joylarga to’g’ri keladi. Ana shu masofada qishloq yaqinlarida tabiiy o’tlar butunlay yo’qotilgan. Qishloqdan uzoqlashgan sari ta’sir kuchi ham kamayib boradi. Tog’ yonbag’rlarida me’yordan ortiq mol boqish o’simlik qoplamiga jiddiy ziyon etkazmoqda. Sahrolanish tog’ yonbag’rlarida tekislikka nisbatan tezroq boradi. C h u n k i , o’simlik qoplamining siyraklashishi bilan yonbag’rlarda tuproqlaming yuvilishi kuchayadi. Bu esa o’z navbatida o’simliklarning yanada kamayishiga olib keladi. XIX asr oxirlarigacha tog’ yonbag’rlarida daraxt va butalar qalin o’sgan. Hozirgi paytda bu tog’laming ikki joyida archa uchraydi. Birinchi Shimoliy Nurota tizmasidagi Nurota tog’-o’rmon qo’riqxonasida, ikkinchisi - Oqtog’ning markazida Sharilloqsoyning suv yig’gich havzasida. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, Oqtog’dagi archalar Pomir-Oly tog’ sistemasining eng g’arbida saqlanib qolgan archalardir. Bu haqda to’liq ma’lumotlar A.Raxmatullayev va T.Jumaboyevlaming (1972) maqolasida batafsil yozilgan. Bu archalarni muhofaza qilish va shu joyda qo’riqxona yoki zakaznik tashkil etish to’g’risida ko’p yozilgan. Archalarni saqlab qolish uchun qo’riqxona tashkil qilishning juda katta ilmiy va amaliy ahamiyati bor. Ilmiy ahamiyati shundaki, bu archalar bir vaqtlar Nurota tog’larida keng tarqalganligini bildiruvchi belgi hisoblanadi. Ikkinchi ilmiy 14 ahamiyati - quruq va issiq iqlim sharoitida archalar o’sishi mumkinligini isbotlovchi dalildir. Archalar saqlanishining amaliy ahamiyati Nurota tog’larida o’rmon meliorativ ishlarini amalga oshirishda yordam beradi. Archadan tashqari Nurota tog’larida pista ham o’sadi, lekin bu qurg’oqchillika chidamli daraxt ham qirilib ketdi. Aholining ko’payishi bilan xususiy mollar soni ham ko’payib bormoqda. Hatto bir necha qo’y-echkilari bor fermerlar ham mavjud. Ular ham o’z podalarini tog’ yaylovlariga boqishadi. Mollarning uzluksiz boqilishidan tog’lardagi tabiiy o’tlar ham yildan-yilga kamayib siyraklashib bormoqda. Daraxt butalarning kamayishi, o’t qoplamining siyraklashishidan tuproqlar yuvilishi kuchaymoqda. Bularning oqibatida buloq va soy suvlari kamayib qolgan. Shuni aytib o’tish kerakki, O ’ rta Osiyo tog’larining hozirgi o’rmon qoplami juda kam bo’lib, 2,5% dan oshmaydi. Nurota tog’larining o’simlik qoplami esa - 0,75% ni tashkil etadi. Nurota tog’larining yuqori qismi tog’larida (1700-1800 m balandda) asosan o’rmon hosil qiluvchi daraxt bu - archa (Turkiston archasi, Zarafshon archasi va yoyilib o’suvchi turkman archasi). Qalin archa o’rmonlari juda kam uchrab, borish va chiqish qiyin joylarda qolgan. Past va o’rta balandliklardagi tog’larda esa bodom, do’lana, na’matak, uchqat, yovvoyi murut, tog’ olchasi, klyon va boshqalar o’sadi. Hozir bu daraxtlar va butalar ham tog’ laming odam borishi qiyin bo’lgan joylardagina saqlanib qolgan. Zarafshon havzasi tog’larida o’rmonlaming juda siyrakligi va ko’p joylarda umuman yo’qligini geobotaniklar asrlar davomida kishilar tomonidan ulaming ayovsiz qirqib kelganligi deb izohlaydi. Masalan, Nurota tog’lari tabiatini chuqur o’rgangan taniqli geobotanik Q.Z.Zokirov (1955) O’rta Osiyo tog’lari va tog’ oldi adir zonasi bir vaqtlar qalin daraxtlar va butazorlar bilan qoplangan, deb yozadi. Bu fikmi Pomir va Tyanshan tog’lari tabiatini yaxshi o’rgangan geobotanik B.I.Zapryagayev (1976) ham tasdiqlaydi. Shuningdek, juda ko’pgina tarixiy, arxeologik va boshqa materiallar ham Nurota tog’larining tog’li qismida qadimgi o’rmon qoplamining juda keng tarqalganidan darak beradi. 15 1.1.3-jadval Atmosfera yog’inlari (Nurota meteostansiyasida, mm hisobida ) Yil Oylar O’rta cha I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 20 15 22,2 21,9 94,8 26,0 6,2 0,0 0,0 0,0 0,0 9,0 24,4 23,1 227,5 20 16 43,8 26,7 21,2 20,9 24,1 0, 0,0 0,0 0,0 7,6 0,0 53,9 198,2 20 17 17,4 25,2 35,7 29,0 3,8 0,0 0,6 0,0 1,4 10,4 17,0 66,9 212,8 20 1 8 14,7 5,6 14,6 49,6 3,2 0,0 21,5 0,0 3,9 12,6 10,1 12,3 176,1 20 1 9 46,3 32,8 55,8 53,7 35,8 7,2 0,0 0,0 13,5 4,2 7,9 46,5 303,7 2020 48,1 15,9 18,7 6,6 8,5 0,0 0,0 0,0 1,2 11,1 9,6 73,5 193,2 O’rta cha 32,0 21,4 40,1 29,8 13,6 1,2 7,2 0,0 3,3 9,2 11,5 46,0 218,5 16 Tog’ yonbag’irlaridagi daraxt va butalar ko’p asrlar davomida mahalliy xalq uchun qurilish va yoqilg’i materiallarining manbasi bo’lib kelgan. Keyinchalik shaharlaming bunyodga kelishi va xo’jalikning murakkab shakllarining paydo bo’lishi natijasida yog’ochga bo’lgan talab oshdi. Ayniqsa, talab mahalliy metallurgiya, temir va temirni qayta ishlash sanoatining rivojlanishi bilan yog’ochga bo’lgan talab yanada kuchaydi. M.Ye.Massoning (1947) hisobi bo’yicha, bir pud cho’yanni eritish uchun ikki pud yog’och ko’miri kerak bo’lgan. O’rta asrlarda Zarafshon vodiysida Samarqand va Buxorodan tashqari o’ndan ortiq shahar va yuzdan ortiq aholi punktlari bo’lgan. Ma’lumki, shahar va qishloqlar aholisining turmushi, shuningdek, har xil hunarmandchilik zarurati uchun to’qay o’rmonlari va tog’ o’rmonlaridan foydalanilgan. O ’ rta Osiyo tog’ o’rmonlarini yo’q qilish o’rta asrlardan, ya’ni kon sanoati (konchilik), hunarmandchilik rivojlangandan boshlanadi. O ’ sha vaqtlarda rangli metallami eritish uchun asosan archadan tayyorlangan ko’mir ishlatilar edi. Temirchilikda ham yog’och ko’mirdan foydalanish yaqin vaqtlargacha davom etgan edi. Tog’la r n i o’rmonsizlashtirish (o’rmon qoplamini yo’q qilish) jarayoni XVIII-XIX asrlarda metallurgiya ishlab chiqarishda yangi turlaming paydo bo’lishi bilan keskinlashdi. XIX asrning boshlariga kelib, Nurota tog’larida o’rmonlar faqat soylaming yuqori qismlarida saqlanib qoldi. Samarqand va Buxoro uchun yog’ochdan tayyorlangan ko’mir esa Zarafshonning yuqori qismidan kela boshladi. Shunga qaramasdan, 1841 yilda Nurota tog’larining yuqori qismida bo’lgan A.Leman, bu yerda qalin bodomzor - o’rmonlarning hukm surganligini ta’kidlab o’tadi. Ammo XX asming boshiga kelib bu o’rmonlardan faqat ayrim daraxtlar qoladi. Tog’ o’rmonlarini yo’q qilish ayniqsa 1860-1890 yillarda metallurgiya ishlab chiqarishning sanoat asosiga - kapitalistik asosga o’tishi munosabati bilan faollashadi. Yog’och ko’mir tayyorlash uchun Nurota tog’laridagi va unga parallel cho’zilgan Pistalitov tizmalaridagi pistalar va bodomlar Zarafshon va Turkiston tog’laridagi archalar va aralash o’rmonlar to’liq yo’q qilib yuboriladi. Bir vaqtlar yoppasiga archa o’rmonlari bilan qoplangan Nurota tog’larida XX asming o’rtalariga kelib, 1,5 ming. gektar o’rmonlar qoldi. Archala r n i yo’q 17 qilinishi keyin ham davom etdi. Faqatgina 1949 yildan 1974 yilgacha 711 ming gektar maydonda archalar qirqib tashlandi. Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, Nurota tog’lari o’simlik qoplamining kuchli o’zgarib ketishiga ta’sir qilgan omillardan yana biri - yaylov sifatida faol foydalanishdir. Yaylov - Nurota tog’lari tabiati qiyofasini o’zgartirishdagi muhim omillardan biridir. Arid iqlim sharoitida tog’ va tekislikning yonma-yon tutash joylashishi, noqulay mavsumda mollami yaylovga boqishda tog’dan tekislikka yoki tekislikdan toqqa ko’chib yuruvchi yaylovchilik usullaridan muvaffaqiyat bilan foydalanishga imkon beradi va juda katta miqdordagi hayvonlami saqlash uchun sharoit yaratadi. Yaqin o’tmishlarda juda ko’p miqdorda mollami yaylovda boqish hozirgiga nisbatan keng ekologik oqibatlarga ega bo’lgan. Ko’p asrlar mobaynida inson xo’jaligi faoliyati ta’sirida Nurota tog’larining o’simlik qoplami (o’rmonlari, butazorlari va daryo vodiysining to’qayzorlari) kuchli o’zgarib ketdi, bu esa qator ekologik oqibatlarga olib keldi. Eng avvalo qisqacha, ortiq darajada yaylovchilikda foydalanishning ekologik ta’sirini ko’rib o’taylik. Yaylovda haddan tashqari tartibsiz mol boqish tuproq-gruntning suv- fizik xususiyatlarini keskin yomonlashtiradi. Tuproqning zichligi va chim gorizontining buzilishi natijasida mol boqiladigan uchastkalarda uning suv saqlash hajmi 1,5-2 marta pasayadi. Shunga muvofiq tuproqning suv o’tkazuvchanligi, filtratsion (singdirish) qobiliyati kamayadi, yuvilish va yer usti suv oqimi esa 2,7 martaga ko’payadi. Siyrak archa o’rmonlarida yangi unib chiqqan va yosh archa novdalarini mollar tomonidan yeb qo’yilishi tog’larda archalaming tiklanishini qiyinlashtiradi. Masalan, Markaziy Nurotada endi unib chiqqan archa maysalarining mollar tomonidan yeb qo’yilishi natijasida yosh archalar butun o’rmon maydonining 7,1 % ni, yoshi 100 dan ortiq bo’lgan daraxtlar esa butun o’rmon qoplami maydonining 50 % dan ortig’ini egallaydi (Shevchenko, 1961). Shunday qilib, tog’ yonbag’irlarida haddan tashqari mollarni boqish, tuproq eroziyasining rivojlanib ketishi, nafaqat yaylovlaming yomonlashuviga, balki tog’ yonbag’irlarining yalang’ochlanib qolishini tezlashishga olib keldi. Archa o’rmonlarining degradatsiyalashuvi- yomonlashuvi hozirga qadar davom etmoqda. 18 1.1.4-jadval Tuproqning mexanik tarkibi Nurota tog’ oldi zonasi (J.K.Qo’ng’irov, 2000) Chuqurlik, sm Tuproq fraksiyasi % hisobida Tabiiy loy, mm Mexanik tarkibi bo’yicha turponing tarqalishiYirik qumlar, mm Mayda qumlar, mm Chang, mm Gil, mm 1-0625 0,25-0,05 0,05-0,01 0,01-0,005 0,005-0,001 0,001 0-28 37,0 37,0 11,7 3,3 3,4 7,6 14,3 Qumloq 28-62 41,9 32,9 12,0 2,9 3,9 6,4 13,2 Qumloq 62-102 22,5 39,0 17,1 5,0 6,9 9,5 21,4 Yengil gilli tuproq 102-230 81,1 12,9 0,7 0,3 0,7 4,3 5,1 G’ovak qum 230-310 12,1 35,1 31,8 6,5 6,5 7,6 20,7 Yengil gilli tuproq 19 Shuni aytish kerakki, yaylovda juda ko’p mol boqish o’tloq cho’l o’simliklarining mollar yemaydigan begona o’tlar ko’payib ketishiga ham olib keldi. Masalan, Nurota, Molguzor tog’larida mol yemaydigan flomus, qo’ziquloq ko’payib ketgan. Yaylovlaming hosildorligi tushib borayapti. Shimoliy Nurota tog’ yaylovlarining 30-40 % da begona o’tlar tarqalgan va yaylovlaming hosildorligi 2- 2,5 marta kamaygan. Bu jarayonlar Zarafshon havzasi uchun ham xosdir. Errozion jarayonlar ko’p yillik o’simliklaming tiklanishiga to’siqlik qiladi, lekin shu bilan birga ular bir yillik o’simliklar efemer va efemeroidlaming holatini kuchaytiradi. Shunday qilib, eroziya tog’larda tog’ kserofitlarining tarqalishiga, tekisliklarda esa efemer va efemeroidlaming tarqalishiga imkon berib, landshaftlaming mavsumiy qiyofasidagi xususiyatlami kuchaytiradi. Nurota tog’laridagi hozirgi o’rmon qoplamining eng muhim xususiyatlaridan biri - uning juda siyrakligidir. Shuning uchun hozirgi vaqtda tabiiy o’rmonlar, suv saqlash va tuproqni himoya qilish rolini to’liq bajaraolmaydi, natijada tog’larda errozion jarayonlar uchraydi, tez-tez suv toshqini va sel oqimlari tashkil topishi hollari tezlashadi. Lekin shuni aytish kerakki, O’rta Osiyoning noyob tog’ o’rmonlari (ayniqsa igna bargli) suv saqlovchi, himoya qiluvchi vazifani bajargan. Bunga birinchi bo’lib, A.F.Middendorf (1892) e’tibor berib, tog’ va archa o’rmonlarini oqilona muhofaza qilishga chaqirgan edi. Igna bargli o’rmonlaming yo’q qilinib yuborilishi yoki ulaming siyraklanishi tog’larda qorlaming erish jarayonini tezlashtiradi, bu esa eroziyaning jadallashishiga, daryolar suv oqimining o’tish davriga ta’sir etmasdan qolmaydi. Daryolar suv oqimi davrining qisqarishi esa, bahorgi suv toshqinining va daryolar suv toshqini xavfini keskin ko’taradi. Natijada keyingi vaqtlarda daryolaming vodiylarida suv toshqinlarining tezlashish tendensiyasi (yo’nalishi) kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda Nurota tog’larining baland tog’laridagina uchraydigan archalar, o’tgan asrlarda o’rtacha balandlikdagi Nurota tog’larida ham qalin o’sgan. Bu tog’laming borish qiyin bo’lgan joylarida hozir saqlanib qolgan archalar bundan dalolat beradi. Shunday joylardan biri Oqtog’ (Nurota tizmasining g’arbiy chekka qismidagi tog’ mass i v i ) t i z m a s i n i n g g ’ a r b i d a 1 5 0 0 - 1600 metr balandlikdagi Takalisoyning boshlanishida saqlanib qolgan archalardir. Bu 20 archalaming borligini eshitib 1969 yilda birinchi marta o’rgangan olimlar, bu yerda 500 donadan ortiq archalar borligini sanagan. Bu archazorlar Nurota tizmasining eng g’arbiy chekkasi bo’lib, Qizilqum sahrosining ta’siri doimo sezilib turadi. Nurota va Zarafshon tizmasining g’arbiy chekka qismidagi tog’laming (Qoratepa, Zirabuloq) iqlim xususiyatlari ana shu archa o’sib turgan Oqtog’ sharoitidan farq qilmaydi. Tog’larda qishloqlar, katta sersuv soylar bo’yida qo’ralar, quduqlar atrofida sahorolanish o’choqlari hosil bo’lgan bo’Isa shu o’choqlar chqinida yarim sahrolangan joylar maydoni ham yildan-yilga kengaymoqda. Y a r i m sahrolangan joylarda daraxt va butalar mutlaqo qirqilgan, mollar yuradigan izlar 15-20 % ni tashkil qiladi va tuproqlar yuvilgan. O’t qoplami siyraklashgan va tabiiy o’tlar o’miga mollar emaydigan begona o’tlar ko’paygan. Hozirgi paytda Nurota tog’larini sahrolangan maydonlar umumiy hududning 10-15% ini tashkil qilgan bo’lsa, yarim sahrolangan joylar 40-50 % ni egallaydi. Tog’ hududlari tabiiy resurslardan foydalanish shu tariqa davom etsa, yana 15-20 yilda tog’laming 50% ga yaqini sahrolangan joylarga aylanish xavfi bor (Raxmatulayev, 2000). Tog’lar havo massalarini to’sib, ularni tarkibidagi namlikni to’playdigan asosiy hudud hisoblanadi. Bu namlikning bir qismi buloqlar ko’rinishida er yuziga chiqsa, asosiy qismi tekislik yer osti suvini to’ldirib turadi. Tog’larda darraxtlar qancha ko’p bo’lib, o’t qoplai qalin bo’lsa, yer osti suvi ham shuncha ko’payadi. S h u n i n g uchun ham tog’ landshaftlari tabiiy resurslaridan to’g’ri foydalanish va tabiatni muhofaza qilish hozirgi davming dolzarb ekologik mummolaridan hisoblanadi. Nurota tog’ oldi tekislik uchun eng muhim geoyekologik muammosi, bu tekislik shimoliy qismining Aydar ko’l sohasining ko’tarilishi natijasida tuproqlaming sho’rlanish jarayoning kengayishi hozirgi vaqtda shimoliy qismidagi sho’rxoklar maydoni kengayib yaylov o’simliklari o’miga sho’ra tipidagi o’simliklar ko’payib bormoqda. Tabiiy o’simliklar yo’qotilib yalong’ochlanib qolgan bu yerlami «sahrolanish o’choqlari» deyish mumkin. «Cho’llanish» jarayonini sekinlashtirish maqsadida quyidagi sora- tadbirlami 21 amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz: Yaylovlar sifatini yaxshilash maqsadida shuvoq, iris kabi va ko’p yillik o’simliklarni ekish; Yaylovlar hosildorligidan, u erda foydalanuvchi mollar sonini oshib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsadida keompleks geografik qidiruv o’tkazish, yaylovlardan qat’iy javal asosida foydalanish; 1.1-rasm. Sug’oriladigan yaylovlar vujudga keltirish, yaylovlami organik va mineral o’g’itlar bilan o’g’itlash masalasini hal qilish; Tog’laming yuqori qismida daraxtlar va butalar, archa, pista, tok, olma daraxtlarini ekish orqal nisbiy namlikni amalga oshirish hamda yaylovlar hosildorligini ko’tarishga erishish; Tog’ etaklaridagi tekisliklarda ixota daraxtzorlari mayonlarini kengaytirish. Kuzatishlarimiz natijasida korakulchiliki ilmiy tekshirish instituti tomonidan ekilgan ixota daraxtlari 15 yil davomida tuman territoriyasida temperaturani 1 0 ga pasaytirib, nisbiy namlikni 20 % ga oshirgan. Bu tartibda keng tadbiq etilsa, tog’likning barcha joylaridagi yaylovlarda hosildorlikni ma’lum miqdorda oshirish tabiiydir. 