logo
  1. Главная страница
  2. Дипломные работы
  3. Общий
  4. O’ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA O’RTA ZARAFSHON HUDUDLARIDA YASHOVCHI AHOLINING IJTIMOIY TARIXI

O’ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA O’RTA ZARAFSHON HUDUDLARIDA YASHOVCHI AHOLINING IJTIMOIY TARIXI

Загружено в:

12.08.2023

Скачано:

0

Размер:

79.26171875 KB
Скачать
O’ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA O’RTA ZARAFSHON HUDUDLARIDA YASHOVCHI AHOLINING IJTIMOIY TARIXI REJA : KIRISH………………………………………………………………………….. I BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI SHAHAR AHOLISI TARIXI I.1. O’rta Zarafshon vohasi shaharlari aholisning ijtimoiy va etnik tarkibi……… I.2. O’rta Zarafshon vohasi shahar aholisining turmush tarzi va mashg’ulotlari…. II BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI QISHLOQ AHOLISINING IJTIMOIY TARIXI II.1. O’rta Zarafshon vohasi qishloq aholisining etnik tarkibi…………………….. II.2. O’rta Zarafshon vohasi qishloqlari aholisi mashg’ulotlari………………......... XULOSA…………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….. 1 Kirish «Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib k е lingan g’oyat ulkan, b е baho ma'naviy va madaniy m е rosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyat muhim vazifa bo’lib qoldi» 1 . Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini o’rganish sohasida, ancha salmoqli ilmiy tadqiqot ishlari bajarildi. O’zbekiston tarixini yaratilishining yangi konsepsiyasi aniq dalillar asosida, yozma manbalarga tayangan holda tarixni xolisona tadqiq etishni nazarda tutadi. O’rta Zarafshon vohasi aholisining ham siyosiy, iqtisodiy ahvolini o’rganish ham dolzarb vazifalardan sanaladi. O’rta Zarafshon vohasining XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi tasarufida hamda Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimi doirasida kechgan ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan bog’liq voqealar shular jumlasidandir. Ushbu tadqiqot obektini alohida mavzu sifatida o’rganish ehtiyoji quyidagilar bilan belgilanadi. O’rta Zarafshon vohasining Buxoro amirligining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy hayotida alohida o’rin tutadi: Bu hudud Turkuston general-gubernotorligining yetakchi, boy hududlaridan biri sifatida mustamlakachilik davrining barcha xususiyatlari o’zida yaqqol namoyon etgani. O’rta Zarafshon vohasi aholisining etnik tarkibi xilma-xilligi bilan ajralib turadi. 1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Т 1998 56- б 2 Bu xususiyatlar amirlik hamda mustamlaka davrlardagi tub ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy vaziyatni o’ziga to’la ifoda etgan. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: O’rta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy, iqtisodiy hayoti to’g’risida manba va adabiyotlarni uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh Rossiya imperiyasi mustamlakasi davriga oid tadqiqotlar. Bular konseptual jihatdan O’rta Osiyo Rossiya mustaqilligining muommosiga asoslangan hamda ko’proq o’lkaning tabiiy va mehnat resurslarini ehtiyoji yuzasidan yozilgan edi. Uchta davrga oid tadqiqotlar sifatida A. Vaibdi, N.V. Xanikov, A.P. Buchenko, L.A. Sabalov, V.V. Radlov kabi bir necha mualliflarning asarlarini aytib o’tish mumkin: Mazkur mualliflar O’rta Zarafshon vohasi aholisining hayotini aks ettiruvchi ko’plab ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Ikkinchi guruhga Sovet tuzumi sharoitida yozilgan tadqiqotlar kiradi. Ular komunistik mafkura ta’sirida yozilgan. U davr tarix mavsumining xulosalariga hozirgi kunga tanqidiy qarash lozim. Shunday bo’lsada, ilg’or olimlarning fidokorligi tufayli o’rganilayotgan mavzuning ba’zi bir yo’nalishlari bo’yicha ilmiy tasavvurlar muayyan darajada boydir. Bular qatoriga P.P. Ivonov, G.A. Pugachenkova, A.A. Semyonov, M, Abduraximov, A.R. Muxammadjonov, Suxerovalarning ilmiy asarlarini kiritish mumkin. Uchinchi guruhga mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar. D. Alimova, O.Ziyoyeva, Sh. G’offorov, Q. Rajobov, A. Kuraxmedov, T. Normurodova, K. Pardayevlarning ilmiy ishlarida O’rta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: mavzuning mohiyatidan hamda tarix fanining talablaridan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni yoritib beriladi: O’rta Zarafshon vohasi aholisining etnik tarkibining tavfsiflash: O’rta Zarafshon vohasi aholisining hunarmadchiligini yoritish. 3 O’rta Zarafshon vohasi qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilik va uning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish; O’rta Zarafshon vohasi aholisi o’rtasida chorvachilikning aholisining boyon qilish; Rossiya imperiyasining olib borgan mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlarini hudud doirasida o’rganish; O’rta Zarafshon vohasidagi shaharlar, ularning sifatidagi rolini o’rganish; Tadqioqtning ilmiy yangiligi: shundan iboratki, unda birinchi marta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy birinchi marta malakaviy bitiruv ishi tarzda tadqiq etildi. Bunda Zarafshon vohasi Buxoro amirligi va Turkuston general-gubernatorligida siyosiy jihatdan yuqori mavqeyiga ega hamda iqtisodiy jihatdan boy va aholisi zich ekanligining tarixiy sabablari ochib beriladi. Tadqiqotning ob’ekti: O’rta Zarafshon vohasi aholisi o’rganishga doir manba va adabiyotlar tadqiqotdan iborat. Tadqiqot pretmeti: O’rta Zarafshon vohasi aholisini o’rganish tarixiga oid manbalarning ilmiy- nazariy va qiyosiy taklash. Ilmiy yangilik: shuningdek bu hududdan Rossiya imperiyasi tamonidan istilo qilinish, iqtisodiy va ijtimoiy, siyosatining imperiyaga xarakteri ko’rib chiqiladi. Malakaviy bitiruv ishida taklif qilingan barcha jarayonlar O’zbek xalqi milliy manfaatlariga hamda tarixiy taraqqiyotning ob’ektiv ehtiyojlariga muvofiqligi nuqtayi nazardan kelib chiqilganligi undagi ilmiy yangilikning boshqa bir ko’rsatkichidir. 4 I BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI SHAHAR AHOLISI TARIXI I.1. O’rta Zarafshon vohasi shaharlari aholisning ijtimoiy va etnik tarkibi Zarafshon vohasida joylashgan Samarqand shahri Buxoro amirligining asosiy siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri hisoblangan. Bu viloyat o’zining ajoyib tabiati, hosildor yerlari va go’zal bog’lari bilan amirlikning boshqa hududlariga nisbatan alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Samarqandning o’ziga xos siyosiy mavqyei, boy iqtisodiy markaz sifatida ko’zga tashlanib turishi, turli davrlarda taxt tepasiga kelgan sulola vakillarining nazaridan chetda qolmagan. Jumladan, XVIII asr o’rtalariga kelib, Buxoro xonligi mang’it urug’idan bo’lgan sulola vakillarining qo’liga o’tgach, Samarqand shahri ham amirlik tarkibiga kiritilgan. Buning uchun, sulola vakillari tomonidan harbiy yurishlar amalga oshirilib turilgan. Shuning uchun ham viloyat va ayniqsa Samarqand shahri turli davrlarda harbiy istilolar va yurishlarning obyekti bo’lib kelgan. Bu esa o’z o’rnida strategik va geografik nuqtai-nazardan qulay va tabiiy boy bo’lgan hududda doimo iqtisodiy va madaniy yuksalish jarayonlari davom etib kelsada, harbiy yurishlar natijasida xalq mehnati natijasida erishilgan madaniy va iqtisodiy yutuqlar vayronagarchiliklar natijasida barbod qilingan. Biroq, yana barqarorlik davrlarida iqtisodiy va madaniy taraqqiyot o’z yo’lida rivojlanishda davom etgan. Xususan, XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida yangi davr bo’lgan. Bu davrdai Markaziy Osiyo xonliklari Eron shohi Nodirshohning vafotidan so’ng (1747) o’z mustaqilliklarini qo’lga kiritib, uzoq vaqt davom etgan inqiroz davridan keyin iqtisodiyot va madaniyatni tiklay boshlaganlar. Uch xonlikda ham siyosiy jipslik 5 va markaziy hokimiyatning nisbatan mustahkamlanishi natijasida o’zaro urushlarga barxam berildi. Bu davrdagi Buxoro amirligi hayotida Samarqand shahrining ahamiyati katta edi. XIX asr boshiga kelib esa Samarqand yirik shahar qiyofasiga ega bo’lgan. Ingliz ayg’oqchisi Mir Izzatullaning guvohlik berishicha Samarqand kundan-kun rivojlanib borayotgan edi. Shaharning ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishiga uning qulay geografik joylashuvi sabab bo’lgan. Shahar Zarafshon daryosining janubida joylashgan bo’lib, shimol, sharq va janubdan baland tog’lar bilan o’ralgan hamda g’arbdan unga keng ekin maydonlari tutashgan edi. Undan tashqari, shaharning joylashuvi shimoliy-sharqdan Xitoy va Sharqiy Turkistondan, janubi-sharqdan Hindistondan, g’arb tomondan Xorazm va Buxoro orqali keluvchi Eron, Kaspiybo’yi yerlaridan, shimoldan esa Rossiya yerlaridan keluvchi savdo karvonlari uchun qulay tutashish joyi bo’lgan. Mana shu jihatlar shahardagi savdo ishlarini rivojiga o’z ta’sirini o’tkazgan. Manbalarda shahar ta’rifiga ko’p ma’lumotlar keltirilgan. Misol uchun, Bobur o’z asarida Samarqand va uning atrofidagi tabiatga ta’rif berar ekan Misr va Suriyani ko’rgan sayyohlar undan boshqa sog’lom joyni ko’rsata olmaydilar” 2 , degan. N.V.Xanikov esa Samarqand va uning atroflari “ariq suvi bilan sug’orilganligini”, ta’kidlaydi. Shahardan atrofiga daraxtlar ekilgan asosiy ariq o’tgan. Bu ariq kichik ariqlarga ajralib xonadonlarga suv yetkazib berib, bog’ va tomorqalarni sug’organ. Namlikning ko’pligi Samarqand havosini toza va bahavo qilgan. Shuning uchun Samarqandliklar ancha sog’lom bo’lganlar. Ularning yuzlari tozza va bo'ylari uzun bo’lgan. Abu Toxirxoja “Samariya” asarida shahar iqlimining ajoyib va mo'tadil ekani, shuning uchun uni “firdavsimonand” – jannat misoli deb atashini yozgan. Yozda Samarqand nisbatan issiq va sovuqlari mo’tadil ekani, har tomondan esuvchi mayin shamollar va havo kayfiyatni ko’tarishi, ruhiy sokinlikni ta’minlashi haqida yozadi 3 . 2 Бабур Захириддин. Бобурнома. Перевод М.Салье. – Ташкент: Изд-во АН УзССР. – С. 64. 3 Абу Тохир Хожа. Самария. Описание древностей и мусульманских свят ынь Самарканда. Пер. В.Л.Вяткина. – Справочная книжка Самаркандской области за 1889 г. Вып. IV . – Самарканд, 1889. – С. 161. 6 O’rta asrlar shaharlari kabi Samarqand ham mudofaa devorlari bilan o’ralgan. Shahar devorlari ruslar bosqini davrida buzib tashlanib, So'zangaron mahallasi qismida uning ayrim qoldiqlari kuzatiladi 4 . Bir so’z bilan aytganda, qadimdan Markaziy Osiyoning yirik shaharlardan biri bo’lgan Samarqand XIX asr birinchi yarmida nafaqat Buxoro amirligi, balki Markaziy Osiyoning yirik savdo va madaniy markazi sifatidagi mavqyega ega bo’lgan edi. Samarqand shahrining XIX asrdagi mavqyeiga ta’rif berar ekanmiz T.S.Saidqulovning “shaharxonlik (amirlik) ning bosh shahri hisoblangan” 5 degan ta’kidini va rus muallifi F.Nazarovning “birinchidan, tarixiy va diniy sabablar oqibatida, ikkinchidan, mamlakatdagi aholisining zich, boy viloyat markaziy shahri sifatida” degan fikrini keltirib o’tishimiz o’rinlidir. Rossiya imperiyasi istilosiga qadar shaharda butun amirlikdagi kabi islom dini tushunchalari va an’anaviy turmush tarziga asoslangan holda aholining ijtimoiy munosabatlar tizimi hukm surgan. Ya’ni, islom tushunchalari, aholining turmushida, ijtimoiy munosabatlari va hattoki siyosiy boshqaruv tizimida o’z aksini topgan. XIX asr birinchi yarmida savdo rivojlanishi natijasida Buxoro amirligida shaharlar aholisining soni o’sib borishi kuzatiladi. Bu davrda, ayniqsa, Rossiya bilan savdo munosabatlari keng rivojlangan. Urbanizasiya jarayonlarining o’sib borishi kuzatilsa-da, shaharlar aholisining turmush tarzi va xo’jaligi qishloq bilan ham chambarchas bog’liq bo’lgan. Markaziy Osiyo shaharlarida yirik ishlab chiqaruvchi xo’jalik: fabrika va zavodlar yoki yirik manufakturalar shakllanmagan. Bunga bir tomondan, XVI asrdan boshlab buyuk ipak yo’lini o’z ahamiyatini yo’qotishi natijasida hududni jahon savdo yo’llaridan chetda qolishi va bu yerda ishlab chiqariluvchi mahsulotlarni katta hajmda jahon bozoriga olib chiqish imkoniyatini qiyinligi sabab bo’lgan. Ikkinchi tomondan, yirik ishlab chiqaruvchi 4 Сухарева О.А. Оборонительн ые стены Самарканда. : Культура и искусство народов Средней Азии в древности и средневековье. – М., 1979. – С. 85-89. 5 Саидқулов Т.С. Самар канд во второй половин XIX – начале XX веков. – Самарканд, 1970. – С. 8. 7 xo’jaliklarni taraqqiy etmaganligi shaharlardagi urbanizasiya jarayonlarini jadallashmaganligiga sabab bo’lgan. Samarqand shahrida ham shu kabi holat hukm surgan. XIX asr birinchi yarmidagi shahar aholisining soni, uning o'sishi dinamikasi haqida batafsil ma’lumotlar manbalarda uchramaydi. Shaharlardagi aholi soni, shu jumladan, Samarqand aholisi haqidagi ma’lumotlar xilma-xil va turlichadir. Masalan, Meyendorf ma’lumotlariga ko’ra 1820 yilda Samarqandda 50 ming aholi istiqomat qilgan bo’lsa, N.Xanikov 1841 yilda 25 ming, 1863 yilda A.Vamberi 20 minggacha, 1868 yilda V.V.Radlov 10 mingdan oshiq kishini keltirib o’tishgan 6 Prof. P.P.Ivanov va boshqa tadqiqotchilarning asarlarida esa 30 mingga yaqin istiqomat qilgan, deb aytiladi. Boshqa manbalarda esa, Samarqand atroflarida 80 000 o’zbek oilalari istiqomat qilgan deb ko’rsatiladi. Mazkur holatda shahar aholisi soni haqida yagona fikrning mavjud emasligi aholining milliy etnik tarkibi, ijtimoiy guruhlar va umuman xalq turmushining ko’pgina sohalari bo’yicha xulosalar chiqarish imkoniyatini qiyinlashtiradi. Biroq, ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, Samarqand shahri va uning atroflari vohadagi eng aholi zich istiqomat qilgan hudud bo’lgan. E’tiborli jihati shundaki, Zarafshon vohasi va umuman Samarqand shahri yirik markaz hisoblansa-da shahar aholisining katta qismini turmush-tarzi qishloq xo’jaligi, ya’ni shahar atrofidagi aholi bilan bog’liq bo’lgan. Shahar aholisining soni hajmli bo’lmasa-da shahar atrofida yashovchi aholining soni ko’pligi hamda ularning Samarqand iqtisodiy hayotida ishtiroki katta bo’lgan. Shu nuqtayi nazardan, shahar aholisi va ularning turmushini tavsifini keltirganda shaharga yaqin hudud aholisining turmushi va xo’jaligi bilan bog’liq ma’lumotlarni inobatga olish muhim hisoblanadi. 1868 yilda Zarafshon okrugining faqat Samarqand bo’limida (tog’li tumanlardan tashqari) aholi 179 522 kishini tashkil etgan 7 . Buxoro amirligi 6 Ўша асар. 9 с. 7 Ўша асар.9 с. 8 tarkibidagi Samarqand viloyatida qancha aholi yashaganligi to’g’risida manbalarda aniq ma’lumotlar yo’q. Arxiv ma’lumotlari va ilmiy adabiyotlar ma’lumotlarini tahlil etgan holda T.Saidqulov shahar aholisi sonini Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganiga qadar 30 ming kishidan oshmaganligini ta’kidlaydi. Bu, taxmin to’g’ri deb aytish mumkin. Chunki, o’rganilayotgan davrda Zarafshon vohasi, umuman, Buxoro amirligida aholining katta qismi qishloq xo’jaligida mashg’ul bo’lib, asosan qishloqlarda istiqomat qilishgan bo’lsada, Samarqand shahri viloyat markazi, yirik savdo markazi hamda hududiy savdo munosabatlarida katta ahamiyatga ega bo’lgan hamda hunarmandchilik keng rivojlangan shahar sifatida aholisining XIX asr sharoitida 30 ming atrofida bo’lishi tabiiy holat deb baholanishi mumkin. Albatta, bu kabi yirik madaniy va iqtisodiy markaz bo’lgan shaharda bu hajmdagi aholini istiqomat qilishi urbanizasiya jarayonini sustligidan dalolat berishi mumkin. Lekin, mazkur davrda mintaqa ichki va tashqi savdosi juda katta hajmdagi tovar ayrboshlashini ta’minlay olmasligi natijasida shahar aholisining katta qismini tashkil etuvchi hunarmandlar va savdogarlar soni ham kamligi, undan tashqari XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridagi o’zaro keskin feodal ziddiyatlar davrida savdo ishlarining susayishi shaharlarda, shu jumladan, Samarqand shahrida ham hunarmandchilik ishlab chiqarishining kamayishiga olib keladi. Bu esa o’z navbatida shahardagi bozorlardagi savdo hajmining pasayishiga, mahsulotlarga bo’lgan talabning pasayishiga va shu kabi qator omillarga sabab bo’lganki, natijada shahar aholisining soni o’sishdan to’xtagan va ba’zi holatlarda kamayishga sabab bo’lgan. 1723-1729 yillarda Samarqand o’zaro urushlar davomida ayovsiz talangan. Shahar aholisining ko’pchiligi Hisor, Farg’ona, Buxoro, Zarafshonning yuqori oqimi hududlariga ko'chib, o’tgan. “Ularning katta qismi o’z manzillariga yetmasdan ochlikdan qirilib ketgan”. “Oddiy aholi o’z farzandlarini sotib kun ko’rishgan, ba’zilari esa ochlikdan nobud bo’lgan” 8 . 