O`ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA O`RTA ZARAFSHON HUDUDLARIDA YASHOVCHI AHOLINING IJTIMOIY TARIXI M U N D A R I J A KIRISH………………………..…………………………………..…………. 3-5 1-bob. O’RTA ZARAFSHON VOHASI SHAHAR AHOLISI TARIXI. 1.1. O’rta Zarafshon vohasi shaharlari aholisning ijtimoiy va etnik tarkibi………………………………………………………………….…….6-21 1.2. O’rta Zarafshon vohasi shahar aholisining turmush tarzi va mashg’ulotlari………………………………………………………………21-38 2-bob. O’RTA ZARAFSHON VOHASI QISHLOQ AHOLISINING IJTIMOIY TARIXI. 2.1. O’rta Zarafshon vohasi qishloq aholisining etnik tarki………………………………………………………………………...39-46 2.2. O’rta Zarafshon vohasi qishloqlari aholisi mashg’ulotla……………..............................................................................46-59 XULOSA…………………………………………………………...……… 60-61 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………. 62-64 1

2

KIRISH «Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib k е lingan g’oyat ulkan, b е baho ma'naviy va madaniy m е rosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyat muhim vazifa bo’lib qoldi» 1 . Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini o’rganish sohasida, ancha salmoqli ilmiy tadqiqot ishlari bajarildi. O’zbekiston tarixini yaratilishining yangi konsepsiyasi aniq dalillar asosida, yozma manbalarga tayangan holda tarixni xolisona tadqiq etishni nazarda tutadi. O’rta Zarafshon vohasi aholisining ham siyosiy, iqtisodiy ahvolini o’rganish ham dolzarb vazifalardan sanaladi. O’rta Zarafshon vohasining XVI- XVIII asr ikkinchi yarmi Buxoro xonligi davridagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi tassarufida hamda Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimi doirasida kechgan ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan bog’liq voqealar birgalikda qiyosiy tadqiq etildi. Ushbu tadqiqot ob`ektini alohida mavzu sifatida o’rganish ehtiyoji quyidagilar bilan belgilanadi. O’rta Zarafshon vohasining Buxoro xonligi (amirligi)ning ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy hayotida alohida o’rin tutadi: Bu hudud Turkuston general-gubernotorligining yetakchi, boy hududlaridan biri sifatida mustamlakachilik davrining barcha xususiyatlari o’zida yaqqol namoyon etgani. O’rta Zarafshon vohasi aholisining etnik tarkibi xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu xususiyatlar amirlik hamda mustamlaka davrlardagi tub ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy vaziyatni o’ziga to’la ifoda etgan. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: O’rta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy, iqtisodiy hayoti to’g’risida manba va adabiyotlarni uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh Rossiya imperiyasi mustamlakasi davriga oid tadqiqotlar. Bular konseptual jihatdan O’rta Osiyo Rossiya mustaqilligining muommosiga 1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ .Т.: 1998, - B . 56. 3

asoslangan hamda ko’proq o’lkaning tabiiy va mehnat resurslarini ehtiyoji yuzasidan yozilgan edi. Uchta davrga oid tadqiqotlar sifatida A. Vaibdi, N.V. Xanikov, A.P. Buchenko, L.A. Sabalov, V.V. Radlov kabi bir necha mualliflarning asarlarini aytib o’tish mumkin: Mazkur mualliflar O’rta Zarafshon vohasi aholisining hayotini aks ettiruvchi ko’plab ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Ikkinchi guruhga Sovet tuzumi sharoitida yozilgan tadqiqotlar kiradi. Ular komunistik mafkura ta’sirida yozilgan. U davr tarix mavsumining xulosalariga hozirgi kunga tanqidiy qarash lozim. Shunday bo’lsada, ilg’or olimlarning fidokorligi tufayli o’rganilayotgan mavzuning ba’zi bir yo’nalishlari bo’yicha ilmiy tasavvurlar muayyan darajada boydir. Bular qatoriga P.P. Ivonov, G.A. Pugachenkova, A.A. Semyonov, M, Abduraximov, A.R. Muxammadjonov, Suxerovalarning ilmiy asarlarini kiritish mumkin. Uchinchi guruhga mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar. D. Alimova, O.Ziyoyeva, Sh. G’offorov, Q. Rajobov, A. Kuraxmedov, T. Normurodova, K. Pardayevlarning ilmiy ishlarida O’rta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: mavzuning mohiyatidan hamda tarix fanining talablaridan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni yoritib beriladi: - O’rta Zarafshon vohasi aholisining etnik tarkibining tavfsiflash: - O’rta Zarafshon vohasi aholisining hunarmadchiligini yoritish. - O’rta Zarafshon vohasi qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilik va uning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish; - O’rta Zarafshon vohasi aholisi o’rtasida chorvachilikning aholisining boyon qilish; - Rossiya imperiyasining olib borgan mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlarini hudud doirasida o’rganish; 4

- O’rta Zarafshon vohasidagi shaharlar, ularning sifatidagi rolini o’rganish; Tadqioqtning ilmiy yangiligi: shundan iboratki, unda birinchi marta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy hayoti birinchi marta malakaviy bitiruv ishi tarzda tadqiq etildi. Bunda Zarafshon vohasi Buxoro amirligi va Turkuston general-gubernatorligida siyosiy jihatdan yuqori mavqega ega hamda iqtisodiy jihatdan boy va aholisi zich ekanligining tarixiy sabablari ochib beriladi. Tadqiqotning ob’ekti: O’rta Zarafshon vohasi aholisi o’rganishga doir manba va adabiyotlar tadqiqotdan iborat. Tadqiqot pretmeti: O’rta Zarafshon vohasi aholisini o’rganish tarixiga oid manbalarning ilmiy- nazariy va qiyosiy tahlil qilish. Ilmiy yangilik: shuningdek bu hududdan Rossiya imperiyasi tamonidan istilo qilinishi, iqtisodiy va ijtimoiy, siyosatining imperiyaga xarakteri ko’rib chiqiladi. Malakaviy bitiruv ishida taklif qilingan barcha jarayonlar O’zbek xalqi milliy manfaatlariga hamda tarixiy taraqqiyotning ob’ektiv ehtiyojlariga muvofiqligi nuqtai nazardan kelib chiqilganligi undagi ilmiy yangilikning boshqa bir ko’rsatkichidir. Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi: kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyot lardan iborat . 5