22 1 . 2. Tajriba o’tkaziladigan joyning tabiiy sharoitlari . 1.2.a Iqlim sharoiti. Qizilqum cho’lining shimoliy va shimoliy g’arb tomondan tutashganligi sababli, shuningdek, suv xavzalarining juda uzoqligi, doimiy oqar daryolarning yo’qligi, xudud iqlimining keskin kontinental va qurg’oqchilligini keltirib chiqargan. Iqlimning ko’p yillik o’rtacha harorati 13,8 0 C bo’lib, bu harorat yillar davomida juda o’zgaruvchan xususiyatga ega. Absolyut maksimum h arorat to 46,7 0 C gacha va absolyut minimum h arorat past-24 0 C gacha q ayd etilgan. H avoning o’rtacha ko’p yillik nisbiy namligi 35,4%, shamollarning esishi asosan shimol tarafdan. Yog’ingarchilikning k o’ p yillik o’rtacha miqdori 83,2 mm ni tashkil qiladi . Bu miqdor ham iqlim ko’rsatgichlari bo’yicha o’zgarib turadi. Vohada o’rtacha ko’p yillik yog’in miqdori 37,8 mm gacha bo’lganli ruyxatga olingan. Yildagi yog’ingarchilik miqdorining asosiy qismi qish va bahor fasllarida yog’adi. eng sovuq oy-qish faslining yanvar oyida kuzatilib, bu oyning o’rtacha harorati 1,2 0 C atrofida, yanvar oyida -21 0 C sovuq harorat qayd etilgan. Eng yuqori o’rtacha oylik harorat iyul oyida (+28,4 0 C) kuzatiladi. Bu oyda havo harorati maksimum daraja +46,7 0 C gacha ko’tarilgan. Yog’ingarchilik kech kuz, asosan oktyabr oylaridan boshlanib, kelgusi yil may oyining o’rtalarigacha qiska-qiska muddatli xolda davom etadi. Yog’ingarchilik mo’l bo’lgan oylar dekabr-aprel oylari oralig’i hisoblanadi. Shuning uchun ham Nurota vohasi iqlimi, sayyoramiz iqlimi kelib chiqishi tasnifi buyicha Osiyo qit’asining kontinental, quruq subtropik iqlim mintaqasiga kiritilgan. Qayd qilganimizdek, iqlim xususiyatlarini tarkib topishini asosan Nurota tog’ tizmasining geografik joylashishi va shimoldagi Qizilqum cho’li belgilaydi. 23 1. 2.1 -jadval Nurota adirlaridagi havo harorati ko’rsatgichlari (Nurota meteorologik stansiyasining ma’lumotlari ) Yillar Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 20 11 Abs.mak s 19,0 20,2 24,8 33,9 35,6 39,5 41,4 41,4 34,1 33,8 25,5 24,1 Abs.min -19,6 -18,0 -8,6 1,3 7,5 11,0 16,1 12,4 7,6 0,4 -1,8 -6,2 20 12 Abs.mak s 19,8 17,2 25,8 30,0 33,0 38,2 43,6 38,1 37,8 23,5 29,9 22,2 Abs.min -0,1 -13,1 -3,9 -0,8 -8,0 8,7 15,4 14,7 5,2 -1,0 -7,7 -9,3 20 13 Abs.mak s 16,5 17,0 22,7 31,5 36,7 37,8 38,6 42,7 33,5 28,5 23,5 14,8 Abs.min -16,4 -17,7 -5,1 -1,9 -5,7 10,2 13,3 10,6 3,6 -6,5 -8,5 -19,1 20 14 Abs.mak s 19,0 20,1 24,1 29,4 39,0 40,3 46,7 40,4 36,0 30,6 29,4 21,1 Abs.min -18,0 -7,4 -7,1 2,4 6,9 5,8 15,4 15,6 5,6 -1,9 8,1 -15,2 20 15 Abs.mak s 15,3 8,5 20,6 30,9 40,4 41,1 41,7 41,5 32,9 32,0 22,6 3,2 Abs.min -16,3 -22,3 -5,3 2,5 6,3 11,0 18,5 13,9 4,0 -0,2 -8,2 -24,3 24 201 6 Abs.mak s 14,4 23,7 24,4 35,1 36,7 40,2 42,6 37,1 34,1 33,6 23,0 25,1 Abs.min -16,2 -6,8 -7,7 1,4 2,8 10,2 14,6 11,7 8,6 -6,0 -12,4 -12,1 201 7 Abs.mak s 18,4 23,7 18,1 27,5 36,6 37,5 40,8 41,1 35,2 32,0 27,2 18,1 Abs.min -7,4 -7,2 -17,8 -1,4 6,3 12,6 14,3 13,3 7,1 -10,6 -16,2 -14,2 201 8 Abs.mak s 20,6 21,8 21,0 29,2 36,0 39,6 39,4 38,4 28,3 27,0 27,0 25,0 Abs.min -14,1 -10,0 0,7 -0,6 5,8 9,2 12,6 14,3 5,0 -10,4 -10,1 9,8 201 9 Abs.mak s 15,4 19,0 19,0 24,6 34,4 36,4 42,3 41,5 37,4 27,8 30,7 21,1 Abs.min -10,7 -10,5 -3,9 1,0 4,9 10,3 14,7 12,3 1,3 -2,1 -4,4 -6,1 20 20 Abs.mak s 10,6 12,2 26,8 29,4 38,0 41,4 41,5 39,2 37,5 35,0 25,0 23,0 Abs.min -21,1 -17,4 -6,0 -4,9 -2,6 13,5 18,0 11,4 2,0 -1,6 -7,1 -3,9 o’rtach a10 yilda Abs.mak s 16,9 18,4 23,3 31,3 36,4 39,8 41,8 39,9 35,7 30,6 26,4 19,8 Abs.min -14,9 -13,0 -6,4 -1,0 3,7 10,8 15,2 13,0 3,0 3,2 -8,5 4,9 25 1.2.2- j adval Tadqiqotlar bajarilgan yillardagi oylik va yillik yog’ingarchilik miqdori, mm. (Nurota meteorologik stansiyasi) ma’lumotlari Y illar Oylar Yillik I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 2011 44,2 36,9 66,8 36,8 14,6 0,7 0,0 0,0 1,6 33,6 16,6 26,1 299,1 2012 27,9 30,3 70,9 44,7 70,8 0,0 31,6 1,2 1,0 0,7 21,6 17,1 307,8 2013 36,8 48,1 30,7 1,4 17,3 15,0 28,0 0,0 10,3 28,0 50,1 17,2 282,9 2014 43,6 6,5 48,3 18,3 10,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 19,9 21,4 168,0 2015 22,1 21,9 94,8 26,0 6,2 0,0 0,0 0,0 0,0 9,0 24,4 23,1 227,5 2016 43,8 26,7 21,2 20,9 24,1 0,0 0,0 0,0 0,0 4,6 0,0 53,9 198,2 2017 17,4 25,2 35,7 29,0 3,8 0,0 0,6 0,0 1,4 10,7 17,0 66,9 212,8 2018 14,7 5,6 14,6 49,6 3,2 0,0 21,5 0,0 3,9 12,6 10,1 12,3 176,1 2019 46,3 32,8 55,8 53,7 35,8 7,2 0,0 0,0 13,5 4,2 7,9 45,5 303,7 2020 48,1 15,9 18,7 6,6 8,5 0,0 0,0 0,0 1,2 11,2 9,6 73,5 193,2 o’rtacha 34,5 24,9 58,6 28,7 19,4 2,3 7,7 0,1 3,3 13,7 17,7 35,2 236,2 26 1.2.3- j adval Tadqiqotlar bajarilgan yillardagi havo harorati 0 C (Nurota meteorologik stansiyasi) ma’lumotlari.Y illa r Oylar 2010 I II III IV V VI YII VIII IX X XI XII O’ rtacha 2,5 1,6 7,7 18,8 22,1 26,1 28,9 27,4 20,7 10,9 5,0 4,1 Abs.maks . 19,2 20,0 32,2 34 1 38,0 42,6 39,6 40,4 36,4 29,2 20,1 Abs.min -8,7 -15,6 -6,3 5,1 5,8 11,4 15,0 14,2 4,5 -1,0 -9,1 -5,2 2015 o’rtacha -2,2 3,8 10,3 17,3 25,3 28,1 27,3 26,0 19,6 9,4 5,2 3,7 Abs.maks 16,1 20,6 27,1 32,6 40,4 43,5 33,4 39,1 34,9 29,1 19,6 21,2 Abs.min - 22,7 -14,6 -3,0 -2,2 9,6 4,9 16,1 14,8 5,7 -1,2 -7,9 4,8 20020 O’ rtacha 4,2 5,7 11,5 13,7 18,9 25,2 27,7 27,1 20,7 11,8 7,3 2,6 Abs.maks . 22,6 22,2 30,2 29,7 36,5 40,1 43,2 43,4 36,5 33,6 23,0 20,1 Abs.min -5,5 -8,5 -4,4 3,8 5,0 11,6 14,3 14,1 7,0 -2,3 -3,3 -5,2 27 Tadqiqotlar bajarilgan yillardagi iqlim xususiyatlari. Ilmiy tadqiqotlarni bajargan yillaridagi iqlim ko’rsatgichlari ko’p yillik o’rtacha miqdor ko’rsatgichlaridan ancha farq qildi. Bu farq havo harorati ma’lumotlarida unchalik sezilmadi. Lekin, adirlarning asosiy tabiiy resursi bo’lgan o’simliklar qoplamidagi rivojlanish rejimini dastlab sernam hisoblangan bahor mavsumida yoq kuzatib, cho’l halqi, yilning quruq kelishini cho’l halqi o’z vaqtida ta’kidlashi juda muhim bo’ldi. 2000 yilning metrologik ma’lumotlari bu bashoratni to’liq tasdiqladi. Shu yilda adirlarda 174,2 mm yog’in tushdi. Bu esa o’rtacha ko’p yillik ko’rsatgichdan 62,00 mm kamdir. Bahorgi barra o’tlar dastlab yaxshi rivojlansada, may oyining o’rtalarida sarg’ayib qoldi. Dag’al poyali o’simliklari rivojlanishi o’rtacha bo’ldi. Navbatdagi 2015 yil oldingi yilga nisbatan ham quruq keldi. Bu yilda yillik yog’ingarchilik miqdori 88,2 mm bo’lib, bu ko’rsatgich ko’p yillik o’rtacha miqdordan 148,0 mm kam. Adirlardagi haqiqiy qurg’oqchil yilning aynan o’zi bo’ldi. Bunday holat dissertatsiya boryo’g’i ishimizning mohiyati nechog’lik dolzarbligini ko’rsatdi va bizni tabiat ham qo’llab-quvvatladi. Asosiy o’simlik qoplamini hosil qiluvchi efemer va efemeroidlar odatdagi holat bo’yicha mart oyidagi yog’indan keyin (62,1 mm) yaxshi rivojlanishi kerak edi. Lekin bu vaqtda havoning o’rtacha harorati 10,3 0 S dan ko’tarilmadi o’simliklarni yaxshi o’sib, rivojlanishiga qulay bo’lmadi. Natijada bahorgi barra o’tlar aprel oyidayoq (harorat o’rtacha -17,3 0 S, yog’in + 1,7 mm) qavjirab qoldi. Bu yilning qish oylarida ham yog’in yog’madi. Adirlar tabiiy sharoitida serhosil deyiladigan yil 2002 yilda kuzatildi. Bu yilda yog’ingarchilik miqdori 283,5 mm ni tashkil qildi. Tabiiyki, adir yaylovlaridagi barcha tur o’simliklar juda yaxshi rivojlandi va cho’l sharoitida yuqori pichan hosilini berdi. 28 1. 2.4 -Jadval Tadqiqotlar bajarilgan yillardagi yog’ingarchilik miqdori, mm (Nurota meteorologik stansiyasi ) Yillar Oylar Yillik I II III IV V VI YII VIII IX X XI XII 2010 31,2 32,7 18,1 10,1 - 2,4 - - 10,1 6,1 20,4 43,1 174,2 2015 14,5 9,9 62,1 1,7 - - - - - - - - 88,2 2020 36,5 51,9 52,8 121,8 16,4 3,9 1,1 - - - - - 283,5 29 1.2. b . Tuproq sharoiti va o’simlik turlari bilan qoplanishi Tuproq sharoiti Nurota adirlarining tuproqlarini ko’plab tadqiqotchilar o’rganishgan [Kimberg, 1942; Gorbunov, 1941; Babaxadjayev 1963:] Ma’zkur xududning adir, tog’ va cho’l maydonlarida asosan qo’yidagi tuproqlar rivojlangan: 1) cho’lning avtomorf bo’z-ko’ng’ir va qumloq tuproqlari; 2) cho’lning gidromorf sho’rxok tuproqlari; 3) bo’z mintaqasining avtomorf-och bo’z va tipik bo’z tuproqlari; 4) o’rtacha balandlikdagi tog’larning jigarrang tuproqlari; Shuningdek, suvli soylarda qisman o’tloqli tuproqlar ham uchraydi. Qayd qilingan tuproqlar turlari genetik kelib chiqishi buyicha asosan qo’ng’ir va bo’z tuproqlardir. Biz tadqiqotlarimiz bajarilgan joyga mansub bo’lgan, adirlar xududida ko’p tarqalgan och bo’z tuproqlarga tavsif beramiz. Och bo’z tuproqlarni hosil qiluvchi genetik jinslar mayda zarrali soz va mustaxkam tarkibli yotqiziqlardan iborat. Bu tuproqlarda cho’lning asosiy ozuqasi bo’lgan shuvoq, efemerli, efemeroidli o’simliklar o’stivor turlardir. Bu polosa tog’ adirlaridagi tekisliklargacha cho’zilgan bo’lib tuproqlari tarkibida gumus miqdori 1-1,5%, azot-0,05-0,09%. Tuproq gorizontida eng ko’p karbonatlar to’plangan (oxak, bo’r h isobida - to 205 gacha) bo’lib, asosan 20-30 sm dan to 60-80 sm chuqurlikda joylashgan, keyingi gorizont gipsli tuproqlarni tashkil qiladi. Ilmiy tadqiqot tajribalari O’zbekiston qorako’lchilik va cho’llar ekologiyasi ilmiy-tadqiqot institutining tajriba dalasi chegaralarida o’tkazilganligi bois biz tuproqlarning fizikaviy, ximiyaviy va mexanik tarkibini X.R.Xalilov va J.K.Qo’ng’irovlarning (2000) ma’lumotlari asosida keltiramiz. I-II Kesim. Tajriba dalasining janubiy - g’arbiy qismi, erostisuvlari 30-40 mchuqurlikdabo’lib, tuproq hosilbo’lishjarayonigata’sir qilmaydi. Kesim «O’zbekiston» shirkatxo’jaligining «Ko’ktepa» qishlog’idan 3 km shimolroqda joylashgan. Relyefi - tog’ oldi tekisliklari. O’simliklari yer haydalgandan keyin 30 atrof yaylovlardagi tabiiy o’simliklari urug’idan, unib chiqgan asosan bir yillik siyrak har xil turlar. Shuvoqning 1-2 yillik yosh tuplari juda siyrak o’smoqda (2-4 m 2 da 1-2 dona). Ikkinchi kesimni o’rganishda tuproqning qo’yidagi morfologik tuzilishga ega ekanligi aniqlandi. a) 0-28 sm-haydalma qatlam, och bo’z to’sli, engil qumok tarkibli, kesaklari changsimon, g’ovak. O’simliklar ildizlarining qoldiqlari mo’l. b) 28-62 sm-Och bo’z to’sli, biroz namroq, kesaklari changsimon engil qumli, zichlashganroq, karbonatli birikmalar va xashoratlarning ko’plab yo’llari aniq ko’rinishga ega. v) 62-102 sm-Och bo’z to’sli, namlanganroq, zich qumoq, engilroq, karbonatli birikmalar ancha ko’p, kemiruvchilarning yullari va o’simliklarning ildizlari uchraydi. g) 102-230 sm- Och bo’z tusli, namlangan qum, mayda shag’allar va yirik qumokli kesaklar uchraydi. d) 230-320 sm- Sariqroq bo’z qatlam asosan qumalok, 230-310 sm li qatlam esa g’ovak qumdan iborat. Kesimdagi gorizantlarning mexanik tarkibini o’rganish natijalari ( 12- jadval) da keltiriladi. 9-jadval ma’lumotlarining tahlilidan ma’lum bo’ldiki, tuproq tarkibida yirik va mayda qumlar (81,1% gacha) ko’p, yirik zarra aralash loyqa 0,7-6,8% ni, loyqasimon zarralar –4,3-9,5% ni tashkil kiladi. O’rganilgan kesimdagi qatlamlarning kimyoviy tarkibini o’rganish esa tuproqning yuza qismi sho’rlanganligini ko’rsatdi. To’rtinchi (102-230 sm li) qatlamdan tuproq tarkibida tuzlarning bir muncha ortishi (0,426%) aniqlandi. Keyingi qatlamda tuzlarning keskin kamayishi (0,104%) kuzatildi. Qayd qilingan ma’lumotlar kesimdagi «tarkibiy qismlar yig’indisi» va «qattiq qoldiq va yig’indi orasidagi farq» ni ko’rsatuvchi grafa natijalariga o’xshash, aynan mos keladi. 31 1.2.5- jadval. Nurota tajriba dalasi tuprog’ining mexanik tarkibi (Xalilov, Kung’irov 2000) Qatlam ning chuqurli gi, sm Tuproqning tarkibi Fizik gil, mm Mexanik tarkibi buyicha nomlani shiYirik qum, mm Mayda qum, mm Chang, mm Loyqa , mm 1-0,25 0,25- 0,05 0,05- 0,01 0,01- 0,005 0,005- 0,000 0,001 0-28 37,0 37,0 11,7 3,3 3,4 7,6 14,3 Qumok 28-62 41,9 32,9 12,0 2,9 3,9 6,4 13,2 Qumok 62-102 22,5 39,0 17,1 5,0 6,9 9,5 21,4 Qumok 102-230 81,1 12,9 0,7 0,3 0,7 4,3 5,1 Qumlok 230-320 12,1 36,1 31,8 6,6 6,8 7,6 20,7 Qumli Cho’l sharoiti dehqonchiligida tuproqning unumdorligini aniq bilish muhim axamiyatga ega. Shu sababli kesim gorizontlaridagi gumus miqdorini o’rganish maqsadida tajribalar asosida qo’yidagi natijalar olindi. (13-jadval). Keltirilgan jadval ma’lumotlari bo’yicha tuproqning yuza qismidagi gumu s miqdori boshqa qatlamlarga nisbatan ancha yuqori (0,80%). Navbatdagi gorizontlarda gumus miqdori ancha pasayib boradi, ya’ni 28-102 sm li 0,40% bo’lsa keyingilarida qatlamlar kelishiga mos ravishda 0,21-0,35% atrofida. 