8 Беневени Ф. Реляция из Бухар ы от 10 марта 1722 года. 9 Xususan, XVIII asr oxirida qog’ozsoz ustalarning boshqa hududga, Farg’ona vodiysiga ko'chib o’tishlari ham bunga misol bo’la oladi. Biroq, ta’kidlash joizki Samarqand va uning atroflari, va umuman Zarafshon vohasi hududi doimo aholi zich istiqomat qiluvchi hudud hisoblangan. Bu haqda ko’plab e’tiroflar manbalarda uchraydi. Zamondosh mualliflarning matbuotda keltirgan ma’lumotlariga ko’ra Zarafshon okrugi Rossiyaning eng aholisi zich istiqomat qilgan hududlarini ham aholi zichligi bo’yicha ortda qoldirishini va hatto aholi zichligi bo’yicha G’arbiy Yevropadagi unumdor viloyatlardan ham qolishmasligini ta’kidlashgan. Turkiston o’lkasining birinchi general-gubernatori K. P. Kaufman ham o’zining ko’p yillik faoliyati hisobotida Zarafshon daryosi havzasida aholi zichligi va sug’orma dehqonchilikni izchillik bilan amalga oshirilishiga e'tibor qaratadi. Kaufman bu hududlar aholisi zichligini Lombardiya bilan taqqoslaydi. O’rganilayotgan davrda shahar hayoti nafaqat iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan nisbatan sust rivojlanayotgan edi, balki ijtimoiy munosabatlarda ham eskicha, ijtimoiy - siyosiy va qolaversa iqtisodiy rivojlanishga to'siq bo’luvchi holalar mavjud edi. XIX asr 60 – yillarida amirlikdagi kabi Samarqandda ham qulchilik saqlanib qolgan. Samarqandda yirik qul bozorlaridan biri faoliyat yuritgan bo’lib, unda qullar 35-80 tillo tanga miqdorida olib-sotilgan 9 . Qulchilikning asosiy manbai urushlar natijasida qo’lga olingan asirlar. Oddiy aholi ba’zan moliyaviy ahvoli og’irlashishi natijasi o’z farzandlarini qullikka sotganlar. Mazkur ma’lumotlar amirlik va xonliklarda aholi turmush darjasini naqadar nochor va chorasiz holatda bo’lganligini ko’rsatadi. Aholi tarkibidagi etnik birliklarni jamiyatdagi mavqyeiga qarab muayyan ijtimoiy tasniflash mumkin. Davlat boshqaruvda nufuzli lavozimlarni egallagan tabaqalarga o’zbeklar kirgan. Ular bir urug’ga mansubligi va doimiy xizmat natijasida shuxrat qozongan. A.A.Semyonov davlat lavozimida yetakchi o’rinlarni o’zbeklar egallaganligi, tojiklar ham oz bo’lsa-da davlat lavozimlariga 9 Вамбери А. Очерки Средней Азии (дополнение к «Путешествию по Средней Азии». – М., 1868. С 200-201. 10 tayinlanganligi, hududlarda amirlikdagi amaldorlarning asosiy qismi ziyolilar orasidan (o’zbeklar, tojiklar, arablar va b.) shakllangan, deb qayd etadi. Jamoalarni oqsoqollar (oqsoqol, ellikboshi) boshqargan. Katta oqsoqollar jamoaning xo’jalik, jamoat va oilaviy ishlarini boshqargan. O’rta yoshdagilar va yoshlar ularga bo’ysungan. Ijtimoiy va jamoaviy tadbirlar ularning nazorati va amir ma’muriyatining ko’rsatmalari asosida amalga oshirilgan. Bu holatda oqsoqol amir ma’muriyatining vakili sifatida ish yuritgan. Yoshi ulug’larning aholi jamoasiga ta’siri katta bo’lgan. Bu esa jamoadagi qarashlar, Diniy urf-odat va marosimlar, axloqiy me’yorlarni mustahkamlab borgan. Ayniqsa, qishloqdagi umumiy hayot patriarxal, turg’un holatda edi. Bu yerdagi jamoa munosabatlari, shahardagiga nisbatan aholining xo’jalik faoliyati bilan, asosan yerdan foydalanish, suvdan foydalanish, chorvachilik va hokazolar bilan xususiyatlangan. Mahalla jamoasida chuqur ijtimoiy tabaqalanish jarayoni kechgan. Shaharlarda aslzoda kishilar, oddiy qatlamlarga mansub kishilar yashagan. Qishloqdarda ham turli ijtimoiy tabaqa va xillari dehqon, zodagon, ruhoniylar va boshqalar bir-biriga yaqin yashaganlar. Qishloq jamoasida shunday qonun hukmron ediki, yuqori mavqyeli, boy zodagonga quyi qatlam aholi vakillari bo’ysunishi, itoat etishi, tabiiy hol hisoblangan. Shahar aholisining etnik tarkibi nihoyatda xilma-xil bo’lgan. Bu yerda tojiklar, o’zbeklar, arablar, afg’onlar, hindlar, lo’lilar, yahudiylar va boshqa turli millat vakillari istiqomat qilishgan. Ularning XIX asr birinchi yarmida son jihatdan aholi tarkibidagi ulushini aniqlash uchun aniq tarixiy ma’lumotlar mavjud emas. Biroq, ayrim etnik birliklarning nima sababdan bu shaharda istiqomat qilishlari, ular mashg’ulotlari haqida ma’lumotlar uchraydi. Aholining katta qismini tojiklar va o’zbeklar tashkil etgan. Yahudiylar haqida V.V.Radlov “ular 100-150 yil oldin Erondan avval Buxoroga, keyin Samarqandga ko’chib kelishgan”, deb ma’lumot beradi. A.F.Fayziyev arxivda saqlanayotgan vasiqa ma’lumotlariga tayanib ma’lumot berishicha yahudiylar alohida mavzeda istiqomat qilishgan. Unda keltirilishicha 1843 yili amir Nasrullo Samarqand 11 shahrining ichida, sharqiy darvoza yaqinida, Chokardiza qabristoni yonida o’n ming kumush tangaga alohida guzar tashkil qilishlari uchun ularga 11 tanob yerni sotganligi haqida fikrlarni keltiradi 10 . XIX asr ikkinchi yarmida Samarqand shahri aholisining ijtimoiy - siyosiy hayotida jiddiy o’zgarishlar sodir bo’lgan. Imperiya boshqaruv tizimining o’rnatilishi va yangi etnik hamda siyosiy kuch sifatida rus fuqarolari, ya’ni Rossiya imperiyasiga xizmat qiluvchi turli millat vakillaridan iborat bo’lgan turli xil sohalar mutaxassislari, ko’chirish siyosati natijasida hududga kelib o’rnashgan oddiy rus aholisi ham aholining etnik tarkibiga o’zgartirish kiritgan. D.L.Ivanovning ma’lumot berishicha Samarqandda yashovchi yahudiylar musulmon amirlik davrida huquqsiz holatda bo’lib, ular shaharda o’zlari uchun sinagoh qurish, otda yurish, musulmonlar kiyimlarini kiyish, etik kiyish va yashash joyini erkin tanlash huquqiga ega emas edilar. Ular uchun bozor orqasida alohida mavze ajratilib, barcha yahudiylar o’sha mavzeda istiqomat qilishgan. Shu tariqa “jugut guzar” shakllangan. Samarqand rus qo'shinlari tomonidan egallanishi va rus hokimiyatini o’rnatilishi bilan mahalliy aholi va yahudiylar ham imperiya uchun bir xil qaram aholi maqomiga ega bo’ldilar va ularga nisbatan bir xil munosabat o’rnatildi. Yahudiylarga nisbatan amirlik davrida joriy etilgan ta’qiqlar bekor qilingan. Natijada yahudiylar ruslar va imperiyaning o’lkadagi hokimiyatiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’la boshladilar. Yahudiylar ruslar bilan yaqinlashib, tezda rus tilini o’zlashtira boshladilar. Yahudiylarga ta’rif berar ekan D.L.Ivanov ularni “mahalliy aholi orasida eng uddaburon, ularning savdogarlari boshqa barcha savdogarlarga raqobatdosh bo’lib, birinchilardan bo’lib yangilikka qo’l o’rishganligini, yahudiylar birinchilardan bo’lib rus akusherlariga murojaat qilishgani, rus ta’lim muassasalarida o’qiy boshlaganlarini ta’kidlaydi. Undan tashqari, yahudiylar qo’shni xonliklarda bo’layotgan barcha siyosiy jarayonlarni tezda, birinchi anglab, u haqda ruslarni ogohlantirishib turgan”. 10 Файзиев А.Ф. История Самарканд а первой половины XIX века (учебное пособие). – Самарканд, 1992. – С.11. 12 Shahar mikrotoponimikasi guzarlar tarixini, aholi mehnati xususiyatlarini va nomlar kelib chiqishini o’zida aks ettiradi. Guzarlarda ishlab chiqarish hunarmandchilik xususiyatiga qarab aholi istiqomat qilgan. Zargaron mahallasida tillo buyumlar yasovchi ustalar, Suzangaronda igna yasovchi ustalar, Charmgaronda terichilik va teri mahsulotlarini ishlab chiqaruvchi shug’ullanuvchi ustalar, Xarrotonda yog’och ustalari, Kulolonda kulol ustalar, Zingaronda egar- jabdug’ va otabzali yasovchi ustalar, Sharbatdorda turli shirin ichimliklar tayyorlovchi hunarmandlar istiqomat qilishgan. Undan tashqari Toshkandi, Xo'jandi, Urguti, Zomini, Shahrisabzi, Urmitani, Qashqari kabi guzarlar bo’lganki, ulardagi aholi kelib chiqishi joy nomlari bilan bog’liq bo’lgan. Ya’ni, bu guzarlarga aholi mazkur nomdagi joylardan ko’chib kelgan. Ba’zi guzarlarning nomlari shahar me’moriy yodgorliklari nomlari bilan bog’liq bo’lgan. Bunga Ruhobod, Go'ramir, Oqsaroy, Namozgoh, Ko’kmachit, Xonaqo, Madrasayi Safid guzarlarini kiritish mumkin. Alohida Samarqand shahri topografiyasi bilan bog’liq guzar nomlari uchraydi: Labig’or, Chaqar, Toli-Regak, Baland-Ko’prik, Bog’i-baland, Kabolai Yakum, Kabolai Duvvum, Pulimirzo, Gilburch va hokazo. Shahar tabiati bilan bog’liq guzarlar nomlariga Kavarzor, Lolazorlarni keltirish mumkin. Navadon, Obimashad, Doniyorbek, Kulobod kabi nomlar shahardagi suv inshootlari, sun’iy ariqlar, suv manbalari nomlaridan kelib chiqqan. Olimlarning nomlari berilgan guzarlar bo’lgan: Faqix Abullays, Maxtumi Xorazmiy va boshqalar 11 . Samarqand shahri aholisi haqida tavsif berganda shaharning tarkibiy qismlari bo’lgan mahallalar tavsifini berish o’rinlidir. Zero, shahar aholisi o’z mashg’ulotlari va turmush tarziga qarab alohida-alohida guzarlarda istiqomat qilishgan. Samarqand shahri qiyofasi doimo yangi tashkil etilgan mahallalar yoki mavjudlarini kengayishi hisobiga o’zgarib borgan. Shahar guzarlari ijtimoiy ahamiyatdan tashqari ma’muriy ahamiyatga ham ega bo’lgan. 11 Абрамов А.А. Гузар ы Самарканда. – Ташкент; Узбекистан, 1989. - С. 4. 13 XIX asr o’rtalarida Samarqand baland paxsa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, XX asr 70-yillarida ularning katta qismi shaharni qayta qurilishi davrida buzib tashlangan. Shahar topografiyasi o’z o’rnida mahallalar xususiyatidan kelib chiqib, aholi xo’jalik hayoti, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va shahar bo’ylab joylashuvini gavdalantiradi. Guzarlarni aholi ning umumiy yig’ilishlarida saylanadigan oqsoqollar boshqargan. Har bir mahallaning o’ziga markazi bo’lib, u yerda masjid va choyxona bo’lgan. Ushbu markazlarda savdo-ishlab chiqarish ustaxonalari, do’konlar va uncha katta bo’lmagan bozorlar ham mavjud bo’lgan. Mahallalar esa o’z o’rnida qit’a- qismlarga birlashib, ularni hokimlar boshqargan. O’rganilayotgan davrda shahar 4 ta qit’aga bo’lingan: Qalan darxanin, Suzangaron, Xayrobod, Xo'ja Axror. Bu kabi siyosiy jarayonlar bilan bog’liq holda ijtimoiy o’zgarishlar boshqa turli etnik birliklar bilan ham sodir bo’lib turgan. Albatta, bu o’rinda mahalliy aholi vakillari (o’zbek, qozoq, turkman, tojik, qoraqalpoq, arab va dungan) ning ahvoli ruslarga nisbatan huquqsizligicha qolgan. Bu o’rinda ta’kidlash kerakki, yahudiylar ham mahalliy aholi qatorida huquqsiz bo’lsa-da, ular rus siyosatiga juda tez moslashganlar. Shu tufayli ular, oldingi siyosiy tuzumdagiga nisbatan yangi siyosiy sharoitlarda, ayrim yutuqlarga erishishgan. Shahar aholisining ijtimoiy guruhlari va ularning mashg’ulotiga turiga qarab ham tasniflangan. Mahsulot qiluvchi mayda savdogarlar - bazzozlar, attorlar, baqqollar kabi nomlar bilan atalgan. Bazzozlar – turli gazlama matolarni sotish bilan shug’ullangan. Attorlar - (arab, ziravorlar sotuvchi) turli mayda attorlik bo'yoq mollar, munchoq, ip bog’ich, mayda-chuyda metall bezaklar, oynalar, ba’zida do’ppilar bilan birga gugurt, kalampir, xushbo’y o’tlar, bo'yoqlar va nihoyat, mahalliy dori-darmonlarni tayyorlab, sotish bilan ham shug’ullanganlar. Bunday dorilarni tayyorlash va foydalanish usullari boshqalardan sir tutilib, faqat otadan o’g’ilga o’rgatilib borilgan. Shu tomonlama attorlik barqaror hisoblanib, 14 savdodan tushayotgan arzimagan daromadga qaramay, bu kasb avloddan-avlodga merosiy bo’lib o’tib borgan. Samarqand atrofida o’zbek urug’larining qang’li, nayman, qo’ng’irot, qipchoq xitoy, sayot, qiyot, chig’atoy, do'rmon, ushun, olchin, ming, qirq, yuz, qaraqalpoq saredi, qirgiz, turkmang’it, bahrin kabilar istiqomat qilgan. Samarqandda etnik birlik sifatida alohida hindlar ham istiqomat qilishgan. Ular Samarqandga savdo maqsadida kelishgan va shu yerda o’rnashib qolganlar. Ular asosan sudxo'rlik, hind mahsulotlarini sotish va shu kabilar bilan shug’ullanganlar. Aholi turmushida islom aqidalari, shariat tartib-qoidalari qat’iy o’rnatilgan. Oilada, islomning hukmron ta’siridagi jamoat tartib va qoidalari hukmrolik qilgan. Jumladan, 7-8 yoshdan boshlab, har qanday oila a’zosining harakati, o'y fikri, hissiyotlari mavjud o’rnatilgan qoidalardan chetga chiqmasligi lozim edi. Erkak oila boshlig’i hisoblangan va barcha masalalar faqat u orqali hal etilgan. Ayollar ijtimoiy hayotda ishtirok etish imkoniyatidan mahrum etilgan. Ya’ni ayollar ijtimoiy huquqsiz hisoblangan. Ayollar faqat uyda o’tirib, ro’zg’or yumushlarini bajarishi, farzand tarbiyasi bilan shug’ullanishi lozim edi. Ayol kishining jamoat orasida, ko’cha-ko’yda ochiq yuzda yurishi, begonalar bilan munosabatda bo’lishi ma’n etilgan. Ayollarning oila ishlariga aralashishiga yo’l qo'yilmagan, ularni xohish-istaklari inobatga olinmagan. Oila hayotida ayol qadri ko’pincha kamsitilgan va tahqirlangan holda bo’lib, bu islom bilan bog’liq ta’qiq va cheklovlardan kelib chiqqan. Sharoitga muvofiq ayollar masjidlarga bormasligi, lekin uylarda diniy amallarni bajarishlari mumkin bo’lgan. Jamoat qoidalaridan chetga chiqqan, yengiltaklik qilgan, nikohsiz aloqalarda bo’lgan ayollar o’limga mahkum etilgan. Insonlar o’rtasidagi munosabatlarda islom va shariat axloq-qoidalar bashariy axloq me’yorlaridan ham yuqori turgan. Undan tashqari, aholi urf- odatlari, an’analari, kundalik turmush tarzi ham shariat qoidalari asosida olib borilgan. 15 O’z ijtimoiy holati va ta’siridan foydalanib, shariat qonun- qoidalari bilan himoyalanib yurgan din vakillari asrlar mobaynida o’rnatilib kelingan har qanday me’yor va qoidalarini o’zgartirilishiga qarshi bo’lib, bu boradagi yangilanishga bo’lgan intilishlarga doimo qarshi turgan. Jamiyatning har qanday a’zosi ularning so’zini qarshiliksiz inobatga olgan. Aytish joizki, xalqning ishonchi va xayrihoxligidan foydalangan bu ijtimoiy qatlamlar ko'p hollarda islom va shariat qoidalariga zid harakat olib borgan. Jamiyatda adolatning qaror topishida, jinoyatni aniqlash va jazo belgilashda shariat qonunlari va asrlardan – asrlarga o’tib kelayotgan odob – axloq qoidalari asosiy mezon bo’lgan. Lekin fuqarolik va jinoiy ishlarni ko’rib chiquvchi qozilar sud ishlarini ko’pincha adolat yuzasidan olib bormagan. XIX asrda shariat ahkomlari O’rta Osiyo va Samarqand shahar aholisi orasida katta ta’sir kuchiga ega bo’lgan tartib-qoidalar sanalgan. Mazkur qonun- qoidalar muqaddas adabiyotlarda adolatli va jamiyat hayotini to’g’ri tashkil etishga qaratilgani holda bayon etilgan bo’lsa-da, o’rganilayotgan davrda xalq ma’naviyatining pasayib borishi va oddiy aholini ilm-fandan yiroqlashuvi ular tomonidan amal qilinuvchi qoidalarni xalqni o’zini ustidan zulmni kuchaytirish maqsadida hukmron sinf tomonidan buzib talqin etilishi holatini keltirib chiqargan. Bu esa o’z navbatida, bugungi kun nuqtayi nazaridan baholanadigan bo’lsa, ijtimoiy inqirozning bir ko’rinishi deb atalishi mumkin. Ya’ni, o’rganilayotgan davrda ta’lim va tarbiya tizimining jahon taraqqiyotidan orqada qolishi, hukmron sinf tomonidan jabr-zulmning kuchayib ketishi, oddiy mehnatkash xalqning turmush sharoitlarini og’irlashuvi natijasida insonlarda dastlab iqtisodiy muammolarni bartaraf etishga, oila a’zolarining yaxshi turmushini ta’minlashga bo’lgan intilish asosiy hayotiy ehtiyojni tashkil eta boshladi. Bu holat aholining asosiy qismini tashkil etgan mehnatkash aholining ijtimoiy hayotida ilm-fan va ta’lim masalalarini orqada qolishiga sabab bo’ldi. Ana shunday bir sharoitda din aholiga ta’sir etishning muhim quroliga aylanib bordi. Diniy mutaassiblik ortib bordi. 