logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI

O‘RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

1872.87109375 KB
Скачать
O’RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI MUNDARIJA KIRISH 5 I BOB BARQAROR RIVOJLANIS H TUS H UNC H ASI, MAZMUN I VA MOHIYATI 9 1.1 “Barqaror rivojlanish” tushunchasi va kelib chiqish tarixi 9 1.2 Barqaror rivojlanish va atrof-muhit muhofazasi 13 1.3 Barqaror rivojlanishning geoekologik jihatlari 24 1- bob yuzasidan xulosa I I BOB O’RTA ZARAFSHON HAVZASINING GEOGRAFIK TAVSIFI 29 2 .1 Geologik tuzilishi, geologik taraqqiyot tarixi va relefi 29 2.2 Iqlim sharoiti va uning o’ziga xos xususiyatlari 33 2 .3 Daryoning gidrologik tarmoqlariga tavsif 37 2.4 Tuproq, o’simlik va hayvonot olami 41 2 - bob yuzasidan xulosa II I BOB O’RTA ZARAFS H ON HAVZASINING EKOLOGIK HOLATINI TADQIQ ETIS H 47 3.1 Landshaftlarni tadqiq etishda landshaft-ekologik yondashish 47 3 .2 O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar 49 3 .3 Shahar seliteb landshaftlarining ekologik muammolari 50 3 .4 Agrolandshaftlardan foydalanish oqibatida vujudga kelgan geo ekologik muammolar 56 3 .5 Ichki suvlarning ifloslanishi oqibatida vujudga kelgan ekologik muammolar 60 3 .6 Yer osti suvlari va atrof - muhitni radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi 63 1 3.7 L andshaftlarni geoekologik vaziyatlarni yaxshilash masalalari 68 3 - bob yuzasidan xulosa XULOSA 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 76 ILOVA 81 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O ‘ zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so’ng mamlakat aholisining sog ‘ ligini saq lash bilan bog ‘ liq hozirgi o ‘ tish davriga xos bo ‘ lgan mavjud muammolarni bartaraf etish dolzarb vazifalardan biriga aylandi . Chunki, inson salomatligi jamiyat taraqqiyotining har bir davri uchun kechiktirib bo’lmaydigan vazifalardan biri xisoblanadi. Qolaversa, asrlar davomida kishilik jamiyatining misilsiz rivoj topib borishi aholi salomatligini cheklovchi va unga xavf tug’diruvchi yangidan yangi muammolarni vujudga keltirmoqda. Ularning yechimini esa bugungi kunda insoniyatni larzaga soluvchi jaxon shumul ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa tabiiy muhitga xavf soluvchi ekalogik falokatlarning avj olib borayotganligi barchasmizga yaxshi ayon. Davrlar mobaynida atrof muxitning ifloslanishini tabora ortib borayotganligini kishilar hayot faoliyatiga salbiy ta’sir korsatib turli xil kasalliklarni vujudga keltirmoqda. Shu nuqtai nazardan aholi salomatligi bilan bog’liq muammolarni tahlil qilish kelajagi buyuk davlatni quruvchi jismonan va ma’naviy sog’lom avlodni yetishtirish, ushbu masalalarni ilmiy jihatdan asoslash va o’rganishni talab qilmoqda. Mazkur muammolar ning yechimini topishda universal ko’rinishdagi B MTning 2015 yil 27 sentyabrda qabul qilingan 2030 yilgacha bo’lgan davrda barqaror rivojlanish (BR) sohasidagi 17 ta maqsad va 169 ta vazifa ko’rsatkichlari davlatlar uchun tavsiya etilgan. Dasturning 15-maqsad i aynan “...ekotizimlarni muhofaza qilish va tiklash, cho’llashishga qarshi kurashish, ekologik vaziyatni yaxshilash” ga tegishli vazifalarini yechishga qaratilgan 1 . Biz o’rganayotgan O’rta Zarafshon vodiysi ham qadimdan o’zlashtirilgan va sug’orma dehqonchilik rivojlangan hududlardan biri xisoblanadi. O’rta Zarafshon mintaqasida sanoat ham tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. 1 Повестки дня в области устойчивого развития на период до 2030 года . www.uz.undp.org/content/ uzbekistan/ru . 3 Issiq va quruq iqlimli O’zbekistonda aholining asosiy qismi voxalarda zich joylashganligi, antropogen yukning kundan kunga, yildan yilga kuchayib borishi aholi salomatligiga bevosita bog’liq bo’lgan qator ekalogik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu muammo aholi sonining jadal o’sishi, sanoat karxonalari va avto transportning ko’payishi bilan yanada kuchayadi. Magistrlik ishi ham O’rta Zarafshonning ekalogik vaziyatini geoekologik indikatorlar yordamida aniqlash masalalariga bag’ishlandi. O’zbekiston Respublikasini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 20 oktyabrdagi “2030 yilgacha bo’lgan davrda BR sohasidagi milliy maqsad va vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 841-son qarorining 1-ilovasidagi 15-maqsadi “Quruqlik ekotizimlarini himoyalash va tiklash, ulardan oqilona foydalanishga ko’maklashish, o’rmonlardan oqilona foydalanish, cho’llanishga qarshi kurashish, yerlarning yemirilishini to’xtatish va ortga qaytarish, bioxilma- xillikning yo’qolib ketishi jarayonini to’xtatish”ga qaratilgan. Qarorning 2- ilovasidagi “Yo’l xaritasi”ning II qismi Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishning ko’rsatkich mezonlarini shakllantirishga bag’ishlangan. Unda, O’rta Zarafshon havzasi geotizimlarda ham keng qamrovli tadqiqotlar asosida ekologik vaziyatni optimallashtirish yo’llarini qidirib topish vazifasi muhimdir . Mazkur tadqiqot ishi mazkur qaror va shu asosida qabul qilingan tegishli me’yoriy-xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalar ni amalga oshirishda o’z xizmat vazifasini o’taydi . Tadqiqot ob’ekti va predmeti . O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. Tadqiqot predmeti landshaftlarda geoekologik vaziyatlarni vujudga kelish omillari va manbalarini geoekologik indikatorlar asosida aniqlash hamda ularni yaxshilash chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur magistrlik dissertatsiyasining maqsadi barqaror rivojlanishining geoekologik indikatorlari asosida O’rta Zarafshon havzasi landshaftlaridagi ekologik vaziyatlarni 4 baholashdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: 1. “Barqaror rivojlanish”ning ilmiy-nazariy asoslarini aniqlash ; 2. O’rta Zarafshon havzasi landshaft komponentlarini tadqiq etish; 3. O’rta Zarafshon havzasi ning geoekologik kartasi n i yaratish; 4. G eotizimlarining geoekologik optimallashtirish chora-tadbirlarni tavsiya qilish . Dissertatsiya tadqiqotining ilmiy yangiligi: - B arqaror rivojlanish ning tushunchasi, mazmun i va mohiyati aniqlangan; - G lobal , regional va milliy miqyosda qabul qilingan xalqaro indikatorlar asosida O’rta Zarafshon havzasi landshaftlariga mos ravishdagi geoekologik indikatorlar aniqlangan ; - O’rta Zarafshon havzasi da aniqlangan geoekologik vaziyatlarni yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Tatqitotning asosiy masalalari va farazlari . Barqaror rivojlanish , uning indikatorlari va ularning turli hududlar kesimidagi tahlili D.Harvey, J.Picson, J.Bekkes, K.Hamilton, E.Neef, B.Kennedi, G.Xaaze, Y.Demek, T.Nakano, G.Uayt kabi xorijiy mamlakat olimlari tomonidan tadqiq etilgan. MDH olimlari tomonidan barqaror rivojlanishning ekologik barqarorlikning inson resurslariga ta’siri I.V.May, N.V.Zayseva, V.I.Danilov-Danilyan, K.S.Losev, C.N.Bobilov, P.A.Makenko, Ye.A.Tretyakova, T.V.Aferova, T.V.Shixotarova, V.M.Zaxarova, G.Ye.Mekush, O.V.Kudryavseva, N.P.Tarasova, A.D.Ursul va boshqalar ilmiy-tadqiqot lar olib borganlar. Respublikamizda A.N.Nigmatov, A.Raxmatullaev, R.A.Kulmatov A.A.Abulqosimov, L.A.Alibekov, P.Baratov, N.I.Sabitova, S. B. Abbasov, I.Q.Nazarov, A.Hojimatov, X.Toshev, A.Rasulov, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari A.S.Soliev, N.Komilova, A.X.Ravshanov va boshqalarning tadqiqotlarida o’z aksini topgan. Tatqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Tadqiqotni amalga oshirishda birlamchi ma`lumotlar sifatida O`zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazi – O`zgidrametning standart 5 ma`lumotlaridan, Zarafshon irrigatsiya tizimlari havza boshqarmasi ma’lumotlaridan, O`zbekiston Milliy universiteti Quruqlik gidrologiyasi hamda Samarqand Davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Gidrometeorologiya va landshaftshunoslik kafedralari va boshqa tarmoq ilmiy–tadqiqot muassasalari materiallaridan foydalanildi. Umuman olganda, dissertatsiya ishida foydalanilgan birlamchi gidrologik ma`lumotlar manbaining ishonchliligi ta`minlangan. Tadqiqot da qo ‘llanilgan metodikalar tavsifi . Dissertatsiyada dala- tadqiqot, tayanch-eksperimental tadqiqot, kartografik, paleogeografik, geografik-taqqoslash, tibbiy geografik, statistik, matematik modellashtirish, landshaft-geokimyoviy usullaridan foydalanildi. Tadqiqo t natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Magistrlik dissertatsiyasida olingan natijalarning ilmiy ahamiyati shundaki, ular mavjud ilmiy adabiyotlarni O’rta Zarafshon havzasida vuujudga kelgan geoekologik vaziyatlarga oid yangi ma`lumotlar bilan boyitildi. Shuningdek, magistrlik dissertatsiyasining natijalari Samarqand viloyati Tabiatni muhofaza qilish davlat qo`mitasi va boshqa sohalarda qo`llanilishi mumkin. Uning materiallari va ilmiy xulosalaridan oliy o`quv yurtlari va boshqa ta`lim muassasalarida o`quv jarayonida foydalanish imkoniyatlari mavjud. Tatqiqot natijalarining e’lon qilinganligi. Hozirgacha dissertatsiya ishi mavzusiga oid 3 ta ilmiy ishlari e’lon qilingan, shundan 2 ta xalqaro jurnal, 1 ta xalqaro konferensiyada nashr etilgan . Ish tuzilmasining tavsifi. Magistrlik dissertatsiyasida kirish qismi, 3 bob va 14 paragraf, adabiyotlar ro’yxati, ilovalardan iborat bo’lib, 82 betdan tashkil topgan. 6 I -BOB . BARQAROR RIVOJLANIS H TUS H UNC H ASI, MAZMUN I VA MOHIYATI 1.1. “Barqaror rivojlanish” tushunchasi va kelib chiqish tarixi Kishilik jamiyati paydo bo’lgandan beri u farovon hayot kechirishga harakat qilgan. Farovonlikning asosiy ko’rsatkichlaridan biri xavfsizlik va barqaror rivojlanishga erishish. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimov 2010 yil 20 sentyabrda Nyu-York shahrida bo’lib o’tgan BMT Bosh Assembleyasining 55-sessiyasida so’zlagan nutqida “So’zimning yakunida shuni ta’kidlashni istardimki, O’zbekiston BMT Bosh kotibi Pan Gi Mun taklif etgan Mingyillik rivojlanish maqsadlariga erishish borasidagi taraqqiyotni jadallashtirishga oid global harakatlar rejasini qo’llab- quvvatlaydi va uni amalga oshirishda faol ishtirok etadi”, deb ta’kidlagan edi. Shundan so’ng 2010 yil 12 noyabrdagi O’z ekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisida bu masala atroflicha muhokama qilindi va 2011 yil 26 martda Oliy Majlisning 181-II-sonli qarorida “Barqaror taraqqiyot ta’limi (BTT)”ni mamlakatimizda keng joriy etish vazifasi qo’yildi. Xalq ta’limi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’limi vazirliklari hamda Tabiatni muhofaza qilish davlat qo’mitasi tomonidan 2011 yil 19 iyulda “O’z bekiston Respublikasi barqaror taraqqiyot maqsadlari uchun ta’lim konsepsiyasi to’g’risida” qo’shma qaror qabul qilindi. Vazirlar Mahkamasining 2013 yil 27 maydagi 142-sonli qarori bilan tasdiqlangan “2013-2017 yillarda O’z bekiston Respublikasi atrof-muhitni muhofaza qilish harakat dasturi”da “Barqaror rivojlanish ta’limi”ga doir taktik rejalar ishlab chiqildi. O’z bekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev BMT Bosh Assambleyasining 2017 yil 19 sentyabr 72-sessiyasidagi nutqida esa “BMTning yangi rahbariyati tomonidan tashkilotni boshqarish tizimini takomillashtirish bo’yicha amalga oshirilayotgan tadbirlarni qo’llab-quvvatlaymiz”, deya e’tirof etdi. Shunday qilib, birinchidan, keyingi yillarda xalqaro va milliy miqyosda qabul qilingan hamda o’zbek tilida turlicha bayon etilayotgan me’yoriy hujjatlarda “barqaror rivojlanish” bilan “barqaror taraqqiyot” g’oyasiga nisbatan 7 yagona bir fikr bayon etilmagan. Ikkinchidan, uning mazmuni va mohiyati hamda tarixiy rivojlanish bosqichlariga ilmiy tadqiqot predmeti sifatida qaralmagan. Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalari, o’quv adabiyotlari va internet materiallarida “Barqaror rivojlanish” va “Barqaror rivojlanish konsepsiyasi”ga berilgan turli xildagi ta’riflar yoki tushunchalar mavjud (1.1-jadval). 1.1-jadval “Barqaror rivojlanish” va “Barqaror rivojlanish konsepsiyasi” ga berilgan ta’riflar T/r Barqaror rivojlanish va barqaror rivojlanish konsepsiyasi tushunchasi Muallifi Ilmiy asar “Barqaror rivojlanish” tushunchasi 1. Kelajak avlodlarning o’z ehtiyojlarini qondirish imkoniyatlarini ta’minlagan holda hozirgi ehtiyojlar qondiriladigan rivojlanishdir Azizov A. va boshq. Barqaror taraqqiyot ta’limi.-T.,2007.- 142 b. 2. Yerda hayotni ta’minlovchi tizimlarni muhofaza qiluvchi va kuchaytiruvchi usullar bilan o’z turmush tarzlarini yaxshilashlari uchun barcha insonlarga imkon beruvchi dinamik jarayondir Ursul A. Ustoychivoe budu - щ ee i nov ы y obraz nauki// j . Gossluj - ba. 2004. № 6. 3. Atrof-muhit va jamiyat uchun havfsiz hamda bir- birini to’ldiruvchi iqtisodiy o’sish va rivojlanishdir Bob i lev S. Ekologiya i ekono - mika prirodopol - zovaniya. - M., 2002. 4. Kelajak avlodni «rizqiga huruj qilmagan» tarzda hozirgi zamon kishisining ekologik xavfsiz, iqtisodiy ta’minlangan, ijtimoiy muhofazalangan va barqaror birlashgan munosib hayot tarzini ta’minlovchi jarayon Nigmatov A. Ekologiyaning nazariy asoslari .- T. , 2013. - 345 b. 5. Bu hozirgi talablarni qondiradigan, lekin kelajak avlodlarning o’z ehtiyojlarini qondirish qobiliyatini xavf ostiga qo’yadigan rivojlanishdir" Bruntland G. Nashe obщee buduщee. - M., 1989. 6. A trof-muhitni buzmasdan va sivilizatsiyani saqlab qolish va xavfsiz va abadiy uzoq muddatli bo’lishini ta’minlaydigan boshqariladigan tizim- muvozanatli ijtimoiy-tabiiy taraqqiyot Ursul A. Ursul T. Ustoychivoe budu - щ ee i nov ы y obraz nauki//Gosslujba. 2004. № 6. 7 Global, regional, milliy va lokal miqyosda kishilik jamiyatining iqtisodiy ta’minlangan, ijtimoiy muhofazalangan , ekologik xavfsiz va barqaror birlashgan hayot tarzi A.Rasulov, R.Kulmatov Barqaror rivojla- nishning tizimli indikatorlari.-T.: Universitet, 2018. 162 b. “Barqaror rivojlanish konsepsiyasi” tushunchasi 1. D avlatlar va butun dunyo hamjamiyatining xususiyat, mohiyat va tarkibiy jihatdan bir me’yorda rivojlantiruvchi qarashlar tizimidir Muallif - lar guru hi Ustoychivo e r azvi - ti e : osnovn ы e ito - gov ы e dokument ы 8 2 . B ir me’yorda rivojlangan davlatlar va butun dunyo hamjamiyatining xususiyat, mohiyat va tarkibiy qarashlar tizimi Nigmatov A. va boshq. Barqaror rivojla - nishning geoeko - logik jihatlari..- T.:Turon Iqbol, 2006. -128 b . 3. Global, regional, milliy va lokal miqyosda b ir me’yorda barqaror rivojlanishni maqsad qilib olgan kishilik jamiyatining xususiyat, mohiyat va tarkibiy qarashlar tizimi A.Rasulov, R.Kulmatov Barqaror rivojla- nishning tizimli indikatorlari.-T.: Universitet, 2018. 162 b. Jadval A.Rasulov (2020) tomonidan tuzilgan. Yuqorida qayd etilgan barqaror rivojlanish va uning konsepsiyasiga berilgan ta’riflar umumlashtirgan va ilmiy nuqtai nazardan tahlil qilgan tarzda biz barqaror rivojlanish konsepsiyasi – bir me’yorda rivojlangan davlatlar va butun dunyo hamjamiyatining xususiyat, mohiyat va tarkibiy qarashlar tizimidir. Barqaror rivojlanishni esa – kelajak avlod “risqiga huruj qilmagan” tarzda hozirgi zamon kishisining ekologik xavfsiz, iqtisodiy ta’minlangan, ijtimoiy muhofazalangan va barqaror birlashgan munosib hayot tarzini ta’minlovchi jarayon, deyish mumkin. XX asrning 60-yillarida fan va texnikaning jadal sur’atlarda rivojlanishi hamda insonlar iste ’ mol darajasining o’sishi boshqa global muammoni yuzaga keltirdi. U boshqalardan farqli ko’zga ko’r in maydigan, aksariyat hollarda yashirin tarzda kechadigan, lekin oqibati atom bombasidan ham xavfliroq – ekologik muammo edi. Chunki XX asrning 70-yillariga kelib kishilar o’zining nisbatan qisqa tarixiy bosqichi davomida Yer kurrasidagi o’rmonlarning 2/3 qismini kesib, 6 mlrd. ga unumdor tuproqlarni qishloq xo’jalik toifalaridan chiqazib, kuniga biron bir turdagi hayvonot yoki o’simlik dunyosi turlarini yo’qotib yuborayotgandi. 1948 – yildan buyon, ya’ni ikkinchi jahon urushidan keyin BMTning xalqaro miqyosda tashkil topishi atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish insoniyatni tashvishga solayotgan mummolardan biri ekanligini ko’rsatdi (1.1.2- rasm). “Rim klubi”ning hisoboti 1972 yilning 5 iyunida Shvesiya poytaxti Stokgolm shahrida Butunjahon “Atrof-muhitni muhofaza qilish” 9 konferensiyasini chaqirishga asos bo’ldi Mazkur konferensiyani, hech mubolag’asiz, xalqaro hamjamiyatning ekologik dunyoqarashidagi tub burilish nuqtasi, deyish mumkin. Chunki insoniyat tarixida ilk bor BMTning juda keng qamrovli va salohiyatli maxsus anjumani Yer sayyorasidagi ekologik muammolarni hal qilishga bag’ishlangan edi. Aynan Stokgolm konferensiyasidan boshlab davlatlar o’rtasidagi munosabatlarda atrof-muhitni muhofaza qilish masalalari alohida bahs va muzokaralar mavzusiga aylandi. Endilikda ekologik muammolarning yechimini topish global miqyosdagi xavfsizlikni ta’minlashning asosiy omili ekanligini hamma tushunib yetdi. Stokgolm konferensiyasida beshta muhim qaror va hujjatlar qabul qilindi: 1. «Stokgolm deklaratsiyasi»da atrof-muhitni milliy, regional va xalqaro miqyosda muhofaza qilishning 26 ta tamoyili ko’rsatildi. Ulardan biri «Har bir inson qulay atrof muhitga ega bo’lish huquqiga ega, uning sifati esa insonlarni munosib hayot kechirishga va rivojlanishga erishadigan darajada bo’lishi kerak»dir. 2. «Tadbirlar rejasi» 109 banddan iborat bo’lib, unda davlatlar va xalqaro hamjamiyat o’rtasida atrof-muhitni muhofaza qilishning tashkiliy, siyosiy, iqtisodiy masalalari yoritilgan hamda davlatlararo munosabatlar va xalqaro tashkilotlar ning rolini ko’tarishga alohida e’tibor qaratilgan. 3. Stokgolm Konferensiyasi tavsiyanomasiga binoan BMT Bosh assambleyasi Xalqaro atrof-muhitni muhofaza qilish dasturi(YuNEP) tashkilotini shakllantirdi. Umume’tirof etilgan xalqaro tashkilotning qarorgohi ilk bor Afrika qit’asida, ya’ni Keniya poytaxti Nayrobi shahrida joylashtirildi. 4. Konferensiyaning ochilish kuni (5 iyun) har yili dunyoda Butunjahon atrof-muhitni muhofaza qilish kuni sifatida nishonlanadigan bo’ldi. 5. Stokgolm konferensiyasi qarori bilan Butujahon atrof-muhitni muhofaza qilish jamg’armasi tashkil etildi. Jamg’armaga BMTga a’zo barcha davlatlarga badal to’lovlarini to’lab turish majburiyati yuklandi . 