32 1.2.6- jadval Nurota tajriba dalasi tuproqlarining kimyoviy tarkibi, % mg-yekv. (Xalilov, Ko’ng’irov, 2000 )Q atlam ning chuqurligi, sm Q attiq qoldiq% Anionlar Tarkibiy qismlar yig’indisi Qattiq qoldiq va yig’indi orasidagi farq.HCO 3 CO 2 SO 4 0-28 0,160 0,069 1,13 0,008 0,22 0,046 0,95 0,123 0,037 28-62 0,130 0,043 0,71 0,006 0,17 0,042 0,87 0,091 0,039 62-102 0,088 0,038 0,52 0,007 0,20 0,030 0,62 0,075 0,013 102-230 0,426 0,015 0,25 0,091 2,57 0,302 6,62 0,408 0,018 230-310 0,104 0,032 0,052 0,021 0,44 0,027 0,56 0,080 0,028 33 1.2.7-jadval Nurota ajriba dalasi tuproqlari tarkibidagi asosiy mineral moddalar miqdori. Qatlamning chuqurligi, sm Chirindi, % Yalpi, % minerallar, % Harakatdagi, mg/kg NO 2 P 2 O 5 K 2 O P 2 O 5 K 2 O 5 0-28 0,80 0,061 0,070 1,70 12,0 206,0 28-62 0,40 0,029 0,060 1,60 10,5 220,0 62-102 0,40 0,030 0,040 ani q lanmadi 8,4 48,0 102-230 0,35 0,021 0,070 ani q lanmadi 3,5 48,0 230-3 2 0 0,21 0,017 0,075 ani q lanmadi 3,5 60,0 Nurota adirlarida bo’z tuproqlarning yuza qismidagi gumus miqdori 1% dan oshmaganligini A.Raxmatullayev ham aniqlagan (2012). Xuddi shuningdek, tuproqdagi azot miqdori ham yuza qatlamda ko’proq (0,061 %), keyingi qatlamlarda 0,017-0,021%. Tuproq qatlamlaridagi o’zlashtiriladigan fosfor miqdori 0,040-0,075 % ni, umumiy kaliy miqdori 1,6-1,7 % ekan. Engil o’zlashtiriladigan kaliy va fosfor tuproqning yuzasida (0-62 sm) nisbatan ko’proq (10,5-12,0 va 206,9-220 mg/kg), pastki qatlamlarda kamayib boradi (11,37-60,0 mg/kg). Tuproqning qayd qilingan natijalaridan ma’lum bo’ladiki Nurota tajriba dalasining tuproqlari adir mintaqasi iqlimiga xos, yuza qismi sho’rlangan, yaxshi mexanik tarkibli, chirindi va boshqa mineral moddalar miqdori jihatdan esa sezilarli darajada kambag’al. Nurota adirlari tabiiy ekologik jihatdan 3 xil cho’l tiplariga bo’linadi; gipsli, qumli va sho’rxok. 34 Gipsli cho’l. Nurota tog’ tizmalarining g’arbi va shimoliy g’arbida joylashgan. Tuproqlari bo’z-ko’ng’ir bo’lgan bu xududlarni shuvoq-barra o’tli yaylovlar tipi egallagan. Qumli cho’l. Asosan Qizilqumning janubiy chegaralari kiradi. Tuproqlari qumoq bo’lgan bu xududlar relyefi-kuchsiz mahkamlangan qator tepali qumtepalardan iborat. Qumli cho’l yaylovlari buta-barra o’tli yaylovlar tipiga kiradi. Sho’rxok cho’llar. Nurota regionidagi Haydarko’l, Jalpak sho’r va Tuzkon sho’rxoklari atrofini va yog’ingarchilik suvi tuyinadigan soylarda uchraydi. Bu sho’rxokliklar yaqinida sho’rga chidamli sho’ra o’tli o’simliklar yaxshi o’sadi. Nurota adirlarining tabiiy o’simlik qoplami muhim xo’jalik ahamiyatiga ega bo’lib, bu o’simlik qoplami yaylov sifatida yil davomida foydalanilmokda. Respublikamizning barcha arid mintaqasidagi yaylovlar kabi, mazkur yaylovlarning hosildorilgi ancha past. Bu hosildorlik ham ob-havoning kelishiga bog’liq. Mazkur bob materiallarida ham qayd qilindiki, tajribalar o’tkazilgan 3 yilning 1-yili qurg’oqchil, 2- yili o’ta qurg’oqchil noqulay keldi. Ketma–ket keladigan bunday yillarda cho’l chorvasi nihoyatda qiyin holatga tushib qolayapti, qish mavsumida katta chiqimlar bo’layapti. Bu holatda erkin bozor iqtisodi islohatlari tufayli cho’l chorvasini rivojlantirishga qat’iy kirishgan, tashabbuskor fermer xo’jaliklari iqtisodiy zarar ko’rayapti. Qayd qilingan fikrlar asosida shunday xulosa qilish mumkinki, mazkur xududlardagi cho’l chorva mollari, xususan qorako’lchilikni istiqbolli rivojlantirishning eng dolzarb masalasi yozda-kuzda chorvani ko’k maysa ozuqasi bilan qish mavsumida esa kafolatli, sifatli pichan ozuqalari bilan ta’minlashdir. Bu yo’nalishda dehqonchilik og’ir, suv manbalari juda kam bo’lgan Nurota adirlarida sho’r suvlari behudaga oqib yotgan artezian suvlaridan optimal foydalanib chorva uchun ozuqa yetishtirish xududdagi chorvachilik istiqbolini belgilash eng to’g’ri yo’nalishdir. Shuning uchun ham bu xududlarda yaxshi o’sib, mo’l hosil beruvchi o’simliklarni tanlash, saralash, ularning suvga talabchanligini 35 o’rganish, ekishning to’liq agrotexnikasini ishlab chiqish, maxalliy o’g’itlardan unumli foydalanish me’yorlarini tadqiq qilish kelgusida ekiladigan o’simliklarning hosildorligini keskin oshirish ilmiy tadqiqotlarini o’tkazish cho’l chorvasi istiqbolini belgilovchi eng muhim yunalish bo’ladi (Sindorov; Muqimov; Boboyeva, 2002). O’simlik turlari bilan qoplanishi. Nurota vohasi o’simliklar qoplami asosan o’tchil turlardan iborat. Akademik P.K.Zokirov (1969) ma’lumotlaricha Old Osiyo, Kavkaz, Pomir-Oloy, Tyanshan va Qizilqum cho’li florasi asosida shakllangan. Nurota tog’ tizmalari xududlari o’simliklar qoplamida 679 tur o’simliklar borligini P.K.Zokirov [1969,1971] ro’yxatga olgan. Keyinroq R.V.Kamelin [1973] bu ruyxatga yana 171 turni qo’shdi. Hozirda Nurota xududlari florasida 850 ta o’simlik turi qayd etilgan. P.K.Zokirov (1969). Shulardan 300 turi shifobaxsh o’simliklar hisoblanadi (Xolmatov, 1964). Nurota tog’ tizmasidagi tog’larni balandlik buyicha ikki yarusli o’simlik qoplamiga ajratiladi. Bular «tog’ yarusi» va adir yaruslaridir. Tog’ (o’rtacha tog’ yarusi) o’simliklar qoplami 4 tipga bo’linadi: 1. tog’, chim o’tli dasht; 2. quruq, bug’doyiqli-har xil o’tli dasht; 3. tog’ yoni kserofit o’simliklari; 4. butali o’simliklar tiplari. Bu tiplarga A.Raxmatullayev [2012] efemeroidli yarim cho’l o’simliklari yarusini ham qo’shish kerakligini taklif qiladi. Bu fikrning to’g’riligini tadqiqotlar davomida ko’rdik. Bu yarusda barcha yaruslardagi o’simliklar uchraydi. Bug’doyiqli– har xil o’simliklar tog’ yarusining eng baland qismini ishg’ol qilgan bo’lib o’simliklar fonini (Yelytriga tri c hophora), s c abiosa oliveri, Scabigeria alliodes, Artemisia, ziziphora tenior, Cyenturea sguarrosa, phlomis thapsoides lar xosil q iladi. Yefemeroidli o’simliklar yarim cho’l tog’larning pastki qismi va tog’ oldi xududlarning yuqori qismini ishg’ol qilgan bo’lib asosiy fon efemeroidlar Poa 36 bulbosa, Carex phystililis, Nypecium parviflorum lardan tashkil topgan. Bu tipda efemerlar xam ko’proq o’sadi. Tog’ yoni kserofit o’simliklar tipi tog’ tizmalarining janubiy qismida ko’proq uchastka-uchastka ko’rinishiga ega. Bu o’tli tip o’simliklar qoplamida Amygdalus spinosissuma ba’zi joylarda to’liq ko’rinishli fonni hosil qiladi. 37 II BOB. TOG’ OLDI YAYLOVLAR EKOLOGIK HOLATINI O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI 2.1. T og’ oldi yaylovlar ekologik holati ga ta’sir etuvchi omillar Respublikamiz qishloq xo’jaligi rivojlangan davlatlar qatoriga kirib, uning asosiy tarmog’i dehqonchilik va chorvachilik hisoblanib, chorvachilikda asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan. Yaylovlarimiz o’zining tabiiy geografik joylashuviga ko’ra turli xillarga bo’linadi. Yaylovlarning eng katta qismi cho’l yaylovlari hisoblanib respublikamizda 30 mln gektarni tashkil qiladi. Cho’l yaylovlari o’ziga xos xarakterga ega bo’lib, uning hosildorligi bevosita iqlim sharoitga bog’liq bo’lib, iqlim qulay kelgan yillari 3-5 st\ga gacha, noqulay iqlimli yillarda 0,5-1,5 st\ga gacha pasayishi mumkin. Bu ham o’z navbatida cho’l yaylovlarida oziqlanayotgan chorva mollarini yem-xashakka bo’lgan talabini ta’minlashda qator muammolarni keltirib chiqaradi. O’rta Osiyo cho’llarining tabiiy sharoiti kserotermal xarakterga ega ekanligini hisobga olsak, respublikamiz cho’l yaylovlarini hosildorligi bevosita shu tabiiy sharoitning maxsuli hisoblanadi. Respublikamiz iqlim sharoitidan kelib chiqib, cho’l yaylov chorvachiligini rivojlantirish uchun yaylovlar hosildorligini oshirish chora-tadbirlarini amalga joriy etish zaruriy shart bo’lib, buning uchun yaylov hosildorligini yanada yaxshilaщ yo’larini izlab topish, ya’ni fitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirish eng maqbul yo’l hisoblanadi. Yaylov hosildorligini oshirish bilan birga o’simliklar degredatsiyasining oldi olinadi, agrofitotsenozlar hosil bo’lishi suv va shamol eroziyasini to’xtatib, tabiiy landshaftda ijobiy siljishlar namoyon qiladi. Buning uchun iqlim sharoitiga mos yem-xashak o’simliklarni topish va ulardan sun’iy agrofitotsenozlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Respublikamizda bu borada qator ilmiy muaassasalar tadqiqot ishlari olib borishokda. Jumladan, O’zbekiston qorakulchilik va cho’llar ekologiyasi ilmiy tadqiqot instituta va Botanika ilmiy ishlab chiqarish korxonalari. Bundan tashqari 38 yaylovlarda minglab quduqlar mavjud bo’lib, chorva mollari uchun suv manbai bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Chorva mollarining tuyoq sonining oshib borishi quduqlar atrofidagi o’simlik sonini kamayib ketishiga olib kelmoqda. Chunki qo’ylar sug’orish uchun bir kunda 1-2 bor quduqqa kelib o’simliklarni payxon qiladi, tuproq strukturasi buzilishiga olib keladi. Natijada q uduq atrofidagi o’simliklar inqirozga uchrab, tuproq eroziyasining kuchayishi kuzatiladi. Bunday holat quduqqa yaqinlashgan sari aylana shaklda kuchayib boradi. Yaylovlardagi geologik-qidiruv ishlarining yaylovga salbiy ta’siri h am shunday ko’rinishda sodir bo’lmoqda. Burg’ulangan hududda yaylovlarning inqirozga uchrashi juda kuchli, undan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Yuqorida ko’rib o’tilgan barcha jarayonlar, ya’ni inson xo’jalik faoliyatining ta’siri bugungi kunga kelib tinmay kuchayib bormoqda. Buni oldini olish kechiktirib bo’lmaydigan vazifalardan biri bo’lib, uni bartarf etish chora-tadbirlar rejasini ishlab chiqish zarur. Buning eng asosiy tadbirlaridan biri-fitomeliorativ tadbir bo’lib, buni o’z vaqtida amalga oshirish yaylovlarimizni ekologik holatini yaxshilanishiniig garovi bo’lib hisoblanishi bilan birga, biosistemada kelajakda yuz berishi mumkin bo’lgan ekologik muammolarning oldi olinadi va yaylov hosildorligini qaytadan tiklanib, ekologik barqarorlikka erishish mumkin. Yaylovlar hosildorligini oshirishda iqlim xususiyatlarini hisobga olib, shu sharoitga mos o’simliklarning tanlash va ularni ekologo-biologik xususiyatlarini har tomonlama o’rganish hamda ilmiy xulosalar asosida agrofitotsenozlar yaratish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun o’simliklarning qurg’okchillikka hamda issiqlikka chidamliligi, yashovchanligi, hosildorligi va boshqa biologik xususiyatlarini chuqur tahlil qilish lozim. Yaylovlar respublikamizda 30 mln gektar ni tashkil qilgan holda tabiiy sharoitining turli xilligi bilan bir-biridan farq qiluvchi hududlarga bo’linadi. Har bir hudud uchun o’simliklar tanlashda u joy iqlim xususiyatlarini, tuproq qoplami, er osti suvlari hisobga olinishi juda muhimdir. Hudud tabiiy geografik xususiyatlariga mos o’simliklarni tanlab ekish va ularning ekologo-biologik xususiyatlari o’ sishi, rivojlani щ i. urug’ tugishi, 39 urug’dan ko’payishi va eng asosiy xususiyati uni yem-xashak hosildorligini o’rganish asosiy vazifalardan biridir. Buning uchun issiqlikka, qurg’oqchillikka chidamli o’simliklarni ajratib olish va yaylov degradatsiyasi sodir bo’lgan hududlarda fitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiq vazifadir. Buning uchun cho’l yaylov ozuqabop o’simliklaridan shu hudud uchun eng maqbul turlarini aniqlash lozim bo’ladi. Hudud uchun maqbul turlar ishtirokida sun’iy agrofitotsenozlar yaratish, yaylovlarni o’simliklar sonining xilma xilligini boyishi bilan birga hosildorligini oshishida muhim ahamiyatga ega. Cho’l yaylov yem-xashak o’simliklarini har tomonlama o’rganish, tajribalar o’tkazish va aniq ilmiy xulosalar berish hudud uchun eng maqbul o’simliklarni tanlashda muhim ahamiyatga ega. Buning uchun o’simliklarni kichik uchastkalarda ekib, tajribalar o’tkazish zaruriy ma’lumotlarni to’plash va ilmiy tahlil etish zarurdir. Ilmiy tahlillar asosida cho’l yaylov ozuqabob yem-xashak o’simliklaridan hudud uchun eng maqbul turlari ajratib olinadi. O’zining qimmatbaho xo’jalik ahamiyatga ega istiqbolli turlarni ajratib olish va sun’iy agrofitotsenozlar yaratish, yaylov ekologik holatini yaxshilab suv va shamol eroziyasining oldini olish, o’simliklar tur sonining oshishi bilan birga yaylov hosildorligining oshishi va chorva mollarini yil davomida vitaminlarga boy, yuqori to’yimli yem-xashak bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega bo’lib, yaylovlardan ko’p yillar davomida intensiv foydalanish imkonini beradi. Bu borada O’zbekiston Qorako’lchilik va cho’llar ekologiyasi ilmiy tadqiqot institutiga qarashli Nurota tajriba dalasida olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari diqqatga sazovordir. Tajriba dalasida olib borilgan ilmiy ishlarning ahamiyati shundan iboratki, tog’ oldi hududlari yaylovzorlarining meliorativ holatini yaxshilash agrofitotsenozlar barpo etish orqali yaylov hosildorligini oshirishda muhim o’rin tutadi. Tajriba dalasiga keyingi 30 yil davomida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borildi. Jumladan, istiqbolli yem-xashak buta o’simliklarini qiyosiy o’rganish sohasida ham qator ishlar olib borildi va buta o’simliklaridan izen, quyrovuq, 40 teresken, chug’on, kamforosma kabi o’simliklarni ekologo-biologik va fiziologik xususiyatlari to’laligicha o’rganildi. Istiqbolli yem-xashak o’simliklarni o’rganish tog’ oldi yaylovlari hosildorligini oshirishda katta ahamiyat kasb etishi, ilmiy isbotlanganligi shu bilan birgalikda, h udud o’ simliklar qoplamini boyishi, tuproqda suv shamol eroziyasining kamayishi va umuman olganda biotsenozda ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lishi ilmiy nuqtai nazardan o’z isbotini topdi. Tog’ oldi yaylovlarida olib boriladigan fitomeliorativ tadbirlar yaylov hosildorligini bir necha bor oshishiga va undan yil davomida foydalanish imkonini yaratadi. Tog’ oldi chala cho’llarida olib borilgan tajribalardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, istiqbolli yem-xashak, buta o’simliklarini qiyosiy o’rganish ularni tabiiy sharoitga moslashish va yuqori hosildorligi yaylov uchun muhim ahamiyatga egadir. Tajribalardan ma’lum bo’lishicha hudud uchun eng maqbul buta o’simliklardan chug’on, teresken, izen, quyrovuq, shuvoq va komforosmalardan foydalanib yaylovlar yaratish va uning hosildorligini 4-6 baravar oshishiga hamda yashovchanligi 15-20 yilgacha saqlanib qolishi mumkin. Iqlimi qulay bo’lmagan yillarda ham yaylov hosildorligida pasayish kuzatilmaydi. Keyingi yillarda chala cho’llar qorako’l qo’ylari boqiladigan yaylovlar bo’libgina qolmasdan, boshq turli madanlar gaz, neft, oltin va boshqa mineral xom-ashyolar qazib olinmoqda. Bu esa hududlarda geologik-qidiruv ishlari ko’lamini oshib borishi bilan burg’ulash, uzoq masofalarga quvurlar yotqizish, magistral temir va avtomobil yo’llarini qurilishi, yangi sanoat korxonalarining barpo etilishi va sanoatlashgan shaharlarning vujudga kelishi cho’l yaylovlari maydonini yanada keskin kamayishiga olib kelmoqda. 41 2.1.1-sxema Sxema 1. Chorva mollari miqdori oshishining yaylovlarga salbiy ta’siri (Nazarov X.T 2000-y) Sanoat korxonalarini va aholini suv bilan ta’minlash maqsadida burg’ulash ishlari olib borilmoqda. Bularning barchasi cho’l ekologik muvozanatini keskin buzilishiga olib kelib, ekologik sistemani izdan chiqishiga sa bab bo’lmoqda. Natijada degradatsiyaga uchragan maydonni oshib borishi, yaylovlar maydonining kamayishiga sabab bo’lmoqda. Ho zirgi va q tda respublikamizda 1 mln gektar degradatsiyaga uchragan maydonlar vujudga kelgan b o’ lib, vo h alar va su g’ oriladigan e r lar chegaralarida sodir b o’ lganligi e rlarni meliorativ holatini yomonlashish v aziyatni yanada keskinlashtiradi va bularni t o’ xtatib q olish choralarini k o’ rish kechiktirib b o’ lmaydigan zaruriy vazifadir. Buning uchun fitomeliorativ tadbirlarni qo’ llash, ya’ni h ududlarga saksovul, cherkez, q andim va bosh q a cho’l buta va yarim buta o’ simliklarini ekib k o’ paytirish, ekologik vaziyatni optimallashtirish zaruri y shartdir. Bu ishni bajarish q iyin masala b o’ lib, u katta mabla g’ talab etadi. Le kin, keyingi yillarda bu borada olib borilgan amaliy tadbirlar tufayli ya’ni, 42Chorva mollari miqdori oshishining yaylovlarga salbiy ta’siri O’simliklar ko’payishining buzilishi Tuproq qoplamiga ta’sir O’simliklar dunyosiga ta’sir Suv rejimining buzilishi Tuproqda kislorod (О 2 ) balansining Tuproq yopishqoqlik xususiyati Issiqlik rejimining buzilishiUrug’dan ko’payish balansining buzilishi O’simlik shoxlari va ildiz sistemasining yemirilishi Urug’lar sonining kamayishi O’simlik turlarining kamayishi Cho’llanish saksovulzolar, cherkezzorlar, q andimzorlar h osil q ilinishi natijasida 120 ming ga e ralr meliorativ holati yaxshilandi va bu usuldan respublikamizda unumli foydalanilmoqda. 2.1.2-sxema Sxema 2. INSON XO’JALIK FAOLIYATI ТА ’SIRI (Nazarov X.T 2000-y) Bundan tashqari yaylovlarda minglab quduqlar mavjud bo’lib, chorva mollari uchun so’v manbai bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Chorva mollarining tuyoq sonining oshib borishi quduqlar atrofidagi o’simlik sonining kamayib ketishiga olib kelmoqda. Chunki qo’ylar sug’orish uchun bir kunda 1-2 marta quduqqa kelib o’simliklarni payhon qiladi va tuproq strukturasi buzilishiga olib keladi. Natijada quduq atrofidagi o’simliklar inqirozga uchrab tuproq eroziyasining ko’chayishi kuzatiladi. Bunday holat quduqqa yaqinlashgan sari aylana shaklda kuchayib boradi. 