16 Bu davrda xatto dinning siyosatga ham ta’sir o’tkazganligini ko’rish mumkin edi. Jumladan, davlat boshqaruv borasida faoliyat yuritgan u yoki bu mansabdagi shaxslar go’yoki islom va shariat nuqtayi nazaridan davlat vazifalarini bajarayotganligini ko’rsatishga uringan. Shariatdan o’ziga xos zodagonlik huquqi sifatida foydalangan zodagonlar, din ruhoniylari u orqali o’zlarining sinfiy manfaatlarini, zulmga asoslangan faoliyatini himoyalashga uringan. Ya’ni, amir, bek amaldorlar, ruhoniylar shariatdan oddiy xalqlni ezish, boylik orttirish va umuman, o’z manfaatlari yo’lida qurol sifatida foydalangan. Amirdan tortib eng quyi amaldorgacha, shuningdek islomga da’vat etuvchi va uning «himoyachisi» bo’lgandin ruhoniylari ham, islom va sharoit qonun- qoidalari mohiyatini o’zlari to’liq anglab yetmay, davlat tartibi shariat qoidalarini «buzganlarni» qattiq jazolab, amalda esa o’zlari o’z bilganlaricha ish yuritdilar. Darhaqiqat, biz ko’zdan kechirayotgan davrda hukmron sinf tomonidan oddiy xalqni ezish, jabr-zulm ko’rsatish, ikki yuzlamachilik, ta’magirlik, poraxo’rlik, buzuqliklar avjga chiqdi. Kambag’allar, yersiz dehqonlar va umuman oddiy xalqning zo’ravonlik va zulm, soliq - to’lovlardan qimirlashga madori yo’q edi. Buxoro amirligiga kelgan va bu yerdagi islom va shariat, huquqiy va axloqiy qoidalar va odatlarda salbiy xususiyat aks etganligini ko’rgan A.Vamberi shunday deb yozadi: «Bu yerda odam faqat insonday ko’rinsa bo’ldi, uning ko’nglidan nima borligi bilan hech kimning ishi yo’q. Islom shariat qoidalari, amallarini yuzaki tarzda bajarib, aslida esa johil, zulmkor bo’lib, jazodan qochib qutulib yurish ham mumkinligini nazarda tutadi. Shuningdek Buxoro va Samarqand islom dini markazlari hisoblansada,” – deydi u. “XIX asr o’rtalariga kelib, bu yerda diniy mutassiblik shu qadar kuchayib ketdiki, bu ezgulik va insoniylikdan ko’ra, ko’proq johillik adolatsizlik insoniy huquqlarni poymol etilishi kabi salbiy holatlar bilan kechdi''. Asrlardan asrlarga o’tib, saqlanib kelingan urf-odatlar, qadriyatlar, marosimlar, bayramlarning xalq tomonidan bajarilib kelinishi, xalq turmush tarzining ajralmas tarkibi sifatida saqlanib kelayotgan an’analarga sodiqligini 17 yanada mustahkamlangan. Ayniqsa, diniy marosimlarning ommaviy ravishda bajarilishi islom bayramlarining boshqa an’analar bilan umumiy xususiyatga ega ekanligi an’anaviy asoslardan hisoblangan. Ana shunday musulmonlar uchun an’anaviy diniy bayramlardan islom ning ikkita bayrami, bu ro’za tugallangan oy oxirida nishonlangan Ramazon hayiti va qurbon keltirish bayrami - Qurbon hayiti hisoblanadi. Ikkala bayramni musulmon aholisi shahar va yirik qishloqlarda toat-ibodat bilan nishonlasalar, maxsus masjidlarda (namozgoh) ham dabdabali tarzda o’tkazganlar. Ramazon oyida aholi ko’chalarda va yarim kechalarda bemalol yurishi mumkin bo’lgan. Bu oyda madrasalarda ta’lim berish jarayoni to’xtatilgan. Ro’za hayiti kunida hamma bayram kiyimida yurib, uy va joylarini tartibga keltirib, bir-birlarinikiga mehmondorchilikka borib bayram bilan tabriklaganlar. Qurbon hayiti kunida bayrami ibodatidan so’ng har bir musulmon oilaviy sharoiti yaxshi bo’lsa, masjida qurbonlik qilgan. Agar kimdir kambag’al bo’lsa, unda bir necha kishi birlashib, qo’y, echki yoki molni qurbonlik qilishga harakat qilgan. Har qaysi oila hayotida bir marotoba bo’lsa ham qurbonlik keltirishni niyat qilgan. An’anaviy bayramlardan yana biri Navro’z nishonlangan. O’z mohiyatida zardushtiy dini qirralarini saqlab qolgan bu bayram ham xalq tomonidan yaxshi nishonlangan. Bu bayramda ham ko’chalarda, bozorlarda xalq sayli bo’lgan. Ayollar o’rtasida ham ba’zi bir an’analar kuchli ta’sirga ega hisoblangan. Ana shunday diniy ta’sirga ega bo’lgan marosimlarga «Bibi-Seshanba» va «Bibi- Mushkilkusho» kabilar kirgan. Bu marosimlarda ayollar to’planib, risolalar (rivoyat, doston) o’qilgan, izohlangan va turli taomlar tayyorlangan. Ayniqsa, ayollar o’rtasida bunday diniy amallar, marosimlar, toat-ibodatlarni bajarib borishda – otinbibilarning o’rni muhim hisoblangan. Ularning ayollar o’rtasida mavqeyi baland bo’lib, bu an’anaviy marosimlarda otinbibilar bosh ijrochi rolini bajarishgan. Buxoro amirligida bo’lgani kabi, Samarqand viloyatida ham ijtimoiy , me’yoriy va an’anaviy munosabatlar islom va shariatning kuchli ta’sirida bo’lgan. 18 Bu oddiy turmush tarzidan tortib, yer-suvga egalik munosabatlarida, jamoat tartiblarida, marosim va an’analarda, ijtimoiy guruhlar o’rtasidagi munosabatlarda o’z aksini topgan edi. Yuqorida aytib o’tilgan munosabatlarga dinning shu qadar kuchli ta’sir ko’rsatishi natijasida, jamiyatda tabaqalanish va tengsizlik turg’un hayot, qoloq iqtisodiy munosabatlar, diniy mutassiblikning kuchayishi kabi holatar jamiyat taraqqiyotiga jiddiy to’siq bo’lgan. Turkistonda Rossiya imperiyasi bosqinidan oldingi davrdagi aholi turmushi va xo’jaligi ahvoli xususida so’z yuritar ekan, tarixchi Mirza Olim Maxdum Xojining “Xonliklar davrida aholi nihoyat darajada olamdan bexabar bo’lganlar. Qadimgi haqqoniy ulamolardan oz qolib, holis taqvo bo’lmay, riyokor va xushomadgo'y ko’paymoqda edi”. Undan tashqari, mansablarga tayinlanishlarda faqatgina xushomadgo'y va ilmsiz kishilar tayinlangan. Hukumat ishida mutlaqo intizom va tartib bo’lmagan. Aholi dan olingan soliq va to’lovlar hech qachon aholi hayotini yaxshilashga, ya’ni yo’llar, ko’priklar yoki shu kabi inshootlar qurilishiga sarflanmagan. Mansabdagilar kundan-kun kuchayib borgan. Shikoyat qiluvchilarni hech kim tinglamagan'', deb ta’rif bergan. Shahar aholisining turmushi va xo’jalik yuritishi tartibi xilma-xil, aholining asosiy tarkibi bo’lgan hunarmandlar ishlab chiqarilgan mahsulotlar doimo bozorlarda o’z haridorlariga ega bo’lsada Samarqandlik mehnatkashlarning turmushi oson kechmagan. Hokimiyat vakillari tomonidan zulmning kuchaytirilishi ularning ahvolini og’irlashtirgan. Shahar hukumati daromadlarni oshirish maqsadida turli xil soliqlarni joriy etishgan. Shahar mehnatkashlari umumiy holatda 55 nafar turlicha soliqlar va to’lovlarni to’laganlar. 19 I.2. O’rta Zarafshon vohasi shahar aholisining turmush tarzi va mashg’ulotlari Shahar iqtisodiy hayotida bir nechta sohalar o’rin olgan edi. Dastlab albatta, hunarmandchilik va uning tarmoqlari, ikkinchidan, shahar aholisining turmushida o’z o’rniga ega bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish, uchinchidan esa, savdo munosabatlari. Mana shu sohalar tahlili asosida shahar iqtisodiy hayotini tavsiflash mumkin bo’ladi. Samarqand o’zining asosiy qiyofasi ko’ra rivojlangan o’rta asr tipidagi shahar hisoblangan. Bunga qurilish obyektlari, aholi turmush tarzi, shaharning o’zida ko’plab yirik va mulklarining mujassamligi bundan dalolat beradi. Shaharda nafaqat savdo qizg’in taraqqiy etgan, balki ta’lim ham. Bunda madrasalar asosiy rol o'ynagan. Umumiy qilib aytiladigan bo’lsa. XIX asr birinchi yarmidan oldingi davrlarda o’zaro urushlar va talonchiliklar natijasida vayron bo’lgan shaharning o’rganilayotgan davrda hukm surgan nisbatan barqaror siyosiy vaziyat sharoitida iqtisodiy va siyosiy hamda madaniy mavqeyi asta-sekinlik bilan tiklanib, yangicha ahamiyat kasb etib borganligidan dalolat beradi. XIX asr birinchi yarmiga qadar Samarqand shahar atrofidagi aholi asosan dehqonchilik bilan shug’ullangan bo’lsa, shahar aholisi asosiy qismi hunarmandchilik, savdo bilan mashg’ul bo’lgan. Bu davrda shahar O’rta Osiyoning yirik hunarmandchilik rivojlangan markazlaridan biri hisoblangan. Masalan, XIX asr o’rtalarida shaharda 681 ta to'quvchilik, 200 ta egarchilik, 40 qog’oz va qog’oz buyumlar tayyorlovchi, 36 ta temirga ishlov beruvchi, 34 ta ipak buyumlarni tayyorlovchi, 30 ta teri mahsulotlari ishlab chiqaruvchi, 15 ta ipak yigiruvchi, 15 ta bo'yovchi ustaxonalar faoliyat yuritganligi, rasmiy manbalarda aks etgan. Ko’rinib turganidek to'quvchilik eng keng rivojlangan soha bo’lgan. Darhaqiqat, Samarqandlik hunarmandlar ipak, yarim ipak va paxta matolarning turli xillarini tayyorlashgan. Bulardan alacha, xosa (yupqa yarim ipak mato), 20 qalami (paxta matoning turi), chit, kanaviz, bo’z, beqasam, tivitli salla, ipak va yarim ipak gilamlar, do’ppilar va hakazo. Ta’kidlash joizki hunarmandchilikning to’qimachilik yo’nalishida mahsulot turining ko’pligi va ushbu soha mahsulotlariga bo’lgan talab barcha jamiyatlarda ham katta bo’lgan. Ayniqsa, paxta va shoyi homashyosi ko’p yetishtiriladigan O’rta Osiyo, shu jumladan, Samarqandda ham ushbu hunar sohasi keng taraqqiy etishi tabiiy jarayon edi. Lekin, biz shu jihatiga ham e’tibor qaratishimiz kerakki, Samarqandda yetishtirilgan ba’zi to’qimachilik mahsulotlari nafaqt mintaqada, balki boshqa davlatlarda ham katta talabga ega edi. Misol uchun, “Novoyevremya” gazetasi muhbirining bergan xabarnomasida 1878 yili Toshkentda ochilgan Turkiston qishloq xo’jaligi va sanoati ko’rgazmasiga “ Samarqanddan ko’plab sifatli, rang- barang shoyilar jo’natilib, bu matolar Buxoro va Turkiston o’lkasining ko’pgina shaharlarida tayyorlangan to’qimachilik mahsulotlari bilan raqobatlashadi”, deyilgan. O.A.Suxarevaning guvohlik berishicha alacha asli Samarqandlik hunarmandlarning mahsuloti bo’lib, ularni to’qish bilan asosan shaharning eng ko’p sonli millati vakillari tojiklar shug’ullanishgan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra bu hunar sohiblari Buxorodan, boshqa ma’lumotlarga ko’ra Xo'janddan ko’chirib keltirilgan ekan. Yana O.A.Suxarevaning ma’lumot berishicha Yomini va Zomini deb nomlanuvchi qo’shni guzarlarda yashovchi o’zbeklar va tojiklar qalami deb nomlanuvchi mahalliy ipdan to’qilgan, odatda ko'k va oq chiziqlarga ega bo’lgan matoni to’qish bilan shug’ullanganlar. Ushbu guzarlar aholisining bir guruhi Yomdan ikkinchisi Zomindan ko’chib kelganlar bo’lgan. P.I.Pashinoni ma’lumot berishicha Turkiston hunarmandchilik ishlab chiqarishida uyda bajaruvchi ishchilar mehnatidan ko’p foydalanilgan, “... qog’oz ishlab chiqarishida bir sanoatchi o’ziga ma’lum oilalarning biriga paxtani tozalash, boshqasiga – yigirish, uchinchisiga – tikish, to’rtinchisiga bo'yash va hakazo ishlarni tarqatgan. Bu esa o’z o’rnida undan ustaxonalar uchun joy tayyorlash, 21 ustachilik dastgohlarini sotib olish, ishchilarni ishlamagan vaqtiga pul to’lash majburiyatidan xalos etgan...”. Shunga o'xshash holat Samarqandda ham kuzatilgan. Ba’zi hollarda mehnatning katta qismi ayollar va bolalar zimmasiga tushgan. Ular paxtani tozalashgan, matolarga ishlov berishgan, iplarni o’rashgan va h.k. Zarafshon okrugida ipak ip asosan “tojik va eroni ayollar charx yordamida ishlab chiqarganlar, o’zbek va qirg’iz ayollari esa urchuq yordamida. Bir ayol bir yilda mazkur uskunalar yordamida 2 dan 4 pudgacha ipak yokiy undan ip yigirishi mumkin edi”. Ko’pchilik ayollar mazkur mahsulotlarni o’z ehtiyoji hamda sotuvga chiqarish uchun ham ishlab chiqarganlar. Shunga qaramasdan ko’pgina hunarmandlar va kasanachilarning oilalari moliyaviy jihatdan qiyin ahvolda bo’lib, kam daromad hisobiga kun kechirganlar. Bunga barcha to’quvchilarning do’konlari yo’qligi va o’z mahsulotini to’g’ridan-to’g’ri bozorda sotish imkoniyatiga ega bo’lmaganligi sabab bo’lgan. Ko’pchilik to’quvchi hunarmandlar o’z mahsulotlarini olib-sotuvchilar yordamida sotishgan. Bunda ular mahsulotni 30 % arzon narxda pullashga majbur bo’lishgan. Bu holat to’quvchilarning o’zlarida ishlab chiqarishdan oldin mablag’ mavjud bo’lmagan holatlarda olib- sotuvchilardan pul olishga va olgan pulga mahsulotni arzon narxda berishga majbur bo’lishgan. XIX asr birinchi yarmida Samarqandda adras to’quvchi 63 ta to’quvchilik dastgohi va 41 ta kanop ip to’quvchi dastgohlar bo’lib, ular qirq besh nafar kishining qo’lida to’plangan edi. Kanop ip ishlab chiqarish bilan o’zbeklar va tojiklardan tashqari Samarqandlik yahudiylarning bir qismi ham shug’ullanganlar. Umuman olganda, Samarqandda ishlab chiqarish mayda hunarmandchilik ishlab chiqarishi harakterida edi. Tikuvchilik bilan asosan erkaklar shug’ullanishgan. Samarqandda alohida tikuvchilik dastgohlarida bir nechta ustalar faoliyat yuritadigan qator ustaxonlar mavjud bo’lib, ularda “... talabgir xalatlar, salla va belqarslarga ishlatiladigan ... faqat maxsus harir va sifatli matolar tayyorlangan”. 22 Arxiv ma’lumotlarida keltirilishicha, “Samarqandda maxsus ipak yoki yungni tozolovchi ustaxonalar kam bo’lgan. Chunki tozalangan ipak yoki yungga ehtiyoji bo’lgan mahalliy aholi ularni sotib olib o’zlari uylarida tozalaganlar. Bu hunar bilan maxsus shug’ullanuvchilar tikuvchilar uchun buyurtma asosida ishlaganlar va kamdan-kam holatlarda tozalangan yung yoki shu kabilarni bozorga olib chiqqanlar”. To'quvchilik sanoati asosan mahalliy mahsulotlardan tayyorlangan mahsulotlarga qarab turlarga ajratilgan. Shunday sohalardan biri bu – ipakchilik va ipakdan mahsulotlar tayyorlash edi. XIX asr birinchi yarmida ipak mahsulotlarini yetishtirish bilan 400 ga yaqin xo’jalik shug’ullanganligi haqida ma’lumotlar keltiriladi. Har bir xo’jalik 5 puddan 1,5 pudgacha mahsulotni bozorga olib chiqishgan. Shaharga ipak homashyosi qo'shni hududlardan ham olib kelingan. Samarqandda ipakga ishlov berishda pichoqli qo'ldan yasaluvchi uskunadan foydalanilgan. Ko’pchilik hunarmandlar ipakga ishlov beruvchi uskunani o’zlari yasashgan. Ipakni o’zidan Samarqandlik hunarmandlar bir necha hil mahsulotlarni ishlab chiqarganlar. O’z vaqtida Samarqand o’lkadagi yirik savdo mahsulotlarni yetishtiruvchi va uning bozorlarida amirlikning yirik ipak mahsulotlari savdosi amalga oshirilgan. Ipak matolardan asosan kanaus, yarim ipak matolardan beqasam va adras tayyorlangan. XIX asr birinchi yarmida Samarqandda matolar tayyorlash bilan bir qatorda matolarga bo'yoq berish sohasi ham yaxshi taraqqiy etgan. Bo'yoqchilik ishi bilan alohida ustalar shug’ullanishgan. Samarqandda maxsus ko'k rangli bo'yoqlar tayyorlangan. Yil davomida bo'yoq ishlab chiqarish shug’ullanuvchi maxsus do’konlar ham mavjud bo’lgan. Umuman olganda bo'yoq tayyorlash bilan alohida usta va bo'yash bilan alohida ustalar shug’ullanishgan. Bo'yoqchi ustaxonasida doimo bo'yoqlar to’lachanlar bo’lib, buyurtmachini oldida mato bo'yalgan va qurutilmagan holda egasiga qaytarib berilgan. Bo'yoq sifati va mato hajmiga qarab mehnat haqi olingan. Bo'yoqning sifatiga qarab 2,5 funt (1 funt 570 gram mga teng) matoni bo'yash 40 dan 60 tiyingacha baholangan. 23 XIX asrda kubli ipak bo'yash bilan asosan mahalliy Samarqandlik yahudiylar shug’ullanganligini ta’kidlanadi. Samarqandlik ustalar bo'yoqlarning turli ranglarini tayyorlay olganlar. Yahudiylar nil bo'yog’ini tayyorlash bilan mashhur bo’lgan. Shaharda metallga ishlov berish hunarmandchilikning asosiy sohalari hisoblangan. Urush vaqtlarida mazkur soha kishilari harbiy aslahar ishlab chiqarishga, boshqa vaqtlarda turli metall buyumlar: pichoq, duradgorlik va ustachilik asboblarini va shu kabilarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Samarqandlik ustalar mis, jez, cho'yan, temir va turli qorishmalardan mahsulotlar tayyorlashgan. Temirchilikning cho'yanga ishlov berish sohasida o’ziga xos maktab shakllangan bo’lib. Ular o’zlarining metallga ishlov berish texnikasiga ega edilar. Cho'yandan asosan qozon, undan tashqari xo’jalik uchun zarur bo’lgan buyumlar va mehnat qurollarini tayyorlashgan. Hunarlarning ayrim turlari muayyan ixtisoslashuvga erishgan. Temirchilar odatda bir necha hil mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan: ba’zilari faqatgina ot va eshaklar uchun taqalar yasagan, boshqalari faqat tokarlik va chilangarlik asboblarini yasaganlar. Temir buyumlarning katta qismi Rossiyadan keltirilgan temirdan yasalgan 12 . N.A.Kirpichnikov temirchilik mahsulotlarini tasniflar ekan ularni uch guruhga ajratadi: Darvoza zulfaklari, mix, taqa, yugan, arava g’ildiriklari uchun halqalar, kuraklar yasash. Toshtaroshlar uchun dastgohlar, cho’kichlar, o’roq va ketmonlar, duradgorlar uchun asboblar tayyorlash. Pichoq, qaychi, arra, bigiz va shunga o’xshash mayda asboblar temirchiligi. Samarqand hunarlari orasida t erichilar ham katta o’rinni egallaganlar. Ular tomonidan tayyorlanadigan mahsulotlar yuqori sifati bilan ajralib turgan. Teriga 12 Ташев X, “К вопросу о составе сельского населения Зарафшанской долины”, Т-1965 й. 56-б. 24 ishlov berish sohasi hududni Rossiya imperiyasi hududiga qo'shib olinguniga qadar hunarmandchilik ishlab chiqarishining asosiy tarmoqlaridan biri sifatida qaralar edi. Chunki, teri va u ndan tayyorlanadigan mahsulotlar aholi turmushida muhim o’rin tutgan. Qolaversa mazkur soha mahsulotlari hudud va umuman mintaqaviy savdoda ham asosiy tovar vazifasini o’tagan. Shaharda alohida terichilar istiqomat qiluvchi mahalla ham mavjud bo’lib, u Charmgaron deb nomlangan . Samarqandda boshqa hunarlar qatorida qog’oz ishlab chiqarish ham rivojlangan. XV – XIX asrlarda Samarqand qog’oz ishlab chiqarishning yirik markazi hisoblangan. Qog’oz tayyorlashda ishlatilgan nasha o’simligidan tayyorlangan kanop iplar xomashyo bo’lib xizmat qilgan. Ular tarqatilgan, taroshlangan va kecha davomida ohakli suvga botirib qo’yilgan. Shu tariqa kamda bir hafta davomida xomashyoga ishlov berilgan va keyin qog’oz tayyorlangan. Samarqand qog’ozi turli ranglarda tayyorlangan. P.P.Ivanovning ma’lumot berishicha shaharda yozuv qog’ozini ishlab chiqarish keng rivojlangan. Qog’oz buyumlarini yasovchi ustaxonalarda qog’oz xomashyosini alohida va yozuv qog’ozini alohida tayyorlashgan. Ba’zi hollarda esa mazkur mahsulotlarni alohida ustaxonalarda tayyorlab sotuvga chiqarishgan. Qog’ozga yakuniy ishlovni maxsus mutaxassis – “murakashlar” amalga oshirganlar. 