1975 yil avgust oyida Xelsinki shahrida 35 ta Yevropa davlatlari hamda AQSh, Kanada ishtirokida o’tgan Yevropa xavfsizlik va hamkorlik Kengashi 10 (OBSE)da “Yakunlovchi hujjat” qabul qilindi. Mazkur hujjatda global miqyosda ekologik havfsizlikni ta’minlash ham milliy, ham lokal miqyosdagi masala qilib ko’rsatildi. Dunyo hamjamiyatining yangi barqaror rivojlanish konsepsiyasi birinchi marotaba 1987 yil BMTning Butunjahon atrof-muhit va rivojlanish bo’yicha Komissiyasi tomonidan ishlab chiqildi. Mazkur Komissiya o’zining “Gro Xarlem Brundtland konsepsiyasi” degan nomini olgan «Bizning umumiy kelajagimiz» ma’ruzasida hozirgi avlod odamlarni hayotiy ehtiyojlar qondirilishini kelasi avlodning munosib hayotga bo’lgan huquqini hisobga olib, dunyo hamjamiyatining barqaror rivojlanish konsepsiyasi modelini yaratdi. BMT Bosh Assambleyasining 1989 yil dekabr oyidagi 44/428-sonli rezolyusiyasida barqaror rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish maqsadida BMTning maxsus konferensiyasini chaqirish to’g’risidagi qaror qabul qilindi va u alohida mavzu tariqasida ko’rib kun tartibiga kiritildi. 1.2. Barqaror rivojlanish va atrof-muhit muhofazasi Barqaror rivojlanish konsepsiyasi ishlab chiqarish va iste’mol qilish, aholining o’sish va ijtimoiy himoya o’rtasidagi muvozanatni rivojlangan va rivojlanayotgan barcha davlatlarda saqlashni hisobga oladi Bu o’rinda yana bir bor Orol va Orolbo’yi muammosiga to’xtalib o’tishga to’g’ri keladi. O’zR Birinchi Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh Assambleyasi 48,50,55- sessiyalari va Mingyillik rivojlanish sammitidagi ma’ruzalarida aytib o’tganidek, ushbu muammo nafaqat Markaziy Osiyo davlatlari, balki butun dunyo hamjamiyatining “chuqur tabiiy dardidir”, chunki u global xavfsizlik xarakterga ega ( 1.2.1-rasm. ). 1992 yil 3-14 iyun kunlari Braziliyaning Rio-de-Janeyro shahrida bo’lib o’tgan BMTning «Atrof - muhit va rivojlanish»ga doir konferensiya ( AMRK ) si atrof-muhit muhofazasi va barqaror rivojlanish masalalari eng yirik tadbirlardan biri isoblanadi. Chunki , uning ishida dunyoning 170 dan ziyod, jumladan M DHdan 7 davlat vakillari ishtirok etgan. Konferensiyaning maqsadi - 11 davlatlarning barqaror rivojlanishi va tinch-totuv yashashini ta’minlash uchun ekotizimlarga tushadigan bosimni kamaytirish ga qaratilgan edi . Konferensiyani o’tkazish qo’mitasining bosh kotibi Moris Strang rahbarligida uchta ishchi guruhlarda munozaralar olib borildi. Konferensiya ishtirokchilari AMRK bo’yicha ikkinchi va uchinchi ming yilliklarning to’qnashuvida umuminsoniy vazifalardan bo’lmish quyidagi uch asosiy hujjatni: 1) atrof-muhitni muhofaza qilish va rivojlanishga doir Rio Deklaratsiyasi; 2) o’rmonlardan oqilona foydalanishni saqlash va uni o’zlashtirish mezonlari to’g’risidagi Bayonot; 3) XXI asr kun tartibini ishlab chiqdilar. Rio-92 AMRKda qabul qilingan yana bir muhim hujjat «XXI asr kun tartibi». Ushbu yuz yillik dastur 4 ta bo’lim, 4 ta bob, umumiy hajmi 300 varaqdan ortiq xalqaro hujjatdir. Unda 2000 yil va undan keyingi yuz yil ichida, konferensiyada taklif etilgan takliflardan kelib chiqqan holda, qo’yilgan maqsadga erishish uchun atrof-muhit muhofazasi va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish sohasida barcha insoniyat kuch va g’ayratining asosiy yo’nalishlar batafsil ta’riflangan. Uning har bir bobida atrof-muhit muhofazasiga doir o’rtaga tashlangan masalalarni yechish yo’llari va rivojlanish sohalari ko’rsatilgan. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 12 noyabrdagi 510-sonli maxsus qarori asosida O’zR milliy barqaror rivojlanish hay’atini tashkil etildi. Hay’at «XXI asr kun tartibi» talablarini amalga oshirish maqsadida “Barqaror rivojlanishning Milliy strategiyasi”ni ishlab chiqdi. “Biologik xilma-xillik bo’yicha konvensiya” va “Iqlimni o’zgartirishni cheklash to’g’risadagi konvensiya” ko’pchilik davlatlar tomonidan imzolandi. Ular 1993 yil 14 may O’z R Oliy Majlisi tomonidan ham tasdiqlandi va 1996 yil 7 mayida O’z R Prezidenti tomonidan imzolandi . “Biologik xilma-xillik to’g’risadagi konvensiya”ning muhim me’yorlari O’zRning “O’simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida”gi (26.12.97 y.), 12 3-14 iyun 1992 y.Rio-de Janiro “ Atrof-muhut va rivojlanish” BMT konferentsiyasi1987 y. Barqaror rivojlanish kontsipsiyasini qabul qilinishi 22-26 май 2000 й. Нью Йорк “ Барқарор ривожланиш“ BMT бутунжаҳон саммити2000 й. Мингйиллик ривожланиш декларациянинг қабул қилиниши 26 август –4 сентябрь 2012 й. Йоханнесбург “ Барқарор ривожланиш“ BMT бутунжаҳон саммити2010 й. Мингйиллик ривожланиш БМТ саммитининг чақирилиши 2015 й. Барқарор ривожланиш мақсадларининг илгари сурилиши 25-27 сентябрь 2015 й. Нью Йорк “ Барқарор ривожланиш“ BMT бутунжаҳон саммити 1.2.1-rasm. Atrof-muhit muhofazasi va barqaror rivojlanish (A.Rasulov, 2020) “Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to’g’risida”gi (26.12.97 y.), “Davlat kadastrlari to’g’risida”gi (15.12.2000 y.) qonunlarida 13 hamda “Biologik xilma-xillikni saqlashning milliy strategiyasi va faoliyat rejasi to’g’risida”gi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorida ifodalangan. Mazkur hujjatlar orqali O’zbekiston “Biologik xilma-xillik to’g’risida konvensiya”ning ishtirokchisi sifatida uning barcha tamoyillari va me’yorlarini so’zsiz tan oladi va bosqichma-bosqich amalga tadbiq qilishni majburiyat deb biladi. “Iqlimni o’zgartirishni cheklash to’g’risidagi konvensiyasi”ning maqsadi – atmosferada “issiqhona samarasi”ning oqibatida global isishga olib keluvchi gazlarning umumiy hajmini ushlab turish. 1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan “Atmosfera havosini muhofaza qilish to’g’risida”, 2002 yil 5 apreldagi “Chiqindilar to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonunlarida mazkur konvensiyaning asosiy me’yorlari aks ettirilgan. Yuqorida sanab o’tilgan muammolarni amalda tatbiq etish uchun milliy, mintaqaviy va global miqyosda Barqaror rivojlanish o’z oldiga 1.2-rasmda ifoda etilgan maqsad va vazifalarni qo’ydi. Uning mazmuni va mohiyati Barqaror rivojlanishning institutsional bazasini yaratish orqali atrof-muhitni muhofaza qilishda iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarni barqaror birlashish orqali xal etish zarurligidadir. Zero iqtisodiy nochor, ijtimoiy ta’minlanmagan kishi atrof-muhit muhofazasini o’ylamaydi. Shuning uchun ham ushbu to’rtta ajralmas muammolar doimo yagona bir hayotiy faoliyat majmuasida turadi (1. 3 -rasm). Lekin ushbu to’rt barqaror rivojlanishning qismlari nimalardan iborat ekan, deya o’rinli savol tug’iladi. Shuning uchun ham barqaror rivojlanishning iqtisodiy, ijtimoiy, institutsional va ekologik jihatlarini alohida-alohida ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Masalan, atrof-muhitni muhofaza qilish uchun barqaror rivojlanishning institutsional asosi – davlat boshqaruv organlari, xalqaro tashkilotlar va aholining barcha qatlamlarini atrof-muhitni muhofaza qilishda barqaror birlashishidadir. Atrof tabiiy muhitda hamma narsa o’zaro uzviy bog’langan, 14 Барқарор ривожланиш мақсад ва вазифалари Иқтисодий, ижтимоий ва экологик жиҳатлар ўртасидаги мувозанатни сақлаш « XXI аср кун тартиби» ни амалга ошириш Ҳамжиҳатлик, мувофиқлаштириш ва назоратни мустаҳкамлаш Қонун устуворлиги ва давлат институтларини қўллаб-қувватлаш Халқаро ташкилотларнинг иш фаолияти ва самарадорлигини параллелизм ва қайтарилишларни тизим доирасида ва унинг ташқарисида мандатларни ва нисбий устунликни ҳисобга олган ҳолда чеклаш йўли билан ошириш «XXI аср кун тартиби»да аҳолининг барча қатламлари иштирокини кенгайтириш ҳамда транспарентлик ва жамоанинг кенг иштирокини рағбатлантириш Барча даражадаги бошқарувда (маҳаллий бошқарувдан тортиб то халқарогача) барқарор ривожланиш имкониятини кўтариш 1.2 2 -rasm . Barqaror rivojlanish institutsional bazasining maqsad va vazifalari mahalliy ekotizimdagi salbiy jarayonlar yoki hodisalar regional ekotizimlarda aks etadi, ular o’z navbatida yig’ilib global ekotizimlar fojiasiga aylanishi mumkin. Ekolog olim N.F.Reymers “Atrofdagilarni xavfsizlantirmasdan turib, o’z uyingizning xavfsizligini ta’minlay olmaysiz” 2 , deb to’g’ri aytgan edi. 2 Реймерс Н.Ф. Надежды на выживание человечества. Концептуальная экология. – М.: Россия молодая экология. 1992- C .312. 15 Табиат Жамият Иқтисодиёт Барқарор бирлашишБарқарор ривожланиш 1. 2 3 -rasm. Barqaror rivojlanishning mazmuni Barqaror rivojlanish va tabiat. Stokgolm, Rio-de-Janeyro, Yoxannesburgdagi konferensiya va sammitlarning natijalari shuni ko’rsatmoqdaki, butun insoniyatning ekologik xavfsizligini ta’minlashning yagona to’g’ri yo’li – atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish borasidagi faol xalqaro hamkorlikdir. BMT hay’atining atrof-muhit bo’yicha ma’ruzasi (London, 2002) shuni ko’rsatdiki, Insoniyat “ekologik chorraha”da turibdi va ushbu kesishuvdan chiqqan yo’llar quyidagi “manzillar”ga olib kelishi mumkin: bozor iqtisodiyoti qolgan barcha qadriyatlardan ustun turishligiga; maqsadlarga siyosiy vositalar orqali erishishga; ulkan tafovutlar dunyosiga; barqaror rivojlanishning ustunligiga. “XXI asr kun tartibi”ning I bo’lim 2.1-bandida: “Atrof-muhit va rivojlanish” muammolarini hal qilish uchun davlatlar sherikchilik munosabatlarining yangi shaklini yaratishga qaror qilishdi. Ushbu munosabat shakli millatlararo hamjamiyatning uzviy bog’langanligini hisobga olib barcha davlatlarda doimiy va konstruktiv muloqotni hamda samarali va adolatli jahon iqtisodiyotini tashkil qilish zaruriyati barqaror rivojlanishda ustuvor masala bo’lishi kerak», deb yozilgan. Atrof-muhit muhofazasi borasidagi barqaror rivojlanish muammolarini hal qilish uchun xalqaro hamkorlikning dolzarb yo’nalishlari “BRBS qarorlarini bajarish rejasi”da ko’rsatilganidek amalga oshirilishi mumkin (1.4-jadval)[90]. 16 1.2-jadval Barqaror rivojlanish muammolarini hal qilish bo’yicha xalqaro hamkorlikning hududiy dolzarb yo’nalishlari (A.Rasulov, 2020) Xalqaro miqyosda Regional miqyosda Milliy miqyosda  integratsiyalashni mustahkamlash, atrof- muhitni muhofaza qilish sohasida “XXI asr kun tartibi”ni va shu kabi xalqaro huquq normalarini qo’llab- quvvatlash;  xalqaro ekologik tashkilotlar faoliyatini to’la hisobga olish;  rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyotdagi davlat-larda ekologik xavfsiz-likni ta’minlovchi dastur va rejalarni ishlab chiqish;  milliy va mahalliy ekologik dastur va rejalarni amalda tadbiq qilishning iqtisodiy imkoniyati yaratish;  global ekologik fond bilan korprorativ ham- korlikni mustahkamlash;  “ XXI asr kun tartibi”ni regional tashkilotlar orqali amalga tadbiq etish;  regional ekologik tashkilotlarni tashkil qilish orqali barqaror rivojlanish ni muvo- fiqlashtirish hamda ular faoliyatini global miqyosdagi xalqaro tashkilotlar bilan uzviy bog’lash;  moddiy, moliyaviy va intellektual zaxira- lardan maksimal foydalanish;  tajriba almashishni yengillashtirish va kengaytirishning regi-onal munosabatlarni  e kologik qonunchilik ni ta’minlovchi siyosatni ishlab chiqish, muvofiqlashtirish va amalga oshirish uchun zarur bo’lgan direktiv davlat organlari va mexanizmlarni mustahkamlash va yaratish ;  barqaror rivojlanish milliy strategiyasini ishlab chiqish va uni amalga tadbiq qilishda 2005 yildan boshla sh  barqaror rivojlanishni ekologik qonunchilikka keng joriy etish hamda amalga oshirish mexanizmlarini yaratish ;  atrof-muhitni muhofaza qilish bo’yicha faoliyat yuritayotgan davlat organlarini transparentlik, hisobdorlik va adolatli faoliyatiga yordam berish;  barqaror rivojlanish vazifalarini bajarishda atrof- muhitni muhofaza qilish va tabiiy boyliklardan samarali 17  YuNEPning “Tabiiy resurslardan foydalanish-ni xalqaro miqyosda tartibga solish” masala-sini BMT Bosh assambleyasiga olib chiqish;  ekologiya sohasidagi hukumat rahbarlarini BMT Boshqaruv kengashiga a’zo qilish masalasi;  BRBS tavsiyalarini BMT Bosh Assambleyasi, Iqtisodiy va ijtimoiy kengash, barqaror rivojlanish hay’ati kun tartibiga kiritish va xalqaro tashkilotlarning rolini oshirish qo’llab quvvatlash , rag’batlantirish, ilg’or usullaridan foyda-lanish, aniq bir tematik izlanishlar va hamkorlik tajribasiga doir ma’lumotlar va “XXI asr kun tartibi”dagi ekologik masalalar bilan bog’liq bo’lgan muayyan mavzu-dagi izlanishlarni ommalashtirish orqali regional harakatlarni qo’llab- quvvatlash; foydalanishda davlat qonun- lari, strategiyalari va dasturlariga oid ma’lumot- lardan fuqarolik jamiyatini faollashtirish ;  barqaror rivojlanish bo’yicha rejalarni (masalan, iqtiso-diyotni ekologiyalashtirish) va dasturlarni amalga oshiruvchi milliy institutlarning harakatini davlatlarda va, ayniqsa rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyotidagi davlatlarda, qo’llab- quvvatlash;  mahalliy hukumat hamda manfaatdor kishilarning barqaror rivojlanishdagi milliy rejalar bo’yicha faoliyati, roli va imkoniyatlarini oshirish. Barqaror rivojlanishning ekologik tomonlarining bajarilishi xalqaro tashkilotlar, davlatlar va jamoalar uchun yuqorida ko’rsatib o’tilgan vazifalarning amalga oshishi, afsuski, xalqaro huquqning majburiy me’yori hisoblanmaydi. Ular deklarativ xarakterga ega. Shuning uchun ham atrof- muhitni muhofaza qilishda institutsional munosabatlarning umumiy yo’llarini izlash, bizning umumiy uyimiz - Yer sayyorasini saqlab qolish zaruriyatidan kelib chiqadi. 18 Barqaror rivojlanishning iqtisodiy jihatlari. XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ilmiy-texnik taraqqiyot keskin ravishda rivojlana bordi. Bu esa, o’z navbatida, Yerdagi 70% dan ortiq tabiiy - ekologik tizimlarning o’zgarishiga sabab bo’ldi. Yer kishilik jamiyatining hayotiy faoliyati chiqindilarini qayta ishlash imkoniyatiga ega bo’lsada, insoniyatning biosferaga ta’sir qilish darajasi hozirdanoq mumkin bo’lgan kattaliklardan bir necha barobar oshib ketgan. Mutaxassislarning ta’kidlashicha[25], 30-50 yillardan so’ng tiklanmaydigan jarayonlar boshlanadi va ular XXI – XXII asrlar oralig’ida global ekologik falokatga olib kelishi mumkin. Alohida xavotirli vaziyat Yevropa qit’asida yuzaga keladi. Chunki G’arbiy Yevropa o’zining tabiiy resurslarini asosan tamom qildi va o’zgalarnikidan foydalanishga o’tdi. BMT ma’lumotlari bo’yicha har yili Dunyo okeaniga 30 mlrd. t. neft mahsulotlari, 50 ming t. pestitsidlar va 5 ming t. simob tashlanadi. Aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlash va oqova suvlarni tozalash muammolari alohida ahamiyat kasb etmoqda. Sanoatda juda ko’p miqdorda suv ishlatiladi. Masalan, 1 tonna po’latni eritish uchun 200 m 3 , 1 tonna qog’oz ishlab chiqarish uchun 100 m 3 , 1 tonna sintetik ipak tayyorlash uchun esa 2500 dan 5000 m 3 gacha suv sarf qilinadi. BMT ma’lumoti bo’yicha dunyo aholisining 1/4 qismi toza ichimlik suvdan foydalanish imkoniyatiga ega emas, qolgan 1/3 qismi esa sifatsiz suvdan foydalanishga majbur. Butun dunyo bo’yicha oqava suvlarning faqat 10% ga yaqini tozalanadi. Janubiy Amerika va Afrika davlatlarida esa bu ko’rsatkich 2% ni tashkil etadi. Bularning barchasi yer osti suvlari holatida aks etmoqda. Turli yoqilg’ilarning yonishi natijasida har yili atmosferaga 20 mlrd t. atrofida karbonat angidrid gazi tashlanmoqda. Natijada ushbu gazning atmosferadagi miqdori ko’payib bormoqda, oxirgi 100 yil ichida bu ko’rsatkich 10% dan oshdi. Karbonat angidrid gazi kosmik fazoga issiqlikning tarqalishiga to’sqinlik qilmoqda, bu esa yerdagi o’rtacha haroratning isishiga olib kelmoqda. 19 Iqlimshunoslarning ma’lumotlari bo’yicha XX1 asrning o’rtalariga borib sayyora harorati 2-5 gradus S ga oshishi mumkin. Ekologik muammolarning miqyosi haqidagi tassavvurlarga ega bo’lgan holda, uni keltirib chiqargan asosiy sababchilaridan bo’lmish - iqtisodiy yuksalish darajasiga murojaat qilamiz. Iqtisodiy yuksalish va ekologik xavfsizlik o’rtasidagi ziddiyat yaqqol ko’zga tashlanadi. Tadqiqotchilarning aksariyati ekologik muammolarni iqtisodiy sabablar bilan bog’lashga urunmoqdalar va bunda «jon» bor, albatta. Barqaror rivojlanishning ijtimoiy jihatlari. Barqaror rivojlanishning uchta asosiy jihati mavjud bo’lib, ular iqtisodiy o’sish, ijtimoiy tenglikni ta’minlash va atrof-muhit muhofazasidir. Ularni bir-biridan ajratish yoki alohida baholash mumkin emas, chunki ular o’zaro uzviy bog’langan va bir-biridan kelib chiqadi. Har bir mamlakat, har bir xalqaro huquq sub’ekti barqaror rivojlanish muammolarini o’zining siyosiy, tarixiy, madaniy, iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yechadi [135]. Ammo ushbu uch tarkibiy qismning ilmiy asoslanganligi, ularning o’zaro tenglashtirilganligi va integratsiyalanganligi muhimdir. Statistikada umumiy son yoki emperik yagona ko’rsatkich olish uchun ikki yoki ko’p omilli tahlil o’tkaziladi. Barqaror rivojlanish modeli yoki statistik ko’rsatkichni olish modelini yaratish murakkab masaladir. Shuning uchun ham biz uning ikki omilli bo’yicha sifat tahlilini beramiz. Atrof-muhitga kambag’allik, qashshoqlik, aholining o’sish dinamikasi va uning faolligi yoki bilim darajasi, iste’mol tuzilmasi, aholi zichligi kabi ijtimoiy ko’rsatkichlar ta’sir etishi sababli barqaror rivojlanishning ijtimoiy jihatlarini ko’rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Qashshoqlik ham milliy, ham xalqaro xarakterga ega bo’lishi mumkin. Mazkur muammoning universal yechimi yo’q, u muayyan mamlakatga xos ijtimoiy-iqtisodiy, tabiiy va siyosiy sharoitlarga bog’liq. Barqaror rivojlanishning barqaror birlashish (institutsional) jihatlari. Barqaror rivojlanish va uning indikatorlari tadqiq qilinganda ko’p hollarda, 20 iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik (jumladan, atrof-muhitni muhofaza qilish) indikatorlar o’rganish ob’ekti sifatida olinadi. Lekin hozirgi globallashuv jarayonida institutsional indikatorlar ham muhim ahamiyat kasb etib bormoqda. Barqaror rivojlanishning institutsional jihatlari: indikatorlarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etishda xalqaro huquq me’yor lariga muvofiq milliy qonunchilik, sohaga oid axborot ta’minoti, ta’sir choralari va boshqalarni nazarda tutadi. Barqaror rivojlanishning institutsional jihatlarini global darajada ishlab chiqilgan bir qator me’yoriy hujjatlar asosida tahlil qilamiz. BMT doirasida Janubiy Afrika respublikasining Yoxannesburg shahrida 2002 , 2012 yillarda butunjahon barqaror rivojlanishiga qaratilgan bir qator masalalar muhokama qilingan. Jumladan, 2012 yil 20-22 iyunda “ Yoxannesburg-2012 “Barror rivojlanish”ga bag’ishlangan xalqaro konferenitsiya da “Yashil iqtisod” hamda “Barqaror rivojlanish” masalalari muhokama qilingan. Bundan tashqari dunyo hamjamiyatining “Xelsinki – 1975”, “Rio – 1992”, “Nyu-York – 2010, 2015” anjumanlarining barchasida aks ettirilgan g’oya aynan “Barqaror rivojlanish”g’oyasi tashkil etgan. “Barqaror rivojlanish” tushunchasi vaqt va makonning o’zgarishiga qarab o’zgarib, takomillashib borishi tabiiy hol. 2015 yilning 25-27 sentyabr kunlari Nyu-York shahrida BMTning 70-yilligiga bag’ishlanib o’tkazilgan, 160 ta davlat va hukumat rahbarlarini jamlagan “Barqaror rivojlanish maqsadlari” mavzusidagi Sammitda BMTga a’zo davlatlarning 193 tasi ma’qullagan “Dunyoni qayta tuzish: 2030 yilgacha global rivojlanish dasturi” qabul qilindi. Ushbu dastur barqaror rivojlanishning 4 ta jihati, 17 ta maqsadlari, 169 ta vazifalarini qamrab olgan[207] (1.2.2-jadval). Dasturda belgilangan bir qancha maqsadlarda barqaror rivojlanish konsepsiyasining geoekologik, ya’ni rivojlanishning hududiylik, davriylik, tizimlilik va majmualilik jihatlari hozirgi kunda yaqqol namoyon bo’lmoqda. Ushbu maqsad va vazifalar BR indikatorlari belgilab beradi, ya’ni – global miqyosda qabul qilingan har bir ma’muriy yoki 21 tabiiy hududning barqaror rivojlanishiga bevosita(birlamchi) yoki bilvosita(ikkilamchi) tarzda ta’sir etishi mumkin bo’lgan ko’rsatkichlar tizimi. 