43INSON XO’JALIK FAOLIYATI ТА ’SIRI SALBIY TA’SIRO’simliklardan o’tin sifatida foydalanish Tuproq eroziyasining kuchayishi TABIIY CHO’L EKOSISTEMASI IJOBIY TA’SIR FITOMELIORATSIYA Sanoat, shaharsozlik, transport ( vtomabil , те miryo’l , quvur ) Texnogen harakatdagi qumlar O’simliklarning o’z-o’zidan tabiiy tiklanishi Suniy ekosistemalarning vujudga kelishi Yuqorida ko’rib o’tilgan barcha jarayonlar, ya’ni inson xo’jalik faoliyatining ta’siri bugungi kunga kelib tinmay kuchayib bormoqda. Buni oldini olish kechiktirib bo’lmaydigan vazifalardan biri bo’lib, buni o’z vaqtida amalga oshirish yaylovlarimizning ekologik holatini yaxshilanishining garrovi bo’lib hisoblanishi bilan birga, biosistemada kelajakda yuz berishi mumkin bo’lgan ekologik muammolarning oldi olinadi va yaylov hosildorligi qaytadan tiklanib, ekologik barqarorlikka erishish mumkin. 2.2. Nurota tog’ oldi chala cho’llarini ekologik holati Keyingi yillarda cho’l va chala cho’l yaylovlarining ekologik holati yomonlashib, ularning hosildorligida keskin pasayish kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtgacha respublikamizda 260 dan ortiq buta va yarim buta o’simliklarining ekologik xususiyatlari to’liq o’rganilib shundan 30 dan ortig’i o’zining ozuqabopligi, hosildorligi va quruq iqlim sharoitiga moslashib olishi kabi xususiyatlari yuqori ekanligi uchun ajratib olindi. Cho’l yaylovlari hosildorligini oshirish masalasi Respublikamizda asosiy vazifalaridan biri bo’lib, uni hal etishda qator ilmiy tadqiqot institutlarida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Qator yillar olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlarining natijasi o’laroq, cho’l yaylovlarining hosildorligini oshirish bo’yicha bir qancha uslubiy ko’rsatmalar ishlab chiqarildi. Yaylov hosildorligini sun’iy oshirish yuzasidan ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalar tog’ oldi yaylovlarini o’zlashtirish, undan foydalanishni intensivlashtirish va ekologik holatini optimallashtirish kabi bir qator vazifalarni o’z ichiga oladi. Tog’ oldi yaylovlari qariyb 4 mln gektarni, ya’ni butun yaylovlarning 12 % ini tashkil etadi. Tog’ oldi yaylovlari respublikamizning Samarqand va Navoiy viloyatlarida 65 % ni, Qashqadaryo viloyatida 49,6 % ni va Surxondaryo viloyatida 63,6 % ni tashkil etadi. Bu hududlarda asosan yaylov chorvachiligi rivojlangan bo’lib, respublikamiz xalq xo’jaligida katta ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi tanlab olingan istiqbolli yem-xashak o’simliklarini har bir hudud 44 uchun tanlab olish va ular ustida tajriba o’tkazish shu hudud uchun eng maqbul turlarni ajratib olishga imkon beradi. Bizning ilmiy ishimiz shunday dolzarb vazifaga qaratilgan bo’lib, ishlarimizning maqsadi tog’oldi chala cho’l sharoitiga mos keluvchi ekologo-biologik va qimmatli xo’jalik xususiyatlariga ega bo’lgan istiqbolli o’simlik turlarini ajratib, shularni ishtirokida yaylovlarning degradatsiyaga uchragan hududlarida fitomeliorativ tadbirlar olib borish va ozuqa birligi yuqori, vitaminlarga boy yem-xashak, yaylovlarni barpo etishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun tadqiqot vazifasi ajratib olingani istiqbolli yaylovbop yem-xashak o’simliklarini rivojlanishi, suv rejimi, hosildorligi, biologik xususiyatlarini bir-biriga nisbatan qiyosiy baholashdan iboratdir. Ushbu ilmiy tadqiqot ishimizni biz O’zbekiston Qorako’lchilik va cho’llar ekologiyasi ilmiy tadqiqot instituti Nurota tajriba dalasida olib bordik. Tog’ oldi yaylovlarini iqlimiy xususiyatlari quruq uzoq davom etuvchi yoz- kuz, kuchli sovuqli qish juda kam miqdordagi yog’in yog’ishi bialn xarakterlanadi. O’rtacha yog’in miqdori 80-160 mm gacha o’zgarib turib, u asosan qish va bahor oylarida tushadi. Ayrim qurg’oqchil yillarda yog’in miqdori yanada kam bo’lishi kuzatiladi. Ushbu hududlar yaylovlari hosildorligi juda past bo’lib, yillik yem- xashak 0,6-2,54 st\ga gacha, ob-havo noqulay yillari 0,5-1,5 st\ga gacha pasayishi mumkin. Bunday noqulay iqlim sharoitlarida asosan dominantlik qiluvchi o’simliklar shuvoqlar, efemer va efemeroidlar, bir yillik va ko’p yillik sho’ra o’tlardan iborat bo’lib, yil davomida yaylovlarda chorva mollarining asosiy ozuqasi bo’lib xizmat qiladi. Yaylovlarning past hosildorligi va chorva mollar sonining tinimsiz oshib borishini hisobga olsak, h ududda o’simlik degredatsiyasini kuchayishi, tuproq eroziyasini hosil bo’lishi, qisqacha qilib aytadigan bo’lsak e kologik vaziyatni yomonlashishiga olib kelmoqda. Bunday qiyin iqlimiy sharoitda yaylov ekologik holatini yaxshilash, chorva mollarini yil davomida yem-xashak bilan ta’minlash, o’simliklar degredatsiyasining oldini olish, tuproq eroziyasini to’xtatishning eng maqbul yo’li fi tomeliorativ tadbirlar bo’lib hisoblanadi. Fitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirish h udud iqlim sharoit larini, tuproq 45 va suv rejimi o’zgarib turishini o’rganish orqali shu h ududga mos istiqbolli ozuqabob o’simliklarni tanlash muhim ahamiyat ga e ga. Shuning uchun Qorako’lchilik va cho’llar ekologiyasi ilmiy tadqiqot institutiga q arashli Nurota tajriba stansiyasida o’z tadqiqotlarimiz ni olib bordik. Tadqiqot ishimizni bosh maqsadi tog’ oldi chala cho’llar sharoitiga mos keluvchi ekologo-biologik va qimmatli xo’jalik xususiyatlarga ega bo’lgan istiqbolli yem-xashak o’simliklarini madaniylashtirilgan turlarini ajratish va shular ishtirokida yem-xashak uchun sun’iy yaylovlar barpo etishdan iboratdir. Ishimizning vazifasi ajratib olingan o’simliklarning rivojlanishi, hosildorligi, suv rejimi, yem-xashakning ximiyaviy tarkiblarini qiyosiy baholash asosida eng maqbul turlarini ajratib olish va shular asosida yaylovlar barpo etishdir. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish uchun tanlangan hudud Nurota tog’ining janubiy-g’arbiy qismida bo’lib, dengiz sathidan 660-670 metr balandlikda, iqlimi keskin kontinental xarakterga ega bo’lib, haroratlar asplitudasidagi, kun va tun, qish va yoz haroratlari orasida farq keskin ko’rsatgichga ega. Yog’inlar miqdori o’rtacha 200-206 mm ni tashkil etib, yil fasllari o’rtasida notekis taqsimlangan. Yog’in qish va bahor oylarida tushadi, yoz va kuz oylarida esa umuman yog’in kuzatilmaydi. Yillik o’rtacha harorat +13,4°C ni tashkil etadi. Mutloq past harorat - 29°C bo’lsa, mutloq yuqori harorat 4-43,1°C ni tashkil etadi. Tuproqlari och bo’z tuproqlar bo’lib, chirindi miqdori 1-1,5 %, karbonatlar 20 %, 100-90 sm chuqurlikda gips qatlami bor. Hududning o’simlik qoplami asosan efemeroidlar o’stirib qo’ng’irbosh, shuvoq, yantoq, isiriq bir yillik efemerlardan iborat. Hudud shuvoqli-yefemerli yaylovlar qatoriga kirib, efemeroidlardan yaltirbosh, qo’ng’irbosh, butalardan shuvoq, yantoq, isfen va bir yillik efemeroidlar o’sadi. Ilmiy tadqiqot ishimizni Qorako’lchilik va cho’llar ekologiyasi olimlari tomonidan madaniytlashtirilgan yem-xashak o’simliklari turlarini qiyosiy o’rganish, to’plangan ma’lumotlar asosida ilmiy xulosalar, taklif va tavsiyalar ishlab chiqishga qaratdik. Ilmiy ishimizni 10 turga mansub yem-xashak o’simliklaridan izen, chugon, 46 kamforosma, teresken, shuvoq (uch turi), quyrovuqlarni ekib yaylov uchun eng maqbullarini ajratib olish maqsad qilib olindi. Shu asosida kuz va qish oylarida tuproq 20-25 sm shudgorlanib, ishlov berildi va har bir tur 30 m 2 maydonlarda tur takrorlanishda, qator oralig’i 60 sm, urug’ sarfi izen 3 kg/ga, quyrovuq va teresken 5 kg/ga, shuvoq 0,5 kg/ga miqdorida ekildi. O’simliklarning fenologik xususiyatlari unuvchanligi, yashovchanligi, o’sishi har oyda kuzatilib borildi. O’simlikning yem-xashak va urug’ hosildorligi yil oxirida xisoblandi. Bundan tashqari kabi o’simliklarning suv rejimi, transpiratsiya, intensivligi ildiz sistemasi bir kancha fiziologik xususiyatlari o’rganildi. Shu bilan birga, ushbu o’simliklarning vitaminlarga boyligi va yem-xashak birligini aniklash uchun bioximik xususiyatlari o’rganildi. Qiyosiy o’rganish asosida, ushbu istiqbolli yem-xashak cho’l o’simliklarning dalada va laboratoriyada to’planilgan 6 yillik ma’lumotlarni tahlil etish asosida quyidagi xulosaga keldik. Yuqorida qayd etilgan yem-xashak o’simliklari tog’oldi chala cho’l щaroitida o’zlarini ekologo-biologik va qimmatli xo’jalik ko’rsatgichlari bilan ijobiy xarakterlandi. Fenologik kuzatishlar shuni ko’rsatadiki birinchi yili nihollar fevral oyida quyrovuq, teresken, kamforosma, shuvoklar, ulardan 20 kun keyin, chug’on, sho’ra, keyingi yillarda bu holat shunday takrorlanib boradi. O’simliklarning gullash fazasi may va iyul oylariga, urug’lanishi oktyabr noyabr oylariga to’g’ri keladi. O’simliklarning bo’yicha o’sishi iklim sharoitga bog’liq bo’lib, izen 80-90 sm, chugon 75-80 sm, teresken 65 sm, kamforosma 55 sm, quyrovuq 50 sm ni tashkil etadi. 47 2.2. 1 -jadval Tog’oldi chala cho’llari sharoitida o’simliklarning bo’yi, xashak va urug’ hosildorlik ko’rsatkichlari (Nurota tajriba dalasi ) № O’simlik turi Bo’yi, sm Quruq yem- xashak hosildorligi, st/ga Urug’ hosildorligi, st/ga 1 Izen (4 sort) 85,5 17,1 3,1 2 Cho’g’on (2 tur) 77,6 17,0 2,8 3 Teresken (2 tur) 65,5 9,5 0,8 4 Shuvoq (3 tur) 60,5 10,0 1,0 5 Komforosma (2 tur) 50,0 8,0 1,5 6 Quyrovuq (2 tur) 48,0 17,0 4,1 Tajriba dalasida ekilgan o’simliklar 6 yil davomida muntazzam kuzatish ishalri, feneologiyasi suv rejimi, urug’ va yem-xashak hosildorligi ko’rsatkichlari aniqlanib tahlil qilinidi. Ko’p yillik kuzatishlarni umumlashtirib shuni aytish mumkinki Nurota tajriba dalasida sinab ko’rilgan o’simliklar hosildorligi quyidagicha bo’ldi: izen 17 st\ga, quyrovuq 17 st\ga, chug’on 17 st\ga, kamforosma va shuvoqlar 8-10 st\ga ko’rsatkichlarni tashkil etadi. O’simliklarning suv rejimini o’rganish asosida ularni ekstremal iqlim sharoitiga moslashishi va noqulay iqlim yillarda o’zini saklanib qolish qobiliyatlarini ochib beradi. O’simliklar vegetatsiya davrining uzunligi ulardan ko’k massa sifatida foydalanish mumkinligini belgilab beruvchi xususiyati bo’lib, izen 255 kun, kamforosma va teresken 265 kun, shuvoq 255-265 kungacha muddatda o’sib turishi kuzatildi. O’simliklarning yashovchanligi yillar davomida tub sonini saqlab qolishi, yaylov hosildorligini belgilovchi ko’rsatgich bo’lib, bu o’simliklar (6 yil 48 davomida) izen- 85 %, quyrovuq 75 %, teresken 73 %, shuvoq 51 %, kamforosma 36 % tub sonini saqlab qoldi. O’simliklarning ildiz sistemasini qanchalik taraqqiy etishi uni yashovchanligi va hosildorligini belgilovchi ko’rsaktgich bo’lib, ularni suv bilan taminlashda muhim ahamiyatga ega. Yuqorida qayd etilgan o’simliklar 5 yil davomida chug’on 450 sm, quyrovuq 325 sm, izen 275 sm shuvoq 275 sm, teresken 250 sm chuqurlikkacha ildiz sistemasi davom etadi. O’simliklarning ekstremal sharoitga chidashi ko’p tomondan bioximik xususiyatlariga bog’liq bo’lib ular tarkibidagi fizik moddalarga bog’liq. Ushbu o’simliklar tarkibida oqsil, kand; yog’lar, karotin moddasiga boyligi bilan o’zlarini namoyon qiladi va ozuqa birligi 0,69-0,8 ni tashkil qiladi. Yuqorida qayd etilgan barcha ma’lumotlarga asoslanib, qimmatbaho xo’jalik xususiyatlarini o’rganish va yuqori hosilli yaylov agrofitotsinozlarni yaratish va ulardan kuz-qish davrida foydalanish maqsadida tog’oldi chala cho’llariga yuqorida qayd etilgan o’simliklardan foydalnishni tavsiya etamiz va bu bilan barcha yaylov hosildorligini 3-5 barobar oshirish va ekologik holatini yaxshilashga xizmat qiladi. Yaratilgan agrofitotsinozlar ko’p yillar davomida yaylov hosildorligini muntazam saqlab qolish va o’simliklar bilan yanada boyib borishiga xizmat qiladi. Hosil qilingan sun’iy yaylovlar biologik sistemada ijobiy o’zgarishlar sodir bo’lishi bilan ekologik barqarorlikni ta’minlashi, hududda suv va shamol eroziyasini kamayishiga o’simliklar xilma-xiligining oshib borishiga olib keladi. Yaylovlar ekologik holatini yaxshilanishi undagi tuproq sharoiti, suv rejimida ijobiy siljishlar ro’y berishiga olib kelib, agrofitotsenozlarni yildan-yilga o’simlik turlari bilan boyib borishini ta’minlaydi va yaylovlarni ko’p yillar davomida yuqori hosildor bo’lishini belgilab beradi. O’tkazilgan tajribalardan shu narsa ma’lum bo’ldiki, o’zining rivojlanishi, issiqqa va qurg’oqchillikka chidamliligi va hosildorligining yuqoriligi bilan izen, quyrovuq, teresken va chug’on o’simliklari yuqori ko’rsatkichlarga ega bo’lib, qiyosiy o’rganish natijalarga ko’ra dominantlik qildi. Shundan kelib chiqib, 49 yuqoridagi istiqbolli yem-xashak o’simliklaridan tog’ oldi yaylovlar holatini yaxshilashda foydalanish maqsadga muvofiq bo’lib, yaylov hosildorligini 4-6 baravarga oshirishi mumkin. Shu bilan birga bu o’simliklar o’zining to’yimliligi va vitaminlarga boyligini hisobga olsak qorakul qo’ylarini mahsuldorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari tog’ oldi yaylovlarida hosil etilgan sun’iy yaylovlar hudud ekologik holatini yaxshilanishida, suv va shamol eroziyasining oldini olishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning bilan birga yaylov o’simliklari xilma-xilligini oshishi biologik sistemada ijobiy siljishlarga olib keladi. Ushbu ishlarni amalga oshirish respublikamiz chorvachiligini yanada rivojlanishida, xususan yaylov chorvachiligini rivojlanishida muhim ahamiyatga egadir. 