1869 yilda Samarqandda qog’oz ishlab chiqaruvchi ustaxonalar soni 16 ta bo’lgan. XVIII asr oxiri XIX asr boshida Samarqandda qog’oz sanoati inqirozni boshdan kechirgan. Bunga sabab, birinchidan Buxoro amirligidagi o’zaro urushlar, ko’chmanchi xalqlarning hujumlari natijasida yuz bergan talon-tarojlardan bezgan xalqning nisbatan tinch o’lkalarga ko’chib ketishi hamda qog’ozsoz ustalarning katta qismi Qo’qon xonligi hududiga borib makon topishi. Ikkinchidan, XIX asrda Rossiyadan katta miqdorda qog’oz mahsulotlarning olib kelinishi mahalliy qog’ozsozlarning inqiroziga ham ma’lum qadar hissa qo’shgan. Tadqiqotchilarning fikricha O’zRFA Sharqshunoslik instituti fondlarida saqlanayotgan XIX asrga oid juda ko’plab qo’l yozmalar ichida birorta ham Samarqand qog’oziga bitilganligi qayd qilinmagan. Bu holat XIX asr boshida Samarqandda qog’oz ishlab chiqarish 25 to’xtab qolganligidan dalolat beradi. Yana bir m’lumotda «XIX asrboshlarida Samarqand qog’ozi tayyorlash nihoyasiga yetgan edi. Shu sababli qog’oz ustaxonalari o’rnashgan joylar boshdan-oyoq un tegirmonlari va charxpalaklarga ko’milib ketgan edi», keltiriladi. Bu davrda o’zaro feodal kurashlar, tinimsiz talonchiliklar, savdo yo’llarining xavfsiz emasligi natijasida savdoning susayishi, o’zaro kurashlar davrida soliqlarning oshib ketishi natijasida Samarqandda birgina qog’oz ishlab chiqarish emas, balki ko’pgina ishlab chiqarish sohalarida inqiroz kuzatiladi. A.Vamberining fikricha Samarqand qog’ozi «Yangi ipakdan tayyorlangan…», O’rta Osiyo bo’ylab 1866 yilda sayohat qilgan P.I. Pashino fikricha esa qog’oz paxtadan tayyorlangan, A.Semyonov qog’oz tayyorlashda eski latta va paxta tolalari, ipak va kanop chiqitlari ham qo’llanilgan degan fikrni ilgari suradi. Ta’kidlash joizki har qanday mahsulot tayyorlanganda atrof-muhitda mavjud bo’lgan xomashyodan keng foydalanilgan. Shundan kelib chiqib, aytish mumkinki qog’oz tayyorlashda XIX asr Samarqandlik hunarmandlar asosan kanop, qamish, paxta, zig’ir tolasi va ipakdan keng foydalanishgan, degan fikr o’rinlidir. Samarqand qog’ozi suvsimon o’zining maxsus belgisiga ega bo’lgan. Mazkur belgi XVI asrda usta Mir Ibroximning o’ziga xos muhri bo’lgan. Bu belgi s o' nggi paytlargacha ham Samarqand qog’ozining belgisi sifatida saqlanib qolgan va Mir-Ibroxim” deb atalgan. Samarqand qog’ozi tayyorlangan xomashyosiga ko’ra, asosan uch navga ajratilgan. Ulardan biri ipak chiqitlari, tarandilaridan tayyorlangan va unga hech qanday paxta tolasi qo’shilmagan. Bu qog’oz nihoyatda puxta, go’zal, mayin va juda silliq bo’lib sariq tusda tovlanib turgan. Bu qog’oz «qog’ozi abrishumiy» ya’ni «qog’ozi ipak» deb yuritilgan. Samarqand qog’ozining ikkinchi xili yarimshoyi qog’oz bo’lib, u ipak xomashyosiga teng miqdorda nasha poyasi qo’shib tayyorlangan. «Nimkatoniy» deb atalgan bu qog’oz qalin, puxta va yaxshi ohorlangan bo’lib, bunday qog’ozdan qilingan kitobni varaqlashning qulay bo’lgan. Uchinchi nav qog’oz deyarli sof paxtadan tayyorlangan va u sifati hamda 26 tayyorlash usuliga ko’ra yuqorida aytib o’tilgan qog’ozlardan bir muncha pastroq bo’lgan. Samarqand shahri atrofida faoliyat yuritgan qog’ozsozlarning asosiy ish joylari xususiy yoki vaqfga tegishli bo’lgan ustaxonlar bo’lgan. Qog’oz tayyorlash jarayonida ustaxonada faoliyat yuritgan ustalar o’rtasida mehnat taqsimotiga amal qilingan. Masalan, qog’oz tayyorlovchi usta qog’ozrez, qog’oz ohorlovchi usta- muhrkash, paxta yuvuvchi usta-paxtasho’y, qog’ozgaun-moyqo’shuvchi usta- ohorchi, qog’ozni quritish uchun dorga osadigan yoki devorga yopishtiradigan usta-qog’oz chaspon deb atalgan. B Undan tashqari xandakda qog’oz talqonini tepkilovchi, objuvozni ishlatuvchi-juvozchi, bir nechta xalfa hamda shogirdlar bo’lgan. Qog’ozsozlar shu yerning o’zidayoq tayyor bo’lgan qog’ozni savdogarlarga, xattotlarga va boshqa qog’ozga muhtoj kishilarga sotishgan. Qog’oz savdosi bilan shug’ullanuvchi savdogarlar ko’tarasiga savdo qilib olgan qog’ozlarni atrof shaharlarga yoki uzoq mamlakatlarga eltib sotishgan. Qadimgi qog’oz tayyorlash usuli yo’q bo’lib ketganligi sababli, biz arxivdan topilgan hujjatlar va boshqa manbalar asosida ajdodlarimiz qog’ozni qanday tayyorlaganliklari haqida A.Fayziyev quyidagi ma’lumotlarni keltirib o’tadi: Kerakli miqdordagi birinchi navli paxta olinib, bo’yra ustida yaxshilab suv bilan chayilgan, so’ng u objuvozda bir kecha-kunduz davomida tortilgan. Shundan so’ng talqon holga kelgan paxta ikkinchi bor suvda chayib olingan va unga kerakli miqdorda ishqor hamda ohak solinib, yaxshilab aralashtirilgan va objuvozda ikkinchi bor qayta tortilgan. Kerakli miqdorda qayta tortilgan qog’oz talqoniga 4 pud ishqor, 1 pud ohak aralashtirib bo’yra ustida yoz kunlarida 3 kun, qish kunlarida 15 kun quyosh tig’ida saqlangan. Ko’rsatilgan muddat o’tgandan so’ng qog’oz talqoni uchinchi bor objuvozga solinib 8 kun tortilgan. Sh u ndan so’ng objuvozdagi talqon olinib surp matoga solingan va suvda chayib olingan. Qog’oz talqonidagi suvni siqib chiqarish uchun og’ir toshlarga bostirib qo’yganlar. Suvi siqib chiqarilgan qog’oz talqoni to’rtinchi marotaba objuvozga solinib, 10 kundavomida tortilgan. Shu jarayonlardan keyingina qog’oz qilish uchun kerakli 27 xamirsimon homashyo - qog’oz bo’tqasi maxsus xandakka solinib oyoq bilan 2 soat davomida tepkilangan, so’ngra 2 soat tayoq bilan savalangan. Shundan so’ng uni suyuq holga keltirish uchun suv solingan. Suyuq qog’oz bo’tqasini ot qilidan tayyorlangan mayin to’r ustiga bir xil yupqalikda solib chiqilgan. Shu jarayonda qog’ozning qalinligiga alohida e’tibor berilgan, chunki uning qanchalik qalin yoki yupqaligi anashu yerda belgilab olingan va bir kecha-kunduz davomida suvini siqib chiqarish maqsadida ustidan tosh bostirib qo’yishgan. Katta, yupqa varaqsimon holga kelgan qog’oz bo’laklariga yupqa qilib, bug’doy uni va qo’y moyi qo’shib tayyorlangan shirach surtilib, quritish uchun yoz kunlarida 3 soat, qish kunlarida bir kecha-kunduz davomida maxsus xona devorlariga yopishtirib qo’yishgan yoki simdan qilingan dorga osib qo’yishgan. Qurigan varaqlar devordan ajratib olinib, maxsus pichoq yordamida kerakli o’lchamda kesib chiqilgan. So’ngra shirach varaqning ikki tomoniga surtilgan. Qog’oz tarkibi yanada zich va yaltiroq bo’lishi uchun tosh o’qlov bilan unga ishlov berishgan. Zarur bo’lganda bu jarayon ikki-uch bor takrorlangan. Qog’oz to’liq qurishi uchun ipli dorlarga osib qo’yilgan va shundan so’ng iste’molga chiqarilgan. Arxiv ma’lumotlariga qaraganda 18720 varaq qog’oz tayyorlash uchun 24 pud amerika sortli paxta, 24 pud ishqor, 6 pud ohak, 10 pud un, 1 puddan ortiqroq moy, 6 bo’lak mato (1 bo’lak 6-7 metr bo’lgan) ishlatilgan. Qog’oz sozlar qog’oz tayyorlash jarayonida uning qanday rangda bo’lishiga ham alohida e’tibor qaratganlar. Varaqlarning qanday rangga bo’yalishi ma’lum bir ma’noni anglatgan. Masalan, havorang-motam, ayriliq alomatini, och-qizil - baxt-saodat, shodlik, bayram xabarini bildirgan. Ko’k rangli qog’ozlardan asosan qayg’uli xabarlarni bildirishda foydalanishgan. Qog’oz boflar ko’p hollarda qog’ozni och-qizil va yashil ranglarga bo’yashgan, negaki bu ranglar oq qog’ozga qaraganda kishiga qandaydir ruhiy tetiklik, orom bag’ishlab, tez charchashning oldini olgan. Xullas, «Muayyan darajada har qanday shaharda mavjud bo’lgan ushbu hunarlardan tashqari shundaylari ham bor ediki, unga faqat bir shahar egalik qilardi. Qog’ozgarlik ana shunday hunarlardan edi. U Samarqandda rivoj topgan 28 edi». Samarqand, Buxoro, Qo’qon shaharlarida ajdodlarimiz tomonidan ipakdek silliq va yumshoq, uzoq yillarga chidamli, turli muhitlarga dosh bera oladigan, nam tortmaydigan qilib tayyorlangan turli-tuman qog’ozlar ularning bu sohada yuqori malakaga ega bo’lganidan dalolat beradi. Yuqorida bayon qilingan qog’oz tayyorlash usulidan ko’rinib turibdiki, u qadar murakkab emas. Hozirgi fan-texnika taraqqiy etgan davrda bu jarayondagi ko’pgina ishlarni texnika zimmasiga yuklash orqali qadim texnologiyalar asosida olingan qog’oz bilan yo’qolish arafasida turgan ko’plab qo’lyozma kitoblar, hujjatlarni saqlab qolish mumkin. Qog’oz ishlab chiqarishning nisbatan rivojlanganligiga mahalliy aholi orasida mazkur mahsulot turiga bo’lgan talabning yuqoriligi ham ta’sir o’tkazgan. Zero, Samarqand azaldan yirik ma’muriy, madaniy va iqtisodiy markaz sifatida doimo aholi zich istiqomat qiluvchi hudud bo’lgani tufayli unda turli yuridik hujjatlar ko’plab yozilgan, madrasa va maktablar faoliyati va umuman aholi turmushida qog’oz ko’p ishlatilgan. XIX asr o’rtalarigacha qog’oz tashqi savdodagi asosiy mahsulotlardan biri bo’lgan. Xususan, uni Volga bo’yiga eksport qilingan. Misol uchun, XVIII asr oxirida, amir Shohmurod davrida bir pud o’rta sifatli qog’oz Samarqandda 45-55 rubl, Orenburgda 80 rubl turgan. Aytish mumkinki, bozor bilan munosabatda bo’lgan hunarmand asta- sekinlik bilan talabda bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishga ixtisoslashib borgan. Biroq, mazkur jarayon izchil bo’lmay, bunga mahsulotlarning iste’mol hajmi katta bo’lmay, aksariyat hollarda ularni qishloq xo’jaligi mahsulotlariga yoki boshqa turdagi mahsulotga almashinuvi amaliyotda qo’llanilgan. XIX asr o’rtalariga kelib mintaqaviy va hududlararo savdoning katta hajmga ega bo’lib borishi natijasi olib sotuvchilar faoliyati jadallashdi. Buning natijasida hunarmandchilik ishlab chiqarishini mahsulotga bo’lgan talabga qarab moslashuvchanligi yana ham ko’zga tashlana borgan. Samarqandni imperiya tarkibiga qo’shib olinganiga qadar XVIII asrga nisbatan hunarmandchilik ishlab chiqarishida bir qadar yuksalish ko’zatiladi. Samarqand shahrining mahalliy aholisining an’analari va ularning fe’l-atvori tufayli shahardagi barcha ishlab chiqaruvchi xo’jaliklarning aniq soni haqida 29 ma’lumotlarni to’plash nihoyatda qiyin bo’lgan. Chunki, mahalliy aholi turli salbiy oqibatlardan hadiksiragan holda rus ma’muriyatiga aholi va uning turmush tarzi, ishlab chiqaruvchi xo’jalik turlari, aholi soni va tarkibi bo’yicha ma’lumotlarni bermaganlar. Natijada arxiv ma’lumotlari va turli rus mualliflari asarlaridagi ma’lumotlar ham to’g’riligiga mualliflarning o’zlari ham ishonch bildirmaydilar.. Biroq o’sha davr uchun ushbu keltirilayotgan ma’lumotlar nisbatan haqiqatga yaqinligi qayd etishimiz zarurdir. Xususan, 1872 yilda Samarqand nomli, uch qismdan iborat bo’lgan asarda ham muallif o’zi keltirayotgan ma’lumotlar aniq bo’lmasa-da haqiqatga yaqinroq ekanligini qayd etadi. Unda keltirilishicha 1872 yilda Samarqandda 1085 ta do’konlar va 1610 ta ishlab chiqaruvchi ustaxonalar mavjud bo’lgan. Ushbu ustaxonalarda quyida sanab o’tiluvchi barcha mahsulotlar ishlab chiqarilgan va sotuvga chiqarilgan. Yana bir tadqiqotchi L.N.Sobolevning fikricha Samarqand shahrida 1868-1869 yillarda 3 mingga yaqin do’konlar bo’lgan. Samarqandda qo’lda buyumlar yasash keng rivojlangan. Samarqand hunarmandlarining beqiyos va jozibali mahsulotlari dunyoning ko’pgina mamlakatlarida mashhur edi. Samarqand buyumlari chiroyli va arzonligi bilan mashhur bo’lgan. Oddiy hunarmand oilalar bilan bir qatorda Samarqandda o’rta hol ustaxonalar ham bo’lib, ular yil davomida mahsulot ishlab chiqarishdan to’xtamagan. Xususan, imperiya hokimiyati o’rnatilgan vaqtda Samarqandda 12 ta cho'yan erituvchi, 4 ta g’isht ishlab chiqaruvchi, 34 ta chiroq va sovun ishlab chiqaruvchi, 45 ta qandolatchilik, 18 ta to'quvchilik stanoklarni yasovchi tokarlik va randachilik ustaxonalari bo’lgan. Samarqand bo’yicha jami 113 ta o’rta va 1495 ta kichik hunarmandchilik va kasanachilik ustaxonalari mavjud edi. Mazkur ustaxonalar va ular ishlab chiqarayotgan mahsulotlar hajmini chamalab ko’rilsa, shahardagi hunarmandchilik va kasanachilik ishlab chiqarishining naqadar katta miqyosdagi aholini band etganligini guvohi bo’lishimiz mumkin. 30 Uy ishlab chiqaruvi bilan birga mayda hunarmandchilik sanoatning hududga mos ti pik shakli edi. Biroq mazkur ustaxonalar va boshqa kasanachilik korxonalarining ishlab chiqarishi tezligi past va mahsulotining hajmi kam bo’lgan. Shaharda ayniqsa etikdo’z, terichilar, bosh kiyim tayyorlovchilar, qog’oz qushoq yasovchilar, qulfsozlar, tillo va kumush buyumlar yasovchilar, misgarlar ajralib turgan. Undan tashqari, nonpazlar, chiroqchilar, tokarlar, matolarni bo’yovchilar, turli rangdagi va sifatdagi bo'yoqlarni tayyorlovchi ustalar bo’lgan. Samarqand shahridagi ustaxonalar va kasanachilik korxonalarining bu shaklda faoliyat yuritishini tarqoq ko’rinishdagi manufaktura sanoati deb baholash mumkin. Samarqand hunarmandlari sexlarga birlashganlar. O’ziga to'q ustalar orasidan oqsoqol (usta) saylanib , ularni Samarqand beklari tasdiqlaganlar. Sex ichidagi munosabatlar sex nizomi asosida muvofiqlashtirilgan. Sexlarda asosan ko’p sonli shogirdlar mehnat qilishgan. Ko’p yillik mehnat faoliyatidan so’ng shogirdlarga xalifa maqomi berilgan. Biroq, xalifa maqomi hammaga ham nasib qilavermagan. Chunki, xalifa maqomiga ega bo’lishi uchun muayyan miqdorda moddiy mablag’ga ega bo’lishi talab qilingan. Xalifaning usta maqomiga ko’tarilishi uchun yana ham ko’proq moliyaviy mablag’ga ega bo’lish talab etilaredi. X ususan, usta maqomi berilishi uchun katta boylik va shaxsiy mol- mulkka ega bo’lish talab etilardi. Shuning uchun usta maqomiga ko’pchilik erisha olmagan. Eski tajribali ustalar o’z kasbining sirlarini shogirdlari va xalifalarga kamdan-kam holatlarda o’rgatganlar. Kasb sirlarini saqlash ustalar va hunarmandlar oilalarini keyingi avlodlarini ham yaxshi hayotini ta’minlash garovi bo’lgan. Shuning uchun ham hunarmandchilik faoliyati o’ziga xos oilaviy pudrat xarakteriga ega bo’lgan. Hunarmandchilikning ayrim sohalari o’z ustaxonlarida mahsulotni ham ishlab chiqarganlar ham sotganlar. Ya’ni, hunamandchilik va savdo bir rastani o’zida amalga oshirilgan. Hunarmandlarning bir qismi o’z rastalari va umuman o’z ustaxonlariga ega bo’lmagan. Ular rasta yoki ustaxonalarni ijaraga olganlar. Mazkur kishilar daromadi boshqalarga nisbatan kam bo’lgan. 31 Ba’zi manbalar tahlili amalga oshirilganda ustalar tomonidan o’z ustaxonalarini “Sotuv vasiqa”lari orqali boyga sotib shu vasiqa orqali yana o’sha ustaxonani o’z ijaraga olganligini guvohi bo’lamiz. Bu holat hunarmandlarni aksariyat hollarda olib sotuvchi va boshqa shu kabilar ta’sirga tushib qolishini hamda ular tomonidan ekspluatasiya qilinishini namoyon etadi. Shunday qilib, bir tomondan hunarmandchilik ishlab chiqarishini muayyan tartib-qoidalar asosida taraqqiy etib borishini kuzatsak, ikkinchi tomondan, kasanachi hunarmandlarning ahvolini og’irligini hamda ular orasida ham tinimsiz tabaqalashuv sodir bo’lib borishi va hatto ularni boy-badavlat olib-sotuvchilar yoki foizchilar ta’siri ostiga tushib qolishi holatlarini kuzatamiz. Ya’ni, bir so’z bilan aytganda, XIX asr o’rtalariga kelib Samarqanddagi hunarmandchilik ishlab chiqarish xo’jaliklari o’z faoliyatlarida birinchidan, yiriklashgan bozor munosabatlariga ro'baru kelgan, ikkinchidan, mazkur yangi yirik bozorda raqobatning yanada og’irroq kechishi natijasida mayda hunarmandchilik xo’jaliklarini inqirozga yuz tutishi jarayoni sodir bo’lgan. Hunarmandlarning umumiy ahvoli bo’yicha xulosa chiqara olmasligimizga amirlik yoki Samarqand viloyatida statistik ma’lumotlarni to’planib borilmagani sabab bo’ladi. Undan tashqari, qishloq hunarmand ishlab chiqaruvchilari bilan mayda hunarmandlar nisbati va ular tomonidan yetishtirib beriladigan mahsulot hajmi va boshqa shu kabi ma’lumotlarni umumlashtirish imkoni mavjud emas. Biroq, shuni ta’kidlash mumkinki Zarafshon vohasi hunarmandlarining mehnat haqi nisbatan past bo’lgan. Masalan, XIX asr 60-yillaridagi sayohatchining ma’lumotlariga ko’ra tikuvchining kunlik daromadi 10 tiyindan oshmagan. Samarqandda hunarmandlarning ma’lum qismi buyurtma asosida ishlaganlar. Ta’kidlash mumkinki, bir holatda ustalar bevosita iste’molchilar uchun ishlovchi – hunarmandlar sifatida, ikkinchi holatda esa hunarmandlar sifatida emas, balki bozor uchun ishlovchi, mahsulot ishlab chiqaruvchi kasanachilar sifatida gavdalanadi. 