O`RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISH IMKONIYATLARI MUNDARIJA KIRISH ( Magistrlik dissertatsiyasi annotatsiyasi) ............ .........................3 1-BOB. TOG‘OLDI TEKISLIK LANDSHAFTLAR I NI TADQIQ ETISHNING NAZARIY VA METODOLOGIK ASOSLARI ............ .....9 1.1-§. Tog‘oldi tekislik landshaftlarini tadqiq etishning nazariy asoslari va amaliy ahamiyati..............................................................................................9 1.2-§. Tog‘oldi tekislik landshaftlar i ning shakllanishi hamda geografik tarqalishi …………………………………………………………………….16 1.3-§. Tog‘oldi tekisliklarida intensiv bog‘dorchilikni rivojlantirish ning nazariy-amaliy masalalari …………………………………………………..34 II-BOB. TOG‘OLDI TEKISLIKLARI TABIIY SHAROITINING QISHLOQ XO’JALIGI VA INTENSIV BOG’DORCHILIKNI TASHKIL ETISHDGI AHAMIYATI ……………………………..........40 2.1-§.Tabiiy sharoitning tog‘oldi tekisliklar hamda yoyilmalarni vujudga kelishi va barqaror rivojlanishiga ta’siri ……………………………………40 2.2-§. Tog‘oldi tekisliklarida qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning landshaft omili ………………………………………………………………………...48 2.3.Tog’oldi tekisliklarida intensiv mevali bog‘ va tokzorlar barpo etish texnologiyalari ……………………………………………………………...54 III-BOB.O’RTA ZARAFSHON TOG’OLDI TEKISLIKLARIDA QISHLOQ XO‘JALIK EKINLARINI OQILONA JOYLASHTIRISH VA TOG’OLDI TEKISLIKLARINING GEOEKOLOGIK MUAMMOLARI ………………………………………………………….64 §3.1. Tog‘oldi tekisliklarida qishloq xo‘jalik ekinlarini oqilona joylashtirish masalalari…………………………………………………………………...62 3.2.-§. Tog’oldi tekisliklarining geoekologik muammolari………………...7 2 XULOSA ....................................................................................................... 80 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................ 81 1

ANNOTATSIYA Dissertatsiyada o’ziga xos tabiiy sharoitga, noqulay relyefga ega bo’lgan va doimiy oqar suvlari bo’lmagan O`rta Zarafshon tog’oldi tekisliklari landshaftlarini tadqiq etishning nazariy asoslari va amaliy ahamiyati , t abiiy sharoitning tog‘oldi tekisliklar hamda yoyilmalarni vujudga kelishi va barqaror rivojlanishiga ta’siri , shuningdek tog’oldi tekisliklarida tabiiy sharoitni hisobga olgan holda intensiv bog’dorchilikni jumladan, turli mevali daraxtzorlar hamda uzumzorlarni tashkil etish imkoniyatlari o’rganiladi va taklif-tavsiyalar beriladi Аннотация В диссертации изложены теоретические основы и практическая значимость изучения ландшафтов Среднезараванских предгорных равнин со специфическими природными условиями, неблагоприятным рельефом и отсутствием постоянных проточных вод, влияние природных условий на формирование и устойчивое развитие предгорных равнин и просторов, а также изучение интенсивного садоводства с учетом природных условий на предгорных равнинах, включая различные плодовые насаждения и кустарники. организация виноградников изучаются возможности и даются предложения-рекомендации Annotation In the dissertation, the theoretical foundations and practical significance of the research of the landscapes of the middle Zarafshan mountain plains, which have specific natural conditions, unfavorable relief and do not have permanent flowing waters, the impact of natural conditions on the formation and sustainable development of the mountain plains and spreads, as well as intensive gardening taking into account in the natural conditions. 2

KIRISH Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. Jahonda insoniyatni tabiiy resurslar bilan ta’minlash maqsadida landshaftlardan intensiv foydalanilayotganligi sababli tabiiy muhitda texnogen buzilish, sahrolanish, yerlarning meliorativ holatini yomonlashishi, tuproq eroziyasi, degradatsiyasi, deflyasiya, cho‘llanish va boshqa salbiy geoekologik hamda tabiiy geografik jarayonlar kun sayin kuchayib bormoqda. Bu muammolarga qarshi kurashishga xalqaro tashkilotlar katta e’tibor bermoqda. Jumladan, BMTning «2030 yilgacha barqaror rivojlanish bo‘yicha dasturi»da «Quruqlik ekosistemalarini muhofaza qilish va tiklash, ulardan oqilona foydalanish, o‘rmonlarni ratsional boshqarish, cho‘llanishga qarshi kurashish, yerlarning degradatsiyasini to‘xtatish va biologik xilma-xillik yo‘qolishining oldini olish» vazifalar berilgan 1 . Mazkur vazifalar ayniqsa, arid iqlimli hududlarda landshaft komplekslari salohiyatidan samarali foydalanish, dehqonchilik turlarini rivojlantirish, hududda amalga oshiriladigan xo‘jalik tadbirlarini amalga oshirishda tizimli-strukturaviy, paragenetik va paradinamik aloqadorlik tamoyillari asosida kompleks tadqiqotlar olib borishni taqozo etadi. Dunyoda qishloq xo‘jaligi yuritishda va landshaftlarni muhofaza qilish sohasida meliorativ tadbirlarni olib borish, landshaftlarni tabaqalanishini va ularning strukturasini geoinformatsion tizimlardan (GIS) foydalanib hududlarni qishloq xo‘jalik maqsadlarida tadqiq etish, bunda landshaft tadqiqotlarini zamonaviy metodlarga tayangan holda olib borish, ularning mavjud imkoniyatlarini tahlil qilish, xo‘jalik maqsadlarida baholash, tizimli baholash mezonlarini ishlab chiqish, ekinlarni joylashtirish sxemasini takomillashtirishni ilmiy asosda hal etish yo‘llarini ishlab chiqishni taqozo etadi.. Respublikamizda hududlar imkoniyatlarini baholashda zamonaviy fan- texnika yutuqlaridan foydalanish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, ularning kadastrini olib borish, landshaftlarni xo‘jalikning turli maqsadlari nuqtai 1 БМТнинг 2030 йилгача барқарор ривожланиш бўйича дастури. // www.uz/undp/org/content/ uzbekistan.ru 3