50 III BOB. NUROTA TOG’OLDI LANDSHAFTLARI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISH YO’LLARI 3.1 Nurota tog’ oldi chala cho’llarini ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar. O’ zbekiston yaylov mintaqasi tabiiy sharoitlari uning dengiz sathidan turli balandliklarda joylashganligi sababli, o’zining fiziko-geografik va yaylov-ozuqa sharoitlari jihatidan turli-tumandir. Shunga qaramasdan, respublikaning qurg’oqchil mintaqalariga tuproq-iqlim, o’simlik qoplami xususiyatlari jihatlaridan ma’lum darajada umumiylik ham xos. O’zbekiston hududi dengiz sathidan joylashgan balandliklariga qarab, quyidagi mintaqalarga ajratiladi: cho’l, adir, tog’liklar va yaylov. Tekisliklarda joylashgan yaylovlar-cho’l mintaqasi deb ataladi va umumiy maydonning 78,1 % ini tashkil qiladi. Shuningdek, adirlar-15,2, tog’liklar-4,5 va yaylov mintaqasi-2,6 % ini tashkil qiladi. Cho’l mintaqasida sug’oriladigan dehqonchilik va yaylov chorvachiligi, xususan qorako’lchilik rivojlangan hudud hisoblanadi. Bu mintaqada yillik yog’ingarchilik miqdori 100-250 mm ni, havoning o’rtacha yillik harorati 150 S atrofida bo’ladi. Tog’ oldi tekisliklari mintaqasi-adirlar deb ataladi va yillik yog’ingarchilik miqdori o’rtacha 200-345 mm ni tashkil qiladi. O’rtacha yillik harorat cho’l mintaqasiga nisbatan biroz pastroq, ya’ni 150 S, janubda 14-160 S ni tashkil qiladi. Mintaqada lalmi dehqonchilik va yirik sug’oriladigan dehqonchilik vohalari joylashgan. Toshkent, Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo, Samarqand viloyatlari kattagina hududlari ushbu mintaqaga xosdir. O’rtacha balandlikdagi tog’ mintaqasi Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining kattagina maydonlarini egallaydi. O’rtacha yillik yog’ingarchilik miqdori bu mintaqada nisbatan ko’proq-400 mm atrofida bo’lib, lalmi dehqonchilik uchun ancha qulay hisoblanadi. O’rtacha yillik havo harorati 8- 11 0 C ni tashkil qiladi. Baland tog’ mintaqasi-yaylov deb ataladi, tuproqlari och-ko’ng’ir tusli, 51 o’simlik qoplami asosan o’tloq-cho’l o’simliklaridan tashkil topgan va yozgi mavsum uchun eng yaxshi yaylovlar hisoblanadi. Respublikaning foydalaniladigan yaylovlarining umumiy maydoni 23,6 mln ga ni tashkil qiladi. Bu umumiy hududning 52,% ini tashkil qiladi. Shu jumladan, cho’l va yarim cho’llardan iborat qorako’lchilik yaylovlari 17,8 mln ga ni tashkil qiladi. Shundan 14 foizi suv bilan ta’minlangan emas. Ch o’l va yarim ch o’ l yaylovlari (adirlar) respublikada ch o’ l-yaylov chorvachiligi ozu q a manbai sifatida foydalaniladi. 3.1.1-jadval Cho’l-yaylov chorvachiligi tomonidan foydalanilayotgan yaylov fondi Viloyatlar Jami yaylov maydoni, ming/ga Shu jumladan suv bilan ta’minlanmagan Ming/ga % Qoraqalpog’iston 3461 ,1 430,0 12,4 Buxoro 2416,0 439,7 18,2 Jizzax 582,0 205,0 35,2 Qashqadaryo 1011,9 122,5 12,1 Navoiy 9245,8 1110,3 12,0 Samarqand 633,2 124,9 19,73 Surxondaryo 407,9 64,6 15,84 Respublika bo’yicha jami: 17758,8 2498,4 14,0 Yaylov maydonlarining q olgan qis mi bo shq a viloyatlar h ududlarida joylashgan va ulardan chorva h ayvonlarini mavsumiy ozi q lantirishda foydalaniladi. Tupro q h osil q iluvchi ona jinslarning turli-tumanligi, ekologik mu h it, o’s imliklar dunyoning xilma-xilligi i ql imning keskin kontinentalligi va h ududning kattaligi tufayli respublika tupro q lariying ranr-barangligi va kompleksliligini ta’minlaydi. 52 Yirik q umli massivlar Q izil q um ch o’ li, q adimiy Amudaryo deltasi va Surxondaryo viloyatida kattagina maydonlarni egallaydi. Q um tupro q lar yu q ori suv o’ tkazuvchanlik xususiyatiga ega, suv chu q ur q atlamlarga singib boradi. Tupro q yuzasida o q im h osil b o’ lmaydi. Oz mi q dordagi namgarchilik h am 100-150 sm chu q urlikkacha q umni namlaydi. Q umli tupro q larda kapilyarlikning deyarli yo’ q ligi fizik bu g’ lanishning minimal b o’ lishini ta’minlab, mavjud namlikdan o’ simliklarning samarali foydal a nishini ta’minlaydi. Q umlarda namlikning o’ lik zaxirasi 1 % dan ortmaydi. Q um tupro q larda o’s imliklar rivoji uchun ancha q ulay sharoit mavjud b o’ ladi. Ch o’ l va a yrim ch o’ l minta q asida yo g’ ingarchilikning ta q simlanishi h ududlar b o’ ylab juda- o’ zgaruvchandir va bu jarayon namli h avo h arakati yo’nalishi bilan uzviy bo g’ li q b o’ ladi. Q izil q um ch o’ li namgarchilikning juda kamligi bilan ajralib turadi. O’ rtacha yillik yo g’ ingarchilik mi q dori bu h udduda 103-146 mm ni tashkil q iladi. Shar qq a tomon, dengiz sat h idan yu q origa k o’ tarilib borish bilan va ayni q sa Shimoliy Shar q iy yo’nalishda yo g’ ingarchilik mi q dori asta-sekin k o’ tarilib boradi. To g’ oldi yarim ch o’ l minta q asida o’ rtacha yillik yo g’in garchilik mi q dori 289-325 mm gacha etadi. Yaylovlarning h osildorligiga h avoning nisbiy namligi h am o’z ta’sirini o’ tkazadi. Qi shki mavsumda, odatda ertalab va tunda, q isman kech q urunlari h avoning nisbiy namligi eng yu q ori k o’ rsatkichlarga 70-90, kunduzi 55-75 % gacha boradi. Shunday q ilib, ch o’ l va yarim ch o’ l minta q alari ekologik mu hi t sifatida o’ simliklarning yashashi uchun o’ ziga xos keskin o’ zgaruvchan shart-sharoitlarga boy h isoblanadi. Bu yerda ba’zi ekologik omillar keragidan orti q b o’ lsa (issi q lik, q uyosh radiatsiyasi) ba’zilari o’ ta ta q childir. (Suv, tupro q unumdorligi) va x.k. Bunday sharoitda o’ simliklarning jadal o’ sishi va rivojlanishiga salbiy ta’sir o’ tkazuvchi q ator omillar ha r doim mavjud b o’ ladi. Ushbu omilarga q uyidagilarni kiritish mumkin:  Q uru q -i q lim (yo g’ ingarchilikning ka mligi va bu g’ lanishning intensivligi); 53 3.1.2-Jadval Yaylov ozuqasi to’yimliligining o’zgaruvchanligi (Morozov , 1970) Yaylov ozuqa 100 kg ozuqada Ozuqa birligi Hazmlanuvchi oqsil, kg Karotin, g Bahorning birinchi davri (16.02 dan 15.03 gacha) Ko’k ozuqalar kam, asosan bulturgi quruq ozuqalar 40,5 1,8 0,4 Bahorning ikkinchi davri (16.03 dan 15.05 gacha) O’tchil ko’k o’tlar 81,0 5,0 25,7 Yozning birinchi davri (16.05 dan 15.06 gacha) O’tchil quriyotgan o’tlar 72,0 3,0 3,3-10,3 Yozning ikkinchi davri (16.06 dan 30.09 gacha) Quruq va yarim quruq o’tchil o’simliklar 49,0 2,5 0,4-0,5 Kuz (1.10 dan 20.10 gacha) Vegetatsiya qilayotgan shuvoq, sho’ralar, efemer va boshqa o’simlik qoldiqlari 54,0 3,0 0,35 Qish (1.12 dan 15,02 gacha) Quruq shuvoq va boshqa o’simlik qoldiqlari 18-35 1,2-2,1 0,28  Yozgi havo haroratining yuqoriligi va qishning sovuqligi;  Sizot suvlarining juda chu q urligi va tupro q yuza q atlamining juda kam 54 mi q dorda namlanishi;  Tupro qning o’ta q izib ketishi;  Substratning h arakatchanligi;  Sh o’ rlanishning yu q oriligi; O’ zbekiston ch o’ l yaylovlarini asosan 4 yirik- ti plarga ajratish mumkin:  Buta-barra o’t li q umli ch o’ l yaylovlari;  Yarim buta-yefemer o’ tli b o’ z va b o’ z- qo’ n g’ ir tupro q li ch o’ l yaylovlari;  Sh o’ ra o’ tli sh o’ rxok yaylovlar;  Yefemer-yefemeroidli yarim ch o’ l (soz va b o’ z tupro q li) adir yaylovlari. 3.1.3-jadval Yaylov ozuqasi hosilining o’zgaruvchanligi, % hisobida (Nechayeva, 1958) Yaylov hosildorligi Yefemerlar sho’ralar Shuvoq Dag’al o’tlar Butalar Juda hosildor 150 200 180 170 160 165 120 O’rtacha hosilli 115 150 140 130 140 135 110 Kam hosilli 100 100 100 100 100 100 100 Juda kam hosilli 40 20 20 25 50 75 80 Muayyan iqlim sharoitlaridan kelib chiqqan holda har 10 yilda cho’l mintaqasida odatda 3 yil serhosil, shundan bir yili juda serhosil 4 yil o’rtacha hosilli, 3 yil kam hosilli, shundan bir yili juda kam hosilli bo’lishi aniqlangan (Nechayeva, 1958). Bundan tashqari barcha tipdagi yaylovlarda yil mavsumlari bo’ylab ham hosildorlik keskin o’zgarib turadi. Bunga sabab-turli mavsumlardagi iqlim 55 sharoitlarining o’zgaruvchanligi va o’simlik turlarining biologik xususiyatlari ham bo’lishi mumkin. Aniqlanganki, buta o’simliklarda maksimum hosildorlik yozda, shuvoq hosilining maksimumi ikki davrda, ya’ni yozda va kuzda, efemer va efemeroid turlar maksimum hosildorligi bahor mavsumida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, quyidagilarni ta’kidlash mumkin:  Cho’l va yarim cho’l yaylovlari o’simlik qoplami buta-barra o’tli, yarim buta -yefemer o’tli, sho’ra o’tli va efemer o’tli tiplardan iborat bo’lib, nisbatan kam hosilli va hosilning turli yillar va yil mavsumlari bo’ylab keskin o’zgauvchanligi bilan xarakterlanadi;  Turli tiplarga xos yaylovlarning o’ziga xos kamchiliklari mavjud: buta-barra o’tli yaylovlar qishda kam hosilli va yaylov ozuqasi to’yimliligi juda past;  Yarim buta-yefemerli yaylovlarning hosili yozda va qishda juda kam, ozuqaning to’yimliligi ham qoniqarli emas;  Yefemer o’tli yaylovlar garchand bahor mavsumida juda yaxshi yaylovlar hisoblansada, kuz va qish mavsumlarida foydalanishga yaroqsiz;  Sho’ra o’tli yaylovlar faqatgina kuzda, qisqa mavsumda foydalanishga yaroqli, yaylov ozuqasi hosili va uning to’yimliligi past;  Yaylovlarning qoniqarsiz holati ularni fitomelioratsiyalash orqali ko’p komponentli va yuqori hosilli sun’iy agrofitotsenozlar barpo qilishning maqsadga muvofiqligini va bunday yaylovlardan samarali foydalanish chora-tadbirlarini amalga oshirishni taqozo etadi.  Yaylovlardan mavsumiy foydalanish bo’yicha Respublika yaylovlari maqsadga muvofiq ravishda taqsimlanmagan: jami yaylovlarning 50 % yil bo’yi foydalanishga yaroqli, 20 % yaylovlar-bahor-yoz mavsumlarida, qolgan qismi esa qisqa mavsumiy foydalanishga yaroqli yaylovlar hisoblanadi;  Respublika yaylovlarining o’rtacha hosil davrligi gektaridan- 1,21 ozuqa birligini tashkil qiladi.  Yog’ingarchilik miqdori o’rtacha yillarda chorva hayvonlarini yaylov ozuqasi bilan ta’minlanishi 80 % kam hosilli yillarda 55-60 %, juda kam hosilli yillarda 30-40 % atrofida bo’lishi aniqlangan; 56  Yaylovlardan ratsional foydalanishning asosiy va hal qiluvchi omili ulardan qatiy mavsumiy foydalanish va yillar aro yaylov almashinish tizimiga rioya qilish, mavjud ozuqaning 65-70 % igacha edirilishini ta’minlashdir. 3. 2 . Ya y lovlarni fitomelioratsiyalash usullari. Cho’l yaylovlari hosildorligini qayta tiklash va yuqori hosilli sun’iy agrofitotsenozlar yaratishda muayyan hududning tuproq, iqlim xususiyatlarini hisobga olgan holda qator agrotexnik tadbirlarni o’z vaqtida va ma’romiga yetkazib amalga oshirish lozim. Bunda fitomeliorantlar sifatida ekiladigan ozuqabop o’simliklarning ekologo-biologik, xo’jalikbop xususiyatlarini hisobga olish ham muhim ahamiyatga ega. Bajaradigan agrotexnik tadbirlar kompleksi o’z ichiga quyidagi elementlarni oladi: maydon tanlash, tuproqqa ishlov berish va ekinzorlarni joylashtirish, ekish muddatlari, urug’ sarfi me’yorlari, ekish usullari va texnikasi, urug’larni tuproqqa qadash chuqurligi va ekinzorlarni parvarishlashdir. Fitomeliorativ tadbirlarni amalga oshirishda birinchi navbatda antropogen yoki texnogen ta’sirlar ostida o’simlik qoplami kambag’allashib qolgan, hosildorligi juda part yaylov hududlari tanlanadi. Tanlangan hududlar hajmi (maydoni) xo’jaliklarda mavjud imkoniyatlar (texnika, vositalari, urug’ zaxiralari, ishchi kuchi va h.k) asosida belgilanadi. Tuproqqa ishlov berish. Agrotexnik tadbirlar ichida tuproqqa ishlov berish alohida ahamiyatga ega. Chunki ekiladigan fitomeliorantlar maysalari uchun hayotining birinchi yilida aborigen o’simliklar konkurensiyasini yo’qotish muhim щaroitlardan biridir. Bundan tashqari, ishlov berilgan tuproqda namlik ko’proq bo’ladi va uzoqroq saqlanadi, o’simlik maysalarining yaxshi o’sishi va rivojlanishiga imkoniyat yaratadi. Odatda gipsli va bo’z tuproqli yaylovlarda tuproqqa ishlov berish 20-25 sm chuqurlikda pluglar yordamida shudgorlash va bir yo’la boronalash yoki mola bosishdan iborat bo’ladi. Qumli yaylovlarda esa sharoitga qarab chizellash (agarda mustahkamlangan hududlar bo’lsa) yoki disklash, barxanli va qum tepali hududlarda esa boronalash tavsiya etiladi. 57 Tuproqqa ishlov berishning optimal muddatlari bahor (yerda namlik miqdori etarli bo’lgan sharoitda) yoki kuz mavsumlari hisoblanadi. Agarda shudgorlangan er kuchli chimlangan bo’lsa lushilnikli disklar (LD-10B) yordamida disklash maqsadga muvofiq. Bu tadbir aborigen turlarning konkurentlik xususiyatini bartaraf qilib, ekinlarning jadal rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. (Burigin va boshq., 1956; Shamsutdinov, Chalbash, 1960, 1969; Sinkovskiy, 1961). Ekinzorlarni joylashtirish. Yaylov ixotazorlarini yaratishda ekinzorlar doimiy shamollar yo’nalishiga nisbatan perpendikulyar holda joylashtiriladi. Saksovul polosalarining eni tog’ oldi va osti tekisliklarida 25 m, cho’llarda esa 12- 15 m bo’lishi, poyasalar orasidagi masofa esa 100-150 m, qumli cho’lda 250-300 m bo’lishi lozim. Bu sharoitda ekinzorlar va tabiiy yaylovlar maydonlari nisbati 1:6-1:12, ya’ni har 100 ga yaylovda 25 yoki 12,5 ga ixota polosalari bo’ladi. Yozgi-kuzgi, kuzgi-qishki va yil bo’yi foydalanishga mo’ljallangan agrofitotsenozlar yaratishda yaylovning holati hisobga olinadi. Agarda tanlangan maydon o’simliklar qoplami o’ta kuchli inqirozga uchragan bo’lsa ekin maydoni polasalarining eni 12 metrdan qilib har 12 m da takrorlanadi (sxema 2). Yaylovlarni fitomelioratsiyalashda quyidagi turlar va urug’lari nisbatlarini ekish tavsiya etiladi: Yaylovlarni fitomelioratsiyalashda quyidagi turlar va urug’lari nisbatlarini ekish tavsiya etiladi: 3. 2.1 -sxema yaylov ixotazorlarini joylashtirishTabiiy yaylov Tabiiy yaylov 2 5 m 2 5 0 - 3 0 0 m 2 5 m 2 5 0 - 3 0 0 m 2 5 m 58 3.2.2-sxemaTabiiy yaylov Tabiiy yaylov Tabiiy yaylov 1 2 m 1 2 m 1 2 m 1 2 m 1 2 m 1 2 m E kish muddatlari. Ch o’ l minta q asi h avosining q uru q ligi, tupro q yuza q ismining tezda q urib q olishi, ba h or mavsumida i ql imning keskin o’ zgaruvchanligi uru g’ larning unib chi q ishi uchun o’ ta no q ulay sharoitni keltirib ch iq aradi. Shu bo is , uru g’ larni ekishning optimal muddatlarini belgilash olib boriladigan fitomeliorativ tadbirlarning samaradorligini belgilaydi. K o’ p yillik tad qiq otlar natijalariga k o’ ra ekishning eng optimal muddatlari dekabr-yanvar oylaridir. Q ur g’ o q chil yillarda dekabr oyida ekish yaxshi samara ber a d i , yo g’ ingarchilik m o’ l yillarda yanvar oyida yu q ori b o’ ladi. Tad q i q otlarda ani ql anishicha, uru g’ larni bevosita q or ustiga sepish h am yu q ori samaradorlikka erishish garovidir. Urug’ sarfi me’yorlari. Yaylov agrofitotsenozlarini yaratishda h ar bir h ayotiy forma, turlarning belgilangan optimal me’yorlaridagi uru g’ larini ekish ma q sadga muvofi q b o’ ladi. Q uyida ch o’ l ozu q abop o’ simliklarining optimal ekish normalarini keltiramiz: 3.2.1-jadval O ’ s i m l i k t u r i K g / g a M l n d o n a / g a 59 S a k s o v u l 5 0 , 1 3 C h e r k e z 1 0 - 1 2 0 , 6 8 - 0 , 8 0 C h o ’ g ’ o n 8 - 1 0 0 , 5 6 I z e n 3 1 , 6 2 Q u y r o v u q 6 - 7 0 , 9 5 S h u v o q 3 - 4 1 , 5 7 K a m f o r o s m a 3 - 4 2 , 1 5 Q o ’ n g ’ i r b o s h 3 0 , 4 1 Optimal ekish normalarini Jadvalda k o’ rsatilgan me’yorlar 100 % x o’ jalik uchun yaro q li uru g’ lar uchun mo’ljalla nagn b o’l ib, odatda ch o’ l ozu q abop o’ simlik uru g’ lari sifati ancha pa sa yadi. Uru g’ larning ekish sifati ularning tozaligi, unuvchanligiga bog’liq . Odatda izen uru g’ larining tozaligi 33-55 %, q uyrovu q niki 11-50 %, ch o’g’ onniki 27-54 %, saksovulniki 17-75 %, cherkezniki 30-67 %, shuvo q niki 2- 10 % dan oshmaydi. Shunday ekan, ekish sifatlariga q arab ekish me’yorlari belgilanadi. Yekiladigan uru g’ lar o’ rnatilgan standartlar talabiga javob berishi shart. 3.2.2-jadval Cho’l ozuqabop o’simliklarining ekish sifatlariga talabalar (TU-46-804-74; GOST 1 3 8 5 5 - 6 8 ) 60 O ’ s i m l i k t u r i S i n f i U n u v c h a n l i g i A s o s i y t u r u r u g ’ l a r i , % I z e n 1 7 0 3 0 2 6 0 3 0 3 5 0 3 0 Q u y r o v u q 1 7 0 5 0 2 6 0 5 0 3 5 0 5 0 C h o ’ g ’ o n 1 5 0 6 0 2 4 0 6 0 3 4 0 6 0 C h e r k e z 1 7 0 6 5 2 6 0 6 5 3 5 0 6 5 O q s a k s o v u l 1 8 0 6 0 2 7 0 6 0 3 6 0 6 0 Q o r a s a k s o v u l 1 7 0 7 5 2 6 0 7 5 3 5 0 7 5 Odatda, amaliyotda h ar bir gektar yerga o’ simlik turlariga q arab 10-15 kg dan uru g’ lar ekiladi. Uru g’ larni ekish usullari va texnikasi. Ch o’l ozu q abop o’ simli kl ari u ru g’ larini SU-24 seyalkalari yordamida ekish mumkin. SU-24 seyalkalari T.N.Musayev va I.I.Landsmanlar (1968) tomonlaridan takom il lashtirilib, ularga rotorli ekish apparat l ari o’ rnatilgan. Rotorli ekish apparat i itaruvchi moslamalarga e ga b o’ lib, uru g’ lar seyalkaning uru g’ tushadigan tir q ishlariga itariladi va tushgan uru g’ lar 1-1,5 sm chu q urlikkacha k o’ milib, yaxshi unib chi q ishlari uchun sharoit yaratiladi. Syalka uru g’ larni 60 sm oraliqdagi q atorlarga ekishga moslashgan. 