32 Qishloq xo’jaligida bo’lganidek, hunarmandchilik ishlab chiqarishida yollanma ishchilar mehnati kam yoki umuman qo’llanilmagan. Biroq, “miqdori 4- 40 rubl miqdorida bo’lgan “bunoq” tizimi keng tarqalgan. Ustaxonadan ketishdan oldin ishchi xo'jayinga undan olingan “bunoq”ni to’lashi kerak edi. Bu holatarda ustalar hajmi kattaroq bo’lgan “bunoq” bergan va hunarmand mehnatiga ko’proq haq to’lagan buyurtmachini ishini bajarganlar. Shu ko’rinishda buyurtmachi va hunarmandlar o’rtasida moliyaviy qaramlik munosabatlari shakllangan. Hunarmandchilik ishlab chiqarishining alohida, oilaviy o’ziga xos xarakterga egaligi, hunarmandlarning sex kabi tashkilotlarining cheklanganligi (moddiy negizga ega bo’lmagan ustalarning yuksala olmasligi), “bunoq” tizimining keng tarqalganligi, ularning ish haqining kamligi va tez-tez sodir bo’lib turadigan o’zaro urushlar, beklar va din vakillarining o’zboshimchaligi mehnatkash aholi turmushiga nihoyatda salbiy ta’sir o’tkazgan. XIX o’rtalaridagi mazkur ko’rinishdagi (feodal ishlab chiqarish) ishlab chiqarish munosabatlari ishlab chiqarish rivojiga jiddiy to’siq bo’lib xizmat qilgan. Bu munosabatlar nafaqat insonlar fikrlashini, balki iqtisodiy rivojlanishni to’xtatishga muvaffaq bo’lgan. XIX asr 40 yillarigacha amirlikda ichki va tashqi savdo asosan bir qancha yirik savdogarlar qo’lida mujassamlashgan edi. Umuman olganda bu davrga kelib bir necha asrdan beri asta-sekinlik bilan Rossiya bilan olib borilayotgan savdo munosabatlari o’rganilayotgan davrga kelib o’zining doimiy rivojlanish harakatidan to’xtab qolmadi. Ya’ni, ta’kidlash mumkinki bu vaqtga kelib Rossiya bilan O’rta Osiyo, shu jumladan, Buxoro amirligi va o’z-o’zidan ma’lum bo’ladiki amirlik yirik savdo markazi sifatida Samarqand shahrining ham savdo aloqalari har qachongidan ham o’sib borardi. Rossiya bilan savdoning asosiy mahsuloti paxta va paxta buyumlar tashkil etib, Samarqand viloyati ham amirlikning yirik paxta yetishtiruvchi hududlaridan biri sifatida bu savdoda faol ishtirok etgan. Samarqand viloyati Buxoro amirligining boy viloyatlaridan biri sifatida ichki va tashqi savdoda katta rol o' ynagan. Hududlarning ayrim xo’jalik turlari va mahsulot yetishtirib berishi borasida ixtisoslashib borishi natijasida joylarda 33 savdoning markazi bo’lgan bozorlarni shakllanishiga sabab bo’ldi. Zarafshon vohasida shunday savdo markazlaridan Samarqand , Kattaqo’rg’on, Panjikent, O'ratepa, Yangiqo'rg’on, Dahbet, Urgut bozorlari bo’lgan. Ayniqsa Samarqand va Kattaqo’rg’on bozorlarida don va don mahsulotlari hamda boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan keng miqyosda savdo amalga oshirilgan. N.Xanikov ma’lumot keltirishicha Buxoro, Samarqand, Qarshi bozorlarida mahsulotlarga narx belgilangan va pul kursi belgilangan. Mazkur shaharlarda asosan tashqi ulgurji savdo mujassamlashgan bo’lib, mazkur savdo yirik mulkdorlar qo’lida to’plangan edi. Chakana savdo bilan o’rta hol va mayda savdogarlar shug’ullanishgan. Savdogarlarning katta qismi yirik mablag’ga ega bo’lmaganliklari sababli chakana savdo bilan shug’ullangan va bir bozordan ikkinchisiga ko’chib yurgan. Eng yirik bozor shahar markazida joylashgan. Ularda ulgurji va chakana savdo amalga oshirilgan. Ushbu do’konlarning ayrimlari hunarmandchilik ustaxonalari huzurida joylashgan edi. Shaharda, undan tashqari, 50 ta Rossiyadan keltirilgan turli mahsulotlar bilan savdo qiluvchi, shu bilan birga 394 ta mavsumiy mahsulotlar bilan savdo qiluvchi do’konlar ham bo’lgan. A.F.Fayziyevning ma’lumot berishicha XIX asrning birinchi yarmida shaharda 3105 ta rastalar mavjud bo’lib, savdo faqatgina do’konlarda emas, balki rastalarda ham qizg’in amalga oshirilgan. 1868 yil ma’lumotiga ko’ra Samarqanddagi 35 ta karvonsaroylardan faqatgina bittasida tozalanmagan jun sotilgan. U markaziy bozorning ichida joylashgan bo’lib, Junsaroy deb atalgan. Bu karvonsaroy Mulla Orifboyning xususiy mulki bo’lib, bu saroy 15 ta do’kondan iborat edi. Mazkur do’konlarning har biriga 8 botmondan jun joylashtirish mumkin bo’lgan. Undan tashqari, “Go'ri amir masjidiga tegishli vaqf yerining hududida joylashgan yana 50 tacha do’kon” junli buyumlar, qoshma, palas va gilamlar bilan savdo qilgan. 34 Sanab o’tilgan do’konlarda asosan Samarqandlik hunarmandlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar bilan savdo qilingan. Undan tashqari, Samarqand q o' shni va chegaradosh davlatlar bilan ham qizg’in savdo olib borgan. Eng sifatli junli xalatlar Afg’oniston, Eron, Qobul va Kashmirdan keltirilgan, qishki movutlar O'ratepadan, ot ulovi va yopinchiqlari, yuqori sifatli palas va gilamlar Qarshi va Buxorodan keltirilgan. Eng qimmat, ayniqs a rang- barang, qoshmalar Jizzax, Toshkent va X o' janddan keltirilgan. Samarqand bozorlarida ba’zida kam bo’lsada Hindistondan keltirilgan harir junli matolar ham sotilgan. XIX asr 50-yillaridan Buxoro amirligining va shu jumladan Samarqandning Rossiya bilan savdo munosabatlari o’zgara boshladi. XIX asr 40-yillarida Rossiyaga asosan O’rta Osiyo savdogarlari tashrif buyurgan bo’lsalar, endilikda o’z mahsulotlarini amirlik bozorlariga olib kela boshladilar. Bu borada Suchkovlar, Xludovlar, Morozovlar firmalari faollik ko’rsatishgan. Rus savdogarlari Samarqanddan avvalo paxta xomashyosini harid qilishgan. Chunki bu mahsulot Rossiya tekstil sanoatini rivojlanishi uchun juda muhim edi. XIX asr asr o’rtalari O’rta Osiyo davlatlarining boshqa hududlar bilan savdo aloqalarining rivojlanishi davri bo’ldi. Bunga bir tomondan mazkur davlatlar o’rtasidagi urushlarning kam sodir bo’lishi sabab bo’lgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, jahondagi yetakchi rivojlangan davlatlarda sanoat rivojlanishi natijasida katta hajmda xomashyo mahsulotlariga ehtiyojning oshib borishi va ishlab chiqarilayotgan katta hajmdagi mahsulotlarni sotish uchun iste’mol bozorlarini zarurligi sabab bo’lgan. Umumiy qilib aytganda, yetakchi imperialistik davlatlar uchun xomshayo va iste’mol bozorlari tanqisligi vujudga kelgan edi. Bu esa ular tomonidan bir necha asrlar davomida jahon savdosidan nisbatan yiroqlashib qolgan O’rta Osiyo davlatlaridek davlatlar bilan ham savdo munosabatlarini rivojlantirishni taqozo etgan. Shunday qilib, XIX asr o’rtalarida Samarqandni O’rta Osiyo shaharlari va boshqa qo'shni davlatlar bilan savdo aloqalari rivojlandi. XIX asr ikkinchi yarmida 35 Samarqandni Rossiya bilan savdo aloqalari yanada jonlangan. Bu esa o’z o’rnida shahar iqtisodiyotini yuksalishiga sabab bo’lgan. O’sha davr iqtisodiy ma’lumotlar beruvchi “Golos” gazetasida “Yekaterinburg yoki Troiskdan, Petropavlosk, Akmolinsk, Turkiston va Toshkent orqali Samarqandga har yili 7500 ta gacha tuya va 3000 mingtagacha aravalar qatnab, ular 150000 pud hajmda tovar va buyumlar hamda Omskdan 10000 pudgacha davlat yuklarini tashiydi”, kabi ma’lumotlarni keltiradi. Biroq, savdoning rivojiga yomon ma’muriy boshqaruv tizimi, aholining asosiy qismining past va cheklangan talabi, aloqa yo’llari va tashuv vositalarining yomon ahvoli, savdo karvonlarini tez-tez hujumlar va talonchiliklarga duch kelishi, turlicha yuqori va xilma-xil bojxona to’lovlari, bojxona xodimlarining poraxo'rligini keng tus olganligi, tinimsiz o’zaro feodal kurashlar va kreditlash tizimining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi to'sqinlik qilar edi. Samarqandda katta mablag’ga ega savdogarlar kam bo’lgan. Samarqand savdogarlari doimo Buxorolik savdogarlardan olti yoki bir yilga qarz olib turishgan. II BOB. II BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI QISHLOQ AHOLISINING IJTIMOIY TARIXI II.1. O’rta Zarafshon vohasi qishloq aholisining etnik tarkibi Zarafshon vohasi hududida tadqiqotchilarimiz tilga olgan etnik guruhlar bilan birga, hali hech bir ro'yxatda uchramaydigan etnik guruhlar ham qayd qilindi. Quyida bu haqda tumanlar bo’yicha qisqacha ma’lumot beriladi. 1. Bulung’ur tumani.Tumanda xalqimizning o’n ikki nomdagi etnik guruhi uchraydi. Bular: qirq, tuyoqli (shoxobchalari: chubot, vaxtam, changal, mirzaesa, mullaesa), xitoyzi (bolg’ali, erganakli, qoraqalpoq, turkman, mo’g’ul, vaqqos, nayman, qirg’iz, uray, mang’it, tojik. 36 Ushbu etnik guruhlardan tuyoqli, vaqqos urug’ nomlari birinchi marotaba ro’yxatga olindi. 2. Jomboy tumani. Bu tumanda o’zbek xalqining yigirma nomdagi etnik guruhi borligi aniqlandi. Bular: solin, xitoyyuz, tuyoqli, qipchoq, bahrin, saroy, xitoy, mang’it, qoraqalpoq, qangli, qozoq, qirq(lar), qiyot, nayman, turkman, qavirg’a, beklar, xo’ja, ming, qaropchi. Ko’rinadiki, ro’yxatdan boshqa adabiyotlarda o’z aksini topgan urug’ nomlaridan tashqari, tuyoqli, qavirg’a, qaropchi kabi urug’ nomlari ham joyolgan. 3. Ishtixon tumani. Tuman bo’yicha o’zbeklarning yigirma nomdagi etnik guruhi aniqlab chiqildi. Ular: turkman, xitoy, mitan, muytan, barlos, beklar, alpli, oyjoriq, tuvadoq, qoraqalpoq, eroniy, arab, gurji, eshon (xo’ja), taqchi, nayman, jovi, qanjig’ali (shoxobchalari: toshim, hasanqori, nurim, alakay, bolg’ali, beshbola, itburboy, boyto’pi, oytamg’ali) ,to’pchi. Berilgan etnik guruhlar nomlari ichida birinchi marta ro’yxatga olinganlari ham mavjud. Bular: alpli, oyjoriq, tuvadoq, gurji, taqchi, to’pchi. 4. Kattaqo’rg’on tumani. Bu yerda o’n to’qqiz nomda etnik guruh istiqomat qiladi. Mana ular: mang’it, nayman, qipchoq, ming, modray, dukchi, qiyot, olmasuvon, jaloyir, xo’ja, turkman, beklar, saroy, bahrin, qanjig’ali (shoxobchalari: nurim, oytamg’ali), qarluq, bekto’pi, arab, ejjilar. Shulardan modray, dukchi, olmasuvon, ejjilar boshqa manbalarda qayd qilinmagan. 5. Narpay tumani. Bu tumanda yetti nomdagi etnik guruh borligi aniqlandi. Bular: qipchoq, xitoy, nayman, mang’it, olchin, qoraxitoy, xo’ja. 6. Nurobod tumani. Tadqiqotlar tumanda xalqimizning o’n uch nomdagi etnik guruhi borligini ko’rsatdi. Bular quyidagilar: nayman, juz, saroy, xo’ja, chuyut, turk- barlos(5), mang’it, xitoy, bahrin, uyshun, harduri, qiyot. Harduri urug’i nomi hech biri abiyotda uchramaydi. 7. Oqdaryo tumani. Tumanda o’n besh nomda etnik guruh uchradi. Ular: nayman, xitoy, qipchoq, sarixitoy, eshon, xo’ja, o’tarchi, qo’ng’irot, to’g’oy, qirq, barlos, ming, saidlar, xitoy (qipchoq), turkman. 37 Nomlari tilga olingan urug’lardan sarixitoy va to’g’oy urug’lari nomlari biz tomonimizdan ilk bor ro’yxatga olindi. 8. Payariq tumani. Bu yerda o’ttiz uch nomda etnik guruh qayd qilingan, yani: qiyra, ko’rpa, junniboy, qupoyi, oltibek, cho’rtkesar, adinasari, bog’donli (oqat), ming, mang’it (qoramang’it-mangsur), barlos,chig’ot, sariqipchoq, toma, tuyoqli, xo’ja, turkman, chandir, oqchob, qo’ng’irot, qipchoq, beklar, nayman, qirq, bahrin, burqut, yovbosar, to’qolto’p, tobonliq, oytamg’ali, bo’gajinli, boshmoq, qulton. Bulardan qiyra, ko’rpa, junniboy, qupoyi, oltibek, oqchob, chig’ot, tuyoqli, yovbosar, to’qolto’p, tobonliq, bo’gajinli, boshmoq, bog’donli, cho’rtkesar, adinasari kabi urug’lar nomlari birinchi marta jamoatchilik e'tiboriga havola qilinmoqda. 9. Pastdarg’om tumani. Kuzatishlar tumanda xalqimizning o’n olti nomdagi urug’i mavjudligini ko’rsatadi. Bular: nayman, mang’it , arab , eroniy, qipchoq, xo’ja, saroy (shoxobchalari: to’qboysaroy, o’krachsaroy, shamosaroy, qing’irsaroy, qipchoqsaroy, beksaroy), chuyut, xitoy, juz (yuz), oltoy, qozoq, bayraguz, burqut, turkman, chandir. Bulardan oltoy va bayraguzurug’lari birinchi marta ro’yxatga olindi. Arab kelib chiqishi jihatdan arablarga borib taqalsa-da, hozirda ular o’zbek halqi tarkibiga kiradi. 10. Paxtachi tumani. Tumanda olti nomda etnik guruh kuzatildi. Mana ular: bahrin, qirqyigit, nayman, saroy, xitoy, qipchoq, mang’it. Ularning orasida qirqyigit urug’i birinchi marta ilmiy jamoatchilikka namyon bo’lmoqda. 11. Samarqand tumani. Bu tuman hududida besh nomdagi etnik guruh qayd qilindi. Ushbu etnik guruhlar quydagilar: nayman, arab, eroniy, burqut, turkman. 12. Tayloq tumani. Tuman bo’yicha o’zbek halqining o’n to’qqiz nomdagi etnik guruhi uchradi.Ular: nayman, barlos, ming, tuyoqli, mo’g’ul, mo’ltoni, mazangi, quchchi, saroy, bahrin, yuz, jaloyir, alpomish, toshurug’, temur, beklar, changallar, qirqlar, kallar. 38 Ko’rinadiki, ko’pgina manbalarda uchraydigan urug’lar qatori ilk bor ro’yxatga olinganlari ham bor: tuyoqli, mo’ltoni, mazangi, alpomish, tosh urug’, temur, changallar, kallar. 13. Urgut tumani. Bu tumanda yigirma to’qqiz nomdagi etnik guruh aniqlandi. Bular: nayman (shoxobchalari: ukrachnayman, yoqaliboylinayman, jondiznayman, qoranayman), quchchi, mo’g’ol, tuyoqli, bahrin, kenagas, turk-barlos, uyshun, qishliq, barlos, g’alcha, o’n, turk, qullar, qipchoq, uyg’ur, to’ralar, navro’zlar, bog’lon, xo’ja, axchalar, yuz (juz) lar, ko’pto’plar, qorapachaqlar, mingiyalar, tojikto’p, eshonlar 13 . Bulardan tuyoqli, to’ralar, navro’zlar, qullar, axchalar, ko’pto’plar, qorapachaqlarilk bor ro’yxatga olindi. 