1.3. Barqaror rivojlanishning geoekologik jihatlari 1.3-jadval Barqaror rivojlanish maqsadlarining ijtimoiy, ekologik, iqtisodiy va institutsional jihatlari (A.Rasulov, 2020) BR maqsadlari Jihatlari Ijtimoiy Ekologik Iqtisodiy Institutsional 1-maqsad. O’ta qashshoqlikka barham berish +++ ++ + + 2-maqsad. Ochlikka barham berish +++ + ++ + 3-maqsad. Sog’lik va farovonlik +++ + ++ + 4-maqsad. Sifatli ta’lim +++ ++ +++ + 5-maqsad. Gender tengligi. +++ + + ++ 6-maqsad. Toza suv va sanitariya +++ +++ ++ + 7-maqsad. Arzon va toza energiya. +++ +++ +++ + 8-maqsad. Munosib ish o’rinlari va iqtisodiy o’sish. +++ + +++ + 9-maqsad. Sanoatlashtirish, ++ + +++ + 22 innovatsiya va infratuzilma 10-maqsad. Tengsizlikni kamaytirish. +++ + + +++ 11-maqsad. Barqaror shahar va aholi yashash joylari. +++ +++ ++ + 12-maqsad. Mas’uliyatli iste’mol va ishlab chiqarish. +++ ++ +++ + 13-maqsad. Iqlim o’zgarishiga qarshi kurashish. +++ + +++ ++ 14-maqsad. Dengiz ekotizimlarini asrash. +++ ++ +++ + 15-maqsad. Quruqlikdagi ekotizimlarni asrash. +++ +++ + ++ 16-maqsad. tinchlik, adolat va samarali boshqaruv institutlari +++ + ++ +++ 17-maqsad. Barqaror rivojlanish yo’lida hamkorlik. + + + +++ +++ – kuchli ta’sir; ++ – o’rtacha ta’sir; + – kuchsiz ta’sir Mazkur xalqaro me’yor BMTning tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishning uzoq muddatga belgilangan strategik yo’nalishidir. Bundan kelib chiqqan tarzda har bir BMT a’zosi va muayyan bir mintaqadagi mamlakatlar o’z milliy yoki mintaqaviy ekologik qonunchiligini 23 aynan shu yo’naltiruvchi qoida asosida ishlab chiqishni maqsad qilib qo’yishi tasdiqlangan. Markaziy Osiyo davlatlari va regional tashkilotlar bundan istisno emas, albatta. Bir ilmiy tadqiqot doirasida global miqyosdagi geografik muammolarni hal etish imkonsiz lekin ushbu tadqiqot katta ishning bir qismi, to’ldiruvchisi yoki boshlovchisi bo’lmog’i darkor. Buning uchun esa geografik tadqiqotlar k o’ lami kengayishni va integrallashuvni talab etadi. Davlatlar mustaqilligi aslo fanlarni va, ayni q sa, tabiiy fanlarni davlatlar chegarasida «u zilib q olishiga» olib kelmasligi kerak. Amudaryo yoki Sirdaryo suvlarini faqatgina O’zbekistondan turib mu h ofaza qilish yoki ulardan o q ilona foydalanish ni amalga oshirish ning iloji yo’q . Tabiatda kechayotgan ko’pgina jarayon va hodisalar barcha tabiiy geografik komplekslarga turli darajada ta’sir ko’rsata di. Ular yagona geomajmua yoki geotizimlard a turadi. Jamiyat o’z navbatida tabiatga ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va huquqiy faoliyat orqali salbiy yoki ijobiy ta’sir ko’rsata di. Jamiyatning tabiatga ta’sirini tadqiqot etadigan fanlar orasida geoekologiya o’ziga xos o’ringa ega. “Geoekologiya” atamasi “Geografiya” va “Ekologiya” atamalarining yig’indisidan hosil bo’lgan so’zlar birikmasi. Zamonaviy Geografiya – Yer sayyorasining geografik qobiq[168] (geosfera) doirasida ajratiladigan geotizimlarda tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro aloqadorlikni qonun - qonuniyatlarining hududiylik, tizimlilik, majmualilik (komplekslik) va davriylik xususiyatlarini tadqiq qiluvchi fan sohasi, unga doir bilim, ko’nikma va malaka – kompetensiyalarni beruvchi ta’lim yo’nalishi hamda ushbu munosabatlarni optimallashtiruvchi amaliyot tarmog’i. Ekologiya esa Yerning ekologik qobiq (ekosfera) doirasida organizmlarning o’zaro va ularni o’rab turuvchi tabiat unsurlari o’rtasidagi o’zaro aloqadorlik qonun va qonuniyatlarini tadqiq qiluvchi fan sohasi, unga doir bilim, ko’nikma va malaka – kompetensiyalarni beruvchi ta’lim yo’nalishi va ushbu munosabatlarni optimallashtiruvchi amaliyot tarmog’idir. 24 Har ikkala tushunchadan kelib chiqqan tarzda geoekologiya o’z tadqiqotlarini, ekologiyadan farqli ravishda ekotizimlar doirasida emas, balki geotizimlar doirasida olib boradi. Biz quyida geoekologiyaning ob’ektini muhokama qilishda bunga alohida to’xtalib o’tamiz. Biz A.Nigmatov tomonidan “Geoekologiya – muayyan geotizimlarda organizmlarning o’zaro va ularni o’rab turuvchi atrof tabiiy muhiti o’rtasidagi aloqadorlik qonun va qonuniyatlarini tadqiq qiluvchi fan sohasi, unga oid bilim, ko’nikma, malaka, ya’ni kompetentlik darajasini beruvchi ta’lim yo ’nalishi hamda ushbu aloqadorlik munosabatlarini optimallashtiruvchi amaliyot tarmog’idir” berilgan ta’rifini qo’llab quvvatlaymiz [92, 147 b.]. Geoekologiya faqatgina «Tabiiy geografiya»ga xos yoki faqat Yer yuzasining quruqlik qismining tabiiy geografik jihatlarini o’rganadi deyish noto’g’ri fikr bo’lib, geografik qobiq Yer yuzasining suv geotizimlarini, ularda kechayotgan turli darajadagi holat, jarayon va xodisalarni ham inobatga olishi lozim. Zero, barcha tabiiy va ijtimoiy xodisa hamda jarayonlar geografik qobiqning ekologik vaziyatiga ta’sir ko’rsatmoqda. 25 26 II -BOB. O’RTA ZARAFSHON HAVZASINING GEOGRAFIK TAVSIFI 2 .1. Geologik tuzilishi, geologik taraqqiyot tarixi va relefi O’rta Zarafshon havzasini o’rab turgan tog’lardagi eng qadimgi tub jinslar ordovik, quyi silur davrlariga xos bo’lib, ular Janubiy Nurota tizmasiga kiruvchi Oqtog’ antiklinalida, Chaqilkalon va Zirabuloq tog’larining janubiy yonbag’irlarida Oltiovul, Devonsoy va Tim qishloqlari yaqinida yer yuzasiga chiqib yotadi. Bular alevrolitlardan, ohaqtosh aralash qumtoshlardan, kvarsli porfirlardan tarkib topgan. Tog’larda quyi silur yoshiga xos bo’lgan tog’ jinslar katta maydonlarni egallaydi. Ular kristallashgan ohaqtoshlardan, slaneslardan va qumtoshlardan iborat. Yuqori Silur yotqiziqlarining venlok yarusi Chumqortog’, Cho’ponota balandligi va Nurota tizmasida uchraydi. Bu yotqiziqlar alevrit, slanes qatlamlaridan iborat bo’lib, umumiy qalinligi 130-140 m ga, Cho’ponota balandligida esa 400 m gacha yetadi (Sultonov, 1984). Devon sistemasidagi jinslar Nurota va Zirabuloq tog’larida katta maydonni egallaydi va asosan ohaqtosh hamda dalomitlardan tarkib topgan. Ularning qalinligi 400-500 m ni tashkil etadi. Mezazoy erasining yura va bo’r davrlari yotqiziqlari Zirabuloq-Ziyoviddin tog’larida keng tarqalgan. Yura davrining jinslari Suxayti qishlog’i yaqinida va Azkamar tepaligining etaklarida uchraydi. Ular lyossimon jinslardan, slaneslardan, qumtosh va konglomeratlardan iborat bo’lib, ularning qalinligi 100 m gacha yetadi. Bo’r davriga xos bo’lgan tog’ jinslari ham konglomerat, lyoss va ohaqtoshlardan iborat bo’lib, qalinligi 240-300 m ni tashkil etadi. Neogen yotqiziqlari tog’larning adir va tog’ oldi tekislik mintaqalarida soy yoqalari, qirlar yonbag’irlarida yer yuzasiga chiqib yotadi. Ular lyoss va o’rtacha sementlashgan konglomeratlardan iborat bo’lib, qalinligi 100-150 m ni tashkil qiladi. O’rta Zarafshon havzasida to’rtlamchi davr yotqiziqlari ham keng tarqalgan. Kelib chiqishi bo’yicha ular allyuvial, prolyuvial, delyuvial, eol, 27 madaniy irrigatsion yotqiziqlardan iborat bo’lib, yoshi bo’yicha to’rtga bo’linadi: quyi to’rtlamchi (Q 1 ); o’rta to’rtlamchi (Q 2 ); yuqori to’rtlamchi (Q 3 ); hozirgi zamon yotqiziqlari (Q 4 ). Bulardan eng qadimgisi quyi to’rtlamchi yotqiziqlar bo’lib, ularning G.F.Tetyuxin (1966) So’x yoki Azkamar nomlari bilan atagan. Ular yirik donali shag’altoshlardan va konglomeratlardan tarkib topgan. Ularning ochilib qolgan joylarini Cho’ponota balandliklarida ko’rish mumkin. Samarqand botig’ida quyi to’rtlamchi davr yotqiziqlari qalinligi 700 m dan oshadi (Tetyuxin, 1966). O’rta Zarafshon havzasida quyi to’rtlamchi davr yotqiziqlariga nisbatan o’rta to’rtlamchi davr yotqiziqlari kengroq tarqalgan. Ular daryoning to’rtinchi, beshinchi va oltinchi terrasalarini qoplab yotadi. Yuqori to’rtlamchi davr yotqiziqlari daryoning uchinchi terrasasida tarqalgan. Ular qum aralash shag’allardan lyossimon qumoqlardan tarkib topgan. G’arbga Kattaqo’g’on va Xatirchi shaharlariga borgan sari shag’allar maydalashib ularning qalinligi ham kamayadi. Hozirgi zamon yotqiziqlari daryo qayirlarida, birinchi va ikkinchi qayir usti terrasalarida tarqalgan. Ammo qayir va qayir usti terrasalaridagi yotqiziqlarning yoshi turlicha, lekin ular hozirgi dellyuvial, prolyuvial, eol yotqiziqlari bilan qaryib bir vaqtda hosil bo’lgan. Buni inobatga olib G.F.Tetyuxin (1966) bu yotqiziqlarni bitta Zarafshon kompleksiga kiritadi. Geologik taraqqiyot tarixi. O’rta Zarafshon havzasini o’rab turgan tog’larni ko’tarilishi kaledon burmalanishi bilan bog’liq. Lekin bu tektonik harakatlar O’rta Zarafshon havzasining shakllanishida muhim rol o’ynamagan. Vodiyni o’rab turgan tog’lar asosan gersin burmlanishida hosil bo’lgan. Mezozoy erasining o’rtalariga kelib gersin burmalanishi natijasida hosil bo’lgan strukturalar to’liq yemirilgan. Bo’r davrining oxirida tektonik harakatlar kuchayib tog’lar ko’tarilib, Zarafshon vodiysi cho’ka boshlagan. Shu davrda yuqori bo’r va paleogen dengiz transgressiyalari ro’y bergan. A.A.Yurev (1967) fikricha dengiz suvi Zarafshon havzasining deyarli hamma joyini egallagan. 28 Faqat ayrim tog’ cho’qqilari (Oqtog’, Qoratog’, Qoratepa tog’ cho’qqilari) suvdan chiqib turgan. Paleogen davrining oxirlarida tektonik harakatlar yanada kuchaygan. Natijada dengiz chekina boshlagan. A.A.Chistyakovning (1958) ma’lumoti bo’yicha Zarafshon vodiysi va atrofdagi tog’larning balandliklaridagi farq katta bo’lmagan. Bu davrda tektonik harakatlarning ikki bosqichi ajratilgan: 1) miotsen bosqichi va 2) pliotsen bosqichi. Birinchi bosqichdagi tektonik harakatlar tufayli O’rta Zarafshon havzasi atroflaridagi tog’larning balandligi 1000-1500 m gacha ko’tarilgan va tog’lardagi nuragan mahsulotlar botiqlarda to’plana borgan. Miotsen va quyi pliotsen bosqichlarida to’plangan yotqiziqlarning qalinligi orta borgan. Ikkinchi bosqichda yanada kuchli tog’ ko’tarilishlari sodir bo’lgan. Bu ko’tarilishlar O’rta Zarafshon havzasining hozirgi ko’rinishini shakllantirgan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Nurota, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyoviddin tog’larining shimoliy yonbag’ri bo’ylab o’tgan tektonik yoriq pliotsen tog’ ko’tarilishida yanada kengaygan. Bu tektonik yoriqlar tufayli tog’ tizmalarining shimoliy yonbag’rilari tor va tik, janubiy yonbag’irlari esa keng va yotiq ko’rinishni oladi. Neogen davrida boshlangan tektonik harakatlar hozirgi davrda ham davom etmoqda. Buning belgisi sifatida tog’oldi tekisliklaridagi tor vodiyli soylar, jilg’alar, jarlar, soylarda yosh strukturali terrasalarni yangi hosil bo’layotgan erozion relef shakllarini ko’rsatish mumkin. Zarafshon daryosi havzasining faol seysmik hududlardan biri ekanligi (7-8 ball) ham tektonik harakatlarning davom etayotganligidan darak beradi. Relefi. O’rta Zarafshon havzasi yirik tektonik botiq bo’lib, uning asosi gersin burmalanishida hosil bo’lgan. Bu vodiyni o’rab turgan tog’lar yirik megaantiklinal (Pomir-Oloy) strukturalarining davomi hisoblanib, yirik tektonik yoriqlar va sineklinallar bilan ajralib turadi. Ana shu alohida antiklanal tektonik strukturalar Zarafshon vodiysining janubida Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyoviddin tog’lari, shimolida Chumqortog’, G’o’bdintog’, Qorachatog’, 29 Oqtog’, Qoratog’ tizmalari ko’rinishida namoyon bo’ladi. Har ikkala tomondagi tog’larning o’rtacha balandligi 1400-1700 m ni tashkil qilib, Qizilqum cho’li tomon pasayib, tepaliklarga aylanib boradi. Eng baland cho’qqilar Chumqortog’da 2621 m, Oqtog’ tizmasida 2004 m ni tashkil etadi. Tog’lar orasidagi vodiydan Zarafshon daryosi oqib o’tadi. Vodiy Yuqori, O’rta, Quyi Zarafshonga bo’linib, Yuqori Zarafshon vodiysi O’zbekiston hududidan tashqarida yotadi. O’rta Zarafshon geotektonik jihatdan Zarafshon tog’oralig’i botig’iga to’g’ri keladi. Bu yerda Zarafshon daryosining qayiri, qayir usti terrasalari, tog’oldi prolyuvial-allyuvial tekisliklar yaxshi rivojlanganligi, iqlim sharoitining dehqonchilik uchun qulayligi, hosildor tuproqlarning keng tarqalganligi va suv resurslarining yetarli darajada ekanligi qadimdan qishloq xo’jaligini rivoj topishiga imkon yaratgan. O’rta Zarafshon vodiyning markaziy qismini tashkil qilib, u keng, katta tekislikni hosil qilib, uning kengligi 50-70 km ni tashkil etadi. Vodiyning g’arbiy qismida mutlaq balandlik 600-650 m, sharqida (Panjakent shahri yaqinida) 800-900 m teng. O’rta Zarafshon vodiysining ko’ndalang kesimida daryodan janub va shimolga tomon zinasimon ko’tarilib boradi. Bular daryoning yemirish faoliyati tufayli hosil bo’lgan terrasalardan iborat. Terrasalarning soni Panjakent shahri yaqinida 6 taga, Kattaqo’rg’on shahri yaqinida esa 4 tagacha yetadi. Samarqand shahri atroflarida 3 ta terrasa yaxshi ajralib turadi. Zarafshon vodiysida quyidagi relef tipi keng tarqalgan: erozion-akkumulyativ; akkumulyativ. Akkumulyativ relef tipi birinchi va ikkinchi qayir usti terrasalarda tarqalgan. Bu yerda asosiy relef shakllari daryoning akkumulyativ faoliyati bilan bog’liq. Daryo qayiri ham ikkiga bo’linadi: 1) past qayir va 2) yuqori qayir. Past qayir daryo o’zanidan 1,5 m gacha balandlikda bo’lib, shag’al va qumlardan tarkib topgan. Bu hududlar yozning boshlarida daryo suvi 50% ko’payishi bilan suv tagida qoladigan yuzalar hisoblanadi. Yuqori qayir o’zandan 2-2,5 m baland bo’lib, daryo to’linsuv fazasi davrida suv bosadigan yuzalar. Qayirlardagi 30 alohida relef shakllariga kichik orolchalar, qoldiq o’zanlar, botqoqlashgan pastqam joylar kiradi. Birinchi va ikkinchi qayirusti terrasalari ham asosan akkumulyativ yotqiziqlar bilan qoplangan bo’lib, birinchi terrasaning o’zandan balandligi 5-10 m, ikkinchi terrasaning balandligi 10-15 m ni tashkil qiladi. Bu hududlardan qadimdan dehqonchilikda foydalanib kelinayotganligi sababli tabiiy relef shakllari deyarli saqlanib qolmagan. Hozirgi relef shakllari esa antropogen ta’sir natijasida shakllangan (kanallar, ariqlar, zovurlar, suv omborlari, qo’rg’onlar va boshqalar). Zarafshon vodiysidagi antropogen relef shakllari A.A.Abdulqosimov (1999, 2000, 2004), A.R.Raxmatullayev (2007), M.X.Xalimov (1980), M.A.Abdujabborov, Z.S.Sultonov (1984, 1990), R.X.Xalimov (1982), Yu.X.Abdurahmonova (2003) va boshqalar tomonidan o’rganilgan. 2.2 Iqlim sharoiti va uning o’ziga xos xususiyatlari B.P.Alisovning (1950) iqlim klassifikatsiyasi bo’yicha Zarafshon vodiysi Osiyoning kontinental subtropik iqlimiga kiradi. Bu iqlimning asosiy xususiyatlari yorug’lik va issiqlikning kattaligi, yog’in miqdorining kamligi, sutka hamda fasllar davomida haroratning keskin farq qilib turishidir (Bobushkin, 1961). Hududdagi bunday iqlim xususiyatlari uning geografik o’rni bilan bog’liq. G’arb tomonda Qizilqum cho’lining, shimol, janub va sharq tomonda Zarafshon hamda Turkiston tizmalarining o’rab turishi iqlim elementlarida o’ziga xoslikni keltirib chiqaradi. Umuman hududning g’arbidan sharqiga borgan sari havo harorati, yog’in miqdori va boshqa iqlim elementlari sezilarli darajada o’zgarib boradi. Yoz oylari Qizilqum cho’lidan kuchli qizigan havo oqimlari kirib keladi. Shu tufayli havo harorati hududning g’arbiy qismlarida 40-45 0 S gacha (Navoiy) ko’tariladi, sharqida esa +38 0 S gacha yetadi (Urgut) 1.1-jadval). Iyulning o’rtacha harorati Navoiy shahrida +28,3 0 S ni, Urgutda +24,9 0 S ni tashkil etadi (2.1-jadval). 31 2.1-jadval Zarafshon havzasida joylashgan meteorologik stansiyalar bo’yicha mutlaq maksimal havo harorati № Meteostansiyala r I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yil 1 Navoiy 23 31 33 38 42 43 45 42 39 34 34 24 45 2 Kattaqo’rg’on 23 28 32 37 40 42 45 42 40 37 32 24 45 3 Narimon 23 28 31 36 39 42 46 42 39 35 31 24 45 4 Samarqand 23 30 31 35 39 41 41 39 38 34 32 24 41 5 Bulung’ur 21 27 30 34 39 42 43 42 39 36 31 23 43 6 Urgut 21 26 29 30 35 37 38 36 35 31 29 23 38 7 G’allaorol 21 27 31 35 39 43 43 43 39 35 31 24 43 8 Omonqo’ton 21 25 27 29 34 37 39 38 35 33 28 22 39 *Gidrometeorologik markaz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yil -5 051015202530 1 Navoiy 2 Kattaqo’rg’on 3 Ulus 4 Samarqand 5 Nariman 6 Omonqo’ton 7 Bulung’ur 8 Urgut OYLARHarorat C 32 2 . 2-jadval Meteorologik stansiyalar bo’yicha ko’p yillik o’rtacha oylik va yillik havo harorati № Meteostansiya-lar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yil 1 Navoiy -0,4 3,2 8,2 15,0 21,7 25,8 28,3 25,9 20,1 13,0 7,1 2,3 14,2 2 Kattaqo’rg’on -1,9 1,8 7,2 13,9 20,0 24,9 27,2 25,1 19,1 11,0 5,9 1,4 13,0 3 Ulus -0,2 2,4 7,8 14,5 20,5 25,8 28,2 26,6 20,7 13,1 7,0 2,6 14,0 4 Samarqand 0,2 2,5 7,9 14,4 19,9 24,0 25,9 24,2 19,3 13,1 7,2 3,0 13,4 5 Nariman -1,2 1,3 7,1 14,1 19,9 24,4 27,0 25,2 20,2 13,1 7,0 2,5 13,4 6 Omonqo’ton 0,6 0,9 5,3 11,5 16,5 21,3 24,0 22,8 17,9 12,0 6,9 2,8 11,8 7 Bulung’ur 2,6 0,6 6,6 13,0 18,9 24,2 27,0 24,8 19,2 12,2 5,6 0,4 12,5 8 Urgut 0,5 1,6 6,8 12,3 17,5 21,9 24,9 23,0 18,0 11,8 6,7 3,0 12,2 9 G’allaorol 1,8 0,6 6,3 13,2 18,9 24,4 27,2 25,4 20,0 12,9 6,0 1,4 12,9 *Gidrometeorologik markaz ma’lumotlari asosida muallif tomonidan tuzilgan. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yil -5 051015202530 1 Navoiy 2 Kattaqo’rg’on 3 Ulus 4 Samarqand 5 Nariman 6 Omonqo’ton 7 Bulung’ur 8 Urgut Oylar Harorat C 33 O’rta Zarafshon havzasining eng g’arbiy va chekka sharqiy qismlarida havoning o’rtacha harorati +10 0 S dan yuqori harorat bo’ladigan davr yig’indisi 15-18 kungacha farq qiladi. G’arbiy va sharqiy qismlaridagi havo haroratidagi bunday farqlarning asosiy sabablari ikkita: 1) bahorning oxiridan qiziy boshlagan Qizilqum cho’lining ta’siri; 2) Navoiy shahri Urgut shahriga nisbatan 648 m pastda joylashganligi. Yilning asosiy davrida havo haroratining yuqoriligi nisbiy namlikning past bo’lishiga sabab bo’ladi. Kunduzgi o’rtacha nisbiy namlik 24% dan 61% foizgacha o’zgarib turadi (Balashova, 1963). Iqlimning quruqligini bildiradigan kattaliklardan biri havo nisbiy namligining 30% dan kam bo’lgan kunlar soni hisoblanadi. Bunday kunlar hududning g’arbidan 179,9 kun (Navoiy shahrida), sharqida esa 127,9 kunni (Samarqand shahrida) tashkil etadi. Nisbiy namlikdagi keskin farqlar aprel oyidan havo haroratining ko’tarilishi bilan boshlanadi. Havo namligini kamayishi bilan o’simliklarda bug’lanish kuchayadi, bu esa yoz oylarida tez-tez sug’orishni talab qiladi. Havoda nisbiy namlikning kamligidan hududning g’arbiy qismida sug’orish me’yori sharqiy qismiga nisbatan yuqoridir. Hududning g’arbiy qismlarida sernam yillari yillik yog’in miqdori 240 mm ga yetadi, qurg’oqchil yillari 89 mm ga tushib qoladi. Agarda hududning g’arbida yog’inning eng ko’p miqdori 237 mm bo’lsa (Navoiyda) o’rta qismida 515 mm (Kattaqo’rg’onda), sharqida 1302 mm (Omonqo’tonda) ga teng. Yog’inlarning fasllar bo’yicha taqsimlanishi juda notekis, uning eng ko’p miqdori qish va bahor fasllariga (75-85%), eng kam miqdori yozga to’g’ri keladi (0,5-2%). Qishda qor ko’p hollarda barqaror qoplam hosil qilmaydi. Lekin ayrim sovuq yillari qor qoplami bir necha hafta erimaydi. Iqlimshunoslar hududni turlicha iqlimiy rayonlashtirganlar. Ye.M.Balashova (1963) Zarafshon havzasini to’rtta kichik iqlimiy rayonga bo’lgan: 1) janubi-g’arbiy; 2) Nurota; 3) Markaziy Zarafshon; 4) sharqiy tog’oldi. L.N.Babushkin va A.V.Hisomovlar (1965) Janubi-g’arbiy O’zbekistonni iqlimiy rayonlashtirishda O’rta Zarafshonni ikkita kichik iqlimiy rayonga bo’lishgan: 1) Shimoliy Samarqand; 2) Janubiy 34 Samarqand. Bu iqlimiy rayonlashtirishlarda chegaralar bir-biriga aynan to’g’ri kelmaydi. Lekin ularni diqqat bilan tahlil qilib solishtirganda o’xshashliklar borligini bilish mumkin. 2.3. Daryoning gidrologik tarmoqlariga tavsif O’rta Zarafshon gidrografiyasini asosan Zarafshon daryosi va bir necha soy suvlari tashkil etadi. Zarafshon daryosi muz va qordan to’yinadigan daryo tipiga kiradi. Shuning uchun ham uning suvi yozning issiq kunlarida to’lib toshib oqadi. Zarafshon daryosi Turkiston, Oloy, Zarafshon tizmalarining tutashgan joyida dengiz sathidan 3154-2775m balandlikda joylashgan Zarafshon muzligidan boshlanadi va sharqdan g’arbga tamon maschoh nomi bilan oqadi. Bu daryo S. Ayniy shahridan 3-4 km yuqoriroqda chap tamondan oqib kelunchi Fan daryosi bilan qo’shilgandan keyin Zarafshon nomini oladi. Zarafshon tog’ oralig’idan chuqur dara bo’ylab oqa boshlaydi va Panjalent shahriga yetmasdan yo’l-yo’lakay yana ikki tarmoq Kishtut va Magiyon daryolarini qo’shib oladi. Panjakent shahri yaqinidan oqib otganidan keyin Zarafshon daryosi keng vodiyga chiqadi va Samarqand vohasini hosil qiladi. Zarafshon daryosidan suv oladigan magistiral irrigatsiyon kanallarning uzunligi qarib 2500 km.ni tashkil etadi. So’ngi yillarda sug’orish inshoatlarida suv taminotini yaxshilash maqsadida bir necha yirik gidrouzellar barpo etildi. Bunga 1927 yilda qurilgan “Birinchi may” to’g’oni Oq va Qoradaryo Damxo’ja gidrouzellari misol bo’la oladi. 1953 yili xalq hashari asosida Katta qo’rg’on suv ombori qurilib 1968 yilda rekonsturuksiya qilindi. Suv omborining hajmi 1 mlrd. m 3 . O’rta Zarafshon tog’ yonbag’ri teretoriyalarini suv bilan taminlashda soy va buloq suvlarining ahamiyati kattadir. Bular orasida Zarafshon daryosi tamon oqadigan Mo’minnobod, G’ijdivon, Urgut, Omonqo’ton, Qoratepa, Ohalik, Oqsoy, Nurota tog’idan boshlanadigan Tegirmonsoy, Tursunsoy, Oqtepasoy, Oltinsoy, Ko’ksaroy kabi soylarning qishloq xo’jaligidagi ahamiyati be nihoya kattadir. Urgutsoy-Chaqilkalon tizmasining eng baland nuqtalaridan biri Qurqtovning 35 shimoliy yon bag’ridagi buloqlardan boshlanadi. Sug’orishda foydalanish sababli Zarafshonga yetib kelmaydi. Uzunligi – 17 km, suv yig’ish maydoni - 14km.kv. yillik harajati -0,47m 3 /sek. Bahorda toshashadi, suvning maksimal harajati 5 m 3 /sek. gachas yetadi. Omonqo’tonsoy, Qoratepa tog’ining shimoliy yonbag’rida Teshikkamar yaqinida 1700 km balandlikdan boshlanadi. Uzunligi - 40 km, havzasi -24,3 kv.km. Suvi Zarafshonga yetib kelmaydi. O’rtacha yillik suv harajati -0,63 m 3 /sek. Bahorda suv ko’paygan paytda 10m 3 /sek. ni tashkil etadi, ayrim hollarda sel hodisasi yuz beradi. Ohaliksoy Qoratepa tog’ining shimoliy yonbag’ridan, O’rtabel cho’qqisidan 2015m balandlikdan boshlanadi. Uzunligi 28 km. Yillik o’rtacha suv xarajati 0,8-0,9 m 3 /sek. Bahorda suv xarajati 3,6-4,0 m 3 /sek’ ga yetadi va suv Darg’om kanaliga yetib keladi. Tursunsoy- Zarafshon o’ng qirg’og’idagi eng uzun va sersuv soy. Nurota tog’ining janubiy yonbag’ridan 1600 m balandlikdan boshlanadi. Butunlay sug’orishda foydalanish sababli Zarafshonga suvni quya olmaydi. Uzunligi 84 km havzasi - 718,5 km 2 o’rtacha yillik suv xarajati -1500 m 3 /sek, oqim modeli 2,1 l/sek.kv.km. Suvning yillik oqimi taxminan quyidagicha taqsimlanadi. 39,2-50% bahorga, 22-30% yozga, 13,7-16,0% kuzga, 14-21% qishga to’g’ri keladi. Eng sersuv oy aprel bo’lib, yillik suv oqimining -16,1% to’g’ri keladi. Suvning minimal harajati dekabrda kuzatiladi -0,705m 3 /sek. yoki yillik suv oqimining 4,0% to’g’ri keladi. Oqtepasoy, Nurota tizmasining janubiy yonbag’ridan 2000m balandlikdan boshlanadi. Uzunligi 60 km, havzasi -1,150m 3 /sek o’rtacha oqim modili 1,6 l/sek.km.kv. Yillik oqimining 43% bahorga, 22% yozga, 14% kuzga, 21%qishga to’g’ri keladi. Ko’ksaroysoy- Baxmaltog’ning janubiy yonbag’ridan, 1500 m balandlikdagi buloqlardan boshlanadi. Soyga o’ng tamondan Yong’oqlisoy, Toshbuloqsoy qo’shiladi. Uzunligi -50km, havzasi 206,5 km.kv. o’rtacha yillik suv xarajati 0,378 m 3 /sek. o’rtacha suv oqimi 1,8 l/sek. kv.km. Yillik suv oqimining 48,1% bahorga, 18,5% yozga, 15,2% kuzga, 17,5% qishga to’g’ri keladi. Dupuli suv o’lchagich postigacha Zarafshon havzasi 10200 kv.km Mag’iyondaryo quyilgandan keyin 11782 kv.km. 36 2 .2 -jadval Zarafshon vodiysining o’rta qismidagi soylarning asosiy morfologik elementlari № Daryoning nomi Suv o’lchagich punkt. Daryoning uzunligi (km) Daryo suv yig’ish maydoni kv.km 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Urgut Kamangaronsoy Omonqo’tonsoy Kalotunsoy Tersaksoy Sevas daryo Ohaliksoy Mirnoqulsoy So’zag’onsoy Oqsoy Qorasuv Tegirmon Nordonsoy To’sinsoy Nakrutsoy Qizilolmasoy Tarashasoy Quruqsoy Oqtepasoy Qunduzsoy Kattasoy Ko’ksaroysoy Urgut shahri Kamangaron q.q Omonqo’ton q.q. Omonqo’ton q.q. Tersak q.q Kuzchi q.q Ohaliq q.q Miranqul q.q Kaftarxona Eriqul q.q Ko’sa q.q So’gishman q.q Norvon q.q Egarchi q.q Qizil q.q Qizilolma q.q Kusa q.q Qoratosh q.q Qo’shrabod q.q Yerboshi q.q Xidirota q.q Karg’atepa q.q 17 12 40 10 19 16 28 30 20 26 66 18 33 84 38 10 29 46 60 41 44 50 14 32,3 24,3 13,7 31,3 70,9 26,9 21,7 32,8 13,8 42,7 203 1100 715,5 15,9 103 296 722 715,3 223 281 206,5 Hozirgi paytda uning maydoni 65 kv.km. suv hajmi 1 miliard m 3 , uzunligi 22 km, eni 12 km. To’g’onning uzunligi 4, balandligi 28m. Uning suv chiqarish xususiyati hozirgi paytda 100 m 3 /sek. Suv ombori yordamida 33 ming ga yerni suv bilan taminlash yaxshilandi. 65 ming gektar yangi yer o’zlashtirildi. O’rta Zarafshon yer osti suvlarining sathi turli territoriyalarda turlichadir. Yer osti suvlari territoriya qaysi davr yotqiziqlari bilan yotqizilganligiga ham bog’liq. Bizga ma’lumki Zarafshon daryosi paleozoy va mezzo kaynazoy dengiz va kontinental yotqiziqlar bilan qoplangan. Paleozoy yotqiziqlaridagi yer osti suvlari tog’li qisimlarida tarqalgan. Masalan: Oqtov va Qoratov ohaktoshli jinslardagi ayrim buloqlardan sekundiga 900 l. suv chiqishi kuzatilgan. Mezazoy 37 jinslardagi yer osti suvlari katta maydonni egallaydi. Bu yerdagi buloqlarning suv sarfi 0,01 dan 1,5-2 L/sek ga teng. Minirallashish darajasi 0,3-5,5 g/l dan oshmaydi. Bo’r yotqiziqlari bilan qoplangan teretoryalarda yuqori bosim ostidagi yer osti suvlari hosil bo’lgan.Ulus va Nagorni teritoriyasida Uz SSR yaylov-meliorativ tresti tomonidan 400-500 m chuqurlikdagi quduqlar qazilgan. Bu quduq suvlarining minirallashish darajasi past bo’lib, sulfat-xlorid- gidrokarbanatli va natriy-kal’siylidir. Ulus va Nagorniy yaqinidagi suvlarning minirallashish darajasining pastligi sababli, suvning tog’ va balandliklardan Zarafshon vodiysi tomon harakat qilishidir. Neogen yotqiziqlaridagi yer osti suvlari xususiyatini B. A. Beder Ulus Nagorniya va Juma yaqinida qazilgan quduqlar asosuda quyidagicha aniqlaydi. Suv sarfi Ulus yaqinida 6.5 dan 11.5 l/sek. gacha o’zgaradi. Minirallashish Nagornida 0,9, Ulusda 1,2 l/g. Minirallashish xarakteriga ko’ra neogen suv komplekisi sulfatli – natrili va karbonot gruppasining gidrokarbanatli tipiga kiradi. To’rtlamchi davr yotqiziqlaridagi yer osti suvlari keng tarqalgan, asosan vodiyning tekislik qismida. Bu yerda gurunt suvlari 20m chuqurlikda yotadi. Minirallashish darajasi kuchli emas. Jumada 1-2m, Nagornida 5gr/l. minirallashish darajasiga ko’ra gidrokarbanatli, sulfat, magniyli, sulfatli- gidrokarbanatli magniy va sulfatli-xloridli-natrilidir. Bulung’ur, Samarqand, Juma, Ulus, Navoiy rayonlari teritoriyalaridagi to’rtlamchi qumli galechlikli yotqiziqlari bosimli va o’zi sizib chiqadigan suvlar uchraydi. Sathining chuqurligi 200-400 m va undan ortiq bo’lib, buloqlarning suv sarfi 2-10 l/sek. Minerallashishi sharqda -0,26, g’arbda 1,2 g/l sulfatli – gidrokarbonatli magniylidir. 2.4. Tuproq, o’simlik va hayvonot olami 38 Tuproqlari . Murakkab tabiiy geografik sharoitlar natijasida tuproq qatlami turlichadir. O’rta Zarafshon havzasida to’rtta vertikal tuproqlar poyasini ko’rishimiz mumkin: 1.Jigarrang o’rtacha balandlikdagi tog’ tuproqlari. 2.Past va baland tog’ oldi to’q bo’z tuproqlari. 3.Alyuvial , prolyuvial tog’ oldi tekisliklari tipik bo’z tuproqlari. 4.Past to’g’ oldi qo’ng’r bo’z tuproqlari. Zarfshon katlavinasida gidromorf tuproqlar Zarafshon va Sangzor daryosi terassalarida uchraydi. Yerlarning sug’orilishi, ishlanishi natijasida Zarafshonda ham madaniy voha tuproqlari vujudga kelgan. O’rtacha balandlikdagi tog’ jigarrang tuproqlari nurota to’g’ining eng baland qismini egallaydi. Katta massivlarda jigarrang kuchsiz tuproqlar egallab yotadi. Shimoliy Nurota tog’ tizmasida Oqtov G’obduntovida absolyut balandligi 1100-m dan to 2169 m gacha uchraydi. Marfologikasi, rangi, fizik, ximik, sostavi bo’yicha jigarrang tuproqlar bo’z tuproqlardan keskin farq qiladi. Tuproqsimon jinslar bu yerda kichik razmerli qumlisimon suglinkalardandir. Jigarrang tuproqlar 3 gorizontga bo’linadi: yuqori gorizont chirindili odatda to’q qong’ir yoki jigarrang. O’rta gorizant bir tekista bo’lgani va sarg’ish jigarrangli. Pastki gorizont korbonatli nurayotgan gorizont. Tuproq neytiron kuchsiz kislotali. Gums saqlash darajasi Zarafshon havzasida 6-8% tashkil qiladi. To’q bo’z tuproqlar past tog’lar va baland tog’ oldini egallaydi. Tarqalgan joylardan Qo’shrobod-Qo’ytosh va G’allaorol kotlavinasida hamda G’o’bduntov Oqtov va Qoratovda tuproq hosil qiluvchi jinslar to’rtlamchi davr jinslari liyos va liyossimon so’glinkalar. Bo’z tuproqlar quyidagicha suv rejimiga ko’ra xarakterlidir. To’q qo’ng’ir rangda katta chirindili gorizont. Korbonatli alyuvial gorizont. Xarakterli bo’z tuproqlar Qo’ytosh cho’kmasiga taluqlidir. Tipik bo’z tuproqlar alyuvial prolivial tog’ oldi va yuqori terassalarda (Zarafshon, Sangzor va tog’ soylarida) uchraydi. G’allaorol, Zarafshon va Qo’shrabod – Qo’ytosh cho’kmasining asosiy qismini egallaydi. Past tog’ oldi och bo’z tuproqlari 39 janubiy g’arbda keng tarqalgan. Qoratov qisman Oqtov tog’ oldi tekisliklarida Zarafshonning ikkinchi uchunchi terassalarida ham tarqalgan. Bo’z tuproqlar kuchsiz chirindili, karbonatli, gipsli gorizantda joylashgan. Sug’oriladigan bo’z tuproqlar muntazam sug’orish, tuproqqa ishlov berish natijasida kuchli o’zgargan bo’z tuproq bo’lib, ximik fizik tarkiblari turlicha. O’zbekistonda har bir paxta ekilayotgan gektar yerga 120 kg azot va 100kg fosfor solinmoqda. Zarafshon daryosi suvida 0,76% chirindi, 0,046% azot, 0,17% fosfor, 2,6% kaliy bor. Bundan tashqari su’orishda yerga azot, mikroelementlar, marganet, molibden, bo’r tushadi. Terassalardagi gidromorf tuproqlar bo’z tuproqli noyosda bo’lib, Zarafshon daryosi qayr va qayir oldi zonasida joylashgan. Bu territoriyada Ishtixon, Oqdaryo, Jomboy, Payariq rayonlari joylashgan. Tuproq hosil qiluvchi jinslar qum, qumli gil va daryo loyqa yotqiziqlari, liyos va liyossimon suglinkalar gidromorf tuproqlar botqoq va o’tloqqa bo’linadi. Yaxshi dirinajlangan holatda o’tloq, kuchsiz drenajlangan botqoq vujudga kelgan. O’tloq tuproqlar Zarafshon voxasida quyidagi past tiplarga bo’linadi. Qayir, alyuvial, prolivial, soz, botqoq, o’tloq. Qayir o’tloq alyuvial tuproqlarni unchalik katta maydonni egallamaydi. Qorasuv va Tursunsoyda tuproqlarning xarakterli tamoni gumus va gorizontning mavjudligidir. O’tloq soz tuproqlar daryo eski o’zanlarida soylarning quyilish joylarida hosil bo’lgan, ular kuchsiz sho’rlangan. Gums miqdori yuqori qismlarida 0-10sm 2%-5% ga o’zgargan. Botqoq o’tloq tuproqlar unchalik katta tarqalmagan. Quyi terassalarda tarqalgan botqoq o’tloq tuproqlar marfologiyasi bo’yicha boshqa podtiplardan ajraladi. Gumsli qatlam to’q qoraga yaqin yaxshi strukturaga ega. Unumdorligi yuqori bo’lib, karbonatli qishloq xo’jalik ekinlari bilan band. Samarqand viloyatning shimoliy g’rbida tekislik joylarda qumoq, taqir, bo’z tuproqlar, bazan esa sho’rxoklar ham tarqalgan. Bu yerdagi qumoq tuproqlar oralig’idagi o’simlik qoplami bilan mustahkamlangan qumliklar ham uchraydi. O’rta Zarafshonda tipik bo’z tuproqlar daryoning yuqori terrassasidagi to’lqinsimonallyuvial-proalyuvial tog’ oldi va Turkiston tizmalarining g’arbiy chekkasidagi tog’ oldi va past tog’lar territoriyasida tarqalgan. Ular dengiz 40 satxidan 400m balandlikdan to 900-1000 m gacha uchraydi. Tuproqning asosiy qismi lalmikor yerlardan iborat. O’simliklari. Butun Zarafshon vodiysi singari O’rta Zarafshon havzasida ham landshaftlarning zonal o’zgarishi yaqqol namoyon bo’lgan bo’lib, bu singari o’simlik qoplami ham o’zgarib boradi. O’rta Zarafshon o’simliklarini o’rganishda biz K.Z.Zokirov (1955) ajratgan vertikal zonalarga asoslanamiz.K.Z.Zokirov to’rtta zonani ajratgan: 1.Cho’l zonasi-balandligi 500-600m, relyefi tekislik, iqlimi juda issiq, yaylov sifatida yil bo’yi foydalaniladigan territoriya. 2.Adir zonasi-balandligi 500(600)m-1200(1500)m, relyefi tog’ oldi, iqlimi issiq, bahorgi, kuzgi, qishki yaylov sifatida foydalaniladigan territoriyalar. 3. Tog’ zonasi-balandligi 1200(1500)m-1700(2800)m, relyefi tog’li, iqlimi salqin, yaylov sifatida kech bahorda, yozda, kech kuzda fotdalaniladigan territoriyalar. 4. Yaylov zonasi-2700-2800m, relyefi baland tog’li, iqlimi sovuq, yaylov sifatida yozda foydalaniladi. Nurota, Oqtov, G’o’bduntov, Qoratepa, Ziyoviddin-Zirabuloq tog’ oldi etaklarida chalacho’l va cho’l o’simliklari asosiy o’rinni egallaydi. Bu yerda shuvoq , efimer o’simliklsri juda ko’pchilikni tashkil etadi. Tog’ etaklarining ayrim joylari qo’ziquloq, oqquvray-efimer o’simliklaridan iborat. Rang, qo’ng’irbosh, qiltiq, tipchak, chitir kabi efimerlar yaylov o’simliklaridan hisoblanadi. O’rta Zarafshon havzasining shimoli-g’arbiy qismi Qizilqum cho’li bilan tutashib yotadi. Bu yerda gelin, saksovul, quyonsuyak va bir necha xil efemer o’simliklari o’sadi. Nurotaning shimoliy va janubiy yonbag’irlaridagi gil tuproqli cho’llarda bir yillik efemer o’simliklari ko’p uchraydi. Ulardan qo’ng’irbosh ko’proq tarqalgandir. Bir yillik veronica, sevesov ayiqtovoni, lolalar may oyida esa lolaqizg’aldoq ochilganda cho’l yam-yashil o’tlar bilan qoplanib yotadi. Karnob, Jom cho’llarida shuvoq, bug’doyiq, etmak, qizilmiya va boshqa o’simlaklar o’sadi. Chaqirkallar tog’ tizmasining o’simliklari xilma- 41 xildir. Bu yerda yong’oq, do’lana, tog’olcha undan yuqorida esa archazorlar uchraydi. Adir zonasi O’rta Zarafshonni o’z ichiga oladi. Bu yerning rel’yefi to’lqinsimon tepaliklardan iborat. Bu poyasning yuqori chegarasi qoramtir bo’z tuproqlar yuqori chegarasi bilan o’tkaziladi (1200 m). Asosiy o’simliklari efemerlar va efemeroidlar, shuningdek vigitatsiya davri uzoq bo’lgan ko’p yillik o’simliklar va yarim butalardir. Bahorda adir zo’nasini g’alladoshlar va turla xil o’tlar bilan qoplanadi. Butalardan har xil tuganakli o’simliklar (Poabullosavar vilipara) piyozchali, (Poabulbosa h) qo’ng’irboshlar, yaltirbosh (Bronsus testorum), ko’knori (Paraverpavoninum), bu o’simliklar yozda qovjirab qurib qoladi. K.Z.Zokirovning ma’lumoticha bu yerda bahorgi o’simliklarning 180 turini uchratish mumkin. Bu o’simlik turlari aprelning oxiridan kuzgacha vegetatsiya davri davom etadigan yozgi-kuzgi o’simliklardan oqquray (Psorlea drupoaela), shuvoq, (Artemisia maritima), Burgan (Anabasis salsa), chalov (Stipa caucasica) o’sadi. Adirlar zo’nasining quyi qismida liyossimon jinslarda tarqalgan och va tipik bo’z tuproqlarda qizilquloq formasiyasiga kiruvchi o’simliklar o’sadi. Bulardan eng ko’p tarqalgani qizilquloq va qo’ng’irboshlardir. Tipik va och bo’z tuproqlar tarqalgan rayonda, odatda qumloqlarda rang- oqquroy formassiyasi tarqalgan. Bu yerda asosan Osaka, qo’ng’irbosh, oqquray o’sadi. Rang-qo’ziquloq va rang oqqurayli formatsiyalar bahorgi, kuzgi va qishgi yaylovlar sifatida foydalaniladi. Toshloq yonbag’irlarida daraxtsimon butalar bodom (Amuadalus bucharica), shipovnik (Roca esoe), mayday bargli zaranglar (Acearturkastanicum) va boshqalar o’sadi. Qayir va qayir usti terrasalarida to’qay o’simliklari; tol, jiyda, qamishlar o’sadi. Hayvonot dunyosi. O’rta Zarafshon tabiiy sharoitining xilma-xilligi hayvonot dunyosining xilma-xilligida ham ko’rinadi. Bu yerda qumli cho’llarda, cho’l, dasht zonasida tog’ oldi va tog’li zonasida, daryo vodiysida joylashgan landshaft sharoitida moslashgan hayvonot turlari yashaydi. Zarafshon o’rta 42 oqimining shimoliy-g’arbiy qismi Qizilqum territoriyasida joylashgan. Shuning uchun bu yerda yashovchi hayvonlarning rangi qumga o’xshash sarg’ish bo’ladi. Qumli cho’llarda sudralib yuruvchilarni taroq barmoqli gekkon, qurbaqabosh cho’l kaltakesagi, tur kaltakesagi, ilonlardan: cho’l bo’g’ma iloni, chipor ilon, o’q ilon, charx ilon-efa xarakterlidir. Qushlardan yilqichi, xo’jasovdogar, cho’l torg;ayi, saksavul chumchug’i, qarg’alar va boshqalarni uchratish mumkin. Sut emizuvchilardan ingichka barmoqli yumronqoziq, tun sichqoni, taroq barmoqli qo’shoyoq, uzun quloqli tipratikon, qizil dumli ko’rsichqon yashaydi shuningdek, bu teretoryada bo’ri, tulki, jayron, quyon kabihayvonlarni ham uchratish mumkin. O’rta Zarafshon havzasining cho’l-dasht zonasida echkiemar, turli xil kaltakesaklar, sariq yumronqoziq, qo’shayoqlar, qum sichqonlari, qushlardan esa yilqichi yo’rg’a, tuvaloq, to’rg’aylar va toshsiz chumchiqlar uchraydi. Tog’ oldi va tog’li zo’nasida sudralib yuruvchilardan Turkiston agamasi, sariq ilon, ko’zoynakli ilon, qushlardan bedana, chil kaklik, to’rg’aysoch, sut emizuvchilardan sariq sassiq kuzon, ko’rsichqon, oddiy dala sichqoni, tulki, quyonni uchratish mumkin. Baland tog’ zonasining qoyali joylarida tog’ yovvoyi qo’yi alxar oz miqdorda bo’lsada saqlanib qolgan. Bu hayvonni saqlab qolish uchun Nurota tog’larida maxsus qo’riqxona tashkil etilgan. O’rta Zarafshon havzasining sug’orib ekiladigan zo’nasi Samarqand vohasi deb ataladi. Qushlardan vohada qishloq qaldirg’ochlari, musichalar, dala chumchuqlari, olaqush (king maynasi), kaptar, ko’k qarg’a, qora yaloq va boshqalar uchraydi. Vohada laylak, tuztovuq va boshqa qushlar ko’plab yashaydi. Ularning soni hozirda juda ko’payib ketgan va noyob qushlar royxatiga kiritilgan. Jomboy rayoni teretoryasidagi qo’riqxonada tustovuqning soni ko’paytirilmoqda. Samarqand oblastining soylarida oddiy marenko, Samarqand kramulyasi, Zarafshon daryosida Turkiston tanga balig’i, Turkiston usachi, marinka, sazan (zag’ora baliq), laqqa baliq va boshqa xil baliqlar uchraydi. Umurtqali hayvonlarning umumiy zichligi haydaladigan yerlarda 58% gacha (Dyul, 1937) kamayishi kuzatilgan. 