61 Ch o’l sharoitida seyalkani topishning iloji bo’lmasa, urug’lar transport telejkalariga ortilib bir yula qo’lda sepib boriladi. Urug’larni kerakli chuqurlikda (0,5-1,0 sm) ko’mish uchun telejka orqasiga yengil mola ham taqib olinadi. Urug’larni tuproqqa qadash chuqurligi. Uzoq yillik tajribalar shuni ko’rsatadiki, cho’l ozuqabop o’simliklari urug’lari ekilganida albatta ularni ma’lum chuqurlikkacha ko’mish lozim. Aks holda urug’larni shamol uchirib ketishi, hashorotlar tashib ketishi, unuvchanligi juda past bo’lishi mumkin. Urug’larni ko’mishning optimal chuqurligi quyidagicha; saksovul, izen urug’lari 0,5-1,0 sm, quyrovuq urug’lari 1,0-1,5 sm, cho’g’on va cherkez urug’lari 1,0-2,0 sm, shuvoq va kamforosma urug’lari 0,5 sm. Urug’larni bunday chuqurlikda ko’mish uchun bir yo’la yengil mola bosish yoki boronalash tavsiya etiladi. Cho’l yaylovlarining mahsuldorligini oshirish maqsadida ularni fitomelioratsiyalash yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishish imkonini yaratadi, chorvachilikni barqaror rivojlantirishga shart sharoit yaratadi. Z.Sh.Shamsutdinov, I.O.Ibragimov (1983) larning ta’kidlashlaricha agarda tabiiy yaylovlar hosildorligi o’rtacha 3,6 s/ga ni tashkil qilsa, sun’iy yaratilgan agrofitotsenozlar hosildorligi 12-24,2 s/ga gacha yetadi. Har bir ga yaylovdan olinadigan daromad esa, tabiiy yaylovlarnikidan 3-6 marotaba yuqori bo’ladi. 3 . 3 . Yaylovlardan ratsional foydalanish muammolari Cho’l ekosistemalari uchun fitofag hayvonlarning mavjudligini, ya’ni o’simliklarning o’txo’r hayvonlar tomonidan yeyilishi hozirgi taraqqiyot davrida ham, antropogen davridan oldin ham tabiiy hodisa bo’lgan. O’zining tabiatdagi tutgan o’rni va unga ta’sir o’tkazish darajasiga ko’ra mol boqish global muhit bo’lib, usiz ko’pgina ekosistemalarning shakllanishi, hayot kechirishi, rivojlanish dinamikasi qonuniyatlarini tushunish mushkul. Ekosistemalarining shakllanishida yirik o’txo’r hayvonlarning ahamiyati juda katta ekanligi aniqlangan (Jerixin, 1993). Antropogen davridan oldin bu funksiyani yovvoyi hayvonlar bajargan bo’lsa, hozirgi kunda bu vazifani turli chorva mollari bajarishmoqda. Mol boqishning yaylov tizimiga ta’sirini o’rganish 62 borasida-juda ko’p tadqiqotlar olib borilgan. (Andreyev, 1968, Gorshkova, 1978, evseyev, 1949, Morozova, 1938, Tishkov, 1993 Nechayeva, 1954, 1980; Semenova-Tyanshanskaya 1966, Shennikov, 1941) yaylovlarda mol boqkmaslik, o’simlik qoplamida mox va lishayniklarning ko’payishiga, ko’pgina o’simlik turlarining yo’qolib ketishiga va pirovardida yaylov inqirozi yuzaga kelishi ko’rsatilgan. Bu muammolarni atroflicha o’rgangan B.D.Abaturov (2006) - “So’zsiz, yaylovda mol boqish arid mintaqasi ekosistemalarining barqaror faoliyat ko’rsatish uchun zarur faoliyat”-degan xulosaga keladi. Tabiatda, tabiiy ekosistemalarda fitofag hayvonlarning o’simlik qoplamiga bo’lgan ta’ziqini mo’tadillashtirib turuvchi mexanizmlar mavjud (Abaturov, 1979). Yaylov xo’jaligida esa bunday boshqaruv mexnizmlarini qo’llash uchun o’simlik qoplamining rivojlanish qonuniyatlarini, yaylovga bo’lgan tayziqning optimal me’yorlarini bilgan holda inson tomonidan boshqarilib turishi lozim. “Yaylovlardan ratsional foydalanish” degan tushunchaning asl mohiyati shundan iboratki, o’simliklardan ozuqa sifatida maksimal foydalanish bilan bir qatorda ularning o’z-o’zini tiklash, urug’idan yana unib chiqish qobilyatlarini saqlab qolish, ekosistemalarning turlar, xayotiy formalari jihatidan kambag’allashuvining oldini olish, barqaror hosildorlikka erishishdir. Uzoq yillar davomida olib borilgan tadqiqotlarga asoslanib L.S.Gayevskaya (1971) Yaylovlardan ratsional foydalanishning asosiy va hal qiluvchi omillari: -yaylovlardan mavsumiy va yillar aro almashinib foydalanish; -yillik yaylov ozuqasi massasining 65-75 % idan foydalanish” - deb yozadi. Bu yaylovlardan foydalanishning optimal me’yori deb tan olingan. Cho’l yaylovlaridan azaldan ajdodlarimiz foydalanib kelishgan. Yaylovlardan foydalanish u davrlarda ko’chmanchilikka asoslanib, yil mavsumlari va yillar aro yaylovlar almashinib kelingan, ularning o’z-o’zni qayta tiklash qobilyati saqlanib qolingan. Shu tarzda yaylov ekotizimiga bo’lgan antropogen ta’sir minimallashtirilib, tabiiy muvozanat saqlanib kelinmoqda, ya’ni yuqorida ta’kidlanib o’tilganidek, muvozanatning tabiiy mexanizmlari ustivorlik qilgan. 63 Cho’lda yirik chorvachilik xo’jaliklari shakllangan va asosan o’troq holda yaylovlardan foydalanishga asoslangan yaylov xo’jaligini yuritishning hozirgi sharoitida ekosistemalardan ratsional foydalanishning o’ziga xos qonuniyatlari mavjud bo’lib, uning ilmiy asoslari ishlab chiqilgan. Yaylovlardan ratsional foydalanishda quyidagi shart sharoitlarga so’zsiz tayanish lozim:  yaylovlar xosildorligi;  yaylov ozuqasining yeyiluvchanligi va to’yimliligi,  yaylov ozuqasidan foydalanish me’yori,  foydalanish me’yoriga qarab yaylovlarning qo’y sig’imi,  mavsumiy foydalanishda ularning davomiyligi,  hayvonlarning yaylov ozuqasi bilan ta’minlanganlik darajasi,  yaylov almashinish tizimini ishlab chiqish,  yaylovlarning suv bilan ta’minlanganlik darajasi,  yaylovlarni yaxshilash va ratsional foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqish,  chorva mollari bosh sonini maqsadga muvofiq ravishda boshqarib turish,  qishlov uchun ozuqa jamg’arish va x.k. Qumli yaylovlardan foydalanilganda, o’simlik qoplamiga eng kuchli taziiq bahorgi mavsumda foydalanishda bo’ladi. Agarda bir hududning o’zida bahorda foydalanish 2-3 yil uzluksiz davom etsa, yaylov hosildorligi keskin pasayadi. Bunday sharoitda yaylovga ma’lum muddatda dam berilib, o’simliklarning urug’lanishiga va o’z-o’zini qayta tiklash qobilyatini tiklashga imkon beriladi. Qumli yaylovlardan samarali foydalanishning eng maqbul tizimi N.T.Nechayeva va I.A.Mosolovalar (1954) tomonidan ishlab chiqilgan. Bu tizim 4-yaylovli almashlab foydalanishga asoslangan bo’lib birinchi 2 yil mobaynida 1- yaylov uchastkasidan nafaqat bahor mavsumida foydalaniladi, 2-yaylov uchastkasidan faqat yoz mavsumida, 3-yaylov uchastkasidan-kuz mavsumida, 4- 64 yaylov uchastkasidan esa qish mavsumida foydalaniladi. 3.3.1-jadval Qumli yaylovlardan foydalanishning 4 yaylovli almashlab foydalanishning soddalashtirilgan sxemasi. (Nechayeva, Mosolov , 1 9 5 4 ) Yillar Yaylov uchastkalari 1 2 3 4 1-4-yillar Bahor Yoz Kuz Qish 5-8-yillar Yoz Bahor Qish Kuz 9-12-yillar Bahor Yoz Kuz Qish 13-16-yillar Yoz Bahor Qish Kuz 3.3.2-jadval Shuvoqli + efemerli yaylovlardan foydalanishning 2 yaylovli almashlab foydalanish sxemasi (Gayevskaya, Krasnopolin , 1 9 5 7 ) Yillar Almashinish yaylovlar 1 2 Asosiy mavsum Qo’shimcha mavsum Asosiy mavsum Qo’shimcha mavsum 1-5-yillar Bahor Kuz Yoz Qish 6-10-yillar Yoz Kuz Bahor Qish 11-15-yillar Bahor Kuz Yoz Qish Albatta, yaylov uchastkalari belgilanayotganida, ularning o’simlik qoplami zichligi, tarkibi hosildorligi kabi xususiyatlari hisobga olinishi mumkin. Efemer va bir yillik o’simliklarga boy yaylovlardan bahor-yoz mavsumlarida, butalarga boy yaylovlardan esa kuz-qish mavsumlarida foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi. Qizilqum cho’lida shuvoqli-yefemerli yaylov keng tarqalgan. Bunday yaylovlardan foydalanishning eng maqbul tizimi L.S.Gayevskaya va e.S. 65 Krasnopolin (1956, 1957) tomonlaridan ishlab chiqilgan.Shu narsa aniqlanganki, bu tipdagi yaylovlar yillik hosilining 65-75 % ini bahorda yoki kuzda, shuningdek ikki mavsumda, ya’ni (bahor-kuz) uzluksiz 3 yil maboynida yedirish yaylov o’simlik qoplamiga salbiy ta’sir qilmas ekan. Shu bois, shuvokli+yefemerli yaylovlarda bahorgi mavsumda foydalanadigan yaylov uchastkalarini har 4-5 yilda bir marotaba almashtirish tavsiya etiladi. 3.4. Tog’ oldi chala cho’l yaylovlarini ekologik holatini yaxshilashda foydalaniladigan asosiy ozuqabop o’simliklar Inqirozga uchragan yaylovlarni qayta tiklashda istiqbolli fitomeliorantlar. Oq saksovul (Haloxylon persicum Bunge ex Boiss. Et Bushe) — s ho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 3-4 m ga yetadigan daraxtsimon buta. Barglari reduksiyalanib, kichik tangachalarga aylangan. Fototsintez jarayoni yosh assimliyasion novdalari orqali amalga oshadi. Umumiy belgilari jihatdan qora saksovulga o’xshash. Pammofil o’simliklardan bo’lib, faqat qumli cho’lda o’sadi. Yaylovda 30 yilgacha umr ko’radi (Nechayeva va boshqalar, 1973). Oq saksovulning qora saksovuldan farqi yana shundaki, gullarining qisqa novdachalarda o’rnashganligi, vegetativ novdalarida gullarning bo’lmasligi va tanasining oq po’st bilan o’ralganligidir. Odatda, urug’idan ko’payadi. Qalamchalaridan ko’paytirish tajribalari ham mavjud (Muxammedov, 1979). Ildizi tuproqqa chuqur kirib boradi (9 metr chuqurlikkacha). Gorizontal yo’nalishda 7- 7,5 metrgacha joyni egallaydi, Qum bilan ko’milib qolgan novdalarida qo’shimcha, yon ildizlar vujudga keladi. Uning bu xususiyati qumlarni mustahkamlashda katta ahamiyatga ega. Mart oyida vegetatsiyasi boshlanadi, aprelda gullaydi, urug’i oktyabr oyida pishadi. Odatda oq saksovulning yoshi 5-6 yilga yetgach urug’ bera boshlaydi. Oq saksovul qumli cho’lda qimmatli ozuqaviy xususiyatga ega bo’lgan o’simlik. Qo’ylar uni kuzda va qishda istemol qilishadi. Tuyalar esa yil davomida yeyishi kuzatilgan. Yeyiluvchan qismi yosh novdalari va urug’laridir. Yeyiluvchan novdalarida 9,8 % gacha protein, 12-26,3 kletchatka, 25- 66 40 % biologik ekstraktiv moddalar bo’ladi. 100 kg ozuqasi tarkibida 52 ozuqa birligi mavjud. Tarkibidagi proteinning hazm bo’lish koyeffitsenti -52, klechatkasiniki -47, yog’i - 29, organik moddalarniki – 56 %. Tabiiy yaylovlarda uning hosildorligi gektaridan 2-4 sentner (Shamsutdinov, Ibragimov, 1983). Qumli cho’l sharoitida yaylov ixotazorlari va suniy agrofitotsenozlar yaratishda istiqbolli o’simlik. Qora saksovul (Haloxylon aphyllum (Minkw) Iljin) - sho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 3-4 m, ba’zan 6-8 m ga yetadigan sershox daraxtsimon buta. Uzoq vegitatsiya davriga ega bo’lgan va yaylovda 60-90 yilgacha umr ko’radigan o’simlik. Qora saksovul odatda qum tepaliklar qatorlari orasidagi vodiysimon past tekisliklarda, eski daryo va soylar o’zanlarida, nisbatan yer osti suvlari yaqin joylashgan hududlarda o’sadi. Qora saksovul aprel oyida ko’karadi, voyaga yetgan o’simliklar aprelda gullaydi, urug’lari noyabr oyida pishib yetiladi. Gullari ko’rimsiz, juda mayda. Gul beruvchi novdachalari vegitativ novdalarida ham bo’ladi. Kuchli rivojlangan va universal tipdagi ildizlari yer osti suvlarigacha yetib boradi. Shu bois, yilning kelishidan qat’iy nazar u barqaror pichan hosilini to’plash xususiyatiga ega. Tabiiy saksovulzorlarda uning pichan hosili gektaridan 10 sentnergacha yetadi (Morozova, 1959). Sun’iy yaratilgan saksovulzorlarda esa pichan hosildorligi 5-8 s dan 16 s/ga gacha yetishi mumkin (Shamsutdinov, 1975). Qora saksovulning bir yillik novdalari va urug’larini qo’ylar kuzda va qishda yaxshi istemol qilishadi, tuyalar esa yil davomida u bilan oziqlanishadi. Ozuqasining tarkibida 10-12 % gacha protein, (urug’larida 20 % gacha), 2,2-2,7 yog’, 21,2-36,8 kul moddalari, 39,3 % azotsiz ekstraktiv moddalar va 14,9 % kletchatka mavjud. Ozuqasining to’yimliligi yil mavsumlari bo’ylab o’zgarib turadi va 100 kg pichani tarkibida bahorda - 28, kuzda - 46 va qishda – ozuqa birligi mavjud bo’lishi aniqangan (Amelin, 1941). Qora saksovul yuqori hosilli sun’iy yaylovlar, ixotazorlar yaratishda istiqbolli o’simlikdir. Uning O’zbekistonda “Nortuya” navi yaratilgan va cho’l mintaqasida o’stirish uchun tavsiya qilingan. 67 Paletskiy cherkezi (Salsola paletzkiana Litv.) - s ho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 3-5 m keladigan haqiqiy psammofit (qumsevar) daraxtsimon buta o’simlik. Poyasi tik shoxlangan. Eski tuplarining po’stlog’i kulrang, yoshlariniki oqish bo’lib tanasi tuksiz. Barglari navbatlashib joylashgan, ipsimon, uzunligi - 4-8 sm. Kuchli rivojlangan, universal tipdagi ildizi tuproqqa chuqur kirib boradi. Cherkez mart aprel oylarida ko’karadi, iyun-iyul oylarida gullaydi, mevalari avgust . sentyabr oylarida pishadi. N.T.Nechayeva va S.Ya.Prixodkolarning (1968) ma’lumotlariga ko’ra cherkez sun’iy yaylovlarda 18 yil gacha umr ko’radi. Paletskiy cherkezi qo’ylar uchun kuzda va qishda to’yimli ozuqa hisoblanadi. Tuyalar esa uni yil davomida istemol qilishadi. Yeyiluvchan qismi yosh novdalari, barglari va urug’laridir. Pichani tarkibida 16,5-22,9 % protein, 2,4- 4,0% yog’, 28,8-43,1% BEM va 17,8-21,0 % kletchatka borligi aniqlangan. 