14. Qo’shrabot tumani. Kuzatishlar tumanda yetmish to’rt nomdagi etnik guruhlar borligiga xulosa qilishga olib keldi. Mana ular: qoraqo’zi, qo’ng’irot, to’rtdanbir, oloy, darvesh, itay, oltibek, qanchig’ali, oytamg’ali, qo’shtamg’ali, bo’gajili, qurjintubi, qirq(lar), eshmat, qozoyoqli, xudoynazar, arbaki, sultoni, tabag’di, qapay, sovuti, sho’rlik, mixayam, uxum, ovush, chingiz, tentak, saroy, boyto’p, margov, bek, chinniboy, alip, suvti, qalmoq, kal, mirishkor, oltiayg’ir, qo’shovchi,qozito’va, to’pchi, aldarmish, qorachekman, mergantovon, arrato’pi, churoch, barlos, olmasuvon, bolg’ali, jobito’pi(yobi), bekto’p, tulkito’p, kalto’p, chungari, metanto’p, mang’it, turkman, bahrin, jilotamg’ali, oltiziqoziyoq qiyot, qoraxoniy, chimmoz, borqut, sirsulov, baroq, qilicheva, berqut, bo’zchi, mayakchi, quyuzg’un, oboytush, xitoy, arbobto’p. Qo’ng’irot, qanjig’ali, oytamg’ali, qo’shtamg’ali, qirq, saroy, bek, qalmoq, barlos, yobi, mang’it, turkman, bahrin,qiyot, borqut, xitoy kabi urug’lardan boshqasi birinchi bor kuzatilmoqda. Xullas, viloyat tumanlarida o’tkazilgan tadqiqot ishlari mavjud adabiyotlarda nomlari zikr qilingan etnik guruhlar bilan birga, hali hech bir manbada eslatilmagan etnik guruhlarni ilk bor aniqlash imkonini berdi. Bular 13 Ташев X, “К вопросу о составе сельского населения Зарафшанской долины”, Т-1965 й. 45-б. 39 quyidagilar: 1) tuyoqli, 2)vaqqos, 3) bayraguz, 4) qavirg’a, 5) qaropchi, 6) alpli, (alp), 7) oyjoriq, 8) tuvadoq, 9) gurji, 10) taqchi, 11) to’pchi, 12) toshim, 13) modray, 14) dukchi, 15) olmasuvon, 16) ejjilar, 17) harduri, 18) to’g’oy, 19) qiyra, 20) ko’rpa, 21) junniboy, 22) qo’poyi, 23) oltibek, 24) yovbosar, 25) to’qolto’p, 26) tobonliq, 27) bo’gajinli, 28) boshmoq, 29) oltoy, 30) qirqyigit, 31) mazangi, 32) alpomish, 33) toshurug’, 34) temur, 35) changal, 36) kal, 37) to’ra, 38) navro’z, 39) qul, 40) axcha, 41) ko’pto’p (lar), 42) qorapachaqlar, 43) oqchob, 44) chig’ot, 45) cho’rtkesar, 46) adinasari, 47) qoraqo’zi, 48) to’rtdanbir, 49) oloy, 50) darvesh, 51) itay, 52) qurjintubi, 53) eshmat, 54) qozoyoqli, 55) xudoynazar, 56) arbaki, 57) sultoni, 58) tabag’di, 59) qapay, 60) sovuti, 61) sho’rlik, 62) mixayam, 63) ovush, 64) chingiz, 65) tentak, 66) boyto’p, 67) margov, 68) suvti, 69) mirishkor, 70) oltiayg’ir, 71) qushovchi, 72) qozito’va, 73) aldarmish, 74) qorachekman, 75) mergantovon, 76) arrato’pi, 77) churoch, 78) bolg’ali, 79) chungari, 80) jilotamg’ali, 81) oltiziqoziqoyoq, 82) sirsuluv, 83) baroq, 84) qilicheva, 85) mayakchi, 86) chimmoz, 87) oboytush, 88) arbobto’p. Ko’rinadiki, biz kuzatgan adabiyotlarda urug’lar va ularning shoxobchalari 373 nomda uchragan bo’lsa, bizning informantlar bilan bevosita suhbatlarimiz natijasida esa ularga qo’shimcha ravishda yana 87 nomdagi urug’ va ularning shoxobchalari aniqlandi. Xullas, tadqiqotlarimiz hozirgacha xalqimizning jami 460 ta urug’ va ularning shoxobchalari borligini isbotlamoqda. Bu, albatta, oxirgi chegara emas, chunki harbir yangi informant bilan muloqot urug’lar nomlari bundan ham ko’p ekanligini ko’rsatadi. Ko’rinadiki, biz kuzatgan adabiyotlarda urug’lar va ularning shoxobchalari 370 nomda uchragan bo’lsa, bizning informantlar bilan bevosita suhbatlarimiz natijasida esa ularga qo’shimcha ravishda yana 90 nomdagi urug’ va ularning shoxobchalari aniqlandi. Xullas, tadqiqotlarimiz hozirgacha xalqimizning jami 463 ta urug’ va ularning shoxobchalari borligini isbotlamoqda. Bu, albatta, oxirgi chegara emas, chunki har bir yangi informant bilan muloqot yanada yangi urug’lar nomlari mavjud ekanligini ko’rsatadi. 40 Xullas, shu qabildagi izlanishlar, birinchidan, hali fanga noma’lum bo’lgan etnik guruhlar nomlarini aniqlashda o’ta muhim bo’lsa, ikkinchidan, o’zbek xalq etnogenezisini o’rganishda g’oyat dolzarbdir. Ayni chog’da etnik guruhlarning tarqalish geografiyasi ham bir-biridan keskin farq qiladi. Ulardan bir guruhining geografiyasi keng bo’lsa, boshqalariniki esa tor. Shunday etnik guruhlar borki, 3-4, hatto 14 tumanda istiqomat qilayotgan bo’lsa, ikkinchi bir guruh esa 1 yoki 2 hududdagina mavjud. Buni aniqroq qilib quyidagi manzaradan kuzatish mumkin. I. O’n uch tumanda ro’yxatga olingan etnik guruhlar: 1) nayman urug’i Bulung’ur, Jomboy, Ishtixon, Kattaqo’rg’on, Oqdaryo, Pastdarg’om, Samarqand, Urgut, Tayloq, Paxtachi, Payariq, Narpay va Nurobod tumanlarida istiqomat qiladi. II. To’qqiz tumanda yashaydigan etnik guruhlar: 2) turkmanlar Bulung’ur, Jomboy, Ishtixon, Kattaqo’rg’on, Oqdaryo, Pastdarg’om, Samarqand, Payariq va Qo’shrabot tumanlari hududida tarqalgan;3) xo’ja va eshonlar Jomboy, Ishtixon , Kattaqo’rg’on, Narpay, Nurobod, Pastdarg’om, Urgut va Payariq tumanlarida; III. Sakkiz tumanda istiqomat qiladigan etnik guruhlar: 4) mang’it urug’i Bulung’ur, Jomboy, Kattaqo’rg’on, Narpay, Nurobod, Pastdarg’om, Paxtachi va Qo’shrabot tumanlarida; 5) xitoy urug’iga mansub kishilarni Bulung’ur (xitoyzi shaklida), Jomboy, Ishtixon, Narpay, Nurobod, Oqdaryo, Pastdarg’om, Paxtachi va Qo’shrabot tumanlarida kuzatish mumkin. IV. Yettita tumanda yashaydigan urug’lar: 6) qipchoqlar Jomboy, Kattaqo’rg’on, Narpay, Oqdaryo, Payariq, Pastdarg’om va Urgut tumanlarida; 7) saroyurug’i Jomboy, Kattaqo’rg’on, Nurobod, Pastdarg’om, Paxtachi, Tayloq va Qo’shrabot tumanlarida; 8) bahrin urug’i Jomboy, Kattaqo’rg’on, Nurobod, Payariq, Paxtachi, Tayloq va Qo’shrabot tumanlarida keng tarqalgan; 9) beklar etnik guruhi Jomboy, Ishtixon, Kattaqo’rg’on (bekto’pishaklida), Payariq, Tayloq, Urgut va Qo’shrabot (bekto’pi shaklida), Pastdarg’om (beksaroy to’pi shaklida) tumanlarida qayd qilingan. 41 V. Oltita tumanda istiqomat qiladigan urug’lar: 10) ming urug’i Jomboy, Kattaqo’rg’on, Oqdaryo, Tayloq, Urgut va Payariq tumanlarida: 11) barlos etnik guruhi Ishtixon, Oqdaryo, Tayloq, Urgut, Payariq va Qo’shrabot tumanlarida; 12) qirq urug’i Bulung’ur, Jomboy, Oqdaryo, Payariq, Tayloq va Qo’shrabot tumanlarida istiqomat qiladi. VI. Beshta tumanda yashaydigan etnik guruhlar: 13) tuyoqli urug’i Bulung’ur, Jomboy, Tayloq, Urgut va Payariq tumanlarida mavjud. VII.To’rt tumanda qayd etilgan urug’lar: 14) burqut urug’i Pastdarg’om, Payariq, Samarqand va Qo’shrabot (borqut shaklida) tumanlarida: 15) arab etnik guruhi Ishtixon, Kattaqo’rg’on, Pastdarg’om va Samarqand tumanlarida qayd qilindi. 16) qiyot etnik guruhi Jomboy, Kattaqo’rg’on, Nurobod va Qo’shrabot tumanlarida; VIII. Uchta tumanda istiqomat qiladigan etnik guruhlar: 17) juz/yuz urug’i Nurobod, Pastdarg’om, Urgut tumanlarida; 18) qoraqalpoq urug’i uch xududda: Bulung’ur, Jomboy va Ishtixon tumanlarida; 19) mo’g’ol etnik guruhi uch hududda Bulung’ur, Tayloq va Urgut tumanlarida; 20) qanjig’ali urug’i Ishtixon, Kattaqo’rg’on va Qo’shrabot tumanlarida; 21) chandir urug’i Oqdaryo, Pastdarg’om va Payariq tumanlarida; 22) qo’ng’irot urug’i Oqdaryo, Payariq va Qo’shrabot tumanlarida tarqalgan. IX. Ikki tumanda qayd qilingan etnik guruhlar: 25) oltibek etnik guruhi Payariq va Qo’shrabot tumanlarida;26) chuyut etnik guruhi ikki hududda: Nurobod va Pastdarg’om tumanlarida; 27) turk-barlos urug’i Nurobod va Urgut tumanlarida; 28) uyshun etnik guruhi Nurobod va Urgut tumanlarida; 29) oytamg’ali urug’i Payariq va Qo’shrabot tumanlarida; 30) bo’gajinli urug’i Payariq va Qo’shrabot tumanlarida; 31) quchchi etnik guruhi Tayloq va Urgut tumanlarida; 32) kallar Tayloq va Qo’shrabot tumanlarida; 33)jaloyirlar Kattaqo’rg’on va Tayloq tumanlarida; 34) olmasuvon urug’i Kattaqo’rg’on va Qo’shrabot tumanlarida; 35) to’pchi urug’i Ishtixon va Qo’shrabot tumanlarida; 36) jovi / yobi etnik guruhi Ishtixon va Qo’shrabot (jobito’pi shaklida) tumanlarida; 37) alpli urug’i Ishtixon 42 va Qo’shrabot (alpi shaklida) tumanlarida; 38) mitan etnik guruhi Ishtixon va Qo’shrabot (metanto’p shaklida) tumanlarida; 39) qozoqlar Pastdarg’om va Jomboy tumanlarida; 40) tojik etnik guruhi Bulung’ur va Urgut tumanlarida yashaydi. X. Bir tumanda tarqalgan etnik guruhlar: 41) vaqqos, qirg’iz, uray urug’lari faqat Bulung’ur tumanida; 42) bayraguz etnik guruhi faqat Pastdarg’om tumanida; 43) solin, qangli, qavirg’a, qaropchi urug’lari Jomboy tumanida; 44) muytan, oyjoriq, tuvadoq, gurji, taqchi urug’lari Ishtixon tumanida; 45) modray, dukchi, qarluq, ejjilar Kattaqo’rg’on tumanida; 46) olchin, qora xitoy etnik guruhlari Narpay tumanida; 47) harduri urug’i Nurobod tumanida; 48) sarixitoy, o’tarchi, to’g’oy etnik gruhlari Oqdaryo tumanida; 49) qiyra, ko’rpa, junniboy, qo’poyi, yovbosar, to’qolto’p, tobonlar, boshmoq va qulton etnik guruxlari Payariq tumanida; 50) oltoy etnik guruhi Pastdarg’om tumanida; 51) qirqyigit urug’i Paxtachi tumanida; 52) mazangi, alpomish, toshurug’, temir, changal urug’lari Tayloq tumanlarida; 53) nagas, qishliq, g’alcha, o’n, turk, uyg’ur, to’ralar, navro’zlar, bog’lon, axchalar, ko’pto’plar, qorapachaqlar va mingiyalar Urgut tumanida; 54) oqchob, chig’ot, sariqqipchoq, toma, bog’donli, cho’rtkesar, adinasari urug’lari Payariq tumanida; 55) qoraqo’zi, to’rtdanbir, oloy, darvesh, itay, qo’shtamg’ali, qurjin tubi, eshmat, qozoyoqli, xudoynazar, arbaki, sultoni, tabag’di, qapay, sovuti, sho’rlik, mixayam, uxum, ovush, chingiz, tentak, boyto’p, margov, chinniboy, suvti, qalmoq, mirishkor, oltiayg’ir, qo’shovchi, qozito’va, aldarmish, qorachekman, mergantovon, arrato’pi, churoch, bolg’ali, tulkito’p, kalto’p, chungari, jilotamg’ali, oltiziqoziyoq, qoraxoniy, chimmoz, sirsuluv, baroq, qilicheva, berkut, bo’zchi, mayakchi, quyuzg’un va oboytush etnik guruhlari Qo’shrabot tumanida istiqomat qilishadi. II.2. O’rta Zarafshon vohasi qishloqlari aholisi mashg’ulotlari 43 Samarqand Zarafshon vodiysining qadimdan dehqonchilik madaniyati yuksak rivojlangan, hosildor tuproqli, suv bilan yaxshi ta’minlangan hududlaridan biri sifatida hisoblanib kelgan. Samarqand yerlarida qadimdan bug’doy, arpa, sholi, tariq kunjut, jo’xori va boshqa qishloq xo’jalik ekinlari ekilib, ulardan juda yuqori hosil olingan. Bu hudud dehqonchiligi va irrigatsiya tarmoqlari to'g'risida. Ko’plab manbalarda ma’lumotlar keltirilgan. Xususan N.M. Mayevuzining ”Ot Tashkenta do Kattaqo’rgana” nomli maqolasida Samarqandga quyidagicha baho beradi. "Bu daryo atrofida yashagan xalqlar uning suvidan o’z yerlarini sug’orishda keng foydalanishgan. Vamberi takidlaganidek, Kattaqo'rg'ongacha bo’lgan yo'lning ikki tomoni yaxshi sug’orilgan yerlar bo'lib, ko'm-ko'k rangga burkangandir. Zarafshon vodiysining Samarqand yerlari serhosil, unumli bulib, suv bilan yaxshi ta’minlanganligi ko’rinib turardi". L.N.Sobolevning ta’kidlashicha Samarqand O'rta Osiyoning eng gullab yashnagan hududlaridan biri sanalgan.Zarafshon daryosidan suv ichadigan dehqonchilik tumanlari Zarafshon okrugi bo'yicha ko’plab bo'lib, shundan ikki daryo oraligada Samarqand bo'limining Ofarinkent va Yangiqo'rg’on tumanlari, Kattaqo’rg’on bo'limining Payshanba tumani hamda Kattaqo’rg’on tumanining sug'orma dehqonchilikka asoslangan eng hosildor hududlari (amlokliklari) joylashgan, Ofarinkent tumani: Samarqandda joylashgan, umumiy sug'oriladigan yer maydoni 1202,7 qo’shni tashkil etgan, asosiy ariqlari Shoxob, Jo’yi devona va Xonariq. Tuman uchta amloklikka bo'lingan. 1) Shoxob amlokligi, sug'oriladigan yeri 541 qo'sh. 2) O'rta daxa amlokligi, sug'oriladigan yeri 210,1 qo’sh. 3) Sirgali amlokligi, sug'oriladigan yeri 301 qo'shni tashkil etgan. Yangiqo'rg'on tumani: sug'oriladigan umumiy yer maydoni 483,5 qo'shni tashkil etgan, asosiy ariqlari O'rtabez, Yangiqo'rgon Katagon, Jo’yi devona, Yangikent va Qora ariq. Bu tuman ikki amloklikka bo'lingan. 1) Yangiqo’rgon 44 amlokligi, Samarqandda joylashgan, sug'oriladigan yeri 185,5 qush. 2) Odil amlokligi, Oqdaryodan shimolda joylashgan, sug'oriladigan yeri 298 qo'shni tashkil etgan. Kattaqo'rgon bo'limining, Kattaqo'rgon va Payshanba tumanlari: asosiy ariqlari, Qilichobod (Bazara), Nasrobod, Xo’jaariq, Damariq, Tugma, Nazfiday va Yangikent hisoblangan. Kattaqo’rg’on tumani, 9 amloklikka bo'linib, umumiy sug'oriladigan yer maydoni 1368,04 qo'shga teng bo'lgan. Payshanba tumani, 7 amloklikka bo'linib, umumiy sug'oriladigan yer maydoni 895,01 qo’shni tashkil etgan. Ariq va kanallarga Zarafshon daryosidan yoki uning irmoqlari Oqdaryo va Qoradaryodan suv chiqarish juda keng tarqalgan. Asosiy ariqlardan shaxobchalar, so’ngra ulardan mayda sug’orish tarmoqlari ajralib chiqadi. Zarafshonning irmoqlari Oqdaryo va Qoradaryo Samarqand yerlarining serhosil bo’lishiga imkon bergan. Samarqand yerlari serhosil bo’lib, aholi qadimdan paxtachilik, g’allachilik, sabzavotchilik va bog’dorchilik bilan shug’ullangan. Akademik A.R.Muxammadjonov "Sug’orma sharqning barcha katta kichik daryo havzalarida bo’lgaidek, O'rta Osiyoning markaziy qismida joylashgan Zarafshon vodiysida ham qadimgi dehqonchilik madaniyatining vujudga kelishi sug'orish tarmoqlari,shuningdek, suv inshootlarining barpo etilishi hamda irrigatsiya xo’jaligining rivojlanishi bilan chambarchas bog’liq bo’lgan" deb yozadi. Zarafshon daryosi Cho’ponota tepaligiga yetganda undan ariqlar ajralib chiqqan. Bu ariqlar Samarqand bo'limining tuman (volost} larini suv bilan ta’minlagan. Cho'ponota tepaligining shimoli - sharqidan Zarafshon daryosi ikkiga Oqdaryo va Qoradaryoga ajralgan. Ikkala daryoning oqim yo'nalishi ham Samarqandning shimoli - sharqidan tortib, Kattaqo’rgondan ham o'tib ketgan. Zarafshon daryosining birinchi irmog’i hisoblangan Oqdaryo, Qoradaryodan shimolda joylashgan hamda suvning ko'proq qismi shu daryodan o’tgan. Ikkala 45 daryo ham Xatirchi bekligi hududida birlashgan. Oqdaryoning uzunligi 105 chaqirimni, Qoradaryoniki esa 100 chaqirimni tashkil etgan. Daryoning bu ikkiga ajraladigan joyini ta’mirlash bir yilda ikki marta, bahor va kuzda olib borilgan, Bu yerda har safar 5000 ishchi ishlagan, ularning 2000 tasini Kattaqo'rg'on va Payshanba tumanlari, qolgan 3000 ishchini esa Ziyovuddin bekligi ta’minlab turgan. Qadim davrlardan ham Samarqandda suv tanqisligi muammosi jiddiy tus olmagan, chunki Samarqand Zarafshon daryosi vodiysining o'rta qismida joylashgan bo'lib, uning dalalariga undan, yuqorida ko’rsatib o'tilganidek, ko’plab ariqlar chiqarilgan. XIX asrning 60 - yillari oxirlarida Zarafshon vodiysining katta, eng hosildor qismi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingandan keyin ham bu yerda suv tanqisligi muammosi jiddiy bo'lmagan. Chunki, Rossiya Buxoro amirligiga nisbatan mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda cheksiz hududda ega bo'lish hamda uning ustidan o’rnatilgan nazoratni mustahkamlash va uni tobelikda tutib turish, amirlikni bo'ysindirishning qulay vositasi, birdan bir garovi deb hisoblab, Zarafshon suvini Buxoro yerlariga o'tkazmasdan o’z hukmronligi yerlarida ko’plab ishlatgan. Buni ko’plab manbalar ham tasdiqlaydi. Shunday qilib yog’ingarchilik kam bo'lib, daryoda suv kam bo'lgan yillarni hisobga olmasak, Samarqand yerlarida suv tanqisligi muammosi bo'lmagan. Samarqand yerlarida, sholi, bug'doy, tariq, jo'xori, arpa, zigir, kunjut, mosh, no'xat, paxta ekilgan. Ayniqssa Ofariikent va Yangiqo’rg’on tumanlarida sholi ko’p ekilgan. Zarafshon okrugining eng ko'p mahsulot beradigan tumani bu Ofarinkent tumani hisoblangan. V.L.Vyatkin Ofarinkent tumanini suvloq, dehqonchilikka juda qulay ekani, bu yerda sholi, tariq, kunjut, arpa, bug’doy juda yaxshi o'sishini ko'rsatgan, Samarqand viloyatidagi eng yaxshi tuman Ofarinkentda bog’lar va mevali daraxtlar juda ko’pligi haqida yozgan. Samarqand tumanlari dehqonchiligida qadimdan don ekinlari asosiy o'rinni egallagan. Bug'doy, arpa, jo'xori, sholi kabi ekinlar ekilishidan avval yerlar kuzda 46 tayyorlab qoyilgan, bahorda yer maydonlari uzunasiga va ko'ndalangiga ikki yoki ko'proq marta omoch bilan haydalgan. Don ekilgan dalalar (sholi ekilgan maydonlardan tashqari) ikki marta sug'orilgan: birinchi marta maysa endi unib chiqqan paytida, ikkinchi marta ekin boshoq olishi oldidan. M.Borodovskiy Samarqand viloyati dehqonchiligiga oid qiziqarli ma’lumotlarni to’plagan. Muallifning ta’kidlashicha viloyat dehqonlari yerdan bir yilda uch martagacha hosil olganlar. Kuzgi bug’doy yig'ib olingach poliz ekinlarini ekkanlar, poliz ekinlarini kuzda yig'ib olib, bahorda pishadigan ekinlar ekilgan. Bahorda haydalgan yerlarning bir qismiga bug'doy, bir qismiga arpa ekkanlar. Yerlar bug’doy va arpa ekish uchun 5-10 martagacha haydalgan. Dehqonlar kuzgi arpa va bug'doyni yig'ishtirib olganlaridan so'ng yerni ekinga tayyorlab tariq, kunjut, sholi, mosh, loviya, no'xat ekkanlar. A.R.Muxammadjonov Zarafshon vodiysi dehqonchiligi to’risida juda qimmatli ma’lumotlarni keltiradi, "Bu yerda ekish davriga qarab, ikki xil ekin navi yetishtirilgan. 