43 44 III-BOB. O’RTA ZARAFShON HAVZASINING EKOLOGIK HOLATINI TADQIQ ETISh 3.1. Landshaftlarni tadqiq etishda landshaft-ekologik yondashish Hozirgi zamon fan-texnika taraqqiyoti davrida geologik jarayondan ham kuchli bo’lgan antropogen omilning tabiiy va madaniy landshaftlarga ko’rsatayotgan ta’siri keng masshtabda quloch yoyib, ekologik vaziyatni keskin- lashuviga, ayrim mintaqalarda esa ekologik tanglikka olib kelmoqda. Dastlabki vaqtlarda ekologik muvozanatning buzilishi mahalliy va qisman regional harakterga ega bo’lgan bo’lsa, hozirgi kunda bu jarayon aholi sonining o’sib borishi va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi munosabati bilan butun regional, zonal va global masshtabda sezilarli darajada namoyon bo’lmoqda. O’rta Zarafshon havzasi geosistemalarining tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi shahar va qishloq seliteb, sug’oriladigan va bahorikor qishloq xo’jalik, texnogen, madaniylashtirilgan yaylov, irrigatsion land-shaft komplekslarining ekologik muvozanatini buzilishi, ekologik vazi-yatining keskinlashish darajasi ularning barcha morfologik birliklarida, ya’ni joy tiplari va urochishalarida bir xil emas. Bu esa har qaysi antropogen landshaft kompleksiga individual yondashishni talab etadi. Shunga asoslanib O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari ning morfologik strukturasini tashkil etuvchi barcha turdagi geokomplekslarni kompleks tadqiq va tahlil qilishda landshaft-ekologik yondashish usulidan foydalandik. Hozirgi zamon geosistemalarining ekologik holatini o’rganish, ifloslanish darajasini aniqlash, ekologik vaziyatni baholash va shular asosida tasniflash kabi muammolarni yechimini ishlab chiqishda landshaft-ekologik nuqtai nazardan yondashish muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. So’nggi yillarda tabiiy hududiy komplekslarni tadqiq etishda, ayniqsa arid o’lkalarda geosistemalarning cho’llanish jarayonini o’rganishda landshaft- ekologik tadqiqot usulidan keng foydalanilganligi va uning ahamiyati chop 45 etilgan ilmiy asarlarda o’z ifodasini topgan. Ayniqsa, turli xil regionlardagi tabiiy va antropogen geosistemalarni landshaft-ekologik tadqiq etish, inson tomonidan o’zlashtirilgan landshaft komplekslarida ekologik ekspertiza o’tkazish muammolari V.M.Chupaxin (1985, 1990), A.A.Abdulqosimov, S.B.Abbosov (1997, 2001), A.A.Abdulqosimov, Yu.X.Abduraxmonova (1998, 2000, 2001, 2002) va boshqalarning ishlarida hamda “Landshaft-ekologik tadqiqot va tabiatdan foydalanish” (Landshaftno-ekolo-gicheskiye issledovaniya i prirodopolzovaniye, 1985), “Landshaft-ekologik tadqiqot va amaliyot” (Landshaftno-ekologicheskiye issledovaniya i praktika, 1991) kabi ilmiy maqolalar to’plamlarida ma’lum darajada yoritilgan. O’rta Zarafshon havzas ining rang-barang landshaft komplekslarini barqarorligini va ularning ekologik muvozanatini saqlash birinchi navbatda tabiatdan foydalanish texnologiyasiga, hududning urbanizatsiyalanishiga, komponentlararo aloqadorlik mexanizmini buzilmasligiga, tabiatdan oqilona va maqsadga muvofiq foydalanish talablariga to’liq rioya qilish kabi omillarga bog’liq. Inson o’zining xo’jalik faoliyati davomida tabiiy resurslardan foydalanar ekan, geografik komponentlarning tashqi va ichki aloqadorliklari, zonal va balandlik yo’nalishdagi doimiy bog’liqliklari, landshaft tizimlaridagi modda va energiya almashinish balansi, har qaysi turdagi agrolandshaftlarning biologik unumdorligi to’g’risidagi ma’lumotlarga ega bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Chunki tabiatdan foydalanish jarayonida inson tomonidan yo’l qo’yilgan har qanday xato antropogen va tabiiy landshaft komplekslariga salbiy ta’sir ko’rsatib, ulardagi tarixiy shakllangan ekologik muvozanatni buzilishiga olib keladi va ekologik vaziyatni keskinlashtiradi. Bunday jarayon makon va zamonda dinamik rivojlanib nafaqat barcha turdagi geosistemalarning sog’lom holatiga, balki inson salomatligiga ham zarar yetkazadi. Binobarin, O’rta Zarafshon havzasi ning hozirgi zamon geosistemalarini muayyan holatini kompleks tahlil etish, tabiat komplekslarining va tabiiy resurslarning har bir turidan oqilona foydalanish, voha landshaft-larining 46 ekologik holatini optimallashtirish va boshqa tadbir-choralarni ishlab chiqishda landshaft-ekologik usuldan foydalanish ma’lum darajada geokomplekslarda yuz berayotgan salbiy o’zgarishlarni oldini olish imkonini beradi va tabiatdan foydalanish oqibatida vujudga kelgan geoekologik muammolarni yechimini topishda qo’llaniladigan geografik ma’lumotlar sistemasi bilan ta’minlaydi. 3 .2. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari geosistemalarning inson tomonidan boshqariladigan va tuzatishlar kiritiladigan toifasiga kiradi. Maqsadga muvofiq o’zlashtirilgan antropogen landshaftlarda tabiiy komponentlar tub o’zgarishlarga duch kelgan va ular o’z doirasidagi geokomplekslarni tartibga solishda, sog’lomlashtirishda yetarli darajada ta’sir ko’rsata olmaydi. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarini kompleks tadqiq etish shuni ko’rsatadiki, so’nggi yillarda shahar va qishloq seliteb landshaftlari, sug’oriladigan agrolandshaftlar, irrigatsion, texnogen va hatto yaylov antropogen geosistemalarda funksional geoekologik holatning yomonlashuvi, atmosfera havosining turli xil zaharli chiqindi gazlar bilan ifloslanishi, tevarak- atrofda ekologik vaziyatning keskinlashuvi, ichki suvlarning kimyoviy moddalar bilan zaharlanishi kabi inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan hodisalar ko’payib bormoqda. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarini ifloslantiruvchi va ularning ekologik holatiga salbiy ta’sir etuvchi xilma-xil manbalar juda keng tarqalgan. Bunday manbalarga shaharlarda har kuni katta hajmda to’planadigan maishiy- xo’jalik va ishlab chiqarish chiqindilari, kun sayin ko’pa-yib borayotgan transport vositalari, Samarqand kimyo zavodi, Kattaqo’rg’on yog’-moy kombinati, paxta tozalash, terini qayta ishlash, asfalt zavodlari, ipak yigiruv va 47 shoyi to’qish fabrikalari, qurilish materiallari kombinati, tog’-kon sanoati chiqindilari va boshqalar misol bo’la oladi. Samarqand va Kattaqo’rg’on vohalarini katta qismini tashkil etuvchi sug’oriladigan agrolandshaftlarning ifloslanishi va ularning geoekologik muhitni salbiy tomonga o’zgarishi mineral o’g’itlarning va yuqori toksinli kimyoviy moddalarning me’yoridan ortiqcha ishlatilishi bilan uzviy bog’liq. Bundan tashqari agrogeosistemalarni, irrigatsion inshootlarni, yer osti va yer usti suvlarini ifloslantiruvchi manbalarga maishiy-xo’jalik chiqindi suvlari, tog’-kon sanoatida rudalarni yuvishda ishlatilgan va mikroelementlar bilan to’yingan suvlar, kollektor-zovurlarning sho’r suvlari va boshqalar kiradi. O’rta Zarafshon havzasi da mavjud bo’lgan barcha turdagi ifloslantiruvchi manbalar O’rta Zarafshon havzasi ning tabiiy va antropogen geosistemalariga, tevarak-atrof muhitga, atmosfera havosiga, ichki suvlarga, tuproq-o’simlik qoplamiga salbiy ta’sir ko’rsatib, ularning ekologik holatini, shahar va qishloq seliteb landshaftlarining sanitariya-gigiyena sharoitini turli xil darajada buzilishiga olib kelgan, texnogen geokomplekslar bilan band bo’lgan uchastkalarda ekologik tangliklar sodir bo’lgan, infeksion kasalliklar ko’paygan. Ayniqsa, O’rta Zarafshon havzasi voha landshaftlarining tarkibiy qismlarini tashkil etuvchi antropogen geosistemalarning barcha turlarida o’ziga xos mahalliy va regional ekologik muammolar vujudga kelgan. Bu muammolarni yechimini topish uchun ilmiy jihatdan asoslangan va har biri individual harakterga ega bo’lgan tadbir-choralarni ishlab chiqib, ularni hayotga tadbiq etishni taqazo etadi. 3 .3. Shahar seliteb landshaftlarining ekologik muammolari O’rta Zarafshon havzasi ning tabiiy sharoiti, ayniqsa relefi, iqlimi va yer- suv resurslari eng qadimdan antropogen voha landshaftlarini, jumladan shahar va qishloq seliteb landshaftlarini vujudga kelishiga, shakllanishiga va rivojlanishiga har tomonlama qulayliklar yaratgan. Shuning uchun O’rta 48 Zarafshon havzasi O’rta Osiyo o’lkasida bundan 3-4 ming yil oldin voha landshaftlarini shakllanishidagi tarixiy geografik markazlardan biri bo’lgan. O’rta Zarafshon havzasi antropogen voha geosistemalari tarkibidagi shahar va qishloq seliteb landshaftlar sinfi geoekologik nuqtai nazardan o’ziga e’tiborni ko’proq jalb etadi. Chunki shahar seliteb landshaftlari aholi eng zich joylashgan, sanoat korxonalari rivojlangan va transport vositalari kun sayin taraqqiy etib borayotgan yirik markazlar hisoblanadi. Ana shunday markazlardan biri Samarqand va Kattaqo’rg’on shahar seliteb landshaftlaridir. Hozirgi texnika taraqqiyoti davrida shahar seliteb landshaftlarining eng dolzarb muammolaridan biri atmosfera havosining sog’lomligini tiklash, vujudga kelgan ekologik vaziyatni optimallashtirish va tevarak-atrof muhitni muhofaza qilishdan iborat. Chunki sanoat tarmoqlari va transport vositalarining rivojlanishi bilan birga texnogen va maishiy-xo’jalik chiqindilarining konsentratsiyalashuvi yildan-yilga ortib, shahar seliteb landshaftlarining ekologik holatiga salbiy ta’sir etib, ekologik vaziyatni keskinlashtirmoqda. Samarqand shahar seliteb geosistemasining atmosfera havosini ifloslanishida avtotransport vositalarining roli katta. Barcha transport vositalari katta miqdorda kislorodni ishlatib, karbonat angidrid va is gazini chiqaradi. Natijada shahar seliteb landshaftlarining ekologik muhiti zaharli chiqindi gazlar bilan ifloslanadi. Hozirgi kunda shahar havosining 75-80% ifloslanishi transport vositalari bilan bog’liq. Ayniqsa, shaharning Universitet hiyoboni, Amir Temur- Gagarin, Ro’dakiy-Gagarin, Amir Temur-A.Ikromov, Ulug’bek-Beruniy chorrahalari va aylanma yo’llari, Siyob bozori atrofi, temir yo’l vokzali maydoni transport chiqindi gazlari bilan ifloslangan. Shu boisdan yuz yillar davomida o’zining musaffo havosi va sog’lom ekologik sharoiti bilan insoniyatga xizmat qilib kelayotgan Universitet hiyobonidagi turli qit’a va materiklardan keltirilgan noyob manzarali daraxtlar zaharli gazlar ta’sirida qurib bormoqda. Texnogen zaharli chiqindilarning shahar havosida konsentratsiyalashish darajasi bir necha omillarga bog’liq. Bular shahar doirasidagi ifloslan-tiruvchi manbalarning hajmi, shahar seliteb geosistemalarining turli xil relef shakllarida 49 joylashishi, mahalliy atmosfera sirkulyatsiyasi, havoning siklonik faoliyati, mahalliy shamollarning funksional holati kabi omillardir. Zarafshon botig’ining tog’oldi tekisliklarida joylashgan Urgut, Bulung’ur, Payariq kabi shahar seliteb landshaftlarida havoning almashinishi va yangilanishi uchun tabiiy geografik sharoit juda qulay. Bu yerdagi mahalliy va tog’ vodiy shamollari seliteb landshaftlar havosida konsentratsiyalashib qolgan texnogen zaharli gazlarni tez- tez almashtirib turadi. O’rta Zarafshon havzasi ning o’rtalik qismlarida, qayir va qayir usti terrasalarida joylashgan Samarqand va Kattaqo’rg’on, Juma kabi shahar seliteb landshaftlarida tog’oldi tekisliklariga nisbatan atmosfera sirkulya- siyasining faoliyati birmuncha sustroq. Bunday holat uzoq vaqt davomida seliteb geokomplekslar ustida havoning turg’unlashuviga va turli xil chiqindi zaharli gazlarning ko’proq muddatga saqlanib qolishiga imkon yaratadi. Natijada shahar havosi tarkibida to’planib qolgan zaharli gazlar va turli xil kimyoviy birikmalar kishilarning salomatligiga, antropogen landshaftlarning fauna va flora komplekslariga, qadimiy arxitektura yodgorliklariga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. A.M.Ryabchikov (1972, 1990) tabiiy muhitning tashvishli antropogen o’zgarishlariga e’tibor berib shuni ta’kidlaydiki, avtomobil transport vositalaridan chiqqan uglerod oksidi odamlarning qon gemoglobini bilan kislorodga nisbatan 300 marta tezroq birlashadi. Bundan tashqari azot oksidi bilan reaksiyaga kirishib, qattiq va suyuq holatdagi zarrachalar bilan bir qatorda gaz holatdagi ozonning azotli birikmasini vujudga keltiradi. Hosil bo’lgan gaz uglerod oksidiga nisbatan ham zaharli hisoblanadi. Bunday kimyoviy jarayonlar va ifloslanishlarning barchasi integrallashgan holda harakat qilib shahar seliteb geosistemalarining ekologik vaziyatini yanada ham keskinlashtirib, kishilarning organizmini sof kislorod bilan ta’minlashni sustlashtirmoqda. O’rta Zarafshon havzasi shahar va qishloq seliteb landshaftlarining ekologik holatini buzayotgan va bu yerda yashayotgan aholining salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatib tashvishga solayotgan sotsial-ekologik muammolardan biri kun sayin katta miqdorda to’planib, ko’cha va mahallalarning chiroyini buzayotgan maishiy-xo’jalik va ishlab chiqarish chiqindilarini yo’qotish hamda 50 atrof muhitni zararsizlantirish muammosidir. Shahar seliteb landshaftlari hududida har kuni juda katta miqdorda maishiy-xo’jalik va ishlab chiqarish chiqindilari to’planadi. Ekosan Xalqaro jamg’armasi Samarqand viloyat bo’limining ma’lumotiga qaraganda Samarqand shahar ko’chalari va mahallalarida har kuni 280-300 t maishiy-xo’jalik chiqindilari yig’iladi. Yoz oylarida esa chiqindilarning hajmi meva va sabzavot chiqindilari hisobiga yanada ko’payib shaharning, atrof muhitning sanitariya-gigiyena holatini buzilishiga olib keladi. Agar Samarqand shahrida har kuni to’planadigan maishiy-xo’jalik chiqindilarini aholi jon boshiga hisoblasak, bir kunda 0,8-1,0 kg ni, bir yilda esa 300-360 kg ni tashkil etar ekan. Samarqand shahar seliteb geosistemalarining atmosfera havosini va atrof- muhitni zaharli moddalar bilan ifloslanishiga kimyo zavodi ham o’z hissasini qo’shib kelmoqda. Bu yerdan chiqqan zaharli gaz va kimyoviy birikmalar havoga aralashib, zaharli gazlar miqdorini oshirmoqda. Natijada shahar atrofidagi agrolandshaftlar, oqar suvlar, aholi punkt-lari zarar ko’rmoqda. Tabiiyki, havo tarkibida kimyoviy moddalar va zaharli gazlarning, jumladan, karbonat angidrid, is gazi, azot, fosfor, xlor, fenol, ftor va boshqa birikmalarning katta miqdorda bo’lishi shahar seliteb landshaft sistemalari va atrof-muhit ekologiyasini tobora keskinlashtirib inson salomatligiga zarar yetkazadi (Abdulqosimov, Abduraxmonova, 2000). O’rta Zarafshon havzasi shahar va qishloq seliteb geosistemalarining ekologik muvozanatini tiklash, noyob arxitektura yodgorliklarining tevarak-atrof muhitini ekologik vaziyatini optimallashtirish va antropogen voha landshaftlarining tabiiy geografik sharoitini sog’lomlashtirish uchun ilmiy asoslangan kompleks tadbiriy choralarni ishlab chiqish kerak. Faqat ilmiy jihatdan asoslab berilgan tadbiriy choralarni qo’llash yo’li bilan insonning sanoat xo’jalik faoliyati tufayli vujudga kelgan ekologik tanglikning salbiy ta’sirini oldini olish, uni yumshatish va shahar seliteb landshaftlarining ekologik muammosini yechimini topish mumkin. 51 Samarqand shahar tarixiy arxitektura yodgorliklari boshqa region va mintaqalardagi noyob yodgorliklar singari tashqi kuchlar ta’sirida shikastlanish, yemirilish va korroziyaga uchrash harakteriga ega. Tashqi ta’sir etuvchi kuchlar asosan tabiiy va antropogen omillardan hamda ular bilan bog’liq bo’lgan tarixiy obidalardan foydalanish rejimidan iborat. E.X.Isoqov, M.Burxonov va T.M.Abdullayevlar (2000) tashqi ta’sir etuvchi tabiiy omillarni uzoq vaqt davom etuvchi va tasodif jarayonlarga bo’lishadi. Noyob arxitektura yodgorliklari landshaft komplekslariga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi tabiiy tasodif sabablarga zilzilalar, surilmalar, sel oqim-lari, yer osti suvlarining rejimini o’zgarishi va boshqa hodisalar kiradi. Samarqandning tarixiy arxitektura yodgorliklari landshaft komplekslariga antropogen omilning ta’siri juda katta. Bu birinchi navbatda inson xo’jalik faoliyati tufayli vujudga kelgan va atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan ekologik vaziyat bilan bog’liq. Noyob obida komplekslariga va ularning atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatishda avtotransport vosita-laridan chiqadigan va havoni ifloslantiradigan zaharli gazlar, shina qurumlari, uglerod oksidi, ammiaklar, oltingugurt oksidi, gidrogeologik rejimning antropogen o’zgarishi, cho’kuvchan gruntlarning namlanishi va boshqalarning roli katta. Bundan tashqari Samarqand shahridagi noyob arxitektura yodgorliklari landshaft komplekslarining yemirilishida grunt suvlari ham faol ishtirok etadi. Keyingi 15-20 yil ichida shahar seliteb landshaftlari hududida grunt suvlari sathining intensiv ravishda ko’tarilishi arxitektura yodgorliklari joylashgan hududlarning litologik asoslarini qo’shimcha namlanishga va sho’rlanishga olib keldi. Samarqand shahar seliteb landshaftlari hududida, jumladan tarixiy arxitektura yodgorliklari joylashgan joylarda ham grunt suvlarining intensiv ravishda ko’tarilishi 1975-1987 yillar davomida yaxshi kuzatilgan. 