nazaridan baholash va shu asosda landshaftlarning resurs salohiyatidan samarali foydalanish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasini 2017-2021 yillarda yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida 2 «sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yanada yaxshilash, melioratsiya va irrigatsiya ob’ektlari tarmoqlarini rivojlantirish» yuzasidan muhim vazifalar belgilab berilgan. Bu borada, jumladan, O‘rta Zarafshon havzasidagi tabiiy va antropogen landshaftlarning strukturasi va landshaftlarning tabaqalanishini, ulardan xo‘jalikda foydalanish nuqtai nazaridan tadqiq etish, bunda landshaft salohiyatidan maqsadga muvofiq foydalanish, kartalashtirishga doir maqsadli tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 27 noyabrdagi «2018- 2019 yillarda irrigatsiyani rivojlantirish va sug‘oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash davlat dasturi to‘g‘risida»gi Qarori, 2017 yil 7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi Farmoni , O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 28 yanvardagi «O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020- 2030 yillarga mo‘ljallangan strategiyasida belgilangan vazifalarni 2020 yilda amalga oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori hamda 2020 yil 24 yanvardagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaatnomasi talablariga mos ravishda faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy- huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda ushbu dissertatsiya tadqiqoti muayyan darajada xizmat qiladi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Zarafshon havzasi bo‘yicha kompleks tabiiy geografik tadqiqotlar S.P.Suchkov, L.N.Babushkin, N.A.Kogay, A.S.Saidov, P.Baratov, L.A.Alibekov, A.A.Abdulqosimov, N.I.Sabitova, A.R.Raxmatullaev, A.N.Hojimatov, X.J.Jo‘raqulov, YU.H.Abduraxmonova, O.SH.Ro‘ziqulova, B.A.Meliev va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan. Landshaftlarni xo‘jalik maqsadlarida tadqiq etishda xorijiy olimlardan 2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ги Фармони. 4

N.A.Gvozdetskiy, T.V.Zvonkova, D.A.Rodionov, M.N.Parobetskiy, B.YA.Fedunыk, Le Bas, M.Jamagne, I.YU.Kotorgin, I.V.Orlova, A.A.Kashin, O.N.Trapeznikova, respublikamiz olimlaridan L.N.Babushkin, N.A.Kogay, Z.M.Akramov, SH.Ergashov, I.Xasanov, P.G‘ulomov, B.B.Eshquvvatov va boshqalar shug‘ullanishgan. Lekin, O‘rta Zarafshon havzasidagi tog‘oldi tekislik landshaftlarida intensiv bog‘dorchilikni rivojlantirishga e’tibor berilmagan. Ushbu ishning asosiy maqsadi ana shu kamchiliklarni to‘ldirishdan iborat. Tadqiqotning maqsadi tog‘oldi tekislik landshaft larini qishloq xo‘jaligida foydalanish maqsadlarida baholash hamda intensiv bog‘dorchilikni rivojlantirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari : - O‘rta Zarafshon havzasi tabiiy sharoiti va landshaftlarini xo‘jalik maqsadlarida foydalanish nuqtai nazaridan tahlil qilish; - landshaft strukturasi va uning salohiyatini aniqlash hamda GIS dasturlarida kartalarini yaratish; - erozion jarayonlar va oqimning geomorfologik bog‘liqligiga asoslangan holda landshaftlarni qishloq xo‘jaligida foydalanish nuqtai nazaridan baholash; - O‘rta Zarafshon havzasi tog‘oldi tekislik landshaftlari intensiv bog‘dorchilikni rivojlantirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tadqiqotning ob’ekti sifatida O‘rta Zarafshon havzasi tog‘oldi tekislik landshaftlari olingan. Tadqiqotning predmeti O‘rta Zarafshon tog‘oldi tekislik landshaftlarni qishloq xo‘jalik maqsadlarida strukturaviy va funksional bir butun tizim sifatida tahlil qilish hamda intensiv bog‘dorchilikni rivojlantirishdan iborat. Tadqiqotning usullari. Dissertatsiya da dala-tadqiqot, laboratoriya, qiyoslash, kartografik, aerokosmik, matematik, statistik tahlil, geoinformatsion tizimlar yordamida kartalashtirish kabi metodlardan foydalanilgan. 5