1)"Tiramoyi yoki oq" — kuzda ekiladigan ziroatlar: arpa, bug'doy, zig'ir, ko’knor va boshqalar, 2) "Ko'k" — bahor mavsumida ekiladigan ziroatlar: jo'xori, sholi, tariq, mosh, no'xat, sabzi, piyoz, sholg'om, tamaki va boshqalar. Bulardan tashqari vodiyda ruza va yung’ichqa ham ekilar edi. Bu ziroatlardan bug'doy, jo'xori va sholi vodiyning o’rta qismida ya’ni Samarqand dalalarida yetishtirilgan, Masalan, bug'doy asosan sentyabr — noyabr oylarida ekilib, aprel oyida bir marta, may oyida ikki marta sug’orilgan. Sholi may oyida ekilib, 90 kun davomida muttasil sug'orilgan. Sholi Zarafshon okrugining Shovdor, Sheroz, Ofarinkent, Sug’d, Kattaqo’rg’on, Yangiqo'rg’on va Payshanba tumanlarida yetishtirilgan. Bulardan tashqari Zarafshon okrugida ko'p suv talab qiladigan ziroatlardan tariq, zigir ekilgan. Zarafshon vodiysida hammasi bo'lib 32 xil qishloq xo’jalik ekinlari, shu jumladan kartoshka ham ekilgan Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko'rsatadiki, Zarafshon vodiysining o’rta qismida, Samarqand hududida asosan suvni ko'p talab qiladigan ziroatlar ekilib, 47 suvga muxtojlik davri aprel — avgust oylari hisoblangan. Aprelda suv ko'k ekinlarni ekish va (tiramoyi oq ekinlarni" sug'orish uchun, may —iyul oylarida u sholikorlik uchun kerak bo'lgan. Avgust va sentyabr oylarida esa kuzgi mavsumga oid ekinlarni ekish oldidan suv yerni sug'orib haydash uchun kerak bo'lgan. Endi Samarqand yerlarida ekiladigan ekin navlarini ba’zi birlarini alohida ko'rib chiqamiz. Sholichilik bu hudud dehqonchiligida yetakchi o'rinlardan birini egallagan. Zarafshon vodiysining boshqa hududlariga nisbatan suv ko'p bo'lganligi sababli, Samarqand tumanlarining ko’plab dalalarida sholi yetishtirilgan. Sholi Samarqand viloyati mahalliy aholisining eng daromadli qishloq xo’jalik ekinlardan biri bo'lib hisoblangan. U Kattaqo’rg’on, Samarqand va Xo'jand uyezdlarida yetishtirilgan, Samarqand uyezdi viloyatda sholi yetishtirish bo’yicha birinchi o’rinda turgan. V.I.Neroveskiy o'zining maqolalaridan birida Samarqand hududidagi Yangiqo'g'ron volostining dehqonchiligi to'g'rsida shunday ma’lumot beradi, "Samarqand uyezdining Yangiqo'rg’on volosti 8 ta dahani o'z ichiga oladi. Volostning Samarqand shahri bilan eng yaqin hududi orasidagi masofa 40 chaqirimni tashkil etadi. Volostda dahalarining 6 tasi ikki daryo oraligida, dolgan ikkita kichik daha daryoning o'ng qirg'og'ida joylashgan. Volostning umumiy sug'orma dehqonchilik maydoni 11,072 desyatinani tashkil etadi. Volostda ekin maydonlariga ko’pincha sholi, bug'doy va boshqa g'alla ekinlari ko'p ekiladi. Bu yerlardan tuprog'i hosildor hamda suv bilan yaxshi ta’minlanganligi sababli juda yuqori hosil olinadi. Samarqand yerlarida dehqonchilik turlaridan yana biri bu paxtachilik bo'lib, u qadimdan yetishtirilib kelingan hamda juda mashaqqatli mehnatni talab qilgan. Akademik Ya.G’ulomov paxtachilikni paydo bo’lishi to'g’risida shunday yozadi: "Paxtachilik qishloq xo’jaligining alohida tarmog'i sifatida O'rta Osiyoda, shu bilan bir qatorda Buxoro xonligida eramizning boshlarida paydo bo'lgan edi". Ashtarxoniylar hukmronligi davrida Zarafshon vodiysida va O'rta Osiyoning boshqa vohalarida ko’plab maydonda paxta ekilgan. Paxtadan xiroj, mol, ushr kabi 48 soliqlar mahsulot sifatida olingan. XVIII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrda Mang'itlar hukmronligi davrida Samarqand tumanlarida paxtachilik rivojlandi. Buning sababi Buxoro amirligining Rossiya bilan paxta savdosini keng yo’lga qoyishi edi. N.Xanikov amirlikning paxtachiligi orasida qizqarli ma’lumotlarni keltirgan. Uning ta’kidlashicha amirlikning ko’plab yerlariga uch xil turdagi ekin paxta, tamaki va beda ekilgan. Ular paxtani sifati bo'yicha ikki navga ajratganlar: birinchisi "guzayi safed" atalib, u oppoq va toza bulgan, ikkinchisi "fay makka" deb atalgan. Buxoroliklar uning urug'idan moy qilishib, iste’mol uchun ishlatganlar. L.N. Sobolev 1874 yili o'z ilmiy izlanishlaridan kelib chiqib, Samarqand viloyati paxtakorlarining mehnat faoliyatlari, paxta yetishtirish haqida qimmatli ma’lumotlarni to’plagan. Samarqand viloyatida paxta hosildorligiga yerdagi iqlim qulayliklari, ya’ni aprel oyida sovuq emasligi va yer zax bo'lmasligi, iyun va iyul oylarida havoning o'zgarmasligi va aynan terim boshlangandan to oktyabr oyi oxirigacha sovuq tushmasligi katta yerdam bergan. Uning ta’kidlashicha, yuqoridagi iqlim qulayliklari va dehqonlarning mashaqqatli mehnatlari natijasida, mahalliy xalq paxta yetishtirishda yaxshi ko'rsatkichlarga erishgan. I.M.Sluskiyning yozishicha Samarqand uyezdidagi Chelak, Yangiqo'rgon, Kattaqo’rg’on uyezdidagi Xo’ja ariq, Damariq, Payshanba va Kattaqo’rg’on volostlarida iqlim sharoiti yaxishligidan yaxshi parvarish qilingan, Shuning uchun ham 1885—1900 yillari mobaynida bu volostlarda yetishtirilgan paxta hosilining 75 % i birinchi navga, 25% ikkinchi navga topshirilgan. Samarqand va Kattaqo'rgon uyezdlarida 1 desyatina yerdan o'rta hisobda Amerika paxtasidan 20 pud, mahalliy paxtadan esa 18 pud hosil olingan. Tumanlarda dehqonlarning paxtadan oladigan daromadi qishloq xo’jalik ekinlari o'rtasida to'rtinchi o’rinda turgan. Samarqand aholisi bog'dorchilik va uzumchilik bilan ham qadimdan shug'ullanib kelgan. Deyarli barchaning o'z bog’-rog’i bo'gan V.Sokolov 1894 yili 49 Samarqand va uning atrofidagi tumanlarda bo'lib, ular to'g'risida shunday yozadi: "Samarqandga qaysi tomondan bormang bog’lar bilan o'ralgan. Kishi, bu bog'lar ichida uzoq vaqt yuradi. Bog'lar to'rtburchak shaklda, atrofini tol, terak va jiyda daraxtlari o'rab olgan. Uzumzorlar alohida yerlarda bo’lib,ularning atrofi ham daraxtlar bilan o'ralgandir. Mevali daraxtlardan Samarqand va uning atroflaridagi xalq o'rik, olma, nok, olxo'ri, yong'oq, bodom, gilos, olmurut va vinobop qulupnay yetishtirganlar. Uning fikricha bu yerda ekiladigan mevali daraxtlar juda yaxshi hosil bergan Samarqand uyezdida 26 ta bozor punkti bo’lib, shulardan Samarqand hududida, Dahbed volostida Dahbed Shoxob volostida — Loish, Juyi devona volostida- Karqarali, Yangiqo’rg’on volostida - Yangiqo'rgon va Sag’ish bozorlari mavjud bo'lgan. Undan tashqari Kattaqo’rg’on uyezdining Oqtepa, Ishtixon, Shayxlar mavzelarida bozorlar bo'lgan.Shulardan Yangiqo'rg'onda dushanba kuni (markaziy bozor), Loishda yakshanba kuni, Karqaralida chorshanba kuni, Sag’ishda esa payshanba kunlari ikkinchi darajali bozor bo'lgan. Ko’plab asosiy va ahamiyatli yo'llarning chorrahasida joylashgan, Chelak, Yangiqo'rg'on, Jomboy tumanlariga olib boruvchi yo'llarni tutashtiruvchi Dahbed bozori katta ahamiyatga ega bo’lib, viloyatda savdo-sotiqda, mollarni ayirboshlashda markaziy bozor vazifasini o’tagan. Yangiqo’rg’on bozor Samarqand uyezdining g'arbiy chekkasida, Kattaqo’rg’on uyezdining chegarasida joylashgan Yangiqo’rg’on shahrining yaqin atroflarida to'rtta bozor mavjud bo'lgan. Ularning eng asosiysi Yangiqo'rg'on bozori hisoblangan. Qadimgi shahar, bekning qarorgohi qadimgi savdo punkti bo'lib Sagash mavzesidaga kichkina bozor hisoblangan. U Yangiqo'rg’ondan 14 chaqirim masofada joylashgan. Yangiqo'rg'on bozori XVIII asrning 70 yillarida vujudga kelgan. 1852 yilda esa Yangiqo'rg'ondan 8 chaqirim masofada joylashgan Loish mavzesida, Yangiqo'rg'ondan 14 chaqirim masofada joylashgan Karqarali qishlog'ida esa 1885 yilda bozorlar vujudga kelgan. Loish va Karqarali bozorlari Yangiqo'rg'on bozorlariga qaraganda ancha kichik bo'lgan. 50 Yangiqo'rg'oning avvalgi eski bozori Yangiqo'rg'ondan ikki chaqirim uzoqlikda, Zarafshon daryosining irmoqaridan biri Oqdaryoning qirg'og'ida joylashgan bo’lib, bu bozor 1887 yili Yangiqo'rg'onning yaqiniga ko'chirilgan. Uning maydoni 21 tanobni tashkil etgan. Bu bozor maydon egalaridan har tanobiga 60-65 so'mdan yig'ilib, jami 1310 so'mga yig'ilgan hamda taxminan 700 savdogarga mo'ljallangan. Undan tashqari davlat xazinasi hisobidan paxta, sholi va boshqa ekin mavsumida sotiladigan mahsulotlar savdosi uchun ikkita katta usti yopiq maydon qilgan. Uning maydoni atrofiga daraxtlar ekilib, ariqlar o'tkazilgan. Bu bozor dala ekin maydonlariga yaqinligi sababli uning maydoni qish va bahor oylarida loy bo'lib ketgan. Loish va Karqarali bozorlari tepaliklarning notekis joylarda joylashgan edi. Yangiqo'rg'on bozorida savdogarlar soni qish oylarida 250 ta, yoz oylarida 400 tagacha, Loish va Karqarali bozorlarida qishda 80-90 savdogar, yezda 150 tagacha, Sag'ish bozorida esa 50 ta, yozda 100 tagacha savdogar yig'ilgan. Bu bozorlarning muhimligi shunda bo'lganki, ular Samarqand va Kattaqo'rg'on uyezdlarining bir necha volostlarini tashkil etuvchi keng paxtachilik tumonlarida joylashgan edi. Yangiqo'rg'on bozorining eng gavjum payti paxta yig'im terimi davriga to'g'ri kelgan. Chunki bu yerga paxta sotib oluvchilarning oqimi ko'paygan. Atrofdagi tumanlardan va asosan Samarqand shahridan ko’plab xaridorlar kelishgan. Shu vaqtning o'zida paxta va g'alladan daromad qilgan mahalliy aholining kundalik ehtiyoj mollariga bo'lgan talabi oshgan. Asosan poyafzallarga talab katta bo'lgan. Paxtachilikning keng taraqqiy etishi natijasida Yangiqo'rg'onda Fuzanlovning paxta tozalash zavodi qurilgan, shu bilan birga bozorda pul aylanish shak shubxasiz ko'paygan o’sha vaqtda bu bozorga 60 000 pud ya’ni Samarqand uyezdida yetishtiriladigan paxtaning uchdan bir qismi keltirilgan. Bu bozorlarda g'alla mahsulotlari savdosi o'sha vaqtda (XIX asr oxirlari) ikkinchi darajali hisoblangan. Chunki XIX asrning oxirgi o'n yilliklarida bu yerlarda paxta maydonlari kengayib ketgan edi. 51 Bozorning yana bir muhim jihati shundan iborat bo'lganki, bu yerda payafzal sotuvchi savdogarlar 20 tadan 30 tagacha yig'ilgan, vaholanki boshqa katta bozorlarda ularning soni 10 tadan oshmagan. Poyafzal savdosi bilan shug'ullanuvchi savdogarlarning asosiy qisimini Dahbed shahrining mahalliy xalqi tashkil etgan, chunki bu poyafzallarni ularning o'zlari tikkanlar. Dahbed bozorida savdogarlar soni un va non mahsulotlari sotuvchilardaya tashqari, qish oylarida 200 tacha atrofida, yozda esa 250 tagacha yetgan. Bozorning yillik pul aylanishi taxminan 400000 so'mni tashkil etgan. 1869 yili Samarqandda bo'lib, topografik ma’lumotlar to'plagan A.P.Fedchenko Dahbetning bozori haqida shunday yozadi: Dahbet Samarqanddan 13 chaqirim shimolda joylashgan, uning juda ajoyib bozori bor. Oqdaryoning chap qirg'og'ida joylashgan bu bozor haftada ikki marta bo'ladi. Bu bozorga besh uyezdning aholisi savdo-sotiq uchun keladi. Bozorning yillik pul aylanishi Samarqand bozorinikidan kattadir". Dahbet bozorida 13 ta, Yangiqo'rg'on bozorida esa 14 ta rasta mavjud bo'lgan. Dahbetda 30 ga yaqin poyafzal tikuvchi usta bo'lib, ular o'z mahsulotlarini Dahbet, Yangiqo'rg'on va boshqa bozorlarda sotganlar. Bu ustalar Dahbet shahrining Ko'nchi guzarida istiqomat qilishib, poyafzalning ikki “maxsi" va “toiggovox" turini tikkanlar. Yangiqo'g'on shahrida 8 ta mashhur nonvoylar bo'lib, ular Samarqand uyezdi bo'yicha eng yaxshilari hisoblangan. Ularning har birini yillik daromadi o'rta xisobda 600 so'm bo'lib, shundan sof daromad 15 %ni tashkil etgan, Yangiqo'rg'on va Dahbet bozorlarida ko’plab attorlar bulgan. Attorlar igna, ip, oyna, sirg'a, uzuk, taroq va ba’zi hollarda do’ppi, bo'yoqlar, qalampir, murch, xilma-xil o'tlardan tayyorlangan dorilarni ham sotganlar, Kattaqo’rg’on tumanining o'rta qismida yashovchi aholi dehqonchilik, hunarmandchilikdan tashqari savdo bilan ham shug'ullanishgan. Ular Yug'ontepa qishloq bozorida - yakshanba kuni, Mingda - dushanba kuni, Payshanba shahar bozorida - payshanba kuni, Ishtixonda - payshanba kuni, Otpada - juma kunlari savdo bilan shug'ullanganlar. Shuningdek ular yakshanba kuni Xatirchiga, 52 dushanbada Jomga, jumada Zirabulovda, yakshanbada Chimboy bozorlariga qatnaganlar. Kattaqo'rg'on bozorida Payshanba, Ming, Mitan, Yangqo'rg'on aholi ham o'z mahsulotlari bilan savdo qilganlar. Bahor oylarida bozorlarda mehnat qurollari, ketmon, kurak,bolta va boshxalar ko’plab sotilgan. Samarqand uyezdining Dovul Dahbet, Jomboy, Loish, Jumabozor, Aylavot, Yangiqo'rg'on, Chelak, Razira, Kattaqo'rg'on uyezdining, Kattaqo’rg’on, Payshanba, Mitan, Ishtixon, Ostepa, Kattaming bozorlarida paxta sotilgan. Paxta bozori sentyabr oyining o'rtalaridan to yanvargacha davom etgan. Bozorlarda sotiladigan paxtaning narxi, Amerika paxtasi 2 so'mdan 2 so'm 25 tiyingacha, mahalliy paxta esa 1 so'm 80 tiyindan 2 so'm 14 tiyingacha bo'lgan. Bu bozorlarda pilla savdosi ham mavjud bo'lib, u asosan shahar bozorlarida sotilgan, bir pillakor bozorda 0,5 puddan— 8 pudgacha pilla sotgan. Ba’zi sotuvchilarning pillasi 1 pudga ham yetmagan. 1870-1880 yillari pilla asosan Dahbet, Dovul, Yangiqo'rg'on, Chelak bozorlarida ko'proq savdoga chiqarilgan. Keyinchalik ular qatoriga Kattaqo’rg’on, Payshanba, Ishtixon pillakorlari qo'shilgan. Samarqand temir yo'l bekatidan bir yilda o'rta hisobda 2500 pud ipak jo'natilgan. Shunday qilib, Samarqand hududagi bozorlarda XIX-XX asr boshlarida ichki bozor ancha rivojlanib, savdogarlar soni va mahsulotning turlari yildan — yilga ortib bordi. Samarqandda, umuman Zarafshon vodiysida mulklardan, yetishtirilgan qishloq xo’jalik mahsulotlaridan, bog’-rog’lardan davlat xazinasiga soliqlar olingan. Bu soliqlar Samarqand tumanlarida Zarafshon vodiysining boshqa tumanlaridagiga nisbatan yuqori bo'lgan, Buning sababi Samarqand yerlarining hosildorligi va suv bilan yaxshi ta’minlanganligi edi, Soliqlarning miqdori lalmi yoki suvloq yerlardagi ekinlar bilan bog'liq bo'lgan. Qadimdan Buxoroda sun’iy sug'oriladigan yerlardan yerning miqdoriga qarab qo'sh yoki jufti gov, bahordagi yer haydash mavsumidan oldin pul hisobida qo'sh puli solig'i olingan. 53 Har yili xamal oyining boshlarida amlokdorlar o'z mushriflari, yordamchilari bilan qo'sh puli solig'ini yig'ish va qo'sh yerlarni aniqlash uchun dalaga chiqib ketgan. Qo'sh yerlarning miqdori aniqlangandan so’ng qo'sh puli belgilangan Zarafshon vodiysida davlat xazinasiga xiroj, tanobona, somon puli, cho'p puli, tegirmon puli, objuvoz puli, zakot yig'imi (kapsan) va vaqf mulklaridan olinadigan asosiy soliqlar mavjud bo'lga. Amlokdorlar zakot solig'idan boshqa hamma soliqlarni yig'ib olganlar. Zakot solig'ni esa alohida zakotchi biylar yig'ib olganlar. Zakot 1/40 ulushda yig'ilgan. Endi Samarqand tumanlaridagi mulklardan va qishloq xo’jalik mahsulotlaridan olinadigan soliqlarni manbalar asosida ko’rib chiqamiz. Xiroj solig’i : Soliqning bu turi har yerda har xil to'langan. Sug'oriladigan yerlarda dehqonlar hosilning 1/3 qismini. Suvsiz joylarda 1/5 qismini, umuman yordamga muhtoj va cho’l zonalarida yashovchi dehqonlar hosilning 1/10 hisobida soliq to'laganlar. Zarafshon vodiysida hosildan olinadigan xiroj har xil, ya’ni yetishtirilgan hosilning 1/3 yoki 1/5, hisobida olingan. Lekin eng kam xiroj miqdori 1/5, 20 foizdan kam bo’lmagan. Xiroj solig'i ertangi hosildan may oyidan, kechki hosildan esa avgust oyidan boshlab olingan. Tanobona solig'i: Dehqonlarning tomorqasi atroflarida ekilgan tokzorlar, mevali daraxtlar, bedazorlar va boshqa ekinlardan olingan. Soliq yig'ish yilning o'rtasida boshlanib, yilning oxirigacha davom etgan. Tanobona solig’i yoki tanob puli, tomorqalardan, bog'lardan, bedazor va uzumzorlardan bir tanob yerga 16 tangadan 18 tangagacha, (2sum 40 tiyindan 2 sum 70 tiyingacha) olingan. Qo’sh puli: qo'sh pulini belgilash uchun albatga qo'sh yerlar miqdorini aniqlash kerak bo'lgan. Yerlarni o'lchashga muftiylar boshchilik qilganlar, Ularga nazoratchilar, shogird kishilar yordamchi bo'lganlar. Muftiy,aminlar, oqsoqollar va bir qancha mahalliy xalqning guvohligida qishloqlar, dahalar, amlokliklar va tumanlardagi tanob yerlarning hisobini hamda bu yerlarga qaysi turdagi qishloq, 54 xo’jalik ekinlari ekilishini aniqlab, keyin yerlarning miqdorini aniqlaganlar. Bu ma’lumotlar yozilgan daftar xudaftar" deb atalgan. Zarafshon vodiysi tumanlaridan olinadigan qo'sh puli soligi quyidagicha bo'lgan. Ofarinkent tumanida - 3 so'm 20 tiyindan 3 so'm 60 tiyingacha, Shovdor tumanida — 1 so'mdan 1 so'm 60 tiyingacha, To'rtko'l tumanida — 2 so'm 40 tiyindan 2 so'm 80 tiyingacha, Chashma tumanida - 1 so'm, Urgutda — 1 so'mdan 2 so'm 40 tiyingacha, Chelakda 2 so'mdan 2 so'm 40 tiyingacha, Yangiqo'rg'onda- 2 so'm 80 tiyindan 3 so'm 60 tiyingacha qo'sh puli solig'i olingan. Samarqand tumanlarida o'rta hisobda 2 so'mdan 4 so'mgacha qo'sh puli solig'i olingan. Ushbu soliqning tumanlarda har xil bo'lishiga sabab, tumanlarning savdo markazlari bozorlarga yaqin va uzoqligaga, aholining zichligiga, tuprog'ining hosildorligi va yerlarni suv bilan ta’minlanganligiga bog'liq bo'lgan. Ushbu ma’lumotlardan ko'rinib turibdiki, qo'sh puli solig'i, Samarqand tumanlaridan tuprog'i hosildor va suv bilan yaxshi ta’minlanganligi sababli, Zarafshon vodiysining boshqa tumanlaridagiga nisbatan ancha yuqori olingan. Somon puli: Bu soliq bug'doy va arpa ekiladigan yerlardan olingan. Somon esa qaramog'ida uy hayvonlari (mol, qo’y va otlar) bo'lgan diniy muassasalarga tarqatilgan. Cho'p pulli yoki o'tin puli: kesilgan daraxtlar va o'tin uchun olingan. Aholi o'z borlaridagi daraxtlarni o'tin uchun kesganida olingan. Bu soliq daraxt narxinnng 2/8 siga teng bo'lgan. Tegirmon Objuvoz puli: Suv kuchi bilan ishlaydigan tegirmon va juvozlardan olinadigan soliq. Soliqning miqdori tegirmon va objuvozlarda ishlaydigan ishchi kuchining soni, yoki uning toshini katta—kichikligi va qaysi tumanda joylashganligiga qarab yilliga 20 tangadan 100 tangagacha olingan. Ushbu soliqlardan tashqari yana amaldorning xarajatlarini qoplab turadigan kapsan solig'i olingan. Kapsan solig'i bug’doy, arpa, jo'xori, mosh va boshqa ekinlarning hosilidan har 10 botmonidan 20 qadoq paxtadan esa har 10 botmonidan 15 qadoq olingan. 