1975-1995 yillar mobaynida grunt suvlarining o’rtacha ko’tarilishi shahar doirasida 2,6-3,5 m ni tashkil etgan. Grunt suv sathining ko’tarilish jarayoni regional harakterga ega bo’lib, shaharning sharqiy qismida 3 m ga, ko’tarilish tezligi 15 sm/yil ga va 52 g’arbiy qismida o’rtacha 2,5 m ga, ko’tarilish tezligi 12 sm/yil ga teng. Shuningdek, grunt suv sathining ko’tarilishi bilan bog’liq holda uning minerallashish darajasi ham kun sayin ortib bormoqda. O’tkazilgan kimyoviy tahlil natijalariga ko’ra Registon maydonidagi grunt suvlarining sho’rlanish darajasi 1975 yilda 0,5-1,0 g/l bo’lgan, 1993 yilda 1,0-1,5 g/l ga oshgan, 1995 yilda esa 3,0-4,0 g/l gacha ko’tarilgan (A.M.Xudoybergenov, A.A.Xudoybergenov, 2000). Samarqand shahri hududining tobora kengayishi, aholi sonining o’sishi, avtotransport vositalarining rivojlanishi noyob arxitektura yodgorliklari landshaft komplekslariga antropogen omillarning salbiy ta’sirini yanada kuchaytirmoqda. Bunday jarayonlarni oldini olish va ularga qarshi kurashish uchun turli xil tadbirlarni amalga oshirish zarur. Amalga oshiriladigan tadbirlar bizning fikrimizcha quyidagilardan iborat bo’lishi kerak: 1) har qaysi tarixiy arxitektura yodgorligi kompleksi atrofida ekologik muhitni yaxshilash maqsadida aylanma halqa shaklda keng muhofaza zonasini tashkil etish va uning funksional holatini ta’minlash; 2) arxitektura yodgorliklari atrofidagi yo’llarda avtotransport vositalari harakatini qat’iyan man etish; 3) arxitektura yodgorliklari atrofidagi mahalla ko’chalaridan maishiy-xo’jalik chiqindi suvlarini doimiy ravishda oqib chiqib atrof-muhitni ifloslantirishiga chek qo’yish; 4) tabiiy drenaj vazifasini bajaruvchi, grunt suvlarining gorizontal harakatini tezlashtiruvchi va ularni sathini pasaytiruvchi Siyob, Obimashat, Jar, Siyobcha, Chashma kabi kanallarni shahar chiqindilari bilan ko’milib ketishiga yo’l qo’ymaslik; 5) atrof muhitning ekologik vaziyatini optimallashtirish va hududdan to’g’ri maqsadga muvofiq foydalanish uchun soyliklar, jarliklar va qadimiy kanallarning yonbag’irlarini ko’kalamzorlashtirib, ma’naviy kayfiyat baxsh etish va boshqalar. 53 3 .4. Agrolandshaftlardan foydalanish oqibatida vujudga kelgan geo ekologik muammolar O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining asosiy qismini agrolandshaftlar tashkil etadi. Agrolandshaftlar tarkibi sug’oriladigan va bahorikor qishloq xo’jalik ekin maydonlaridan, bog’ va tokzorlardan, dalalarni himoya qiluvchi o’rmon polosalaridan, ko’p yillik antropogen daraxtzorlardan va madaniy yaylovlardan iborat. Ularning areallari O’rta Zarafshon havzasi ning agroiqlim sharoitiga, relefiga va yer-suv resurslariga moslashgan holda tabaqalangan. O’rta Zarafshon havzasi ning suv resurslariga boy bo’lgan qayir, qayir usti terrasalari va tog’oldi prolyuvial tekislik-larning quyi qismlarida sug’oriladigan agrolandfashtlarning barcha turlari keng rivojlangan bo’lsa, suv resurslari tanqis bo’lgan tog’oldi prolyuvial tekisliklarning yuqori qismlari va arid zonalarida bahorikor dehqonchilik ko’pchilikni tashkil etadi. O’rta Zarafshon havzasi ning yer fondi 2,6 mln. ga ni tashkil etadi. Shundan 2,3 mln. ga yerdan qishloq xo’jaligida foydalaniladi. Haydaladigan 70,4 ming ga yerning asosiy qismida paxta va g’alla ekiladi, 49 ming ga yer bog’lar va tokzorlar bilan band. Sug’orilmaydigan bahorikor agrolandshaftlar qish-loq xo’jaligida foydalaniladigan yerlarning 20% ini tashkil etadi. Bahorikor yerlarning 80% iga bug’doy, 10% iga arpa, 10% iga moyli ekinlar, dukkaklilar va yem-xashak ekinlari ekiladi. 3.4 1-rasm Samarqand viloyati qishloq xo’jaligi kartasi 54 O’rta Zarafshon havzasi agrolandshaft geosistemalari O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotida salmoqli o’rin egallaydi. O’rta Zarafshon havzasi respublikada yetishtiriladigan g’allaning 20% ini, kartoshka va sabzavotning 17% ini, tamakining 100% ini, mevaning 12% ini, uzumning 42% ini va mayizning 100% ini beradi. O’zbekiston hududidagi bog’lar va tokzor-larning 20% i O’rta Zarafshon havzasi ga to’g’ri keladi. Qadimdan sug’orma dehqonchilik markazi bo’lib kelgan O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining katta maydoni xo’jaliklar monopoliyasiga aylangan paxta plantatsiyalari bilan band. Bunday plantatsiyalarda uzoq yillar mobaynida almashlab ekish qoidasiga amal qilmaslik, madaniylashtirilgan tuproqlarga agrotexnik nuqtai nazardan o’z vaqtida ishlov bermaslik, hosildorlikni oshirish maqsadida mineral o’g’itlar va pestitsidlarni me’yoridan ortiq ishlatish, minerallashgan suvlardan ekin maydonlarini sug’orish kabi faoliyatlar agrolandshaft tuproqlarining qashshoqlanishiga, sho’rlanishiga va turli xil kimyoviy moddalar bilan ifloslanishiga olib keldi. Natijada agrolandshaftlar va atrof muhitning ifloslanishi natijasida bir qator ekologik muammolar vujudga keldi. Sug’oriladigan agrolandshaftlarning ekologik vaziyatini keskinlashtiruvchi va geoekologik muammoni vujudga keltiruvchi omillardan biri madaniy ekin maydonlariga, ayniqsa paxta plantatsiyalariga me’yoridan ortiqcha mineral o’g’itlarni solinishidir. Masalan, so’nggi yillarda har gektar paxta dalasiga 220 kg azot, 120-130 kg fosfor va 50 kg atrofida kaliy o’g’itlari solinib kelinmoqda. G’o’za o’simliklari bunday miqdorda ishlatilgan mineral o’g’itlarning 30-40% ini o’zlashtiradi, qolgan qismlari yer usti suvlarini ifloslantiradi, tuproq qoplami va o’simliklar organizmida to’planib boradi. Tuproqlarda va suvlarda to’plangan mineral o’g’itlarning bir qismi sabzavot va poliz ekinlarini, mevalarni zaharlaydi. Bunday ekologik holat oqibatida inson organizmiga ham salbiy ta’sir qiladi (Abdulqosimov, Alibekov, Raxmatullayev, Abbosov, 1994). Agrolandshaft komplekslarini doimiy ravishda zaharlab kelgan va vohalar hududida yashaydigan inson salomatligiga ta’sir ko’rsatayotgan ekologik 55 vaziyatni vujudga keltirgan ikkinchi kimyoviy omil – pestitsidlardir. Qishloq xo’jaligida zararkunandalarga qarshi qo’llaniladigan pestitsidlar o’ta zaharli, yuqori toksinli kimyoviy birikmalar bo’lib, ularga DDT, butefos, xlorofos va boshqa preparatlar kiradi. Dunyo bo’yicha har yili hosildorlikni oshirish maqsadida 131 mln. t mineral o’g’itlar ishlatilgan bo’lsa, qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish uchun 1 mln. t pestitsidlar ishlatilgan. Ekin maydonlarining har bir gektariga ishlatilgan pestitsidlar miqdori o’rta hisobda Rossiyada 1-2 kg ni, AQSH da 2-3 kg ni, O’zbekistonning paxta plantatsiyalarida, jumladan Zarafshon botig’i agrolandshaftlarida 54 kg ni tashkil etgan. So’nggi yillarda avvaldan ishlatilib kelinayotgan xloroorganik va fosforoorganik pestitsidlar o’rniga ko’pchilik hollarda noorganik kimyoviy birikmalardan xlorat magniy, xlorat kalsiy, maydalangan oltingugurt, mis kukuni va boshqalardan foydalanilmoqda. Noorganik kimyoviy birikmalarning ko’proq ishlatilishi tufayli sug’oriladigan tuproqlar tarkibida ham ularning o’rtacha miqdori ruxsat etilgan me’yordan 1-2 barovar oshib ketganligi isbotlangan. Binobarin, sug’oriladigan tuproqlar agrolandshaftlarning asosiy ishlab chiqaruvchi va ajralmas bir qismi bo’lib, ularga mineral o’g’itlarning haddan tashqari ko’p ishlatilishi, pestitsidlarning me’yoridan ziyod qo’llanilishi, shuningdek almashlab ekish qoidasiga amal qilmasligi tufayli voha landshaftlari yaqin kelajakda tuzatib bo’lmaydigan geoekologik fojiaga duch kelishi mumkin. Bu borada V.Shufanning (1988) aytgan fikriga qo’shilgan holda uni eslatib o’tish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Uning qayd qilishicha ekin maydonlarida hosildorlikni oshirish uchun mineral o’g’itlarni, o’simliklar olami va hayvonot dunyoni himoya qilishda dori-darmonlarni, agrobiotsenozlarni o’stirish va rivojlantirishda kimyoviy regulyatorlarni intensiv ravishda qo’llanilishi kelajakda qanday oqibatlarga olib kelishini ayrim holatlarda hatto mutaxassislarning o’zlari ham bilishmaydilar va oldindan ham aytib bera olmaydilar. Vujudga kelgan va kelayotgan ekologik oqibatlar juda ham xavfli, lekin uning barcha tirik organizmlarga, hatto inson salomatligiga salbiy ta’sir 56 etishini hamisha ham o’z vaqtida seza olmaymiz va keltiradigan zararlarini baholay olmaymiz. Shuning uchun atrof muhitni zaharli kimyoviy moddalar bilan ifloslanish muammosini, ekologik vaziyatni inson salomatligi va hayvonot olami uchun yetkazadigan jiddiy oqibatlarini hisobga olish paytida tabiat-ni boshqa xil zararli moddalar bilan ifloslantiradigan manbalardan ajralgan holda emas, balki ularni integrallashgan holda qarash zarur. Agrolandshaftlardan yuqori hosil olish maqsadida ruxsat etilgan me’yordan ortiqcha ishlatilgan mineral o’g’itlar vaqtincha effekt beradigan chora hisoblanadi. Ammo qishloq xo’jalik mutaxassislari agrolandshaft-larda yil sayin to’planib borayotgan katta miqdordagi zaharli kimyoviy moddalarni – mineral o’g’itlar va pestitsidlarni ekologik vaziyatni keskin-lashtirib hosildorlikka, atrof muhitga va inson salomatligiga zarar keltirishini yaxshi bilishlari kerak. Keyingi yillarda ularning salbiy oqibatlari sug’oriladigan tuproqlarda, madaniy o’simliklarda, meva va sabzavotlarda, barcha tirik organizmlarda yaqqol sezilmoqda. Sug’oriladigan agrogeokomplekslar tarkibida nitratlarning ko’payishi qishloq xo’ja-ligida ishlab chiqariladigan mahsulotlarning biologik xususiyatlarini, ayniqsa ularning sifatini buzilishiga ta’sir ko’rsatmoqda. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda yetkazib berilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlarining biologik sifati juda ham past bo’lganligi tufayli ular uzoq muddat saqlanish qobiliyatiga ega emas. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining tarkibiy qismidan keng o’rin olgan paxta plantatsiyalari mavjud bo’lgan joylarda ekologik vaziyatning keskinlashib ketishini va ekologik tanglikni vujudga kelishini oldini olish uchun mineral o’g’itlarni belgilangan me’yorda ishlatish bilan birga organik o’g’itlardan ham keng foydalanishni tashkil qilish va almashlab ekishni qat’iyan joriy etish zarur. Agrolandshaftlarda mineral o’g’itlar, pestitsidlar va defoliantlarning ishlatilishi muqarrar ekanligini e’tiborga olib, ekologik sharoitni optimallashtirish uchun kimyogarlar tomonidan tirik organizmlarga va qishloq xo’jaligi mahsulotlariga zarar yetkazmaydigan preparatlarni ishlab chiqarish hozirgi zamon talabidir. Ana shunday tadbiriy choralarni hayotga tadbiq etish 57 yo’li bilan madaniy ekinlardan doimiy ravishda yuqori hosil olish va agrogeosistemalarning ekologik muvozanatini tiklash mumkin. O’rta Zarafshon havzasi va O’zbekiston hududidagi agrolandshaftlarning ekologik vaziyatini buzilishiga ta’sir etuvchi omillardan yana biri madaniy tuproqlarning qaytadan sho’rlanish jarayonidir. Bu jarayon asosan Zarafshon botig’ining Kattaqo’rg’on voha landshaftlari uchun harakterli. O’rta Zarafshon havzasi geosistemalaridagi, jumladan agrolandshaftlarning sug’oriladigan tuproq qoplamidagi hozirgi ekologik vaziyatni optimallashtirish va sog’lomlashtirish uchun ularda insonning xo’jalik faoliyati tufayli faollashgan geokimyoviy jarayonlarni, modda va energiya almashinuvini, suv- tuz balansi qonuniyatini buzilish mexanizmini mahalliy va regional masshtablarda boshqarishni o’rganish va tashkil etish zarur. 3 .5. Ichki suvlarning ifloslanishi oqibatida vujudga kelgan ekologik muammolar O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining eng muhim komponentlaridan biri bo’lgan ichki suvlari ham boshqa komponentlar singari yildan-yilga ifloslanib, ichimlik va sug’orishda foydalaniladigan suvlarning ekologik muammolarini vujudga keltirmoqda. Ichki suv havzalarining ifloslanishi oqibatida birinchi navbatda tabiiy muhit zarar ko’rsa, ikkinchi navbatda tirik organizmlar, insonlar bilan bir qatorda tuproqlar va o’simliklar ham zararlanmoqda. Ichki suvlarning ifloslanishi ularning tarkibida turli xil zaharli moddalar va mikroelementlarning tadrijiy suratda to’planib borishi bilan bog’liq. Suv tarkibida zaharli kimyoviy birikmalarning to’planishi asta-sekin uning fizikaviy xossalari va kimyoviy tarkibini o’zgarishiga olib keladi. Buning natijasida suvning tarkibida turli xil zaharli birikmalar paydo bo’ladi, organik mineral qo’shimchalarning miqdori ortadi, kislorod kamayadi, yuqumli kasalliklar tarqatuvchi bakteriyalar rivojlanadi. 58 Aholi zich joylashgan va sanoat korxonalari rivojlangan Samarqand va Kattaqo’rg’on shaharlaridan oqib o’tadigan suvlar agrolandshaftlardagi oqova suvlarga nisbatan ko’proq ifloslangan va zaharlangan. Oqibatda bu suvlar o’zining dastlabki tabiiy xususiyatlarini yo’qotgan, tirik organizmlari katta talofat ko’rgan. Chunki maishiy-xo’jalik va korxonalarning ifloslangan va zaharlangan chiqindi suvlari qayta tozalanmasdan shahar atrofidan oqib o’tuvchi ariqlarga, kanallarga va daryolarga tashlanadi. Shuning uchun O’rta Zarafshon havzasi dagi vohalarning ichki suvlari o’ta ifloslangan va ekologik jihatdan buzilgan. Samarqand viloyat tabiatni muhofaza qilish qo’mitasining xodimlari Samarqandning shimoli-sharqiy qismidan oqib o’tadigan Siyob kanalini shaharga kirish joyidan olgan suvni kimyoviy tahlil qilib, uning tarkibida 62,2 mg/l loyqa modda, 86,4 mg/l sulfat, 32,5 mg/l xlorid, 0,48 mg/l ammiak, 39,0 mg/l kalsiy, 0,85 mg/l magniy, 0,02 mg/l fosfat va 498,4 mg/l mineral tuzlar borligini aniqlashgan. Shahardan oqib o’tgandan keyin kanal suvining kimyoviy tarkibi ancha boyib loyqa jinslar 242 mg/l, sulfat 104,9 mg/l, xlorid 97,46 mg/l, ammiak 2,95 mg/l, kalsiy 85,0 mg/l, magniy 38,3 mg/l, fosfat 0,19 mg/l va mineral tuzlar 812,6 mg/l gacha ko’payganligini ham aniqlashgan. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining ichki suvlarini ifloslantiruvchi Samarqand shoyi to’qish fabrikasidan chiqadigan rangli oqova suvlar ham xilma-xil kimyoviy birikmalarga boy. Ayniqsa fabrikaning bo’yoq berish texnologik jarayonlarida foydalanilgan suvlarning tarkibi ortiqcha miqdorda xlorid, ammiak, fosfat, sulfat, magniy va nitratlar bilan boyigan. Bular kanal va daryo suvlarini qo’shimcha ravishda ifloslanishida ishtirok etadi. O’rta Zarafshon havzasi shahar seliteb landshaftlari orasida Samarqand eng rivojlangan sanoat markazi bo’lsada, u hozirga qadar kanalizatsiya kommuni- katsiyalari bilan to’liq ta’minlanmagan. Boshqa kichik shaharlarda esa kanalizatsiya inshootlari umuman tashkil etilmagan. Shuning uchun korxona oqova suvlaridan tashqari maishiy-xo’jalik chiqindi suvlari ham shahar ko’chalarini ifloslantirib, kanallarga va daryoga tushadi. Bu ham Zarafshon 59 daryosi suvini organik va kimyoviy moddalar bilan to’yintirib, uning ekologik holatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Zarafshon suvini og’ir mikroelementlar bilan ifloslanishida daryoning yuqori qismida mavjud bo’lgan Anzob tog’ boyitish kombinati va Mog’iyon oltin qazish majmuasining roli katta. Bu ikkita tog’-kon sanoatida qazib olingan va boyitilgan rangli metall rudalari daryoga yaqin joyda yuvilib tozalanadi. Rudalarni yuvishda foydalanilgan suvlarni tinitish maqsadida qurilgan inshootlar tez-tez buzilib turishi natijasida ifloslangan loyqa suvlar daryoga oqib tushadi. Loyqa suvlar tarkibida surma va oltindan tashqari ular bilan birgalikda uchraydigan mis, qalay, qo’rg’oshin, simob, molibden kabi metallar ham uchraydi. A.Raxmatullayev va R.Mamajonovlarning (1998) ma’lumoti bo’yicha surma aralash rudani yuvish uchun bir sutkada 3400 m 3 suv sarflanadi. Rudalarni yuvishda foydalanilgan suvlar mikroelementlar bilan boyib, ularning tarkibida 3,4-4,0 mg/l gacha surma qoladi. Bu ko’rsatkich ruxsat etilgan me’yordan 200 marta ko’p. Ana shu og’ir mikroelementlar bilan ifloslangan suvlar to’g’ridan-to’g’ri Yagnob daryosiga quyilib, 1943 yildan buyon Zarafshon suvining ekologik muvozanatini buzib kelmoqda. Zarafshon daryosi suvi turli xil chiqindilar bilan ifloslanishidan tashqari tadrijiy minerallashish xususiyatiga ham ega. Suvning minerallashish darajasi daryoning yuqori oqimidan quyi oqimi tomon ancha faollashgan holda ortib boradi. Masalan, suvning minerallashish darajasi Zarafshonning yuqori oqimida 250-300 mg/l ga teng. Zarafshon daryosining o’rta oqimi hisoblangan Zarafshon botig’ining sharqiy qismida Rovotxo’ja atrofida 400-500 mg/l ni, o’rta qismida Samarqand shahri yaqinida 550-600 mg/l ni va g’arbiy qismida Xatirchiga yaqin joyda 700-800 mg/l ni tashkil etadi. Zarafshonning quyi qismida suvning sho’rlanish darajasi yanada oshib Navoiy atrofida 1000-1200 mg/l dan Qorako’l vohasida 3100 mg/l gacha ko’payadi. Zarafshon daryosining suvi fenol va neft mahsulotlari bilan ham ifloslangan. Bu xildagi moddalarning miqdori shaharlar yaqinida ko’payib, ulardan uzoqlashgan sari kamayib boradi. Samarqand va Kattaqo’rg’on 60 shaharlariga yaqin joylarda fenolning o’rtacha miqdori 0,002-0,004 mg/l ni, neft mahsulotlari miqdori 0,10-0,15 mg/l ni tashkil etadi yoki ularning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 2-4 barobar ziyod ekanligi aniqlangan. Shaharlardan uzoqroq joylarda esa bu moddalarning miqdori ruxsat etilgan me’yordan 1,5-2 marta ortiq ekanligi aniqlangan (Raxmatullayev, Mamajonov, 1998). Bu xildagi zaharli moddalar ham daryoga shaharlarning maishiy-xo’jalik va sanoat korxonalarini kuchli ifloslangan oqova suv-laridan kelib qo’shiladi. Binobarin, O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining ichki suvlarini ifloslanishi oqibatida vujudga kelgan ekologik vaziyatni yaxshilash, irrigatsion kanal va daryo havzalarini ekologik muvozanatini tiklash hamda barqarorlashtirish borasida bir qator tadbiriy choralarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. Daryo va irrigatsion inshootlar suvini ekologik jihatdan toza saqlash uchun suv havzalariga kollektor va zovurlarning sho’r suvlarini, maishiy-xo’jalik va korxonalarning ifloslangan chiqindi suvlarini tashlamaslik, ularni qayta ishlash choralarini ishlab chiqib hayotga tadbiq etish kerak. Chunki suvni ko’p talab qiladigan yirik korxonalardagi chiqindi suvlarni maxsus qurilmalar yordamida qayta tozalash va ularni kundalik zaruratda ishlatish uchun tozalangan suvga aylantirish buzilgan ekologik vaziyatni tiklashga va atrof muhitni sog’lomlashtirishga imkoniyat yaratadi. Ana shunday tadbiriy choralarni amalga oshirish yo’li bilan Zarafshon botig’i voha geosistemalarining ichki suvlarini dastlabki gidrokimyoviy xususiyatlarini, biologik hayotini va tabiiy holatini tiklash hamda ularning so’nggi yillarda shakllangan ekologik vaziyatini optimallashtirish mumkin. 