100 kg ozuqasining tarkibida 45 ozuqa birligi mavjud bo’lib, bu ko’rsatkich bahorda - 25, kuzda va qishda - 38-33 ozuqa birligi bo’lishi mumkin. Cherkezning novda va barglarida darmondori sifatida ishlatiladigan salsolin alkoloidi bor. Bargidan jun matolarni bo’yash uchun buyoq olish mumkin. Yekin sharoitida cherkezning ozuqa hosildorligi uning gektaridagi tup soniga qarab 2,5-6 st/ga ni tashkil qilishi mumkin. Cho’l yaylovlarini fitomelioratsiyalash, ko’chma qumlarni mustahkamlashda istiqbolli o’simlik hisoblanadi. Qumli cho’llarda cherkezning yana bir turi Rixter cherkezi (Salsola R Kag) ham tarqalgan bo’lib, uning bo’yi Paletskiy cherkeziga nisbatan biroz pastroq, ya’ni 1,5-2 m bo’ladi. Uning yashovchanligi esa biroz uzoqroq-25-30 yil. Ko’chmanchi qumlarni mustahkamlashda istiqbolli fitomeliorant bo’lib, ozuqaviy xususiyatlari, hosildorligi jihatlaridan Paletskiy cherkezidan qolishmaydi. Cho’gon (Halothamnus subaphylla Botsch.) - s ho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 40-180 sm ga yetadigan chala buta. Barglari bo’g’in-bo’g’in, tez sinuvchan, mo’rt, oqish rangda. Cho’g’on may iyun oylarida gullaydi. Gul oldi barglari mayda, qisqa, sershirali. Gulyonbargchalari yarim doira shaklida. Gullari boshoqsimon, uzun to’pgul hosil qilib o’rnashgan. Gultoji oq rangli. Mevasi sentyabr oktyabr oylarida pishadi. Cho’g’onning yashil novdalarida salsolin 68 moddasi mavjud bo’lib, bu alkoloiddan tayyorlangan preparatlar qon bosimini pasaytirish, bosh og’rig’i, ko’krak siqishi kabi kasalliklarni davolashda ishlatiladi. I.V.Larinning yozishicha, beudjilar odamlarda uchraydigan quydirgi va boshqa yaralarni cho’g’ondan tayyorlangan dorilar bilan davolar ekan (Larin va boshqalar, 1953). Cho’g’on ozuqasi o’zining to’yimliligi bilan ajralib turadi. Yeyiluvchan qismi bir yillik novdalari va urug’laridir. Cho’g’on qo’y va echkilar, tuyalar tomonidan yil davomida yeyiladi. Ozuqasi tarkibida 24,7 % protein, 2,7 % yog’, 39,6 % BEM, 18,3 % kletchatka, 20,6 % kul moddalari bo’lib, 100 kg quruq xashagi tarkibida fazalar bo’ylab 37-59 ozuqa birligi mavjud. Cho’g’on qimmatli fitomeliorant ekanligidan uni madaniylashtirish agrotexnik tadbirlari ishlab chiqilgan (Shegay V.Yu, 1973). O’zbekistonda uning serxosil va istiqbolli “Jayxun” navi yaratilgan va cho’l hududlariga rayonlashtirilgan. Cho’lning turli mintaqalarida cho’g’on hosildorligi gektaridan 10-18 st/ga bo’lishi aniqlangan (Bekchanov, 1992). Teresken (Ceretoides ewersmanniana Botsch, et Ikonn) — sho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 40-110 sm ga yetadigan bir uyli chala butadir. Barglari oddiy, mustahkam, qisqa bandli, tuxumsimon, cho’ziq, chetlari tekis, asosi yumaloq, eni uzunasidan uch barovar qisqa bo’lib pastki va ustki tomoni qalin tuklar bilan qoplangan. U mart oyida ko’karadi. Poyasi sershox yon shoxchalar hosil qilib o’sadi. Iyul avgust oylarida gullaydi. Changchi gullari novdaning uchki qismida zich boshoqsimon to’pgul hosil qilib joylashgan. Urug’chi gullari esa to’da to’da bo’lib, to’pgullarning pastki qismida barg qo’ltig’ida joylashgan. Urug’i sentyabr-oktyabr oylarida pishib yetiladi. Urug’lari tukchalar bilan qoplangan. Urug’lari yaxshi unuvchan bo’lib, sho’radoshlarga mansub boshqa turlardan farqli o’laroq unuvchanligini 2 yil mobaynida ham yo’qotmaydi. Kuchli rivojlangan universal tipdagi ildizlari tuproqqa 7-8 m gacha kirib boradi. Toptalishga chidamli yaxshi yaylovbop o’simlik bo’lib, yaylovda boshqa sho’radoshlarga mansub yarim butalarga (izen, quyrovuq, kamforosma, tatir) nisbatan uzoq umr ko’radi (25-30 yil). 69 Teresken barcha chorva mollari tomonidan yil bo’yi yaxshi istemol qilinadi. 100 kg xashagining tarkibida 40-45 ozuqa birligi va 9,8 kg hazm bo’luvchi oqsil mavjud. Tereskenni madaniylashtirishning agrotexnik tadbirlari ishlab chiqilgan (Stesnyagina, 1957). O’zbekistonda uning istiqbolli “To’lqin” navi yaratilgan va O’zbekistan va Rossiya cho’l mintaqalarida yetishtirish uchun rayonlashtirilgan. Izen (Kochia prostrate (L) Schrad) - s ho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 50-120 sm ga yetadigan butachadir. Barglari mayda, poya va yon shoxlarida navbatlashib joylashgan. Poyasi asosida juda kam yon shoxchalar hosil qiladi. Izen tupi genirativ va vegitativ novdalardan tashkil topadi. U urug’idan mart oyida ko’karib chiqadi. Vegetatsiya davri aprel oyining boshida boshlanib, may-iyun oylarida gullaydi. Urug’i oktyabr oyining o’rtalarida pishib, noyabr oyining boshlarida to’kilib ketadi. Urug’idan yaxshi ko’karadi. Urug’lari unuvchanligi 70- 85 %. Gul toji gulkosasidan chiqib turadi. Ular poya bo’ylab barg qo’ltiqlarida joylashgan. Vegetatsiya davri 250-270 kunni tashkil qiladi. Tabiatda izenni tog’ yaylovlarida ham, adirlarda ham qumli cho’llarda ham, Orol dengizi havzalarida ham, Afg’oniston, Mo’g’iliston, Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston cho’llarida ham uchratish mumkin. Uning yashash tuproq iqlim sharoitiga ko’ra juda ko’p ekologik tiplari mavjud. Odatda soz tuproq, toshloq tuproq va qumli tuproq ekologik tiplari ajratiladi. Izen istiqbolli o’simlik sifatida ancha keng o’rganilgan, madaniylashtirish tadbirlari ishlab chiqilgan (Chalbash, 1963). O’zbekistonda izenning Qarnabcho’lskiy, Pustinniy, Saxro, Otavniy, Nurota navlari (Rabbimov, 1989), Qirg’izistonda Orgochorskiy skoropelgy, Orgochorskiy pozdnospeliy navlari (Balyan, esenqulov 1979). –Qozog’istonda Alma-atinskiy peschaniy, Zadarinskiy (Abduraimov, 1979), AQSh da Immigrant navlari yaratilgan (Harrison R.D., Waldron K.V. Et. Al., 2002). Izen qimmatli ozuqabop o’simlik. Chorvadorlar uni “cho’l bedasi” deb ham atashadi. Uning pichani tarkibida 14,3-15,6 protein, 2,7-3,2 % yog’, 43,5% BEM, 26,5-30,8 % klechatka mavjud. Rivojlanish fazalariga qarab (bahordan kuzgacha) 100 kg ozuqasi tarkibida 43,5-45,9 ozuqa birligi mavjud. Yilning barcha mavsumlarida barcha 70 chorva mollari tomonidan birinchi navbatda xush ko’rib yeyiluvchan istiqbolli o’simlik. Hosildorligi gektaridan 15-22 st/ga, urug’ hosil esa 1,5-2,5 s/ga. Quyrovuq (Salsola orientalis S.G.Gmel) - sho’radoshlar oilasiga mansub, bo’yi 20-100 sm bo’ladigan yarim buta o’simlik. Urug’idan ekilgan quyrovuqlar mart oyida ko’karib chiqadi. U juda sershox, yog’ochlangan, tuplari va poyalaridan yosh shoxchalar hosil qilib, tarvaqaylab o’sadi. Yillik novdalari tukchalar bilan qoplangan. Barglari novdalarida ketma-ket joylashgan, qalami, yarim silindrsimon, qalin tukchalar bilan qoplangan. Ildizi o’q ildiz bo’lib tuproqqa 6-7 m chuqurlikka kirib boradi. U may-iyun oylarida gullay boshlaydi. Iyul oyida qiyg’os gullaydi. Gullari mayda, oqimtir, ko’rimsiz rangli. U bir tomondan gullab, ikkinchi tomondan meva hosil qilaveradi. Mevasi oktyabr oyida to’liq pishib yetadi. Urug’lari qanotchali, qo’ng’ir tusda. Quyroquq tashqi sharoitga yaxshi moslashuvchi, issiqsevar o’simlik. Tabiatda u ko’pincha gipsli tuproqlar va sho’rlangan hududlarda keng tarqalgan. Quyrovuq istemol qilgan hayvonlar hyech qachon sariq kasaliga chalinmaydi, tarkibidagi tuzlar hayvon organizmi uchun zarur moddalar hisoblanadi (Xaydarov, Xojimatov, 1992). Quyrovuqning O’zbekistonda Pervenets Karnaba, Senokosniy, Solnechniy kabi navlari yaratilgan (Xamidov, 1979). Qizilqum sharoitida quyrovuqni madaniylashtirish tadbirlari ishlab chiqilgan (Maxmudov, 1968). Quyrovuq cho’l mintaqasida qimmatli va to’yimli ozuqabop o’simlikdir. Uning novdalari va urug’lari yozda qisman, kuzda va qishda esa barcha turdagi chorva mollari tomonidan yaxshi yeyiladi. Quyrovuq ozuqasida hayvonlar organizmi uchun zarur bo’lgan minbral moddalar talaygina; 1,35- 2,23 % kalsiy, 0,12-0,31 % fosfor, 0,64-1,42 % oltingugurt, 2,2-2,3 kaliy, 3,2- 5,2 natriy. Gullash davrida 100 g massasida 9,63 mg karotin bo’ladi. 100 kg pichanida esa bahorda 64,4, yozda 45,4, kuzda-38,0, qishda 29,6 ozuqa birligi mavjud bo’ladi. Hazm bo’luvchi protein miqdori esa 4,2 kg dan 8,3 kg gacha o’zgarib turadi. Quyrovuq serxosil o’simlik. Cho’lning turli hududlarida uning pichan hosildorligi 7-19 st/ga, urug’ hosili esa 1,2-4,3 st/ga bo’lishi aniqlangan. 71 Shuvoq, yovshan (Artemisia diffusa Krasch ex Poljak) — murakkab guldoshlar oilasiga mansub, bo’yi 20-60 sm gacha yetadigan yarim buta. U juda sershox bo’lib, ko’plab yon novdalar hosil qiladi. Novdalarining yo’g’onligi 0,5-1 sm, uzunligi 20-40 sm ga yetadi. Yovshan fevral oyining oxiri, mart oyining boshida ko’karadi. Barglari mayda, kuchli qirqilgan, ildiz bo’g’ziga, tanasiga birikkan. Uning o’sishi iyun oyigacha davom etadi. Issiq kunlar boshlanishi bilan (iyun-iyul) anabioz holatiga o’tadi, rivojlanishi to’xtaydi, barglari to’kiladi. Sentyabr oyiga kelib yovshan yana bargchalar chiqarib, rivojlanishini davom ettiradi. Sentyabr oxiri oktyabr oylarida gullaydi. Noyabr oyida esa urug’lari pishadi. Urug’idan yaxshi ko’karadi. Yovshan tarkibida achchiq moddalar, glyukozid, oshlovchi moddalar, smola, organik kislotalar, 0,2- 0,45 % efir moyi va 100 mg % S vitamini mavjud. Shuvoqlarning yaylovdagi umri 12-25 yilgacha davom etadi. Vegetatsiya davri 240-280 kun. Ildizi o’q ildiz bo’lib, 2,5 m chuqurlikkacha kirib boradi. Shuvok cho’l chorvachilgining en yaxshi ozuqalaridan biridir. 100 kg xashagi tarkibida rivojlanish fazalariga qarab 18-66 ozuqa birligi bo’ladi. Ko’pgina yaylovlar hosildorligining asosini shuvoq tashkil qiladi (yalpi hosilning 50 % ni). Turli tipdagi yaylovlarda shuvoq hosildorligi 8-10 st/ga ni tashkil qilishi mumkin (Asliddinov, 1979). Xulosa Chala cho’l mintaqasi mamlakatimiz cho’l yaylov chorvachiligi rivojlangan yirik regiondir. Chala cho’l yaylovlarining o’ziga xos qator xususiyatlari mavjudki, 72 soxani keskin rivojlantirish uchun qulay sharoitlar tug’diradi. Tog’ oldi chala cho’l yaylovlarining eng muhim ijobiy xususiyati shundaki, yaylov o’simlik qoplami o’zining hayotiy formalarga, biologik xilma-xillikka boy bo’lib, yaylov ozuqasining to’yimliligi, nisbatan serxosilligini ta’minlaydi. Yaylovlarda yilning barcha mavsumlarida chorva mollari uchun oziqa topiladi. Shu bois, cho’l yaylov tiplarining deyarli barchasi yil bo’yi foydalanish uchun yaroqlidir. Tuproq sharoitining turli tumanligi va kompleksligi o’simlik qoplamining turli tumanligi va o’ziga xosligini ta’minlaydi. O’zbekiston cho’l yaylovlari asosan uch tipga bo’linadi: adirlar, gipsli va qumli cho’l yaylovlari. Yaylovlardan ratsional foydalanishda eng avval yaylovning qaysi tipga mansubligi, o’simliklar qoplamining o’ziga xos xususiyatlari, ularning yeyiluvchanlik, to’yimlilik xususiyatlarini bilish katta ahamiyatga eta. Bu yaylov tiplarining deyarli barchasida hosildorlik gektaridan o’rtacha 3 st/ga dan kam bo’lmaganligini hisobga olsak yaylovlarda agarda har bir bosh shartli qo’yga 3 ga yaylov zarur bo’lsa ham Navoiy viloyatining o’zida 3 mln-bosh, Buxoro viloyatida esa 1 mln ga yaqin qorakul qo’ylarini yil bo’yi boqish imkoniyati mavjud. Hozirgi kunda Qizilqum yaylovlarida boqilayotgan qorako’l qo’ylarining amaldagi soni esa bir necha barobar kamligi aniqlangan. Bundan tashqari, yaylovlarda tuyachilikni, yilqichilikni rivojlantirish uchun ham katta imkoniyatlar mavjud. Qumli cho’ldan farqli o’laroq, adir va gipsli cho’l mintaqalarida boqilayotgan chorva hayvonlarning soni ancha ko’p bo’lib, ko’pchilik xo’jaliklarda bir bosh qo’yga 1 ga dan kam yaylov to’g’ri keladi. Bu esa o’z navbatida yaylovlarga bo’lgan taziqning 3-4 marotaba yuqori bo’lishiga va yaylov tanazzulining kuchayishiga, biologik xilma-xillikning tobora kambag’allashuviga olib keldi. Yaylovlarning kengligi, chorva hayvonlari bosh sonining kamligi bilan bir qatorda, Buxoro va Navoiy viloyatlarida inqirozga uchragan yaylovlar salmog’i eng yuqori ko’rsatkichga ega ekanligi achinarli xaqiqatdir. Bunday salbiy oqibat, albatta yaylovlardan pala- partish va rejasiz foydalanish, buta o’simliklarini chopib olish, yaylov sig’imiga mos ravishda mol boqmaslik kabi faoliyatlar natijasidir. Shu bois, biz yaylovlardan foydalanishning ratsional prinsiplari, yaylov xo’jaligini 73 boshqarishning ilg’or usullari to’g’risida ham o’z fikrlarimizni bayon qilib o’tishga jazm qildik. Yaylovlardan ratsional foydalanish tamoyillari ichida suv bilan ta’minlash tizimi muhim ahamiyatga ega. Yaylovlarining kattagina maydonlarida suv ta’minoti hanuzgacha yo’lga qo’yilmagan. Yaylovlardan ratsional foydalanishda quyidagi shart sharoitlarga so’zsiz tayanish lozim:  yaylovlar xosildorligi;  yaylov ozuqasining yeyiluvchanligi va to’yimliligi,  yaylov ozuqasidan foydalanish me’yori,  foydalanish me’yoriga qarab yaylovlarning qo’y sig’imi,  mavsumiy foydalanishda ularning davomiyligi,  hayvonlarning yaylov ozuqasi bilan ta’minlanganlik darajasi,  yaylov almashinish tizimini ishlab chiqish,  yaylovlarning suv bilan ta’minlanganlik darajasi,  yaylovlarni yaxshilash va ratsional foydalanish chora-tadbirlarini ishlab chiqish,  chorva mollari bosh sonini maqsadga muvofiq ravishda boshqarib turish,  qishlov uchun ozuqa jamg’arish va x.k. Qumli yaylovlardan foydalanilganda, o’simlik qoplamiga eng kuchli taziiq bahorgi mavsumda foydalanishda bo’ladi. Qorako’l qo’ylaridan olinadigan mahsulotlar hajmini orttirish, ularning sifatini yaxshilashda ularni to’yimli ozuqa bilan to’la-to’kis ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Lekin qorako’l qo’ylarining qishlovdan “charchab” chiqishi bu boradagi texnologik jarayonlarning buzilishidan darak beradi. Cho’l yaylovlaridan ratsional va unumli foydalanish, biologik xilma-xillikni asrash, yaylovlar mahsuldorligini oshirish so’zsiz ularni bosqichma-bosqich fitomelioratsiyalashni ham taqozo etadi. Mazkur tavsiyalarda yaylovlarni yaxshilash texnologiyalari, istiqbolli ozuqabop o’simliklar va ularni navlari 74 to’g’risida ham ma’lumotlar keltirilgankim xo’jalik subyektlari ushbu ma’lumotlardan foydalanib, kam xosilli yaylovlarni yaxshilashlari mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodolik ahamiyatga molik nashrlar 75 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ- 4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантlиш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги Фармони. // http: lex.uz 2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 28 январдаги ПҚ- 4575-сонли «Ўзбекистон Республикаси қишлоқ хўжалигини ривожлантlишнинг 2020-2030 йилларга мўлжалланган стратегиясида белгиланган вазифаларни 2020 йилда амалга ошlиш чора тадбlлари тўғрисида»ги Қарори. // http: lex.uz 3. БМТнинг 2030 йилгача барқарор ривожланиш бўйича дастури. // http: www.uz/undp/org/content/uzbekistan.ru II. Monografiya, ilmiy maqola, ilmiy to’plamlar 1. Абдулкас ов А.А. Проблемы изучения межгорно-котловинских ландшафтов Средний Ази. Ташкент.: Фан, 1983. – 130 с. 2. Абдулкас ов А. Экологические основы исследования нарушенных ландшафтов Средний Азия. В кн.: Проблемы расового первородопользвания и экологи. -Наманган, 1990. - С. 69-71. 3. Abdulqosimov A. O’rta Osiyo voha landshaftlarining ekologik muvozanatini tiklash muammolari. To’pl.: Istiqlol va geografiya. O’zR. Geogr. jam. IV syezdi mat. 2 q. -Toshkent, 1995. 3-5 b. 4. Абдулкос ов А. Экология антропогенных ландшафтов Центральной Ази и вопросов ix опт изаци. Проблема освобождения пустыни. – Ашхабад, 1997, 5. Абдулкас ов А. Ландшафты Самаркандского оазиса. Проблема освобождения пустыни. -Ашхабад, 1999. 6. Абдулкас ов А.А., Аббасов С. B . Ландшафтно-экологические исследования Центрального Қ ызыл қ умы. – Самарканд, 2001. 7. Абдулқос ов А.А., Абдураҳмонова Ю.Х. Давронов К.Қ. Зарафшон ботиғи воҳа ландшафтлари ва геоэкологияси. Монография. –Т.: Iqtisod- 76 moliya, 2017. 8. Аббасов С.Б. Қизилқум чули ландшафтлари динамикаси ва экологияси.-Самарқанд-2019 9. Аббасов С.Б., Эшқувватов Б.Б. Геоэкологик муаммоларни ГИС орқали ифодалаш // Жанубий Ўзбекистонда география мактабининг шаклланиши ва ривожланиши. Республика илмий-амалий конференция материаллари. -Термиз, 2006. –Б.63-64. 10. Абдулкасимов А., Журакулов Х. Закономерности дифференциации ландшафтов Зарафшанских гор и прилегающих равнин (монография). – Самарканд . Изд-во СамГУ, 201 4 . –156 с. 11. Абдулқос ов А.А., Ярашев Қ.С., Эшқувватов Б.Б. Ўрта Зарафшон ландшафт карталарини яратишда географик ахборот тиз ларидан фойдаланиш // Геодезия, картография ва кадастр соҳаларини ривожлантlишнинг долзарб муаммолари. Республика илмий-амалий конференция материаллари. –Самарқанд, 2014. –Б.28-30. 12. Алибеков Л.А. Ландшафты и типы землель Зарафшанскиx гор и прилегаюшиш равнин. Ташкент.: Фан, 1983. 