55 Zakot solig’i esa: karvonlardan, savdogarlardan, cho'ponlardan olingan. Rossiya bosqiniga qadar soliqlar mahalliy sarkor va amaldorlar tomonidan eski hisobda yig'ib olingan. Keyin esa u rus ma’murlari tomonidan yig'ib olinishi davom etgan. 56 Xulosa O’rta Zarafshon vohasi manbalarida aholisi zich, geografik qulay hosildor tuproqli, suv bilan yaxshi ta’minlangan hudud sifatida tilga olinadi. Manbalarda XIX asrda Zarafshon vohasini suv bilan ta’minlab turuvchi ko’plab fikrlarning barpo qilinish to’g’risida ham ma’lumotlar uchraydi. Bu tarixlar ilmiga ikki marta, bahor va kuzda hashar yo’li bilan qayta ta’mirlanibm tozalanib turilgan. Manbalarda O’rta Zarafshon vohasida moy juvozlar, tegirmonlar va objuvozlar to’g’risida ko’plab ma’lumotlar uchraydi. Ularning aksariyat suv kuchi bilan harakatga keltirilib, arzon va sifatli un, guruch ishlab chiqarilgan. Natijada butun XIX asr davomida bunday tegirmon va obxovuzlar soni ko’payib bordi. Buning sababi bu yerda suvning ko’pligi va dalalarda g’alla ekinlarining ko’p ekilishi edi. XIX-XX asr boshlarida O’rta Zarafshon vohasining iqtisodiy va madaniy markazi sanalgan Samarqand, Kattaqo’rg’on, Dahbed, Yangiqo’rg’on va Payshanba shaharlari mavjud edi. Ushbu shaharlarda savdo-sotiq alohida ahamiyat kasb etadi. Shahar aholisining etnik tarkibida XIX asr oxirida o’zgarishlar yuz berdi. Rus sarmoyasining kirib kelishi shuningdek xorijiy tadbirkorlarning korxonalar ochilihi aynan shaharlarda yuz beradi. Natijada shahar aholisining etnik va ijtimoiy tarkibidda ham o’zgarishlar yuz berdi. XIX — XX asr boshlarida Samarqand tumanlarida dehqonchilik bir qancha qiyinchiliklarga qaramay gullab yashnadi. Dehqonlar yangi yerlarni o'zlashtirib, ko’plab maxsulotlar yetishtirdilar, qishloq xo’jaligida sezilarli bo'lgan o'zgarishlar shundan iborat ediki, ekin maydonlari va ekin turlari ko’paydi. Rossiya bosqini munosabati bilan, yangi amerikacha paxta navishg ekish boshlandi va kuchaytirildi. Natijada bu paxta navini ekish hisobiga boshda maxsulotlarni yetishtirish kamaydi. Bu esa bozorlarda oziq—ovqat maxsulotlari narxini oshishiga sabab bo'ldi. 57 Bu muvaffaqiyatlardan mustamlakachilar ko’proq manfaat ko’rdilar. Ular paxta yakkahokimligini o’rnatishni yo’lga qo’ydilar. Shunday qiyinchiliklarga qaramasdan mahallii dehqonlar ko’plab maxsulot yetishtirib xalq talabini qondirib keldilar. Demak, Samarqandning qishloq xo’jaligi to'g'risidagi tarixiy manbalardan olingan ma’lumotlar ham tanqidiy xam ijobiy tomondan muhim ilmiy ahamiyatga egadir. Shu o'rinda savdo-sotuvdagi o'zgarishlarni ham ta’kidlash muhimdir. Ichki bozorda maxsulotlarniig turi ko'paydi. Yangi—yangi bozorlar ochildi. Chetdan maxsulot kirib kelish hajmi oshdi, chetga maxsulot chiqarish ham ko'payib uning asosiy sababi mustamlakachilarning bu hududni ham butun Turkiston o’lkasi kabi "xomashyo bazasi” ga aylantirgani edi. Ular o’z mollari bilan ham kirib kelgan edilar. Bu esa bozorlarda maxsulot raqobatiga olib keldi. Natijada bu aholining iqtisodiy ahvoliga salbiy ta’sir ko’rsatdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI 1. Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Т 1998 2. Аҳмедов Б. “Государства кочевых узбеков.М.1965. 3. Аҳмедов Б. “Ўзбек ўлуси”. Т. 1992. 4. Бартольд В.В. “Тюрки. Двенадцать лекций по истории турецких народов Средней Азии” // Соч. Т. V. - М. 1963 й. 5. Бромлей Ю. В. “Очирки теории этноса”, М. Наука, 1983 г. 6. Бромлей Ю.В. “Современные проблемы этнографии”. М. 1981. 7. Брук С.И. “Население мира” Этнодемографический справочник. 1-таблица М-1986. 8. Валентей Д.И, Ковалев С.А, Караханов М.К, Смулевич Б.Я, Есипов Н.С, “Проблемы Народанаселения”. М-1970. С. 378. 9. Васильева Г.П, Кармышева Б.Х, “Этнографические очерки узбекского сельского населения”. М. 1969 й. 10. Ваҳабов М.Г. “Ўзбек социологик миллати”. Т. 1960 й. 58 11. Вяткин JI . В. “Афрасиаб - городище былого Самарканда”. Археол. Очерк, Т. 1926 г. 11. Вяткин Л. В. Материалы к иторической географии Самаркандского вилаята. СКСО, вып.VII. Самарканд, 1902, с. 15. 12. Гребенкин А. “Энографический очерк Зарафшанского округа”. // ТВ. 1972 г. № 45. 13. Гумилев Л. Н. “Древние тюрки”. М. Наука, 1967 г. 14. Жабборов И.М. Ўзбеклар: турмуш тарзи ва маданияти. -Т.Шарқ. 2008. 15. Жабборов И.М. Жаҳон халқлари этнографияси.Т. 1985. 16. Захриддин Мухаммад Бобур. “Бобурнома” Т. 1960-й. 17. Зияев Х.З, Лунин Б.В “Этонграфическое изучение быта и культуры узбеков”, “Кубаков К “О некоторых родоплеменных группах узбеков верхней Кашкадарьи”. Т-1972 й. 18. Иванов.П.П. Указ. соч., 1954 г. с. 72. 19. История народов Узбекистана. Т. I. Т. Фан, 1967 г. 20. Йўлдошев.М. Найманми ёки най биланми? // “Зарафшон” газетаси, 1994 й. 19 февраль. 21. Кармышева Б.Х, “Очерки этнической истории южных районах Таджикистана и Узбекистана”. М-1976 й. 22. Марков Г.Е. Кочевники Азии. М. 1976. 23. Материалы всероссийских переписей”, Поселенные итоги Самаркандской области. Ч. 1, Выпуск V -й, Т-1920 й. 24. Материалы по районированию Узбекистана. Выпуск П. Список населенных пунктов. Сам-1926 г. 25. Маҳмуд Саттор. Ўруғ, шажара, сулола // sулоқот” журнали, 1994, 1-2- сонлар, 59-60 бетлар. 26. Муҳаммаджонов.А. “Ҳасратли тарих” //Ўзбекистон адабиёти ва санъати журнали, 1992 йил 8 май. 59 27. Поляков С.П. “Историческая этнография Средней Азии и Казахстана. М. 1980. 28. Рахматов Т. “Топонимия города Самарканда и его окресностей”. АКД - М. 1973. С.20. 29. Сагдуллаев А. Кабиров Ж. Ўрта Осиё археологияси. Т. 1990. 30. Самарқакд вилояти стасистика бошқармаси маълумотлари. 2012 й. 31. Самарқанд вил Нуробод тумани “Паспорти” маълумоти. 2012йил 1 январ холотига. 32. Семенов А. А. К вопросу о происхождении и составе узбеков Шебани- хана. sатериалы по истории таджиков и узбеков Средней Азии”. Сталинабад, 1954. с. 24-26,29. 33. Снесаров Г. П. “Духоаный облик узбекского крестианина”. М. 1969 г. 34. Соболев J 1. H . Географическая и статистическая сведения Зеравшанском округе. Санкт-Петербург. Типография Императорской Академии наук. 1874. 35. Ташев X “Культура и быт животноводов Зарафшанской долины (конец XIX -60-е годы XX в.)”, Автореферат канд. Дисс., Т-1968 й. 36. Ташев X, “К вопросу о составе сельского населения Зарафшанской долины”, Т-1965 й. 37. Токарев С.А. Этнографии народов СССР. М. 1958. 38. Толстов С. П. “Народы Средней Азии и Казахстана”, (серия “Народы мира”). Т. I. М. 1962. 39. Толстов С. П. “Основные проблемы этногенеза народов Средней Азии” //СЭ. 1947 г. 40. Ўзбек Совет Энциклопедияси, 9-том. Т-1977, 532-533 бетлар. 41. Ҳамдамов.Ж. Ўзбек тили тарихи, I -қисм, С. СамДУ нашри, 1999. 42. Шониёзов К. Ш. “К этнической истории узбекского народа”. Т-1974 й. 43. Шониёзов К. Ш. “Некоторые вопросы этнической динамики и этнических связей узбеков в XIV - XVIII вв”, Т. 1986 г. 60 44. Шониёзов К. Ш. “Узбек халқининг шакиллиниш жараёни”. Т-2001 й. 1995 45. Якубовский А.Ю. “Из истории археологического изучения Самарканда”. // Сам. 1940 г. 46. Якубовский А.Ю. “К вопросу о этногенезе узбекского народа”, Т. 1941. 61

O’ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA O’RTA ZARAFSHON HUDUDLARIDA YASHOVCHI AHOLINING IJTIMOIY TARIXI REJA : KIRISH………………………………………………………………………….. I BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI SHAHAR AHOLISI TARIXI I.1. O’rta Zarafshon vohasi shaharlari aholisning ijtimoiy va etnik tarkibi……… I.2. O’rta Zarafshon vohasi shahar aholisining turmush tarzi va mashg’ulotlari…. II BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI QISHLOQ AHOLISINING IJTIMOIY TARIXI II.1. O’rta Zarafshon vohasi qishloq aholisining etnik tarkibi…………………….. II.2. O’rta Zarafshon vohasi qishloqlari aholisi mashg’ulotlari………………......... XULOSA…………………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….. 1

Kirish «Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p asrlar mobaynida yaratib k е lingan g’oyat ulkan, b е baho ma'naviy va madaniy m е rosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyat muhim vazifa bo’lib qoldi» 1 . Mustaqillik yillarida Vatanimiz tarixini o’rganish sohasida, ancha salmoqli ilmiy tadqiqot ishlari bajarildi. O’zbekiston tarixini yaratilishining yangi konsepsiyasi aniq dalillar asosida, yozma manbalarga tayangan holda tarixni xolisona tadqiq etishni nazarda tutadi. O’rta Zarafshon vohasi aholisining ham siyosiy, iqtisodiy ahvolini o’rganish ham dolzarb vazifalardan sanaladi. O’rta Zarafshon vohasining XIX-XX asr boshlarida Buxoro amirligi tasarufida hamda Rossiya imperiyasi mustamlaka tizimi doirasida kechgan ijtimoiy–siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti bilan bog’liq voqealar shular jumlasidandir. Ushbu tadqiqot obektini alohida mavzu sifatida o’rganish ehtiyoji quyidagilar bilan belgilanadi. O’rta Zarafshon vohasining Buxoro amirligining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy hayotida alohida o’rin tutadi: Bu hudud Turkuston general-gubernotorligining yetakchi, boy hududlaridan biri sifatida mustamlakachilik davrining barcha xususiyatlari o’zida yaqqol namoyon etgani. O’rta Zarafshon vohasi aholisining etnik tarkibi xilma-xilligi bilan ajralib turadi. 1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак й ўқ . Т 1998 56- б 2

Bu xususiyatlar amirlik hamda mustamlaka davrlardagi tub ijtimoiy, iqtisodiy siyosiy vaziyatni o’ziga to’la ifoda etgan. Mavzuning o’rganilganlik darajasi: O’rta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy, iqtisodiy hayoti to’g’risida manba va adabiyotlarni uch guruhga bo’lish mumkin. Birinchi guruh Rossiya imperiyasi mustamlakasi davriga oid tadqiqotlar. Bular konseptual jihatdan O’rta Osiyo Rossiya mustaqilligining muommosiga asoslangan hamda ko’proq o’lkaning tabiiy va mehnat resurslarini ehtiyoji yuzasidan yozilgan edi. Uchta davrga oid tadqiqotlar sifatida A. Vaibdi, N.V. Xanikov, A.P. Buchenko, L.A. Sabalov, V.V. Radlov kabi bir necha mualliflarning asarlarini aytib o’tish mumkin: Mazkur mualliflar O’rta Zarafshon vohasi aholisining hayotini aks ettiruvchi ko’plab ma’lumotlarni yozib qoldirganlar. Ikkinchi guruhga Sovet tuzumi sharoitida yozilgan tadqiqotlar kiradi. Ular komunistik mafkura ta’sirida yozilgan. U davr tarix mavsumining xulosalariga hozirgi kunga tanqidiy qarash lozim. Shunday bo’lsada, ilg’or olimlarning fidokorligi tufayli o’rganilayotgan mavzuning ba’zi bir yo’nalishlari bo’yicha ilmiy tasavvurlar muayyan darajada boydir. Bular qatoriga P.P. Ivonov, G.A. Pugachenkova, A.A. Semyonov, M, Abduraximov, A.R. Muxammadjonov, Suxerovalarning ilmiy asarlarini kiritish mumkin. Uchinchi guruhga mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar. D. Alimova, O.Ziyoyeva, Sh. G’offorov, Q. Rajobov, A. Kuraxmedov, T. Normurodova, K. Pardayevlarning ilmiy ishlarida O’rta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti yoritilgan. Tadqiqotning maqsadi va vazifalari: mavzuning mohiyatidan hamda tarix fanining talablaridan kelib chiqqan holda quyidagi vazifalarni yoritib beriladi: O’rta Zarafshon vohasi aholisining etnik tarkibining tavfsiflash: O’rta Zarafshon vohasi aholisining hunarmadchiligini yoritish. 3

O’rta Zarafshon vohasi qishloq xo’jaligi sug’orma dehqonchilik va uning o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish; O’rta Zarafshon vohasi aholisi o’rtasida chorvachilikning aholisining boyon qilish; Rossiya imperiyasining olib borgan mustamlakachilik siyosati va uning oqibatlarini hudud doirasida o’rganish; O’rta Zarafshon vohasidagi shaharlar, ularning sifatidagi rolini o’rganish; Tadqioqtning ilmiy yangiligi: shundan iboratki, unda birinchi marta Zarafshon vohasi aholisining ijtimoiy- siyosiy, iqtisodiy birinchi marta malakaviy bitiruv ishi tarzda tadqiq etildi. Bunda Zarafshon vohasi Buxoro amirligi va Turkuston general-gubernatorligida siyosiy jihatdan yuqori mavqeyiga ega hamda iqtisodiy jihatdan boy va aholisi zich ekanligining tarixiy sabablari ochib beriladi. Tadqiqotning ob’ekti: O’rta Zarafshon vohasi aholisi o’rganishga doir manba va adabiyotlar tadqiqotdan iborat. Tadqiqot pretmeti: O’rta Zarafshon vohasi aholisini o’rganish tarixiga oid manbalarning ilmiy- nazariy va qiyosiy taklash. Ilmiy yangilik: shuningdek bu hududdan Rossiya imperiyasi tamonidan istilo qilinish, iqtisodiy va ijtimoiy, siyosatining imperiyaga xarakteri ko’rib chiqiladi. Malakaviy bitiruv ishida taklif qilingan barcha jarayonlar O’zbek xalqi milliy manfaatlariga hamda tarixiy taraqqiyotning ob’ektiv ehtiyojlariga muvofiqligi nuqtayi nazardan kelib chiqilganligi undagi ilmiy yangilikning boshqa bir ko’rsatkichidir. 4

I BOB. O’RTA ZARAFSHON VOHASI SHAHAR AHOLISI TARIXI I.1. O’rta Zarafshon vohasi shaharlari aholisning ijtimoiy va etnik tarkibi Zarafshon vohasida joylashgan Samarqand shahri Buxoro amirligining asosiy siyosiy, iqtisodiy va madaniy markazlaridan biri hisoblangan. Bu viloyat o’zining ajoyib tabiati, hosildor yerlari va go’zal bog’lari bilan amirlikning boshqa hududlariga nisbatan alohida ahamiyatga ega bo’lgan. Samarqandning o’ziga xos siyosiy mavqyei, boy iqtisodiy markaz sifatida ko’zga tashlanib turishi, turli davrlarda taxt tepasiga kelgan sulola vakillarining nazaridan chetda qolmagan. Jumladan, XVIII asr o’rtalariga kelib, Buxoro xonligi mang’it urug’idan bo’lgan sulola vakillarining qo’liga o’tgach, Samarqand shahri ham amirlik tarkibiga kiritilgan. Buning uchun, sulola vakillari tomonidan harbiy yurishlar amalga oshirilib turilgan. Shuning uchun ham viloyat va ayniqsa Samarqand shahri turli davrlarda harbiy istilolar va yurishlarning obyekti bo’lib kelgan. Bu esa o’z o’rnida strategik va geografik nuqtai-nazardan qulay va tabiiy boy bo’lgan hududda doimo iqtisodiy va madaniy yuksalish jarayonlari davom etib kelsada, harbiy yurishlar natijasida xalq mehnati natijasida erishilgan madaniy va iqtisodiy yutuqlar vayronagarchiliklar natijasida barbod qilingan. Biroq, yana barqarorlik davrlarida iqtisodiy va madaniy taraqqiyot o’z yo’lida rivojlanishda davom etgan. Xususan, XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asrning birinchi yarmi Markaziy Osiyo xalqlarining hayotida yangi davr bo’lgan. Bu davrdai Markaziy Osiyo xonliklari Eron shohi Nodirshohning vafotidan so’ng (1747) o’z mustaqilliklarini qo’lga kiritib, uzoq vaqt davom etgan inqiroz davridan keyin iqtisodiyot va madaniyatni tiklay boshlaganlar. Uch xonlikda ham siyosiy jipslik 5

Похожие

O`ZBEK XONLIKLARI DAVRIDA O`RTA ZARAFSHON HUDUDLARIDA YASHOVCHI AHOLINING IJTIMOIY TARIXI
O’RTA ZARAFSHON HAVZASIDA AGROTURIZMNI RIVOJLANTIRISH ISTIQBOLLARI
IJTIMOIY XIZMATNING RIVOJLANISHI TARIXI
MISR O’RTA VA YANGI PODSHOLIK DAVRIDA.
JAHON MADANIYATI TIZIMIDA O’ZBEKISTON ARXEOLOGIYA YUTUQLARI