3 .6.Yer osti suvlari va atrof - muhitni radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi O’rta Zarafshon havzasi hududida yer osti suvlari va atrof muhitning radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi Ziyovuddin past tog’ massivining sharqiy va shimoliy tog’oldi prolyuvial tekislik chala cho’l geosistemalari va ularni 61 kesib o’tgan Ingichkasoy vodiysida barpo etilgan Ingichka shahar seliteb landshaftlari va Ingichka volfram koni uchun harakterli. Ingichka volfram koni Zirabuloq past tog’lar tizmasining janubi-sharqiy yonbag’iridagi adirlar oralig’ida joylashgan. Volfram rudasi yuqori karbon va quyi perm davrlarida tektonik jarayonlar natijasida vujudga kelgan otqindi jinslardan qazib olinadi. Odqindi jinslar biotitli granodiorit, granitlar, pegmatitlar, lamprofir, aplit daykalari, kvars tomirlaridan tarkib topgan. Ingichka volfram konidagi volfram rudasi (sheelit) X.M.Abdullayevning (1964) ta’kidlashicha marmarlashgan ohaktoshlarning granodiorit va granitlar bilan tutashgan joylarida hosil bo’lgan skarnlarda uchraydi. Volframli skarnlarning qalinligi 5-10 sm dan 10-15 m gacha, uzunligi 100-600 m, ba’zan 1,5-2 km gacha, chuqurligi 350-400 m gacha boradi. Tog’-kon sanoatida rangli, nodir va radioaktiv metallarni qazib olishda turli xil texnologiyadan foydalaniladi. Shaxta usulida qazib olingan volfram rudasi boyitish fabrikasida qayta ishlangandan keyin tog’ jinslarining 90% dan ko’proq qismi rudasiz chiqindilarga aylanadi va ular karerlarning atrofiga tashlanadi. Bu radiatsiyali chiqindilar antropogen tepaliklar shaklida o’nlab va yuzlab gektar maydonlarni egallab olib texnogen landshaftlarni hosil qiladi. Tog’kon sanoati rivojlanishi tufayli vujudga kelgan, O’rta Osiyo va O’zbekiston hududlarida keng tarqal-gan texnogen landshaftlarni kompleks tadqiq etish, ularni atrof muhitga ta’siri va rekultivatsiya qilish masalalari A.A.Abdulqosimov (1990, 1991), X.Vohobov (1990, 1995, 1997) va boshqalarning ishlarida yoritilgan. Texnogen landshaftlarining shakllanishi va rivojlanishi ekin maydonlariga, yaylovlarga va geoekosistemalarga katta zarar yetkazadi. Ular atrofdagi hosildor yerlarni qishloq xo’jaligida foydalanishga yaroqsiz yerlarga aylantirib, agrolandshaftlarning chegarasini va arealini qisqarishiga sabab bo’ladi. Natijada serhosil yerlar va biomassalarga boy yaylovlar o’rnida ekologik muvozanati kuchli buzilgan karerlar, tog’ jinslarining uyumlari, terrikonlar va boshqa turdagi neolandshaftlar vujudga keladi. Karerlar atrofida to’planib qolgan tog’ jinslari va ularning tarkibidagi radioaktiv elementlar atrof muhitni ifloslantirib, 62 radiatsiyalashgan ekologik vaziyatni hosil qiladi. Bunday geoekologik vaziyatlar uran va volfram konlari mavjud bo’lgan joylarda o’z ifodasini topgan. Binobarin, Ingichka volfram koni atrofida to’plangan radiatsiyali chiqindilar ham bu yerdagi shahar seliteb landshaftlariga va tog’oldi prolyuvial tekislik chala cho’l geosistemalariga kuchli ta’sir etib, radiatsiyalashgan ekologik muhitni vujudga keltirdi. Rangli, nodir va radioaktiv metallarni qazib olishda skvajinalar parmalab rudali gorizontlarga kislota yoki ishqor eritmalarini yuborib, rudalar tarkibidagi metallarni eritib olish usulidan ham foydalaniladi. Kimyoviy reaksiyaga tez kirishuvchi reagentlar (kislota eritmasi, ishqor eritmasi) rudalar tarkibidagi metallarni yer ostida eritib, ularni suyuq-likka aylantiradi. Suyultirilgan metallar nasoslar yordamida tortib olinadi. Bunday usul ko’pincha uran va mis rudalarini qazib olishda qo’llaniladi. Qimmatbaho metallarni kimyoviy eritmalar yordamida yer ostida suyul- tirib qazib olish usulini A.A.Spivak, M.V.Chupaxin (1986), V.I.Shishkin, M.V.Chupaxin (1991) va boshqalar mablag’ni tejaydigan, kam mehnat sarf- lanadigan, atrof muhitni chiqindilar bilan ifloslantirmaydigan texnologik usul deb ta’riflashadi. Darhaqiqat, bunday texnologik usulning sotsial va iqtisodiy jihatdan ijobiy tomonlari ko’p va uni inkor etish mumkin emas. Ammo skvajinalar yordamida yer ostidagi rudali tog’ jinslariga kislota yoki ishqor eritmalarini yuborganda, ular suvli qatlamlardan o’tadi. Kimyoviy eritmalar bu qatlamlarda yer osti suvlari bilan dinamik harakatga kelib, gorizontal yo’nalishda relef nishabligiga qarab tarqaladi. Natijada yer osti suvlari o’ta zaharli va radiatsiyali kimyoviy moddalar hamda mikroelementlar bilan ifloslanadi. O’rta Zarafshon havzasi ning texnogen landshaft komplekslari rivojlangan Ingichka volfram koni atrofida vujudga kelgan o’ziga xos radiatsiyali geoekologik vaziyat tabiiy muhitga va bu zonada yashaydigan aholining salomatligiga katta xavf tug’dirmoqda. Radioaktiv elementlar bilan ifloslangan yer osti suvlarini iste’mol qilish aholi o’rtasida ko’plab kasalliklarni kelib 63 chiqishiga sabab bo’lmoqda. Ayniqsa kamqonlik, virusli gepatit, qon saratoni, oshqozon-ichak va boshqa kasalliklar turi yildan-yilga ko’payib bormoqda. Bunday kasalliklar asosan go’daklar, o’smirlar va xotin-qizlar o’rtasida keng tarqalgan. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarining kompleks geoekologik tahlili shuni ko’rsatadiki, zaharlangan atmosfera havosidan nafas olish, nitratlar va pestitsidlar bilan zaharlangan tuproqlarda yetishtirilgan mahsulotlarni iste’mol qilish, zaharli kimyoviy moddalar bilan iflos-langan yer osti va yer usti suvlaridan foydalanish, sanoat korxonalaridan chiqayotgan zaharli chiqindilar va radiatsiyali texnogen chiqindilar inson salomatligiga salbiy ta’sir ko’rsatib turli xil kasalliklarni chaqiradi. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari hududida antropogen omil ta’sirida vujudga kelgan ekologik vaziyatni yomonlashib borishi aholi o’rtasida kasallikni keskin darajada ko’payishiga olib keldi. Masalan, 1989 yilda Samarqand viloyatida umumiy kasallanish miqdori har 1000 kishiga 60,9 ni tashkil etgan bo’lsa, 1995 yilga kelib 203,2 ga yetdi yoki 6 yil mobaynida qariyb 3,5 barovar oshdi. 1996 yilda Samarqand viloyati bo’yicha umumiy kasallanish har 1000 kishiga o’rtacha 203 ni, Bulung’ur tumanida 267 ni, Go’zalkent tumanida 277 ni va Jomboy tumanida 284 ni tashkil etgan (Alibekov, Abbosov, 2000). Kasalliklarning asosiy qismi bolalar va xotin-qizlar o’rtasida sodir bo’lgan. Geoekologik vaziyatning tobora keskinlashib borishi Zarafshon havzasida joylashgan qo’shni hudud lar uchun ham harakterli. Masalan, Buxoro viloyati tabiatni muhofaza qilish qo’mitasi tomonidan o’tkazilayotgan nazoratlar natijasida shu narsa aniqlanganki, 1994 yilda turg’un manbalardan atmosferaga 101 ming tonna, avtomobil transportidan 78 ming tonna zaharli chiqindilar chiqqan. Shulardan qattiq moddalar 5,4%, oltingugurt angidridi 11,1%, uglerod oksidi 11,9%, azot oksidi 1,2%, uglevodorodlar 68,9%, boshqa turdagi gazlar esa 1,5% ni tashkil etgan. Bu ko’rsatkichlar Buxoro vohasida atmosfera havosini ifloslanish darajasini ruxsat etilgan me’yordan bir necha marta oshib 64 ketganligidan va geoekologik vaziyatning o’ta murakkablashganligidan dalolat beradi. Shunday qilib, O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari, seliteb landshaftlar atmosfera havosi, ichki suvlari va agrolandshaftlarning pestitsidlar bilan ifloslanish darajasi landshaft-ekologik baholash jadvalida (3 .1 -jadval) va O’rta Zarafshon havzasi ning landshaft-ekologik kartasida berilgan. 3 .1 -jadval O’rta Zarafshon havzasi geosistemalarini landshaft-ekologik baholash T/r Antropogen geosistemalar va ularning turlari Ekologik vaziyat va ifloslanish darajasi I. Landshaft turlarining umumiy ifloslanishi 1. 2. 3. Qayir va texnogen landshaftlar Qayir usti terrasalari va quyi tog’oldi tekislik landshaftlari Yuqori tog’oldi tekislik land- Shaftlari Kuchli O’rtacha Kam II. Seliteb landshaftlar havosining chiqindi gazlar bilan iflos- lanishi 1. 2. 3. Samarqand seliteb landshafti (REMdan 7-10 marta ortiq) Kattaqo’rg’on seliteb landshafti (3-6 marta ortiq) Kichik shahar va qishloq seliteb landshaftlari (1 -2 marta ortiq) Xavfli O’rtacha xavfli Xavfli emas I I I . Agrolandsha- ftlarning pestitsidlar bilan ifloslanishi 1. Urgut tog’oldi tekislik va Mi yonqol oroli agrolandshaftlari Kuchli 2. Qayir usti terrasalari va quyi tog’oldi tekislik agroland- Shaftlari O’rtacha 3. Yuqori tog’oldi tekislik Agrolandshaftlari Kuchsiz IV. Zarafshon suvining ifloslanish darajasi 1. Samarqand atrofida iflosla- nish indeksi 2,1-2,3 Kuchli 2. Kattaqo’rg’on yaqinida iflosla- nish indeksi 1,9-2,0 O’rtacha 65 3. Rovotxo’ja to’g’oni atrofida ifloslanish indeksi 1,3-1,5 Kuchsiz 3.7. L andshaftlarni geoekologik vaziyatlarni yaxshlash masalalari O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarida turli-tuman geoekologik vaziyatlar uchraydi. O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari da vujudga kelgan ekologik keskinlikni sog ’ lomlashtirish , tabiiy resurslarni takror ishlab chiqarish , atrof muhitni muhofazalash , buzilgan yerlarni rekultivatsiya qilish antropogen landshaftshunoslikning hozirgi zamon dolzarb muammolaridan hisoblanadi . Bunday muammolarni hal etish uchun texnogen landshaftlarga oid bo ’ lgan meliorativ tadbirlar rejasini ishlab chiqib , uni izchillik bilan amaliyotda tadbiq etish kerak . Ishlab chiqilgan meliorativ tadbirlar texnogen landshaftlarni va ular doirasida shakllanib , inson salomatligiga ta ’ sir ko ’ rsatib kelayotgan geoekologik vaziyatlarni oldini olishda hamda optimallashtirishda katta rol o ’ ynaydi . O’rta Zarafshon havzasi da vujudga kelgan texnogen landshaftlar , buzilgan yerlar qishloq xo ’ jalik ekin maydonlariga , yaylovlarga va geoekosistemalarga katta zarar yetkizmoqda . Hatto texnogen landshaftlar tevarak - atrofdagi hosildor geokomplekslarni ifloslantirib , ularni qishloq xo ’ jaligida foydalanish uchun yaroqsiz yerlarga aylantirmoqda . Oqibatda agrolandshaftlar va yaylovlarning chegarasi hamda areallari qisqarib, ularning ekologik sharoiti salbiy tomonga o’zgarmoqda. Bunday sodir bo’layotgan jarayonlarni oldini olish, texnogen landshaftlarni va buzilgan yerlarni o’rniga hosildor va geoekologik jihatdan sog’lom agrogeokomplekslarni, antropogen yaylovlarni barpo etish uchun ularni rekultivatsiya qilish ishlarini amalga oshirish kerak. Tabiat manzarasini va atrof muhitning ekologik sharoitini buzib turgan texnogen landshaft-larni va buzilgan yerlarni faqat rekultivatsiya qilish yo’li bilan optimal-lashtirish hamda ularning ekologik vaziyatini sog’lomlashtirish mumkin. 66 A.A.Abdulqosimovning (1991) ta’kidlashicha, tog’ kon sanoati korxonalari rivojlangan regionlarda, ayniqsa foydali qazilmalarni ochiq usul yo’li bilan ishlab chiqadigan joylarda tabiiy landshaftlar juda kuchli talafot ko’rgan. Qazilma boyliklarni ochiq usul yo’li bilan kovlab olish natijasida komponentlararo tarixiy shakllangan tabiiy aloqadorlik va uzviy bog’liqlik, yer osti va yer usti suvlarining gidrogeologik, gidrologik tabiiy rejimi, atrof muhitning ekologik muvozanati, modda va energiya almashinuvi buziladi, tuproq-o’simlik qoplami yo’q qilinib tashlanadi, hayvonot olami talafot ko’radi. Bunday jarayonlar faqat sanoat korxonalari hududlarida sodir bo’lib qolmasdan, ular tevarak-atrofdagi qo’shni joylashgan geokomplekslarga ham kuchli ta’sir ko’rsatadi. Tabiiy landshaftlarning degradatsiyalanishiga va ularning turli darajada buzilishiga foydali qazilmalarni yopiq usul yo’li bilan qazib olish ham katta ta’sir ko’rsatadi. Qazilma boyliklarni yopiq usul bilan qazib olingan joylarda tabiiy geosistemalar ikki tomonlama talafot ko’radi. Birinchidan, yer ostidan qazib olingan rudalar boyitilgandan keyin bo’sh tog’ jinslari hosildor yerlarning ustiga chiqarib tashlanadi va ular texnogen relef shakllarini hosil qiladi. Ikkinchidan, yer ostida qazib olingan tog’ jinslari o’rnida katta-katta bo’shliqlar vujudga keladi. Vaqt o’tishi bilan atmosfera yog’inlarining yerga singib borishi natijasida bo’shliqlar yuzasi cho’kib, antropogen karstlar, suffozion cho’kmalar va o’pirilgan joylar hosil bo’ladi. Qishloq xo’jaligida foydalanish uchun yaroqsiz bo’lgan ana shunday texnogen landshaftlar va buzilgan yerlar Zarafshon botig’i hududida yuzlab va minglab gektar maydonni tashkil etadi. Texnogen landshaftlar va buzilgan yerlarni melioratsiya yo’li bilan optimallashtirish, ularni qishloq xo’jaligida foydalanish uchun hosildor yerlarga aylantirish xalq xo’jaligini yanada rivojlantirishda va kengaytirilgan ishlab chiqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Texnogen landshaftlarni rekultivatsiya qilishdan asosiy maqsad foydalanilmay tashlandiq bo’lib yotgan karerlarni, chiqindi bo’sh jinslar-dan tarkib topgan tepaliklarni, irrigatsion eroziya ta’sirida kuchli parcha-langan 67 lyossli va lyossimon jinsli uchastkalarni, suffozion karst jarayoni tufayli vujudga kelgan cho’kmalarni serunum yerlarga aylantirish, ularni uzoq vaqt davomida buzilgan geoekologik sharoitini va komponentlararo aloqadorligini tiklash yo’li bilan qishloq xo’jalik muomalasiga qaytarishdir (Abdulqosimov, 1991). Buzilgan yerlarning hosildorligini tiklash va kuchli zararlangan geokomplekslarning tabiiy sharoitini sog’lomlashtirish uchun har qaysi regionning zonal-landshaft xususiyat-lariga ko’ra bir necha usullardan foydalanish mumkin. Tajribada ko’pincha rekultivatsiya qilishning ikki usuli – texnikaviy va biologik usullari qo’llaniladi (Novikov, 1976, Rixter, 1983, Motorina, 1985, Fedotov, 1985). O’rta Zarafshon havzasi hududida vujudga kelgan geoekologik vaziyatlarni keskinligini optimallashtirish masalasiga hozirga qadar kam e’tibor berilmoqda. Faqat ba’zi joylardagina mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan rekultivatsiya ishlari amalga oshirilgan. Bunga Samarqand atrofidagi karerlarda sun’iy ko’llarning barpo etilishi, Samarqand, Urgut, Pastdarg’om va boshqa tumanlar hududidagi antropogen bedlendlarni tekislab, ularning o’rnida mevali bog’larning yaratilishi, Zarafshon qayiridagi buzilgan yerlarni o’zlashtirib madaniylashtirilgan dala hovli seliteb landshaftlarga aylantirilishi misol bo’la oladi. O’rta Zarafshon havzasi geosistemalarida vujudga kelgan va kun sayin rivojlanib borayotgan geo ekologik vaziyatni yaxshilash va atrof-muhitni ekologik sharoitini optimallashtirish uchun quyidagi tadbir-choralarni amalga oshirish zarur: 1. Shahar va qishloq seliteb landshaftlari atrofida geografik muhit havosini tozalaydigan, kislorod bilan ta’minlaydigan, mikroiqlimni doimiy ravishda sog’lomlashtirib turadigan keng yashil daraxtzorlar mintaqasini barpo etish. 2. Avtotransport vositalari shahar havosini azot oksidi, uglerod oksidi, uglevodorodlar, qo’rg’oshin kabi zaharli kimyoviy moddalar, mikro-elementlar bilan ifloslantirishini va ularni inson salomatligi uchun o’ta xavfli ekanligini hisobga olib, avtomobil dvigatellarini konstruksiya-lashtirishda ekologik talabga 68 to’liq javob bera olishiga erishishni ta’minlash, avtomobillarga zaharli is gazi chiqindilarini neytrallashti-ruvchi moslamalar o’rnatish, dvigatellarning funksional holatini doimiy ravishda tartibga solib turish uchun ekologik nazoratni kuchaytirish va shahar magistrallarida avtomobillar harakati zichligini normal holatga keltirish. 3. Sanoat korxonalari va maishiy-xo’jalik chiqindilarini yo’qotish, zararsizlantirish, ularga qayta ishlov berish yo’li bilan shaharlar va atrof muhitning ekologik holatini optimallashtirishga erishish, sanoat ishlab chiqarishida kam chiqindili va chiqindisiz texnologiyani joriy qilish. 4. Sh aharlarda chiqindilarga qayta ishlov beruvchi zavodlarni qurishni tashkil etib, geoekologik samarador-likka erishish va ifloslangan atrof muhitning ekologik vaziyatini sog’lom-lashtirish. 5. Sanoat korxonalari va maishiy-xo’jalik chiqindilarini qayta ishlash texnologiyasini joriy etib, bu chiqindilardan qurilish materiallari, orga-nik o’g’itlar olish yo’li bilan iqtisodiy samaradorlikka erishib, shahar-larda va ularning tevarak-atroflarida to’planib qolgan chiqindilarni yo’qotish va atrof muhitning ekologik vaziyatlarini optimallashtirish. 6. Korxonalar tasarrufidagi ifloslangan texnik suvlarni maxsus qurilmalar yordamida tozalash, ularni reagenetlardan foydalanib zararsiz-lantirish va qayta foydalanishga tayyorlash texnologiyasini yo’lga qo’yish. 7. Ifloslangan suvlarni biologik usul yordamida tozalash uchun tekis joylarda maxsus maydonchalar tashkil qilib, iflos suvlarni 80-100 sm qalinlikdagi tuproqdan filtrlab o’tkazish yo’li bilan ularni zararsizlantirib ekologik toza suvga aylantirish. 8. Ichki suvlarni zaharli kimyoviy birikmalar, turli xil mikroelementlar, neft mahsulotlari bilan ifloslanishini va minerallashish darajasini oshib borishini oldini olish uchun ilmiy asoslangan chora-tadbirlarni ishlab chiqib, ularni amaliyotda qo’llashni keng joriy qilish. 9 . Sug’oriladigan agrolandshaftlarning mahsuldorligini kamayib ketishiga, ularda sodir bo’layotgan cho’llanish jarayoniga sabab bo’layotgan va tobora 69 kuchayib borayotgan geoekologik vaziyatlarni optimallashtirish maqsadida antropogen geokomplekslardan oqilona foydalanishni ilmiy asosda tashkil etish. 10. Agrolandshaftlar unumdorligini oshirish va qishloq xo’jaligida yetishtiriladigan mahsulotlarning sifatini yaxshilash uchun sug’oriladigan tuproqlarga va madaniy ekinlarga mineral o’g’itlarni, pestitsidlarni ruxsat etilgan me’yorda ishlatishni, organik o’g’itlardan keng foydalanishni tashkil etish. 1 1 . Agrolandshaftlar doirasidagi geoekologik mutanosiblikni barqarorlashtirish, tuproqlar tarkibidagi me’yoridan ortiq to’planib qolgan nitratlar va pestitsidlar miqdorini kamaytirish, hosildorlikni oshirish mexanizmini yo’lga qo’yish uchun almashlab ekish sxemasiga qat’iyan amal qilish. 1 2 . Har qanday geografik, landshaft-ekologik, landshaft-geokimyoviy tadqiqot ishlarini bajarishda, geosistemalardan turli maqsadlarda foydalanishda tabiatning bir butunligi, zonal-regional xususiyatlari, tabiiy va antropogen landshaftlarning o’z-o’zini tiklash hamda boshqarish qonuniyatlari doimo bosh mezon bo’lib qolishining shart ekanligi va boshqalar. Binobarin, O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarida vujudga kelgan va kundan-kunga keskinlashib rivojlanib borayotgan ekologik vaziyatlarni optimallashtirish va qishloq xo’jaligida har yili barqarorlashgan yuqori hosil olishni ta’minlash uchun agrogeosistemalarning morfologik strukturasini, ularning mahalliy tabiiy sharoitini hisobga olish, almashlab ekishni to’g’ri yo’lga qo’yish, organik va mineral o’g’itlarni belgilangan me’yorda ishlatish, madaniy ekin turlarini mahalliy tabiiy sharoitga mos holda tanlash, ishlov berish texnologiyasida ilmiy asoslangan usullardan foydalanish, belgilangan meliorativ tadbiriy choralarni o’z vaqtida amalga oshirish, mehnat resurslaridan maqsadga muvofiq foydalanish, mehnatni to’g’ri tashkil etish zarur. Bu tadbirlar majmuasini integrallashgan holda hayotga tadbiq etish voha geosistemalarida ekologik muvozanatni yaxshilashga va uni barqarorlashtirishga imkon tug’diradi. 