13. Alibekov L . A , Nishonov S . A . «Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan ratsional foydalanish». Toshkent . « O ’ qituvchi ». 1983 y . 14. Alibekov L.A. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. 1- qism . Samarqand , 2006 y 15. Бабушкин Л.Н. К вопросы агрокл атического районlования республики Средней Ази. //Труды, ТашГУ. Вып.186, 1966. 16. Baratov P , Mamatkulov M , Rafikov A . « O ’ rta Osiyo tabiiy geografiyasi ». Toshkent . « O ’ qituvchi » 2002 y . 17. BaratovP. «O’zbekiston tabiiy geografiyasi» Toshkent. «O’qituvchi». 1996 y. 18. Maxmudov M. M., Qorako’lchilik yaylovlarining hozirgi holati va istiqbolli fitomeliorantlarni tanlashning asosiy kriteriylari.// Cho’l-yaylov chorvachiligini rivojlantirish muammolari. Samarkand, 2005 1 9 . М е л и е в Б . А . Ў р т а З а р а ф ш о н л а н д ш а ф т л а р и н и т а д қ и қ э т и ш д а а э р о к о с м и к , м а т е м а т и к в а г е о и н ф о р м а ц и о н м е т о д л а р д а н 77 ф о й д а л а н и ш / / P h D д и с с . а в т о р е ф . – С а м а р қ а н д , 2 0 1 9 . 2 0 . Н а з а р о в Х . Т . , С а м ъ я е в А . Қ . , Э ш қ у в в а т о в Б . Б . Т о ғ о л д и я й л о в л а р и н и э к о л о г и к ҳ о л а т и н и о п т и м а л л а ш т и р и ш й ў л л а р и / / Ч ў л - я й л о в ч о р в а ч и л и г и н и м о д е р н и з а ц и я л а ш м у а м м о л а р и . Р е с п у б л и к а и л м и й - а м а л и й к о н ф е р е н ц и я м а т е р и а л л а р и . - С а м а р қ а н д , 2 0 1 2 . – Б . 2 1 0 - 2 1 2 2 1 . N a z a r o v X . T . , F a y z i y e v E . A . , Q u s h o q o v a F . U . A b d u r a z o q o v a . S h . U . , A l i m q u l o v a R . A . , T o s h m u r o d o v J . B . « S U S T A I N A B I L I T Y O F M E L I O R A T I V E S T A T E O F M A L I K C H O L I R R I G A T E D L A N D » о п у б л и к о в а н а в м е ж д у н а р о д н о м н а у ч н о - п р а к т и ч е с к о м ж у р н а л е « Э к о н о м и к а и с о ц и у м » № 6 ( 9 7 ) 2 0 2 2 - I S S N 2 2 2 5 - 1 5 4 5 . 0 5 . 0 6 . 2 0 2 2 22. Raximbekov R.U, Donsova Z.N «O’rta Osiyo tabiatini geografik o’rganish tarixi». Toshkent. «O’qituvchi». 1982 y. 23. Рахматуллаев А. Ўрта ва Қуйи Зарафшон воҳа геосистемаларида экологик вазиятни географик опт аллаштlиш. География фанлари доктори диссертацияси автореферати. -Т., 2018. 24. Рахматуллаев А.Р. Инсон фаолияти ва саҳроланиш (Нурота тоғлари мисолида). Тўплам. Самарқанд, 2000. 25. Рафиқов А.А. Геоэкологик муаммолар. – Тошкент: Ўқитувчи, 1997. 26. Солиев А. Ўзбекистон географияси (Ўзбекистон иқтисодий ва ижт оий географияси). Т.: Университет, 2014. 27. Хошимов Ж.А. Нурота тоғларида чўлланиш жараёни. - Самарқанд, 2000. 28. Хошимов Ж.А. Снежний покров Нуратинской гор. – Ташкент: Ўқитувчи, 1964. 29. Чуб В.Е. Изменение кл ата и его влияние на гидрометеорологический процессы, агрокл атический и водные ресурсы Республики Узбекистан. – Т., 2007. - 132 с. 30. Шамсутдинов З.Ш. Создание долголетних пастбиш в аридной зоне Средней Ази. –Ташкент: Фан, 1975. – 176 с. 78 31. Шульц В.Л., Машрапов Р. Ўрта Осиё гидрографияси. – Т.: Ўқитувчи, 1969. – 328 б. 32. Эшқувватов Б.Б. Космик суратларни дешифровка қилиш асосида Ўрта Зарафшон ландшафтларида вегетацион индексларни ҳисоблаш // Ўзбекистон География жамияти ахбороти. 57-жилд. –Тошкент, 2020. - Б.338-342. 33. Эшқувватов Б.Б., Ярашев Қ.С. Ўрта Зарафшон геотиз ларини ландшафт-экологик тадқиқ қилишда замонавий методлардан фойдаланиш // Ўзбекистон География жамияти ахбороти. 55-жилд. – Тошкент, 2019. -Б.29-31. 34. Ярашев Қ.С., Эшқувватов Б.Б. Ўзбекистоннинг арид ҳудудларида тоғолди текислик ва конусс он ёйилма ландшафтларнинг географик тарқалиши // Чўлланиш муаммолари: динамика, баҳолаш, еч . Халқаро илмий-амалий конференция материаллари. -Самарқанд, 2019. –Б.154-156. 35. Закlов П.Қ. Ботаническая география низкогорий Кизилкума и хребта Нуратау. – Ташкент: Фан, 1971. – 203 с. 36. Ўзбекистон географик атласи // Т.М.Мlзалиев таҳрlи остида. – Тошкент: ДИК, 1999, -56 б. 37. Navoiy viloyati o’lkashunoslik atlasi. –Toshkent, 2016. Internet saytlari 1. www.gov.uz 2. www.google.uz 3. www.ziyonet.uz 4. www.fito.com 5. www.MGPU.ru 6. www . unep . org 7. www.samstat.uz . 8. www.nationalgeografic . com 79

NUROTA TOG’OLDI LANDSHAFTLARIGA ANTROPOGEN OMILLAR TA’SIRI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………. 3 I BOB. TOG’ OLDI LANDSHAFTLARINING TABIIY SHAROITI…... 10 1.1 Nurota tog’ oldi yaylovlar tabiiy sharoiti…………………………………. 10 1.2 Tajriba o’tkaziladigan joyning tabiiy sharoitlari …………………………. 23 1.2.a Iqlim sharoiti……………………………………………………………. 23 1.2.b Tuproq sharoiti………………………………………………………….. 30 II BOB. TOG’ OLDI YAYLOVLAR EKOLOGIK HOLATINING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI……………………………………………………. 36 2.1 Tog’ oldi yaylovlari ekologik holatiga ta’sir etuvchi omillar…………….. 36 2.2 Nurota tog’ oldi chala cho’llarining ekologik holati…………………….... 42 III BOB. NUROTA TOG’ OLDI LANDSHAFTLARI EKOLOGIK HOLATINI OPTIMALLASHTIRISH YO’LLARI………………………. 48 3.1 Nurota tog’ oldi landshaftlari ekologik holatini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar.………………………………………………………………... 48 3.2 Yaylovlarni fitomelioratsiyalash usullari…………………………………. 53 3.3 Yaylovlardan ratsional foydalanish muammolar…………………………. 58 3.4 Tog’ oldi chala cho’l yaylovlarini ekologik holatini yaxshilashda foydalaniladigan asosiy ozuqabop o’simliklar……………………………….. 62 XULOSA…………………………………………………………………….. 69 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………. 71 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O’zbekistonda tog’ oldi cho’l va yarim cho’l tabiiy yaylovlari 32 mln ga ni tashkil qiladi. Shundan qorako’lchilik yaylovlari maydoni 17,5 mln ga bo’lib, hozirgi kunda “O’zbekqorako’li” kompaniyasiga qarashli shirkat xo’jaliklari tasarrufidagi yaylovlar maydoni 8,2 ga dan iborat. Shunga qaramasdan, hozirgi kunda foydalanib kelinayotgan qorako’lchilik yaylovlari maydoni 17,0 mln ga dan ortiq maydonni tashkil qiladi. Yaylovlar mamlakatimiz cho’l chorvachiligining asosiy ozuqa manbai bo’lib, ulardan yil bo’yi foydalanish imkoniyati mavjud. Yaylov ozuqasi eng arzon ozuqa manbai hisoblanadi. Lekin qorako’lchilik yaylovlarining hozirgi holati sohani barqaror rivojlantirish talabiga javob bermay kelmoqda. Chunki yaylovlar hosildorligi past, quruq moddaga hisoblaganda 1,5-3,0 st\ga dan ortmaydi. Bundan tashqari, cho’l yaylovlari hosildorligi ob-havo sharoitlari bilan bevosita bog’liq, shu bois, hosildorlik yillar va yil mavsumlari bo’ylab keskin o’zgarib turadi. Yog’in-sochin miqdori ko’p yillarda cho’l yaylovlarining har gektari o’rtacha yilga qaraganda ikki marotabagacha ortishi, qurg’okchil yerlarda esa 1-0,5 st\ga gacha pasayib ketadi. Ko’p yillik kuzatishlar shundan dalolat beradiki, har o’n yilda 3 yil hosildor, 4 yil o’racha hosilli va 3 yil kam hosilli yillar takrorlanib turadi. Tog’ oldi chala cho’l yaylovlar hosildorligi va ozuqa sifati nafaqat yillar bo’ylab, balkim yil mavsumlari bo’ylab ham keskin o’zagarib turadi. Masalan, yaylovlardagi ozuqa miqdori qish mavsumiga kelib 2,5 marotaba kamayadi. Ozuqa tarkibidagi protein miqdori 20 % dan -5 % gacha, oqsil miqdori esa 13 % dan - 4 % gacha kamayib ketadi. 100 kg yaylov ozuqasi tarkibida bahorda 80-90 ozuqa birligi mavjud bo’lsa, qish mavsumida bu ko’rsatkich 18,3 % dan ortmaydi. Cho’l yaylovlariga xos bo’lgan kam hosildorlik va uning keskin o’zgarib 2

turishi ushbu mintaqada yuzaga kelgan tabiiy-tarixiy omillar ta’siri ostida yuzaga kelgan. Keyingi yillarda yuzaga kelayotgan yaylov xo’jaligidagi salbiy holatlar insonning cho’l mintaqasidagi noto’g’ri faoliyati mahsuli deb ham atash mumkin. Tog’ oldi chala cho’l mintaqasida yashovchi aholining keskin ortishi, qishloqlarning kengayib borishi chorva hayvonlari bosh soning ortishi va qishloq atrofi yaylovlariga bo’lgan tazyiqning jadal ortishga olib keldi. Buta va yarim buta o’simliklarning chorva hayvonlari tomonidan uzluksiz yeyilishi natijasida ularning tabiiy holda urug’idan ko’payish xususiyatini chegaralab qo’ydi. Ushbu o’simliklarning xo’jalik ehtiyojlari uchun chopib olinishi ham qishloq atrofi yaylovlari o’simlik qoplamidan buta va yarim buta o’silmlik turlarining batamom yo’qolib ketishiga sabab bo’lmoqda. Hoz irgi kunda h ar bir q ish l o q atrofi yaylovlari 5-7 km radiusda kuchli inqir ozga uchragan. Ma’lumotlarga k o’ ra h ozirgi kunda O’ zbekist o n qo’rako’l chilik yaylovlarining q ariyib 40 % ida turli darajadagi in q iroz yuz bergan. (Rafi q ov, 1997, Maxmudov, 2005). Fa q atgina q ud uq lar atrofidagi kuchli in q irozga uchragan yaylovlar maydoni 0,5 mln ga, ko’ chma q um massivlari maydoni esa 2,0 mln ga ni tashkil q iladi. Yaylovlar in q irozi tufayli h ozirgi kunda h osildorlik o’ rtacha 2,5 st\ga dan 1,8 st\ga ga, yoki 21 % ga pa saygan (Maxmudov, 2005). Yaylovlarga b o’ lgan tazyi q ning kuchayishiga suv manbalarining ishdan chi q ishi h am sabab b o’ lmo q da. Suv manbalarining izd an chi q ishi sababli otarlar 1 suv manbai atrofi yaylovlarida erta bah or d an kech kuzgacha foydalanishi ulardan ratsional, mavsumiy foy da lanish tizimini tamoman izdan chi q armoqda. Keyingi yillarda tez-tez takrorlanib kelayotgan q ur g’ o q chilik tufayli ( chor va h ayvonlarini ch o’ l h ududining uzo q minta q alariga yoppasiga k o’ chirib bo rish zarurati tu g’ ilib, bu tadbirlar uchun katt agina mabla g’ lar sar flanishiga, so h a samaradorligin in g keskin p asayishiga sabab b o’ lmo q da. Yaylovlar h osildorligining pasayishi, ozuqa sifatining yomonlashuvi ular dan uzluksiz foydalanish natijasida o’ simlik q oplamining buzilishi, b iologik xilma-xillikning kamba g’ allashuvi natijasida yuzaga keldi. Ta d q i q otlar shuni k o’ rsatadiki, yaylovlar o’ simlik q oplamidagi turlar soni ho zirgi kunda keskin kamaygan. 3

M asalan, bundan 35-40 yil oldin ch o’ l tabiiy florasida 260 dan ortiq gulli o’ simlik turlari q ayd etilgan b o’ lsa (Mavlonov, 1973), h ozirgi ku nda aynan shu h ududda o’ simlik turlari soni 35-40 turdan ortmaydi, ya’ni bi ologik xilma-xillik 6 martadan orti q kamaygan. Kuchli inq irozga uchragan yaylov massivlarida o’ simliklar xilma- xilligi 5-6 turdan ortmaydi. Shulardan h am yarimidan orti g’ i ozu q aviy x ususiyati q oni q arsiz, deyarli yeyilmaydigan isiri q , qo’ zi q ulo q , q ir q asoch, oqq uray, uchma kabi o’ simliklardan iborat. Nurota tog’ oldi chala cho’l yaylovlarida ekologik muvozanatni buzilishiga asosan antropogen ta’sirni kuchayishi sabab bo’lsa, ikkinchi tomondan tabiiy omillarni ta’siri ham sezilarli bo’lmoqda. Tog’ oldi chala cho’l yaylovlarini ekologik holatini yaxshilash faqat fitomelioratsiya tadbirlarni amalga o s h i r i s h o r q a l i e r i s h i s h m u m k i n d e b h i s o b l a y m i z . Yayl ov x o’ jaligida yuz bergan salbiy h olatlar zudlik bilan ulardan oq ilona foydalanish, biologik xilma-xillikni asrash va boyitish, in q irozga uchragan yaylov maydonlarining o’ simlik q oplamini fitomelioratsiyalash or q ali q ayta tiklash chora- tadbirlarini amalga oshirishni ta q ozo etadi. Shu bois, ushbu tadqiqot ishimizda ya y lovlardan fo y dalanishning ekologik xav f siz, ratsional tizimi, yaylov x o’ jaligini b oshq arishning il g’or mexanizmlari, inq irozga uchragan yaylovlarni yaxshilash samarali texnologiyalari va isti q bolli fitomeliorantlar to’g’ risida ma’lumotlar yoritilib, fikrimizcha ushbu tavsiyalar ch o’ l minta q asida yaylov chorvachiligi bilan shu g’ ullanib kelayotgan x o’ jalik yurituvchi subyektlar mutaxas sislari uchun qo’llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Biz ushbu ilmiy tadqiqot ishimizni Nurota tog’ oldi chala cho’l yaylovlarining ekologik holatlarini baholashga bag’ishladik. Ushbu hudud tabiiy geografik xususiyatlarini baholash, ularda yuz bergan ekologik muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo’llarini ko’rsatib o’tish va kelgusida tog’ oldi chala cho’l yaylovlar ekologik holatini optimallashtirish chora-tadbirlarini ko’rish zarur deb hisoblaymiz. Mamlakatimiz hududining 60 % dan ortiqrog’ini egallagan cho’l va yarim 4

cho’l mintaqalari eng arzon ozuqa manbai sifatida azaldan yil bo’yi yaylov chorvachiligi tomonidan foydalanilib kelinadi. Yaylovlarning hosildorligi esa turli yillardagi yog’in-sochin miqdoriga uzviy bog’liq ravishda 0,5-4,5 st\ga, ya’ni 9-10 marotaba kamayib yoki ko’payib turishi uzoq yillik hosildorlik monitoringi natijalariga ko’ra aniqlangan. Asosiy ozuqa zahiralarining bunday katta diapazonlarda o’zgarib turishi cho’l-yaylov chorvachiligining barqaror rivojlanishiga to’siqlik qiluvchi asosiy omildir desak, xato bo’lmaydi. Yaylov hosildorligining o’ta beqarorligi bilan bir qatorda, ozuqa sifatining tobora yomonlashib borishi ham chorvachilik mahsulotlari miqdori, sifatining pasayib borishiga, mahsulot ishlab chiqarish tan narxining ortishiga sabab bo’lmoqda. Yaylov ozuqasining sifati esa o’simlik qoplamining turli-tumanligi bilan bog’liq bo’ladi. Hozirgi kunda turli yaylov hududlarida o’simliklarning turli- tumanligi keskin kamayib ketgan. Ma’lumotlarga ko’ra, o’simliklar xilma-xilligi turli hududlarda 2-10 marotaba kamaygan. Shu bois, ayniqsa adir mintaqasida joylashgan chorvachilik xo’jaliklarida mahsulot ishlab chiqarish uchun ozuqaga bo’lgan sarf-xarajatlar yildan-yilga ortib borishi kuzatilmoqda. Ko’pchilik hududlarda chorva hayvonlarining yaylov ozuqasi bilan ta’minlanish darajasi 35 - 40 % dan ortmaydi. Ushbu holatlar yaylovlar hosildorligi va ozuqasi sifatini oshirish naqadar muhim va hayot taqozosi ekanligini isbotlab turibdi. Yaylovlar hosildorligini oshirish, ulardan ratsional foydalanish va o’simlik qoplamini muhofaza qilish muammolarining ilmiy yechimini topish va bu borada samarali texnologiyalarni ishlab chiqish O’zbekiston qorako’lchilik va cho’l ekologiyasi ilmiy-tadqiqot institutida olib borilayotgan ilmiy izlanishlarning asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi va bu borada juda katta ilmiy yutuqlarga erishilgan. Hozirgi kunda O’zbekiston cho’l yaylovlarining deyarli barcha tuproq- iqlim sharoitlarida hosildorlikni 2-3 st\ga dan 10-25 st\ga ga yetkazish imkonini beruvchi texnologiyalar, istiqbolli cho’l ozuqabop o’simlik navlari yaratilgan. Yaratilgan navlarning dastlabki materiallari yovvoyi flora namoyandalari bo’lib, cho’l hududlari tuproq-iqlim sharoitlarida o’sishga va yuqori hosil to’plash, qurg’oqchilik, issikliq, yuqori quyosh insolyasiyasi, sho’rlanish kabi noqulay 5

Похожие

QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI
O’RTA ZARAFSHON TOG’ VA TOG’OLDI TEKISLIK GEOKOMPLEKSLARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI
O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI
ZIRABULOQ-ZIYOVUDDIN TOG’ VA TOG'OLDILANDSHAFTLARINI MUHOFAZA QILISH
O`RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISH IMKONIYATLARI