70 71 XULOSA Bajarilgan tadqiqot asosida quyidagi asosiy xulosalar chiqarildi: 1. Barqaror rivojlanish tushunchasi kilib chiqish tarixi, mazmun va mohiyati ochib berildi, bugungi kundagi tabiat va jamiyat rivojlanishida Barqaror rivojlanish masalalari zarurligi ko’rsatildi; 2. Barqaror rivojlanish muammolarini hal qilish bo’yicha xalqaro hamkorlikning hududiy dolzarb yo’nalishlari o’rganildi va ahamiyati ochib berildi ; 3. Landshaftlarni tadqiq etishda landshaft-ekologik yondashish asoosiy tatqiqot metodlaridan ekanligi asoslandi va O’rta Zarafshon havzasini geoekologik baholashda landshaft – ekologik yondashuv asosida ilmiy tatqiqot ishlar olib borildi ; 4. O’rta Zarafshon shahar selitep landshaftlarida hosil bo’layotgan geoekologik muammolarni hosil qiladigan manbalar aniqlandi va ularni bartaraf etish bo’yicha takliflar berildi; 5. Agrolandshaftlardan foydalanish oqibatida vujudga kelgan geoekologik muammolar, ya’ni yer resurslarining kimyoviy ifloslanishi, sho’rlanish, cho’llanish eroziya jarayonlarini oldini olish zarurligi ko’rsatib berildi. 6. O’rta Zarafshon vohasining ichki suvlarning ifloslantiruvchi asosiy manbalar va ularning turlari bo’yicha o’rganildi, ichi suvlarni ifloslanishi oldini olish va buning natijasida vujudga kelgan ekologik muammolarni oldini olish bo’yicha qilinadigan chora-tadbirlar ishlab chiqildi . 7. Olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida O’rta Zarafshon havzasi geosistemalarini landshaft-ekologik baholandi va 4 turdagi antropogen geosistemalarga ajratildi va tasniflandi. 8. To’plangan ilmiy t adqiqot ishi natijasi da O’rta Zarafshon havzasining landshaft turlarining umumiy ifloslanishi, Agrolandshaftlarning pestitsidlar bilan ifloslanishi va Zarafshon suvining ifloslanish darajasi bo’yicha geoekologik karta sxemasi ishlab chiqildi . 72 9. O’rta Zarafshon havzasi geosistemalarida vujudga kelgan va kun sayin rivojlanib borayotgan geo ekologik vaziyatni yaxshilash va atrof-muhitni ekologik sharoitini optimallashtirish uchun quyidagi tadbir-choralar rejasi ishlab chiqildi . 73 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdullaev O., Toshmatov Z. O’zbekiston ekologiyasi bugun va ertaga. - Toshkent: Fan, 1992. -100 b. 2. Abdulkasimov A. Problem ы izucheniya mejgorno-kotlovinn ы x landshaftov Sredney Azii. --Tashkent: Fan, 1983. -126 s. 3. Abdulqosimov A. O’rta Osiyo voha landshaftlarining ekologik muvozanatini tiklash muammolari. To’pl.: Istiqlol va geografiya. O’zR. Geogr. jam. IV s’ezdi mat. 2 q. -Toshkent, 1995. 3-5 b. 4. Abdulkasimov A. Landshaft ы Samarkandskogo oazisa. //Problem ы osvoeniya pust ы n. -Ashxabad, 1999. №5. -S. 64-69. 5. Abdulqosimov A., Alibekov L., Raxmatullaev A., Abbosov S. Zarafshon vodiysi sug’oriladigan yerlarining ekologik muammolari. To ’ pl . : Zarafshon vodiysi tabiatining muhofazasi va ekologik muammolari . – Samarqand , 1994. –60-61 b . 6. Abdulqosimov A . A . Zarafshon botig ’ i shahar seliteb va arxitektura yodgorliklari landshaft komplekslarining ekologik muammolari . // Quyi Amudaryo regioni ijtimoiy - iqtisodiy muammolarining geografik yechimlari . – Urganch , 2010. – B . 107-111. 7. Abdulkasimov A . A ., Abduraxmonova Yu . X . Landshaftno - ekologicheskaya xarakteristika Kattakurganskogo oazisa Zarafshanskoy kotlovin ы. To ’ pl . O ’ zbekistonning ekologik muammolari va tabiatni muhofaza qilish . - Samarqand, 1998. 19-24 b. 8. Abdulkasimov A.A., Abdulkasimova T.K., Abduraxmonova Yu.X. Ekologicheskoe sostoyanie Samarkandskogo oazisa. To ’ pl . Buyuk Ipak Yo ’ li : geografiya , turizm va ekologiya . - Samarqand , 1998. 38-40 b. 9. Abdulqosimov A . A ., Abdurahmonova Yu . X . Zarafshon botig ’ i shahar landshaftlarining ekologik muammolari . Mat. mejd. konf.: Problem ы opust ы nivaniya v aridn ы x zonax. -Samarkand, 2000. 53-54 b. 74 10. Abdulqosimov A.A., Abdurahmonova Yu.X. Zarafshon botig’i texnogen landshaftlarini ekologik optimallashtirish va ulardan foydalanish. To’pl.: Geografiya va tabiiy resurslar. foydalanish. -Toshkent, 2001. 41-43 b. 11. Abdulqosimov A.A., Abdurahmonova Yu.X. Zarafshon botig’idagi sug’oriladigan agrolandshaftlarda vujudga kelgan geoekologik muammolar. To ’ pl .: Sug ’ oriladigan bo ’ z tuproqlar unumdorligini oshirish va uning ekologik muammolari . - Samarqand , 2002. 134-137 b. 12. Abdulqosimov A., Ravshanov A. Geoekologik vaziyatlarni inson salomatligiga ta’sirini o’rganishda tibbiy landshaftshunoslikning roli. // O’zbekiston geografiya jamiyati s’ezdi materiallari. Toshkent , 2006. B .24- 25. 13. Agroklimaticheskie resurs ы Djizakskoy i Samarkandskoy oblastey Uzbekskoy SSR. -L.: Gidrometeoizdat, 1977. -218 s. 14. Alibekov L.A., Abbasov S.B. Ekologicheskaya situatsiya v sredney chasti basseyna r. Zarafshan. //O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 21-jild. –Toshkent, 2000. 35-38 b. 15. Andaeva D.B. Vohalarda geoekologik vaziyatlarning inson salomatligiga ta’siri. //O’zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 19-jild. -Toshkent, 1998. 53-55 b. 16. Balashova Ye.N. i dr. Klimaticheskoe opisanie Zeravshanskogo rayona. -L.: Gidrometeoizdat, 1963. -242 s. 17. Baratov P.B. Prirodn ы e resurs ы Zarafshanskoy dolin ы i ix ispolzovanie. - Tashkent: Fan, 1977. - 116 s. 18. Gvozdeskiy N.A. Samarkandskaya oblast. V kn.: Prirodn ы e usloviya i resurs ы Yugo-Zapadnogo Uzbekistana. -Tashkent: Fan, 1965. -S. 337-369. 19. Jurakulov X. V ы sotno-prostranstvennaya differensiatsiya landshaftov Zarafshanskix gor i prilegayu щ ix ravnin. Avtoref. dis. kand. geogr. nauk. - Baku, 1992. -23 s. 20. Zakirov K.Z. Flora i rastitelnost basseyna r. Zeravshan. -Tashkent, 1955. - 205 s. 75 21. Zvonkova T.V. Buxarskaya oblast. V kn.: Prirodn ы e usloviya i resurs ы Yugo-Zapadnogo Uzbekistana. -Tashkent: Fan, 1965. -S. 305-336. 22. Zokirov Sh.S. Ekologik vaziyatlar va landshaftlarni o’rganishning ba’zi nazariy masalalari. To’pl.: Istiqlol va geografiya O’zR. Geogr. jam. IV s’ezdi mat. 2 qism. -Toshkent, 1995. 141-142 b. 23. Komilova N.Q. O’zbekiston Respublikasida aholi kasallanishi geografiyasi //Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va rivojlanishi. – Termiz, 2006, - B. 106-107. 24. Komilova N.Q. Janubiy mintaqalarning nozogeografik vaziyati. //Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va rivojlanishi. – Termiz, 2006. – B. 108-109. 25. Komilova N. va boshqalar. O’zbekistonning janubiy regionlaridagi ba’zi ekologik muammolar. //Janubiy O’zbekistonda geografiya maktabining shakllanishi va rivojlanishi. – Termiz, 2006. – B. 69. 26. Komilova N., Xurramov I. Janubiy tabiiy geografik rayonning nozoekologik holati. //Geografiya va geografiya ta’limi yoshlar nigohida: kecha, bugun, ertaga. - Toshkent, 2008. –B. 88-92. 27. Li A.D. Osnovn ы e chert ы rastitelnosti Samarkandskoy oblasti. Trud ы TashGU, Nov. ser., v ы p. 187. -Tashkent, 1961. 28. Mamatqulov M., Tuxliev A. O’zbekiston yer osti landshaftlari, ulardan foydalanish va muhofaza qilishning ba’zi masalalari. To’pl.: Istiqlol va geografiya. O’zR Geogr. jam. IV-s’ezdi mat. 2 q. -Toshkent, 1995. 8-9 b. 29. Molodsov V.A. Xarakteristika irrigatsionn ы x nanosov Samarkandskogo oazisa. //Pochvovedenie, 1958, №2. S. 18-25. 30. Pardaev G.R. Klimat Samarkanda. -Tashkent: Fan, 1976. -88 s. 31. Ravshanov A. O’rta Zarafshonning geoekologik holatini tibbiy-landshaft kartalashtirish. //Fan-texnika taraqqiyoti va geografiya. –Samarqand, 2007. – B.68-99. 76 32. Ravshanov A. O’rta Zarafshon tabiiy geografik rayonlari va ulardagi ekologik vaziyat. //Tabiiy va iqtisodiy geografik rayonlashtirishning dolzarb muammolari. Ilmiy –amaliy anjuamn materialari. Toshkent, 2004. B.58-60. 33. Ravshanov A.X. O’rta Zarafshon texnogen landshaftlari va ularni rekultivatsiya qilish muammolari. //O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti. 28-jild. – Toshkent, 2007. – B. 59-62. 34. Rakitnikov A.N., Gvozdeskiy N.A., Zvonkova T.V. Prirodnoe i selskoxozyaystvennoe rayonirovanie Samarkandskoy i Buxarskoy oblastey. //Voprosы geografii, №55. -M., 1961. -S.138-181. 35. Rafiqov A. Tabiatda ekologik muvozanat. -Toshkent: Fan, 1990. 36. Raxmatullaev A.R., Mamajonov R.I. Zarafshon daryosi suvidagi sifat o’zgarishlar. To’pl.: O’zbekistonning ekologik muammolari va tabiatni muhofaza qilish. -Samarqand, 1998. 103-107 b. 37. Saidov A.S. Landshaft ы pravoberejya Srednego Zarafshana. -Tashkent: Fan, 1972. -132 s. 38. Umarov M. Prirodn ы e resurs ы nizovev r.Zarafshan i ix ispolzo-vanie. - Tashkent: Fan, 1967. -174 s. 39. Uollvork K. Narushenn ы e zemli. -M.: Progress, 1979. -269 s. 40. Fedotov V.I. Texnogenn ы e landshaft ы : teoriya, regionaln ы e struktur ы , praktika. -Voronej: Izd. VGU, 1985. -192 s. 41. Xalimov M. Fiziko-geograficheskie protsessы gornogo obramleniya Samarkandskoy kotlovinы. Avtoref. dis. kand. geogr. nauk. -M., 1963.-23 s. 42. Xudayberganov A.M., Xudayberganov A.A. Vopros ы geoekologii i oxran ы istoriko-arxeologicheskix pamyatnikov Samarkanda. //O’zbekiston Geogr. jam. axboroti. 21-jild. -Toshkent, 2000. 68-73 b. 43. Shodimetov Yu.Sh. Regionaln ы e problem ы sotsialnoy ekologii. -Tashkent: O’zbekiston, 1992. –111 s. 44. Shmidt M.A. Zeravshanskaya kotlovina. V kn.: Geologiya Uzbekskoy SSR, t.II. -M.-L., 1937. -S. 169-183. 77 45. Shufan V. Pestitsid ы i udobreniya. V kn.: Ekologicheskie ocherki o prirode i cheloveke. -M.: Progress, 1988. -S.562-578. 46. Yarashev Q.S. Texnogen chiqindilarining atmosfera havosini ifloslanishiga va inson salomatligiga ta’siri. //O’zbekistonning geoekologik muammolari. - Samarqand, 2005. –B. 61-64. 47. Yarashev Q.S.Surxondaryo botig’idagi geoekologik vaziyat va uning inson salomatligiga ta’siri. //Ilmiy tadqiqotlar axborotnomasi. – Samarqand: SamDU, 2008, №1. –B. 61-63. 48. Hamroeva F. O’rta Zarafshon agrolandshaftlarining ekologik holati va uning inson salomatligiga ta’siri. //Ko’xna va navqiron geografiya. –Toshkent, 2009. –B. 72-73 49. Hamroeva F. Zarafshon botig’i voha landshaftlarining ekologik holatini optimallashtirish. //Geografiya: tarix, nazariya, metodlar, amaliyot. – Toshkent, 2010. –B. 101-102. 50. Hoshimov J.A. Samarqand shahri ekologik holatining ba’zi muammolari. To’pl.: Istiqlol va geografiya. O’zR Geogr. jam. IV-s’ezdi mat. 2 q. - Toshkent, 1995. 31-33 b. 78 ILOVA 79 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Yil -5 051015202530 1 Navoiy 2 Kattaqo’rg’on 3 Ulus 4 Samarqand 5 Nariman 6 Omonqo’ton 7 Bulung’ur 8 Urgut OYLARHarorat C Zarafshon havzasida joylashgan meteorologik stansiyalar bo’yicha mutlaq maksimal havo harorati 80

O’RTA ZARAFZON HAVZASI LANDSHAFTLARINING BARQAROR RIVOJLANISHINING GEOEKOLOGIK INDIKATORLARI MUNDARIJA KIRISH 5 I BOB BARQAROR RIVOJLANIS H TUS H UNC H ASI, MAZMUN I VA MOHIYATI 9 1.1 “Barqaror rivojlanish” tushunchasi va kelib chiqish tarixi 9 1.2 Barqaror rivojlanish va atrof-muhit muhofazasi 13 1.3 Barqaror rivojlanishning geoekologik jihatlari 24 1- bob yuzasidan xulosa I I BOB O’RTA ZARAFSHON HAVZASINING GEOGRAFIK TAVSIFI 29 2 .1 Geologik tuzilishi, geologik taraqqiyot tarixi va relefi 29 2.2 Iqlim sharoiti va uning o’ziga xos xususiyatlari 33 2 .3 Daryoning gidrologik tarmoqlariga tavsif 37 2.4 Tuproq, o’simlik va hayvonot olami 41 2 - bob yuzasidan xulosa II I BOB O’RTA ZARAFS H ON HAVZASINING EKOLOGIK HOLATINI TADQIQ ETIS H 47 3.1 Landshaftlarni tadqiq etishda landshaft-ekologik yondashish 47 3 .2 O’rta Zarafshon havzasi landshaftlarini ifloslantiruvchi asosiy manbalar 49 3 .3 Shahar seliteb landshaftlarining ekologik muammolari 50 3 .4 Agrolandshaftlardan foydalanish oqibatida vujudga kelgan geo ekologik muammolar 56 3 .5 Ichki suvlarning ifloslanishi oqibatida vujudga kelgan ekologik muammolar 60 3 .6 Yer osti suvlari va atrof - muhitni radioaktiv elementlar bilan ifloslanishi 63 1

3.7 L andshaftlarni geoekologik vaziyatlarni yaxshilash masalalari 68 3 - bob yuzasidan xulosa XULOSA 74 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 76 ILOVA 81 2

KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. O ‘ zbekiston Respublikasi mustaqilikka erishgandan so’ng mamlakat aholisining sog ‘ ligini saq lash bilan bog ‘ liq hozirgi o ‘ tish davriga xos bo ‘ lgan mavjud muammolarni bartaraf etish dolzarb vazifalardan biriga aylandi . Chunki, inson salomatligi jamiyat taraqqiyotining har bir davri uchun kechiktirib bo’lmaydigan vazifalardan biri xisoblanadi. Qolaversa, asrlar davomida kishilik jamiyatining misilsiz rivoj topib borishi aholi salomatligini cheklovchi va unga xavf tug’diruvchi yangidan yangi muammolarni vujudga keltirmoqda. Ularning yechimini esa bugungi kunda insoniyatni larzaga soluvchi jaxon shumul ahamiyat kasb etmoqda. Ayniqsa tabiiy muhitga xavf soluvchi ekalogik falokatlarning avj olib borayotganligi barchasmizga yaxshi ayon. Davrlar mobaynida atrof muxitning ifloslanishini tabora ortib borayotganligini kishilar hayot faoliyatiga salbiy ta’sir korsatib turli xil kasalliklarni vujudga keltirmoqda. Shu nuqtai nazardan aholi salomatligi bilan bog’liq muammolarni tahlil qilish kelajagi buyuk davlatni quruvchi jismonan va ma’naviy sog’lom avlodni yetishtirish, ushbu masalalarni ilmiy jihatdan asoslash va o’rganishni talab qilmoqda. Mazkur muammolar ning yechimini topishda universal ko’rinishdagi B MTning 2015 yil 27 sentyabrda qabul qilingan 2030 yilgacha bo’lgan davrda barqaror rivojlanish (BR) sohasidagi 17 ta maqsad va 169 ta vazifa ko’rsatkichlari davlatlar uchun tavsiya etilgan. Dasturning 15-maqsad i aynan “...ekotizimlarni muhofaza qilish va tiklash, cho’llashishga qarshi kurashish, ekologik vaziyatni yaxshilash” ga tegishli vazifalarini yechishga qaratilgan 1 . Biz o’rganayotgan O’rta Zarafshon vodiysi ham qadimdan o’zlashtirilgan va sug’orma dehqonchilik rivojlangan hududlardan biri xisoblanadi. O’rta Zarafshon mintaqasida sanoat ham tez sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. 1 Повестки дня в области устойчивого развития на период до 2030 года . www.uz.undp.org/content/ uzbekistan/ru . 3

Issiq va quruq iqlimli O’zbekistonda aholining asosiy qismi voxalarda zich joylashganligi, antropogen yukning kundan kunga, yildan yilga kuchayib borishi aholi salomatligiga bevosita bog’liq bo’lgan qator ekalogik muammolarni keltirib chiqarmoqda. Bu muammo aholi sonining jadal o’sishi, sanoat karxonalari va avto transportning ko’payishi bilan yanada kuchayadi. Magistrlik ishi ham O’rta Zarafshonning ekalogik vaziyatini geoekologik indikatorlar yordamida aniqlash masalalariga bag’ishlandi. O’zbekiston Respublikasini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 20 oktyabrdagi “2030 yilgacha bo’lgan davrda BR sohasidagi milliy maqsad va vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 841-son qarorining 1-ilovasidagi 15-maqsadi “Quruqlik ekotizimlarini himoyalash va tiklash, ulardan oqilona foydalanishga ko’maklashish, o’rmonlardan oqilona foydalanish, cho’llanishga qarshi kurashish, yerlarning yemirilishini to’xtatish va ortga qaytarish, bioxilma- xillikning yo’qolib ketishi jarayonini to’xtatish”ga qaratilgan. Qarorning 2- ilovasidagi “Yo’l xaritasi”ning II qismi Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishning ko’rsatkich mezonlarini shakllantirishga bag’ishlangan. Unda, O’rta Zarafshon havzasi geotizimlarda ham keng qamrovli tadqiqotlar asosida ekologik vaziyatni optimallashtirish yo’llarini qidirib topish vazifasi muhimdir . Mazkur tadqiqot ishi mazkur qaror va shu asosida qabul qilingan tegishli me’yoriy-xuquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalar ni amalga oshirishda o’z xizmat vazifasini o’taydi . Tadqiqot ob’ekti va predmeti . O’rta Zarafshon havzasi landshaftlari tadqiqot ob’ekti hisoblanadi. Tadqiqot predmeti landshaftlarda geoekologik vaziyatlarni vujudga kelish omillari va manbalarini geoekologik indikatorlar asosida aniqlash hamda ularni yaxshilash chora-tadbirlarni ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Mazkur magistrlik dissertatsiyasining maqsadi barqaror rivojlanishining geoekologik indikatorlari asosida O’rta Zarafshon havzasi landshaftlaridagi ekologik vaziyatlarni 4

baholashdan iboratdir. Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi: 1. “Barqaror rivojlanish”ning ilmiy-nazariy asoslarini aniqlash ; 2. O’rta Zarafshon havzasi landshaft komponentlarini tadqiq etish; 3. O’rta Zarafshon havzasi ning geoekologik kartasi n i yaratish; 4. G eotizimlarining geoekologik optimallashtirish chora-tadbirlarni tavsiya qilish . Dissertatsiya tadqiqotining ilmiy yangiligi: - B arqaror rivojlanish ning tushunchasi, mazmun i va mohiyati aniqlangan; - G lobal , regional va milliy miqyosda qabul qilingan xalqaro indikatorlar asosida O’rta Zarafshon havzasi landshaftlariga mos ravishdagi geoekologik indikatorlar aniqlangan ; - O’rta Zarafshon havzasi da aniqlangan geoekologik vaziyatlarni yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan. Tatqitotning asosiy masalalari va farazlari . Barqaror rivojlanish , uning indikatorlari va ularning turli hududlar kesimidagi tahlili D.Harvey, J.Picson, J.Bekkes, K.Hamilton, E.Neef, B.Kennedi, G.Xaaze, Y.Demek, T.Nakano, G.Uayt kabi xorijiy mamlakat olimlari tomonidan tadqiq etilgan. MDH olimlari tomonidan barqaror rivojlanishning ekologik barqarorlikning inson resurslariga ta’siri I.V.May, N.V.Zayseva, V.I.Danilov-Danilyan, K.S.Losev, C.N.Bobilov, P.A.Makenko, Ye.A.Tretyakova, T.V.Aferova, T.V.Shixotarova, V.M.Zaxarova, G.Ye.Mekush, O.V.Kudryavseva, N.P.Tarasova, A.D.Ursul va boshqalar ilmiy-tadqiqot lar olib borganlar. Respublikamizda A.N.Nigmatov, A.Raxmatullaev, R.A.Kulmatov A.A.Abulqosimov, L.A.Alibekov, P.Baratov, N.I.Sabitova, S. B. Abbasov, I.Q.Nazarov, A.Hojimatov, X.Toshev, A.Rasulov, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari A.S.Soliev, N.Komilova, A.X.Ravshanov va boshqalarning tadqiqotlarida o’z aksini topgan. Tatqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi . Tadqiqotni amalga oshirishda birlamchi ma`lumotlar sifatida O`zbekiston Respublikasi Gidrometeorologiya xizmati markazi – O`zgidrametning standart 5

Похожие

QASHQADARYO HAVZASI GEOEKOLOGIK XOLATI VA UNI YAXSHILASH YO‘LLARI
OʻRTA ZARAFSHON TOGʻ VA TOGʻ OLDI GEOKOMPLEKSLARNING LANDSHAFT XOʻJALIK TAHLILI HAMDA BAHOLASH
O‘RTA ZARAFSHON VOHALARIDA SUG‘ORISH TA’SIRIDA RO‘Y BERAYOTGAN DINAMIK JARAYONLAR VA AGROLANDSHAFTLARNING EKOLOGIK HOLATINI BAHOLASH
O`RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISH IMKONIYATLARI
O’RTA ZARAFSHON TOG’ VA TOG’OLDI TEKISLIK GEOKOMPLEKSLARINING IQTISODIY SALOHIYATI VA GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI